Izvorni kod stranice Itrijum

{| {{prettyinfobox}}
| colspan="2" cellspacing="0" cellpadding="2" | 
{| align="center" border="0"
| colspan="2" align="center" | [[stroncijum|Sr]] - '''Y''' - [[cirkonijum|Zr]]
|- 
| rowspan="3" valign="center" |  <br />[[Skandij|Sc]]<br />'''Y'''<br />[[lutecijum|Lu]]  <br /> <br /> 
|- 
| align="center" | [[Datoteka:Y-TableImage.svg|250px]]<br /><div style="text-align: center">[[periodni sistem elemenata|periodni sistem]]</div>
|}
|- 
! colspan="2" align=center bgcolor="#ffc0c0" | <font color="black">'''Opšti podaci'''</font>
|- 
| Ime, simbol,[[atomski broj]] 
| Itrijum, Y, 39 
|- 
| Pripadnost skupu
| [[prelazni metali|prelaznih metala]]
|- 
| grupa, perioda
| [[3. grupa hemijskih elemenata|IIIB]], [[5. perioda hemijskih elemenata|5]]
|- 
| [[gustina]], [[mosova skala|tvrdoća]]
| 4472 [[kilogram po metru kubnom|kg/m<sup>3</sup>]], bez podataka
|- 
| [[Boja]]
| srebrnosiva <br /> 
|- 
! colspan="2" align="center" bgcolor="#ffc0c0" | <font color="black">'''Osobine atoma'''</font>
|- 
| [[atomska masa]]
| 88,90585 [[jedinica atomske mase|u]]
|- 
| [[atomski radijus]] 
| 180 (212) [[pikometar|pm]]
|- 
| [[kovalentni radijus]]
| 162 pm
|- 
| [[van der Valsov radijus]]
| bez podataka
|- 
| [[elektronska konfiguracija]]
| <nowiki>[</nowiki>[[kripton|Kr]]<nowiki>]</nowiki>4d<sup>1</sup>5s<sup>2</sup>
|- 
| [[elektron|e]]<sup>-</sup> na [[energetski nivo|energetskim nivoima]]
| 2, 8, 18, 9, 2
|- 
| [[oksidacioni broj]]
| 3
|- 
| Osobine oksida
| slabo bazni
|- 
| kristalna struktura
| heksagonalna
|- 
! colspan="2" align="center" bgcolor="#ffc0c0" | <font color="black">'''fizičke osobine'''</font>
|- 
| [[agregatna stanja|agregatno stanje]]
| čvrsto
|- 
| [[talište|temperatura topljenja]]
| 1799 [[Kelvin|K]]<br />(1526 [[celzijus|°C]])
|- 
| [[vrelište|temperatura ključanja]]
| 3609 K<br />(3336 °C)
|- 
| [[molarni volumen|molska zapremina]]
| 19,88×10<sup>−3</sup> m<sup>3</sup>/[[mol (jedinica)|mol]]
|- 
| [[toplota isparavanja]]
| 363 [[kilodžul po molu|kJ/mol]]
|- 
| [[toplota topljenja]]
| 11,4 kJ/mol
|- 
| [[napon pare|pritisak zasićene pare]]
| 5,31 [[Paskal|Pa]] (1799 K)
|- 
| [[brzina zvuka]]
| 3300 m/s (293,15 K)
|- 
! colspan="2" align="center" bgcolor="#ffc0c0" | <font color="black">'''Ostale osobine'''</font>
|- 
| [[Elektronegativnost]]
| 1,22 ([[paulingova skala|Pauling]])<br />1,11 ([[Alredova skala|Alred]])</
|- 
| [[specifična toplota]]
| 300 [[džul kroz kilogram-kelvin|J/(kg*K)]]
|- 
| [[specifična električna provodljivost|specifična provodljivost]]
| 1,66×10<sup>6</sup> [[Simens|S]]/m
|- 
| [[toplotna provodljivost]]
| 17,2 [[vat kroz metar-kelvin|W/(m*K)]]
|- 
| I [[energija jonizacije]]
| 600 kJ/mol
|- 
| II [[energija jonizacije]]
| 1180 kJ/mol
|- 
| III [[energija jonizacije]]
| 1980 kJ/mol
|- 
| IV [[energija jonizacije]]
| 5847 kJ/mol
|- 
| V [[energija jonizacije]]
| 7430 kJ/mol
|- 
| VI [[energija jonizacije]]
| 8970 kJ/mol
|- 
| VII [[energija jonizacije]]
| 11190 kJ/mol
|- 
| VIII [[energija jonizacije]]
| 12450 kJ/mol
|- 
| IX [[energija jonizacije]]
| 14110 kJ/mol
|- 
| X [[energija jonizacije]]
| 18400 kJ/mol
|- 
! colspan="2" align="center" bgcolor="#ffc0c0" | <font color="black">'''Najstabilniji izotopi'''</font>
|- 
| colspan="2" | 
{| {{prettytable}}
! [[izotop]]
! zast.
! [[vreme poluraspada|v.p.r.]]
! [[radioaktivnost|n.r.]]
! [[energija raspada|e.r.]] [[megaelektronovolt|MeV]]
! [[proizvod raspada|p.r.]]
|- 
| <sup>87</sup>Y
| [[veštački radioaktivni izotopi|(veš.)]]
| 80,3 [[sat]]i
| [[zarobljavanje elektrona|z.e.]]
|  
| <sup>87</sup>[[stroncijum|Sr]]
|- 
| <sup>88</sup>Y
| [[veštački radioaktivni izotopi|(veš.)]]
| 106,6 [[dan]]a
| [[beta raspad|β]]<sup>+</sup>
|  
| <sup>88</sup>[[stroncijum|Sr]]
|- 
| <sup>89</sup>Y
| '''100%'''
| colspan="4" | stabilni izotor sa 50 [[neutron]]a
|- 
| <sup>91</sup>Y
| [[veštački radioaktivni izotopi|(veš.)]]
| 58,5 [[dan]]a
| [[beta raspad|β]]<sup>-</sup>
|  
| <sup>91</sup>[[cirkonijum|Zr]]
|}
|- 
! colspan="2" align="center" bgcolor="#ffc0c0" | <font size="-1">tamo gde drugačije nije naznačeno,<br />upotrebljene su [[SI]] jedinice i [[normalni uslovi]]. 
</font>
|- 
| colspan=2 | <font size=-1>Objašnjenja skraćenica:<br /><br />zast.=zastupljenost u prirodi,<br />v.p.r.=vreme polu raspada,<br />n.r.=način raspada,<br />e.r.=energija raspada,<br />p.r.=proizvod raspada,<br />z.e=zarobljavanje elektrona 
</font>
|}

