Pljevaljska bitka

Napad na Pljevlja 1. decembra 1941. godine izvršio je Crnogorski NOP odred za operacije u Sandžaku. Grad je branio jaki italijanski garnizon, a teške borbe vođene su do 2. decembra u zoru, kada su se partizani povukli iz zauzetih delova grada.

Pljevaljska bitka
Segment Drugog svetskog rata
Smotra crnogorskih partizana uoči Pljevaljke bitke.
Datum 1. decembar 1941. Lokacija Pljevlja, ND Crna Gora Ishod Poraz partizanskih jedinica
Sukobljene strane
Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije	Kraljevina Italija
Komandanti i vođe
kapetan Arso Jovanović	general Đovani Espozita
Angažirane jedinice
Crnogorski NOP odred za operacije u Sandžaku	delovi alpske divizije "Pusterija"
Snage
2.375	2.000
Žrtve i gubici
oko 487 izbačenih iz stroja (203 mrtva i 269 ranjenih)	oko 252 izbačenih iz stroja

U borbama je ubijeno i ranjeno 252 italijanskih vojnika, a zarobljena su 84 vojnika i 4 oficira. Crnogorski NOP odred je imao 218 mrtvih i 269 ranjenih boraca. Neuspeh je demoralisao veliki broj boraca, pa ih se oko 2.500 vratilo kućama, a samo 700 ostalo u Odredu.

Pljevaljska operacija i njen ishod najteže su pogodili ustaničke snage u Crnoj Gori.

Formiranje Crnogorsko-sandžačkog odreda

Operacije Narodnooslobodilačke vojske tokom Narodnooslobodilačke borbe 1941-1945

1941. godina

Trinaestojulski ustanak

Užička republika

Prva neprijateljska ofanziva

Povlačenje u Sandžak i Pljevaljska bitka

1942. godina

Druga neprijateljska ofanziva i Igmanski marš

Treća neprijateljska ofanziva i Bitka za Kozaru

Pohod u Bosansku krajinu; Napadi na Kupres, Jajce i Udbinu

Bihaćka operacija i Bihaćka republika

1943. godina

Četvrta neprijateljska ofanziva (Bitka na Neretvi)

Peta neprijateljska ofanziva (Bitka na Sutjesci)

Napad na Vlasenicu i Zvornik

Oktobarska ofanziva

Šesta neprijateljska ofanziva

Limsko-drinska operacija

Prva banjalučka operacija

1944. godina

Desant na Korčulu

Sedma neprijateljska ofanziva (Desant na Drvar)

Andrijevička i Durmitorska operacija

Prodor u Srbiju

Druga banjalučka operacija

Niška i Kosovska operacija

Beogradska operacija; Sremski front i Batinska bitka

Kninska operacija

1945. godina

Mostarska i Sarajevska operacija

Karlovačka i Riječka operacija

Završne i Tršćanska operacija

Početkom novembra 1941. godine u Crnu Goru je stigao delegat Vrhovnog štaba i CK KPJ Ivan Milutinović, sa zadatkom da preuzme komandu na Glavnim štabom NOP odreda za Crnu Goru i Boku i reorganizuje partizanske jedinice u Crnoj Gori. U skladu sa razvojem neprijateljske ofanzive u zapadnoj Srbiji i Šumadiji, Vrhovni štab je naredio da se od jednog dela crnogorskih partizanskih snaga formira jedan jači odred od oko 3.000 boraca i da se uputi u Sandžak u susret partizanskim snagama koje su se povlačile iz Srbije.

Glavni štab NOPO Crne Gore i Boke je 15. novembra izvršio reorganizaciju partizanskih jedinica i formirao Crnogorski NOP odred za operacije u Sandžaku, jačine devet bataljona sa ukupno 3.690 boraca. Za komandanta Odreda imenovan je Arso Jovanović, a za političkog komesara Bajo Sekulić.

Pošto je odred sačinjavalo devet bataljona sa teritorije čitave Crne Gore, oni su se okupili tek 26. novembra u rejonu Njegovuđa, a 30. novembra su stigli u okolinu Pljevalja.

Italijanske snage u Pljevljima

Italijanski garnizon u Pljevljima sačinjavali su delovi alpske divizije "Pusterija" ukupne jačine oko 2.000 vojnika i oficira. Štab divizije je bio obavešten o pripremama, snagama i vremenu napada partizanskih jedinica, pa je preduzeo utvrđivanje i organizaciju odbrane i komandovanja u toku bitke.