'''Itrijum''' ili '''itrij''' ('''Y''', [[latinski jezik|latinski]] ''ytrium'') je metal [[3. grupa hemijskih elemenata|IIIB]] i atomskog broja 39. To je srebrno-metalan [[Prelazni metali|prelazni metal]] kemijski sličan [[lantanoidi]]ma te je često klasificiran kao "[[rijetki zemni metali|rijetki zemni metal]]".<ref name="IUPAC" /> Itrij se gotovo uvijek nalazi u spoju sa lantanoidima u [[rijetki zemni minerali|rijetkim zemnim mineralima]] te se nikada ne nalazi u prirodi kao slobodan element. Njegov jedini stabilni [[izotop]], <sup>89</sup>Y, je također njegov jedini prirodni popratni izotop.

Godine 1787. [[Carl Axel Arrhenius]] pronašao je novi mineral kraj [[Ytterby]]a u Švedskoj te ga nazvao ''[[gadolinit|ytterbite]]'', prema nazivu sela. [[Johan Gadolin]] otkrio je itrijev oksid u uzorku Arrheniusa 1789.,<ref name="Krogt" /> a [[Anders Gustaf Ekeberg]] je nazvao novi oksid ''yttria''. Elementarni itrij je prvi izolirao [[Friedrich Wöhler]] 1828.<ref name="CRC2008" />

Najvažnija upotreba itrija je u stvaranju [[svjetleći materijal|svjetlećeg materijala]], poput crvenih koje se koriste u televizijskim aparatima u displejima [[katodni monitor|katodnih monitora]] (CRT) i u [[svetleća dioda|svjetlećim diodima]].<ref name="Cotton" /> Također se koristi i za proizvodnju [[elektrode za zavarivanje|elektrodama]], [[elektrolit]]ima, [[električni filtri|električnim filtrima]], [[laser]]ima i [[superkonduktor]]ima; raznim medicinskim primjenama i za [[mikroelement|traganje]] raznih materijala kako bi se povećala njihova svojstva. Itrij nema nijednu poznatu biološku ulogu, a izlaganje dijelovima itrija može dovesti do [[bolesti dišnog sustava]] u ljudi.<ref name="osha" />

== Karakteristike ==

=== Svojstva ===
Itrij je mekan, srebrno-metalni, sjajan i vrlo kristalan [[prelazni metali|prijelazni metal]] [[3. grupa hemijskih elemenata|3. grupe kemijskih elemenata]]. Ima manju [[elektronegativnost]] nego njegov prethodnik prema tablici elemenata, [[skandij]], te manju elektronegativnost nego sljedeći element [[5. perioda hemijskih elemenata|5. periode kemijskih elemenata]], [[cirkonijum]]; osim toga, po elektonegativnosti je usporediv sa slijedećim u 3. grupi, [[lutecijum]]om, zbog [[kontrakcija lantanoida|kontrakcije lantanoida]].<ref name="Greenwood1997p946" /><ref name="Hammond">{{cite book|url = http://www-d0.fnal.gov/hardware/cal/lvps_info/engineering/elements.pdf|title = The Elements|chapter = Yttrium|author = Hammond, C. R.|accessdate = 2008-08-26|publisher = Fermi National Accelerator Laboratory|pages = 4–33|format = pdf|archiveurl = https://web.archive.org/web/20080626181434/http://www-d0.fnal.gov/hardware/cal/lvps_info/engineering/elements.pdf|archivedate = 2008-06-26|deadurl = yes|isbn = 0-04-910081-5}}</ref> Itrij je prvi [[elementi d-bloka|element d-bloka]] u petom periodu.

Ovaj čisti element je relativno stabilan u zraku u rasutom stanju, uslijed [[kemijska pasivnost|pasivnosti]] koja nastaje zbog sloja zaštitnog oksida ({{chem|Y|2|O|3}}) na njegovoj površini. Ovaj sloj doseže debljinu od 10 [[mikrometar|µm]] kada se itrij zagrije na 750 °[[Celzij|C]] u vodenoj pari.<ref name="ECE817" /> Kada je pak fino podijeljen, itrij je vrlo nestabilan u zraku; dijelići ovog metala mogu se zagrijati u zraku do temperature koja prelazi 400 °C.<ref name="CRC2008" /> [[Itrijev dušik]] (YN) se stvara kada se metal zagrije do 1000 °C u [[dušik]]u.<ref name="ECE817" />

=== Sličnosti sa lantanoidima ===
Sličnosti itrija sa [[lantanoidi]]ma su tako snažne da je ovaj element kroz povijest često bio svrstan u skupinu [[retki zemni elementi|rijetkih zemnih elemenata]],<ref name="IUPAC">{{cite book|author = IUPAC contributors|title = Nomenclature of Inorganic Chemistry: IUPAC Recommendations 2005|editor = Edited by N G Connelly and T Damhus (with R M Hartshorn and A T Hutton)|page = 51|year = 2005
|isbn = 0-85404-438-8|url = http://www.iupac.org/publications/books/rbook/Red_Book_2005.pdf |format=PDF| accessdate = 2007-12-17|publisher = RSC Publishing}}</ref> te se u prirodi uvijek nalazi zajedno s njima u [[rijetki zemni minerali|rijetkim zemnim mineralima]].<ref name="Emsley498">[[#Emsley2001|Emsley 2001]], str. 498</ref>

Kemijski, itrij je sličniji tim elementima nego njegov susjed u [[Periodni sistem elemenata|periodnom sustavu elemenata]], [[skandij]],<ref name="ECE810">[[#Daane1968|Daane 1968]], str. 810</ref> a ako bi se njegove fizičke osobine stavile u [[atomski broj]] onda bi imale broj od 64.5 do 67.5, stavljajući ga između lantanoida [[gadolinij]] i [[erbijum]].<ref name="ECE815">[[#Daane1968|Daane 1968]], str. 815</ref>

Također često pada u isti raspon reakcijskog reda,<ref name="ECE817" /> koji je sličan [[terbij]]u i [[disprozij]]u po svojoj kemijskoj reakciji.<ref name="Cotton" /> Itrij je tako blizu po veličini tzv. 'itrijskoj skupini' teških iona lantanoida da se u otopini ponaša kao da je jedan od njih.<ref name="ECE817" /><ref name="Greenwood1997p945">{{harvnb|Greenwood|1997|loc=str. 945}}</ref> Iako su lantanoidi jedan red niže u tablici periodnog sustava nego itrij, sličnosti u [[Atomski radijus|atomskom radijusu]] se mogu pripisati [[kontrakcija lantanoida|kontrakciji lantanoida]].<ref name="Greenwood1997p1234">{{harvnb|Greenwood|1997|loc=str. 1234}}</ref>

Jedan od rijetkih značajnih razlika između kemije itrija i lantanoida je taj da je itrij gotvo isključivo [[valenca (hemija)|trovalentan]], dok oko polovica lantanoida može imati i drugačiju valentnost od tri.<ref name="ECE817">[[#Daane1968|Daane 1968]], str. 817</ref>

=== Spojevi i reakcije ===
Kao trovalentan prijelazni metal, tvori razne [[neorganska kemija|neorganske spojeve]], uglavnom u oksidacijskom stanju od +3, predajući svoja sva tri [[valentni elektron|valentna elektrona]].<ref name="Greenwood1997p948">{{harvnb|Greenwood|1997|loc=str. 948}}</ref> Dobar primjer je [[Itrijev(III) oksid]] ({{chem|Y|2|O|3}}), poznat i kao ''itrija'', šestero-[[koordinatna veza|koordinatna]] bijela krutina.<ref name="Greenwood1997p947">{{harvnb|Greenwood|1997|loc=str. 947}}</ref>

Itrij tvori itrijum fluorid koji nije topiv u vodi, [[hidroksid]] i [[oksalat]], ali njegov [[bromid]], [[hlorid]], [[jodid]], [[nitrat]] i [[sulfat]] su [[Topljivost|topljivi]] u vodi.<ref name="ECE817" /> [[Ion]] Y<sup>3+</sup> je bezbojan kada se topi zbog odsutnosti elektrona u [[elektronska ljuska|elektronskoj ljusci]] ''d'' i ''f''.<ref name="ECE817" />

[[Voda]] izaziva reakciju sa itrijom i njegovim spojevima kako bi tvorili {{chem|Y|2|O|3}}.<ref name="Emsley498" /> Koncentrirana [[azotna kiselina|azotna]] i [[Fluorovodonička kiselina]] ne napadaju snažno itrij, za razliku od drugih snažnih kiselina.<ref name="ECE817" />

Sa [[halogen]]ima itrij tvori [[halid]]e kao što su [[itrijum(III) fluorid]] ({{chem|YF|3}}), [[itrijum(III) hlorid]] ({{chem|YCl|3}}) i [[itrijum(III) bromid]] ({{chem|YBr|3}}) pri temperaturama iznad 200 °C.<ref name="osha" /> Isto tako, [[ugljik]], [[fosfor]], [[selen]], [[silicij]] i [[sumpor]] svi tvore [[binarni spojevi|binarne spojeve]] sa itrijom prilikom povišenih temperatura.<ref name="ECE817" />