Grad Pljevlja je, u vreme partizanskog napada, imao nešto manje od 6.000 stanovnika, a smešten je u kotlini opasanoj kamenim brdima. Između reke Ćehotine i malog Pljevaljskog polja nalazi se brdo Stražica, gde je bilo glavno italijansko uporište. Tu su bile raspoređene dve artiljerijske baterije sa 8 minobacača, izgrađena mitraljeska gnezda i postavljeni reflektori za osvetljenje objekata oko grada za praćenje prolaza partizanskih jedinica.

Istočno i severoistočno od grada nalazi se brdo Golubinje, koje italijani nisu zaposeli, a južno od manastira Svete Trojice na ivici varoši uzdiže se brdo Glavica, koje su zaposeli i utvrdili rovovima i bodljikavom žicom. Južno od brda Veliki i Mali Bogiševac nalazila se vojna kasasrna od nekoliko prizemnih zgrada.

Na prilazima gradu bili su iskopani rovovi u kojima su postavljeni mitraljezi i puškomitraljezi. Osim dominantnih uporišta oko grada Italijani su utvrdili i organizovali za odbranu mnoge zgrade. Na raskrsnicama su postavljena automatska oružja za dejstva na pojedine poprečne ulice. Najbolje su bile utvrđene osnovne škole, pošta, električna centrala, gimnazija i velika džamija u centru. A štab divizije je bio smešten u osnovnoj školi u Moćevcu.

Italijanska pojačanja iz NDH

Nakon što je počela bitka za Pljevlja, 30. novembra je između komandanta četničkih jedinica istočne Bosne i Hercegovine i komandanta italijanskog garnizona u Goraždu potpisan sporazum o obezbeđenju evakuacije italijanskih trupa te predaji vlasti četnicima.

Radi se o povlačenju italijanskih okupacionih trupa sa teritorije fočanskog i čajničkog sreza radi pojačanja odbrane Pljevalja od napada crnogorskih partizanskih jedinica. Po njihovom odlasku, četnici su u tim srezovima preuzeli vlast. Prilikom posedanja Foče četnici su od italijanskog okupatora dobili oko 3.000 pušaka, 2 minobacača, 2 topa 65 mm, preko 60.000 metaka i veće količine hrane i razne ratne opreme.

Plan napada

Dok su se bataljoni Crnogorskog NOP odreda za operacije u Sandžaku, prikupljali u okolini Pljevalja, Štab Odreda je 27. novembra izdao naređenje o napadu. Za neposredni napad na grad, Štab je predvideo sedam bataljona, a za obezbeđenje i sprečavanje eventualne pomoći italijanskom garnizonu iz Prijepolja, Priboja, Rudog i Čajniča, dva bataljona.

Štab odreda je preko mesnog komiteta KPJ za Pljevlja i partijske ćelije u gradu prikupio približno tačne podatke o neprijateljskim snagama, o njihovom naoružanju i rasporedu.

Radi lakšeg komandovanja sve snage su grupisane u tri napadne kolone, prema rasporedu i pravcu njihovog kretanja. Istočnom grupom bataljona, koju su sačinjavali Komski i Jezero-goranski bataljon, komandovali su komandant i politički komesar odreda Arso Jovanović i Bajo Sekulić. Posebnu napadnu kolonu činio je bataljon "Peko Pavlović" pod komandom zamenika komandanta Radovana Vukanovića. Zapadnu grupu bataljona sačinjavali su: Lovćenski bataljon, bataljon "Bijeli Pavle", Zetski i Uskočko-drobnjački bataljon pod komandom zamenika političkog komesara odreda Boška Đuričkovića.

Prema planu napad je trebao da počne 1. decembra u 4 sata ujutro, a sve pripreme za napad bile su završene do 30. novembra. Tada je u Štab odreda došao Vojo Leković, politički komesar Glavnog štaba NOP odreda Sandžaka i član Okružnog komiteta KPJ za Sandžak, sa izričitim naređenjem Vrhovnog štaba NOPOJ-a da se obustavi napad na Pljevlja. Štabu odreda, a posebno Glavnom štabu za Crnu Goru i Boku i ranije je bio poznat negativan stav Vrhovnog štaba po pitanju napada na Pljevlja. Komandant i komesar su, uprkos svemu, ostali pri svojoj odluci, smatrajući da bi se svako odlaganje negativno odrazilo na borce. Tako je zanemareno naređenje Vrhovnog štaba i sa puno optimizma u siguran ishod bitke se pošlo u napad.