[[Organoitrijska kemija]] proučava spojeve koje sadrže veze ugljika i itrija. Za nekolicinu njih se zna da sadrže itrij pri oksidacijskom stanju 0.<ref name="Cloke1993">{{cite journal
|journal = Chem. Soc. Rev.|year = 1993|volume = 22|pages = 17–24|first = F. Geoffrey N.|last = Cloke|title = Zero Oxidation State Compounds of Scandium, Yttrium, and the Lanthanides|url = https://archive.org/details/sim_chemical-society-great-britain-chemical-society-reviews_1993-02_22_1/page/17|doi = 10.1039/CS9932200017 |issn=0306-0012 }}</ref><ref name="Schumann">{{cite journal|journal = Encyclopedia of Inorganic Chemistry|title = Scandium, Yttrium & The Lanthanides: Organometallic Chemistry|first = Herbert|last = Schumann|coauthors = Fedushkin, Igor L.|doi = 10.1002/0470862106.ia212|year = 2006|isbn = 0-470-86078-2}}</ref> (+2 stanje je promatrano u topljivosti klorida,<ref name="Mikheev1992">{{cite journal|title = The anomalous stabilisation of the oxidation state 2+ of lanthanides and actinides
|first = Mikheev|last = Nikolai B.|journal = Russian Chemical Reviews|volume = 61|issue = 10|year = 1992|doi = 10.1070/RC1992v061n10ABEH001011|pages = 990–998|last2 = Auerman|first2 = L N|last3 = Rumer|first3 = Igor A|last4 = Kamenskaya|first4 = Alla N|last5 = Kazakevich|first5 = M Z|bibcode = 1992RuCRv..61..990M }}</ref> a +1 u oksidacijskim skupinama u plinovitom stanju<ref name="Kang2005">{{cite journal|doi = 10.5012/bkcs.2005.26.2.345|url = http://newjournal.kcsnet.or.kr/main/j_search/j_download.htm?code=B050237|title = Formation of Yttrium Oxide Clusters Using Pulsed Laser Vaporization|journal = Bull. Korean Chem. Soc.|year = 2005|volume = 26|issue = 2|pages = 345–348|first = Weekyung|last = Kang|coauthor = E. R. Bernstein|access-date = 2014-04-21|archive-date = 2011-07-22|archive-url = https://web.archive.org/web/20110722141106/http://newjournal.kcsnet.or.kr/main/j_search/j_download.htm?code=B050237|dead-url = yes}}</ref>) Neke [[trimerizacija|trimerizacijske]] reakcije su promatrane upotrebljavajući organoitrijske spojeve kao katalizatore.<ref name="Schumann" /> Ovi spojevi koriste {{chem|YCl|3}} kao početni materijal, koji se pak dobivaju od {{chem|Y|2|O|3}} i koncentrirane [[Hlorovodonična kiselina|klorovodonične kiseline]] i [[amonijum hlorid|amonijevog klorida]].<ref>{{Cite book|last = Turner, Jr.|first = Francis M.|coauthors = Berolzheimer, Daniel D.; Cutter, William P.; Helfrich, John|year = 1920|title = The Condensed Chemical Dictionary|location = New York|publisher = Chemical Catalog Company|pages = 492|url = http://books.google.com/?id=y8y0XE0nsYEC&pg=PA492&dq=%22Yttrium+chloride%22|accessdate = 2008-08-12}}</ref><ref>{{Cite book|last = Spencer|first = James F.|year = 1919|title = The Metals of the Rare Earths
|location = New York|publisher = Longmans, Green, and Co|pages = 135|url = http://books.google.com/?id=W2zxN_FLQm8C&pg=PA135&dq=%22Yttrium+chloride%22
|accessdate =2008-08-12}}</ref>

[[Haptičnost]] je kako se skupina graničnih atoma [[ligand]]a koordiniraju prema središnjem atomu; na to ukazuje grčka riječ ''eta'', η. Itrijevi spojevi bili su prvi spojevi gdje su [[karboran]]i ligandi vezani za d<sup>0</sup>-metalni centar uz pomoć η<sup>7</sup>-haptičnosti.<ref name="Schumann" /> Isparavanje [[grafitno umetanje spoja|grafitno umetnutog spoja]] grafita–Y ili grafita–{{chem|Y|2|O|3}} vodi do stvaranja [[endohedralni fuleren|endohedralnih fulerena]] kao što su Y@C<sub>82</sub>.<ref name="Cotton" /> Proučavanja [[Elektronska spinska rezonanca|elektronske spinske rezonance]] ukazuju na stvaranje parova Y<sup>3+</sup> i (C<sub>82</sub>)<sup>3−</sup> iona.<ref name="Cotton" /> [[Karbidi]] Y<sub>3</sub>C, Y<sub>2</sub>C i YC<sub>2</sub> mogu se hidrolizirati kako bi tvorili [[ugljikovodici|ugljikovodike]].<ref name="ECE817" />

=== Nukleosinteza i izotopi ===

Itrij je u [[sunčev sustav|sunčevom sustavu]] stvoren zahvaljujući [[zvjezdana nukleosinteza|zvjezdane nukleosinteze]], većinom putem [[s-proces]]a (≈72%), ali također i putem [[r-proces]]a (≈28%).<ref name="Pack">{{cite journal|journal = Geochimica et Cosmochimica Acta|volume = 71|issue = 18|year = 2007|doi = 10.1016/j.gca.2007.07.010|title = Geo- and cosmochemistry of the twin elements yttrium and holmium|first = Andreas|last = Pack|coauthor = Sara S. Russell, J. Michael G. Shelley and Mark van Zuilen|pages = 4592–4608|bibcode=2007GeCoA..71.4592P}}</ref> R-proces se sastoji od brzog [[hvatanje neutrona|hvatanja neutrona]] lakših elemenata tijekom eksplozija [[supernova]]. S-proces je sporo hvatanje [[neutron]]a lakših elemenata unutar pulsirajućih [[crveni div|crvenih divova]].<ref name="Greenwood1997p12-13">{{harvnb|Greenwood|1997|loc=str. 12–13}}</ref>

[[Datoteka:Mira 1997.jpg|thumb|225px|right|[[Mira]] je primjer tipa crvenog diva u kojem je stvoreno većina itrija sunčeva sustava.]]
Izotopi itrija su među najčešćim proizvodima [[nuklearna fisija|nuklearne fisije]] uranija koje se odigrava u nuklearnim eksplozijama i nuklearnim reaktorima. Što se tiče upravljanja [[nuklearni otpad|nuklearnog otpada]], najvažniji izotopi itrija su <sup>91</sup>Y i <sup>90</sup>Y, čije je [[vreme poluraspada]] 58,51 dan za prvi i 64 sati za drugi.<ref name="NNDC" /> Iako <sup>90</sup>Y ima kratko vrijeme poluraspada, postoji u [[sekularna ravnoteža|sekularnoj ravnoteži]] sa svojim dugoročnim roditeljskim izotopom, [[stroncij]]-90 (<sup>90</sup>Sr) čije je vrijeme poluraspada 29 godina.<ref name="CRC2008" />

Svi elementi 3. grupa imaju neparan [[atomski broj]], te stoga imaju malo stabilnih [[izotopi|izotopa]].<ref name="Greenwood1997p946">{{harvnb|Greenwood|1997|loc=str. 946}}</ref> [[Skandij]] ima jedan stabilni izotop, a sam itrij ima samo jedan stabilan izotop, <sup>89</sup>Y, koji je također njegov jedini prirodni. Ipak, rijetki zemni elementi sadrže elemente parnih atomskih brojeva i puno stabilnih izotopa. Smatra se da je itrij-89 obilniji nego što bi inače bio, dijelom i zbog s-procesa, koji dozvoljava dovoljno vremena za izotope - stvorene od drugih procesa - da se raspadnu putem [[beta raspad|emisije elektrona]] (neutron → proton).<ref name="Greenwood1997p12-13" /><ref group=note>U biti, [[neutron]] postaje [[proton]] dok se emitiraju jedan [[elektron]] i [[neutrino|antineutrino]].</ref> Takav polagan proces favorizira izotope sa atomskim [[maseni broj|masenim brojem]] (A = protoni + neutroni) od oko 90, 138 i 208, koji imaju neobično stabilne [[atomska jezgra|atomske jezge]] sa 50, 82 i 126 neutrona.<ref name="Greenwood1997p12-13" /><ref group=note>
Vidi: [[čarobni broj (fizika)|čarobni broj]]. Smatra se da ova stabilnost nastaje zbog jako niskog [[Nuklearni udarni presjek|nuklearnog udarnog presjeka]]. {{harv|Greenwood|1997|loc=str. 12–13}}. Elektornska emisija izotopa sa takvim masovnim brojevima je jednostavno manje učestals zbog njegove stabilnosti, što završava da su oni obilniji.</ref><ref name="CRC2008">{{Cite book|author = CRC contributors|editor = Lide, David R.|chapter = Yttrium
|year = 2007–2008|title = CRC Handbook of Chemistry and Physics|volume = 4
|page = 41|location = New York|publisher = [[CRC Press]]|isbn = 978-0-8493-0488-0}}</ref> <sup>89</sup>Y ima maseni broj blizu 90 te ima 50 neutrona u svojoj jezgri.

Najmanje 32 sintetička izotopa itrija su proučavana, a isti imaju raspon atomskog masenog broja od 76 do 108.<ref name="NNDC">{{cite web|url = http://www.nndc.bnl.gov/chart/|author = NNDC contributors|editor = Alejandro A. Sonzogni (Database Manager)|title = Chart of Nuclides|publisher = National Nuclear Data Center, [[Brookhaven National Laboratory]]|accessdate = 2008-09-13|year = 2008|location = Upton, New York|archive-date = 2011-07-21|archive-url = https://web.archive.org/web/20110721051025/http://www.nndc.bnl.gov/chart/|dead-url = yes}}</ref> Najmanje stabilni od njih je <sup>106</sup>Y sa vremenom poluraspada od >150 [[SI prefiks|ns]] (<sup>76</sup>Y ima poluraspad od >200 ns) a najstabilniji je <sup>88</sup>Y sa poluraspadom od 106.626 dana.<ref name="NNDC" /> Uz izotope <sup>91</sup>Y, <sup>87</sup>Y i <sup>90</sup>Y, sa vremenom poluraspada od 58,51 dana, 79.8 sati i 64 sati, a svi ostali izotopi imaju vrijeme poluraspada manje od jednog dana a većina ovih imaju vrijeme poluraspada manje od jednog sata.<ref name="NNDC" />

Itrijevi izotopi sa masenim brojem istim ili manjim od 88 se raspadaju većinom od izbacivanja [[pozitron]]a (proton → neutron) kako stvorili [[stroncij]]eve ([[atomski broj|Z]] = 38) izotope.<ref name="NNDC" /> Itrijevi izotopi sa masenim brojem od 90 ili manje se raspadju većinom od izbacivanja elektrona (neutron → proton) kako bi stvorili [[cirkonij]]eve (Z = 40) izotope.<ref name="NNDC" /> Izotopi sa masenim brojem od 97 ili iznad također imaju manji put raspada od β<sup>−</sup> kašnjenje izbacivanja neutrona.<ref name="nubase">{{cite journal|last = Audi|first = Georges|title = The NUBASE Evaluation of Nuclear and Decay Properties|journal = Nuclear Physics A|volume = 729|pages = 3–128|publisher = Atomic Mass Data Center|year = 2003|doi=10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001|bibcode=2003NuPhA.729....3A|last2 = Bersillon|first2 = O.|last3 = Blachot|first3 = J.|last4 = Wapstra|first4 = A.H.}}</ref>