Napad na Pljevlja

...Mi smo ginuli bukvalno kao stoka. Napali smo kasarnu frontalno. Pošto je sva Crna Gora znala da idemo na Pljevlja, naravno, znali su i Talijani, pa su se zabarikadirali i dobro spremili da nas dočekaju. Bacio sam prvu bombu na onu kasarnu. Kako je ja bacih, ona se vrati i umalo nas ne pobi. Kad smo bacili još dvije - tri bombe, poče pakao: upališe se reflektori i osuše vatru na nas iz svih oružja i oruđa - pušaka, artiljerije, minobacača... Ti minobacači su pokolj napravili. A ovi, naši, kao da idu na demonstracije: „Ura!" I pravo na one kasarne. Ljudi padaju k'o snoplje.

– Vlado Dapčević

Pošto su se bataljoni u toku 29. i 30. novembra prikupili i odmorili, bili su spremni za napad. Svakom bataljonu dodeljeni su vodiči, iz mesne partizanske čete i mesnog komiteta KPJ.

Jezero-šaranski i Komski bataljon iz istočne kolone najranije su pristigli na položaje, odakle su odmah pošli na juriš. Italijani su otvorili vatru prema unapred pripremljenom planu, a reflektorima su osvetljavali zemljište kako bi vatra bila što preciznija. Pola sata kasnije, bataljoni su uspeli da prodru u grad prema objektima za napad.

Na brdu Stražici, koje je činilo okosnicu italijanske odbrane, Komski bataljon je izvršio nekoliko juriša na prvu, a zatim na drugu liniju rovova, koji su bili ograđeni bodljikavom žicom. odbrana na brdu Stražici, nije bila ozbiljnije ugrožena ni posle napada bombaških grupa, a manji delovi partizanskih jedinica su uspeli da prodru u grad.

Delovi istočne napadne kolone, likvidirali su italijansku posadu u gimnaziji. Bilo je više mrtvih i ranjenih boraca, a među njima i komandant Jezero-šaranskog batljona Dušan Obradović i zamenik političkog komesara Vuk Knežević, narodni heroji, koji su poveli borce na juriš. U prvom jurišu osvojeno je Golubinje, a deo snaga je prodro do kuće Šećerovića u gradu gde se do početka napada nalazio komandant italijanske divizije, ale se na vreme sklonio u kasarnu. Italijani su se iz gimnazije, kuće Šećerovića i ovog rejona povukli u osnovnu školu, koja je bila dobro utvrđena za odbranu.

Bataljon "Peko Pavlović" napadao je kao zasebna kolona, ali dosta neorganizovano tako da su, vatrom sa utvrđene Glavice, ovaj napad Italijani odbili. Bataljon je uspeo, uz velike gubitke, da zauzme Dom zdravlja, gde je zarobljeno 30 italijanskih vojnika. Za to vreme je i Lovćenski bataljon u silovitom jurišu likvidirao italijansko uporište u zgradama kod Senjaka. Ali uzastopni napadi na rejon muslimanskog groblja i logora Dolovi, bili su odbijeni. Deo ovog bataljona ostao je odsečen u gradu u toku čitavog narednog dana vodeći teške borbe. Tom prilikom je pretrpeo izuzetno velike gubitke.

Zetski bataljon i bataljon "Bijeli Pavle" iz sastava zapadne napadne kolone, izvršili su nekoliko uzastopnih juriša na utvrđene objekte: Belibegovo brdo, Dolove i Mali Bogiševac, gde su zarobili oko 30 italijana, ali ove objekte misu zauzeli. Bataljoni su bili izloženi koncentričnom vatrom iz minobacača i mitraljeza i oko 8 časova su bili prisiljeni da se povuku. Italijani su snažnom artiljerijskom vatrom i pokretom manjih delova prešli u gonjenje.

Ni napad Uskočko-drobnjačkog bataljona sa zapadne strane na grad, posebno na električnu centralu i školu u Seratu, nije uspeo iako su ovi objekti privremeno bili zauzeti. Zarobljeno je i oko 30 italijana. Ni napad na zgradu Sreskog načelstva nije dao očekivane rezultate usled snažnog i organizovanog otpora. Najveći deo ovog bataljona ostao je u gradu i u toku čitavog narednog dana. Preostali delovi povukli su se iz grada tek naredne noći.

U toku noćnog napada 1. decembra, italijanska odbrana Pljevalja nije ni načeta i pored toga što su jedinice na nekim pravcima ušle u grad. Sve utvrđene objekte Italijani su zadržali, a neke zauzete povratili. Jedinice koje su se povlačile iz grada, odstupale su u neredu, a mnogi borci su se direktno vraćali kućama.