Itrij ima najmanje 20 [[nuklearni izomer|nuklearnih izomera]] u rasponu masenog broja od 78 do 102.<ref name="NNDC" /> Većina pobuđenih stanja su uočena za <sup>80</sup>Y i <sup>97</sup>Y.<ref name="NNDC" /> Dok se za većinu itrijevih izomera očekuje da su manje stabilni nego njegovo [[osnovno stanje]], <sup>78m</sup>Y, <sup>84m</sup>Y, <sup>85m</sup>Y, <sup>96m</sup>Y, <sup>98m1</sup>Y, <sup>100m</sup>Y i <sup>102m</sup>Y imaju duže vrijeme poluraspada nego njihova osnovna stanja, jer se ti izomeri raspadaju beta raspadom, a ne [[nuklearni izomer|izomernim prijelazom]].<ref name="nubase" />

== Povijest ==
1787., vojni pukovnik i kemičar iz hobija [[Carl Axel Arrhenius]] pronašao je težak crni kamen u starom kamenolomu kraj švedskog sela [[Ytterby]].<ref name="Krogt" /> Pošto je smatrao da se radi o nepoznatom mineralu koji sadrži novo otkriveni element [[volfram]],<ref name="Emsley496">[[#Emsley2001|Emsley 2001]], str. 496</ref> nazvao ga je ''ytterbite''<ref group=note>Naziv ''Ytterbite'' dobiven je spajanjem naziva sela kraj kojeg je otkriven kamen i nastavka -ite kako bi se naznačilo da se radi o mineralu.</ref> poslao je uzorke raznim kemičarima radi analize.<ref name="Krogt">[[#Krogt|Van der Krogt 2005.]]</ref>

[[Datoteka:Johan Gadolin.jpg|thumb|150px|left|alt= Black and white bust painting of a young man with neckerchief in a coat. The hair is only faintly painted and looks grey.|[[Johan Gadolin]] otkrio je itrijev oksid.]]
[[Johan Gadolin]] sa [[sveučilište Åbo|sveučilišta Åbo]] je identificirao novi oksid Arrheniusovom uzorku 1789., te je objavio svoju potpunu analizu 1794.<ref>[[#Gadolin1794|Gadolin 1794]]</ref><ref group=note>[[#Stwertka1998|Stwertka 1998]], str. 115 navodi da se identifikacija odigrala 1789. ali ne navodi kada je objavljena. [[#Krogt|Van der Krogt 2005.]] citira izvornu publikaciju, te navodi i godinu [[#Gadolin1794|1794., prema Gadolinu]].</ref> [[Anders Gustaf Ekeberg]] potvrdio je ovo otkriće 1797. te je nazvao novi oksid ''yttria''.<ref name="Greenwood1997p944">{{harvnb|Greenwood|1997|loc=str. 944}}</ref> [[Antoine Lavoisier]] je kasnije razvio prvu modernu definiciju [[kemijski element|kemijskih elemenata]], te mu dao naziv ''yttrium [itrij]''.

1843., [[Carl Gustaf Mosander]] je otkrio da uzorci ''yttria'' sadrže tri oksida: bijeli [[itrijev oksid]] (''yttria''), žuti [[terbijum(III,IV) oksid]] i ružićasti [[Erbijum(III) oksid]] (tada zvan ''terbija'').<ref>{{cite journal|journal=Annalen der Physik und Chemie|volume=60
|year=1843|pages=297–315|title=Ueber die das Cerium begleitenden neuen Metalle Lathanium und Didymium, so wie über die mit der Yttererde vorkommen-den neuen Metalle Erbium und Terbium
|author = Mosander, Carl Gustaf|authorlink = Carl Gustaf Mosander
|issue = 2|language= German|doi = 10.1002/andp.18431361008|bibcode = 1843AnP...136..297M }}</ref> Četvrti oksid, [[iterbijum(III) oksid]], izolirao je 1878. [[Jean Charles Galissard de Marignac]].<ref>{{cite web|author = ''Britannica'' contributors|year = 2005|publisher = Encyclopædia Britannica, Inc|title=Ytterbium|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/654309/ytterbium-Yb}}</ref> Novi elementi će kasnije biti izolirani od svakog od ovih oksida, a svaki element će dobiti naziv po Ytterbyu, selu u čijoj su blizini nađeni u kamenolomu (vidi [[iterbijum]], [[terbijum]] i [[erbijum]]).<ref name="Stwertka115" /> Narednih desetljeća, nekoliko novih metala je otkriveno u "Gadolinovom itriju".<ref name="Krogt" /> Pošto je itrija ipak bio mineral a ne oksid, [[Martin Heinrich Klaproth]] ga je preimenovao u [[gadolinit]] u čast gospodinu Gadolinu.<ref name="Krogt" />

Itrijev metal prvi je izolirao [[Friedrich Wöhler]] 1828. kada je zagrijao [[itrijum(III) hlorid]] sa [[kalij]]om:<ref>{{cite book|last = Heiserman|first = David L.|title = Exploring Chemical Elements and their Compounds|url = https://archive.org/details/exploringchemica01heis|location = New York|publisher = TAB Books|isbn = 0-8306-3018-X|chapter = Element 39: Yttrium|pages = [https://archive.org/details/exploringchemica01heis/page/150 150]–152|year = 1992}}</ref><ref>{{cite journal|journal = Annalen der Physik|volume = 89|issue = 8|pages = 577–582|title = Ueber das Beryllium und Yttrium|first = Friedrich|last = Wöhler|authorlink = Friedrich Wöhler|doi = 10.1002/andp.18280890805|year = 1828|bibcode = 1828AnP....89..577W }}</ref>

:YCl<sub>3</sub> + 3 K → 3 KCl + Y

Do ranih 1920-ih, kemijski simbol '''Yt''' se koristio za taj element, nakon čega je dobio pojednostavljenu oznaku '''Y'''.<ref>{{cite journal|journal = Pure Appl. Chem.|volume = 70|issue = 1|pages = 237–257
|year = 1998|first = Tyler B.|last = Coplen|coauthors = Peiser, H. S.|title = History of the Recommended Atomic-Weight Values from 1882 to 1997: A Comparison of Differences from Current Values to the Estimated Uncertainties of Earlier Values (Technical Report)|publisher = IUPAC Inorganic Chemistry Division|doi = 10.1351/pac199870010237}}</ref>

1987., otkrilo se da [[itrijum barij bakar oksid]] postiže [[visokotemperaturna supraprovodnost|visokotemperaturnu supraprovodnost]].<ref name="Wu" /> Bio je to tek drugi poznati materijal koji je pokazivao to svojstvo,<ref name="Wu">{{cite journal|author = Wu, M. K. ''et al.''|title = Superconductivity at 93 K in a New Mixed-Phase Y-Ba-Cu-O Compound System at Ambient Pressure
|journal = Physical Review Letters|year = 1987|volume = 58|issue = 9|pages = 908–910|doi = 10.1103/PhysRevLett.58.908|pmid=10035069|bibcode=1987PhRvL..58..908W}}</ref> te je bio prvi poznati materijal koji je ostvario [[supraprovodnost]] iznad (ekonomsko značajne) točke vrenja dušika.<ref group="note">[[Kritična točka (termodinamika)|T<sub>c</sub>]] za YBCO je 93 [[Kelvin|K]] dok je točka vrenja dušika 77 K.</ref>

== Pojava ==
[[Datoteka:Yttrium sublimed dendritic and 1cm3 cube.jpg|thumb|225px|Primjeri gromada koje se sastoje od 99% itrija.]]

=== Učestalost ===
Itrij se nalazi u većini [[rijetki zemni minerali|rijetkih zemnih minerala]],<ref name="Hammond" /> kao i u nekoliko ruda [[Uranijum|uranija]], ali ga nikada ne nalazimo i prirodi kao slobodan element.<ref>{{cite web|author = Lenntech contributors|url = http://www.lenntech.com/periodic-chart-elements/y-en.htm|accessdate = 2008-08-26|title = yttrium|publisher = Lenntech}}</ref> Oko 31 [[ppm]] zemljine kore je itrij,<ref name="Cotton">{{cite journal|title=Encyclopedia of Inorganic Chemistry; Scandium, Yttrium & the Lanthanides: Inorganic & Coordination Chemistry|first=Simon A. |last=Cotton| doi= 10.1002/0470862106.ia211 |date= 2006-03-15 |isbn=0-470-86078-2}}</ref> čime je 28. najučestaliji element tamo, te je 400 puta učestaliji od [[srebro|srebra]].<ref name="Emsley497" /> Itrij se nalazi u tlu u koncentracijama između 10 i 150 ppm dok se u morskoj vodi nalazi u koncentraciji od oko 9 [[ppm|ppt]].<ref name="Emsley497" /> Uzorci stijena sa mjeseca tijekom [[Apollo program|programa Apollo]] otkrili su relativno visoku koncentraciju itrija.<ref name="Stwertka115">[[#Stwertka1998|Stwertka 1998]], str. 115</ref>

Itrij nema nijednu poznatu biološku ulogu, iako se nalazi u većini organizama, ponajviše u [[Jetra|jetri]], [[bubreg]]u, [[Slezena|slezeni]], plućima i kostima ljudi.<ref>{{cite journal|journal = Journal of Biological Chemistry|year = 1952|volume = 195|pages = 837–841|url = http://www.jbc.org/cgi/reprint/195/2/837.pdf|format = PDF|title = The Skeletal Deposition of Yttrium|first = N. S.|last = MacDonald|coauthors = Nusbaum, R. E. and Alexander, G. V.|pmid = 14946195|issue = 2|access-date = 2014-04-21|archive-date = 2009-03-26|archive-url = https://web.archive.org/web/20090326070124/http://www.jbc.org/cgi/reprint/195/2/837.pdf|dead-url = yes}}</ref> U normalnim okolnostima, nalazimo ga u količini od 0,5 miligrama unutar cijelog ljudskog tijela; ljudsko mlijeko za dojenje sadrži 4 ppm.<ref name="Emsley495" /> Itrij se nalazi u jestivim biljkama u koncetracijama između 20 ppm i 100 ppm, a najviše ga ima [[kupus]].<ref name="Emsley495" />