Napad nije uspeo jer se veći deo snaga povukao iz grada do oko 8 časova. A svaka veza između jedinica koje su se povukle i onih delova koje su ostali u gradu, bila je prekinuta.

Jedinice koje su ostale u gradu vodile su izolovane borbe bez ikakve pomoći spolja. Njima su jedino pružili pomoć pojedini stanovnici, koji su borce sklanjali u svoje domove i davali im uputstva kako i kuda da se naredne noći izvuku iz grada. Borci su puškama i bombama odbijali napade italijana sve dok nisu privukli artiljerijska oruđa. Mnoge kuće su dignute u vazduh, tako da su se čitavog dana vodile borbe oko zauzetih objekata u gradu. Tek naredne noći preostali borci su se pod borbom i na juriš probijali iz grada u više pravaca, a iznet je i jedan broj ranjenika.

Za vreme napada na Pljevlja, iz Prijepolja je odmah upućena jedna italijanska motorizovana kolona u pomoć pljevaljskom garnizonu. Na Savinom Laktu sačekao ih je u zasedi Bataljon "18. oktobar" i primorao se se povuče. Tada je zarobljeno 68 vojnika, 12 kamiona i jedna radio-stanica. i ponovni napad drugog dana nije uspeo pa su se Italijani i ponovo morali povući, uz gubitke od 25 mrtvih i više ranjenih. Tek u trećem napadu 4. decembra Italijani su uspeli da odbace partizanske snage sa ovog pravca i da sa probiju u Pljevlja.

Prilikom nastupanja prema Pljevljima, italijanske snage streljale su 6. i 7. decembra preko stotinu stanovnika okolnih sela, uglavnom žena, staraca i dece.

Gubici

Neposredni gubici Crnogorskog NOP odreda za operacije u Sandžaku u napadu na Pljevlja bili su izuzetno veliki i svaki sedmi borac je izbačen iz stroja. Ukupno je bilo 218 mrtvih i 269 ranjenih. Među poginulima su bili i narodni heroji:

• Dušan Obradović, komandant Jezero-šaranskog bataljona
• Vuk Knežević, zamenik političkog komesara Jezero-šaranskog bataljona
• Lazar Radojević, pomoćnik političkog komesara bataljona "Peko Pavlović"
• Petar Jovićević, borac-puškomitraljezac Lovćenskog bataljona

Prema izveštaju komandanta italijanske divizije "Pusterija", italijanski gubici su iznosili 252 poginulih i ranjenih boraca i oko 90 zarobljenih. Italijanske snage koje su intervenisale prema Pljevljima imale su 88 poginulih i zarobljenih vojnika.

Uzroci neuspeha

Razlozi neuspeha napada Crnogorskog NOP odreda na Pljevlja bili su višestruki. A glavni razlog je bio napad sa tek formiranim jedinicama bez dovoljno iskustva. Italijani su u Pljevljima bili dobro utvrđeni i višestruko bolje opremljeni i naoružani. Raspolagali su artiljerijom, minobacačima i reflektorima za osvetljenje.

Crnogorski NOP odred za operacije u Sandžaku bio je sastavljen od dobrovoljaca, hrabrih ali na brzinu skupljenih boraca. Bataljoni nisu bili učvršćeni, naoružani i osposobljeni za napad na utvrđeni garnizon. Oni su raspolagali jedino lakim pešadijskim naoružanjem, a štabovi nisu imali dovoljno ratnog iskustva.

Posledice

U stvari, poraz na Pljevljima i lijeve greške koje su pravili Ivan Milutinović i rukovodstvo Pokrajinskog komiteta KPJ za Crnu Goru stvorili su uslove za formiranje i razvijanje četničkog pokreta u Crnoj Gori.

– Vlado Dapčević

Neuspeh u napadu na Pljevlja imao je negativne posledice na dalji razvoj NOP-a na teritoriji Crne Gore, a posebno u onim krajevima odakle je izginuo veći broj boraca. Četnici su se koristili ovim neuspehom kao konkretnom potvrdom svoje teze o nerealnosti vođenja oružane borbe protiv okupatora i besmislici oružanog ustanka u celini.

Literatura

Portal NOB Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi.

• dr Gojko Miljanić "Velike bitke na jugoslovenskom ratištu 1941-1945", "Narodna knjiga" Beograd 1989. godina
• Špiro Lagator, Đuro Batrićević: PLjEVALjSKA BITKA, Književne novine, Beograd 1990