=== Proizvodnja ===
Kemijska sličnost itrija sa lantanoidima dovodi do toga da ga obogaćuju i isti procesi te završava u rudama koja sadrže lantanoide. Malena razlika otkriva se između svjetla (LREE) i teških rijetkih zemnih elemenata (HREE) ali to odvajanje nikada nije potpuno. Itrij je koncentiran u skupinu HREE zbog svoje ionske veličine iako ima manju [[Atomska masa|atomsku masu]].<ref name="Morteani">{{cite journal|journal = European Journal of Mineralogy |year = 1991|volume = 3|issue = 4|pages = 641–650|url = http://eurjmin.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/3/4/641|title = The rare earths; their minerals, production and technical use|first = Giulio|last = Morteani}}</ref><ref name="Kanazawaa">{{cite journal|journal = Journal of Alloys and Compounds|year = 2006|volume = 408–412|pages = 1339–1343|doi = 10.1016/j.jallcom.2005.04.033|title = Rare earth minerals and resources in the world|first = Yasuo|last = Kanazawa|coauthors = Kamitani, Masaharu }}</ref>

[[Datoteka:Yttrium 1.jpg|thumb|right|225px|Komadić itrija. Itrij se teško odvaja od drugih rijetkih zemnih elemenata]]
Postoje četiri glavna izvora za rijetke zemne elemente:<ref name="Naumov">{{cite journal|journal = Russian Journal of Non-Ferrous Metals|year = 2008|volume = 49|issue = 1|pages = 14–22|title = Review of the World Market of Rare-Earth Metals|first = A. V.|last = Naumov|url = http://www.springerlink.com/content/y8925j378w4u4175/|doi = 10.1007/s11981-008-1004-6|access-date = 2014-04-21|archive-date = 2019-07-01|archive-url = https://web.archive.org/web/20190701165039/https://link.springer.com/article/10.1007%2Fs11981-008-1004-6|dead-url = yes}}</ref>
* karbonit i fluorid koji sadrže rude kao što su LREE [[bastnäsit]] (<nowiki>[</nowiki>(Ce, La, etc.)(CO<sub>3</sub>)F<nowiki>]</nowiki>) sadrže prosječno 0,1%<ref name="CRC2008" /><ref name="Morteani" /> itrija u usporedbi sa 99,9% ostalih rijetkih zemnih elemenata.<ref name="Morteani" /> Glavni izvor za bastnäsit od 1960-ih do 1990-ih bio je rudnik u [[Mountain Pass, Kalifornia|Mountain Passu]] u [[Kalifornija|Kaliforniji]], što je tada činilo SAD najvećim proizvođačem rijetkih zemnih elemenata.<ref name="Morteani" /><ref name="Naumov" />
* [[Monazit]] (<nowiki>[</nowiki>(Ce, La, itd.)PO<sub>4</sub><nowiki>]</nowiki>), koji je uglavnom fosfat, je naslaga pijeska koji se stvara tijekom prijevozom i gravitacijskim razdvajanjem erodiranog granita. Monazit kso ruda rijetkog zemnog materijala sadrži 2%<ref name="Morteani" /> (ili 3%)<ref name="Stwertka116">[[#Stwertka1998|Stwertka 1998]], str. 116</ref> itrija. Najveća nalazišta su bila u Indiji i Brazilu u 20. stoljeću, zbog čega su te dvije zemlje bile najveći proizvođači itrija tijekom ranog 20. stoljeća.<ref name="Morteani" /><ref name="Naumov" />
* [[Ksenotim]] je fosfat rijetkog zemnog elementa. Njegove rude sadrže 60% itrija i itrijevog fosfata (YPO<sub>4</sub>).<ref name="Morteani" /> Najveći rudnik ovog minerala bilo je nalazište [[Bayan Obo]] u Kini, čime je Kina največi proizvođač rijetkih zemnih materijala od zatvaranja rudnika u Mountain Passu početkom 1990-ih.<ref name="Morteani" /><ref name="Naumov" />
* glina koja apsorbira iona, tzv. Loognanova glina, je proizvod granita i sadrži 1% rijetkih zemnih elemenata<ref name="Morteani" /> Njene rude mogu sadržavati i do 8% itrija. Takva glina se većinom iskopava u Kini.<ref name="Morteani" /><ref name="Naumov" /><ref>{{cite journal|journal = Chinese Journal of Geochemistry|year = 1996|volume = 15|issue = 4|pages = 344–352|doi = 10.1007/BF02867008|title = The behaviour of rare-earth elements (REE) during weathering of granites in southern Guangxi, China|first = Zuoping|last = Zheng|coauthors = Lin Chuanxian}}</ref> Itrij se nalazi i u [[samarskit]]u i [[fergusonit]]u.<ref name="Emsley497">[[#Emsley2001|Emsley 2001]], str. 497</ref>

Jedna metoda dobivanja čistog itrija iz miješanih ruda oksida je otopiti oksid u [[sumporna kiselina|sumpornoj kiselini]] i razdijeliti ga po [[hromatografija|hromatografiji]] [[ionska izmjena|ionske izmjene]]. Sa dodatkom [[oksalna kiselina|oksalne kiseline]], itrijev oksalat se taloži. Oksalat se pretvara u oksid zagrijavanjem pod kisikom. Reakcijom dobivenog itrijevog oksida sa [[fluorovodonik]]om, dobiva se itrijum(III) fluorid.<ref name="Holleman" />

Godišnja svjetska proizvodnja itrijeva oksida dosegnula je 600 tona do 2001., a zalihe se procjenjuju na 9 milijuna tona.<ref name="Emsley497" /> Samo par tona itrijeva metala se proizvode svake godine smanjivanjem [[Itrijum(III) fluorid|itrijuma(III) fluorida]] do metalne spužve sa legurom [[kalcij]]a [[magnezij]]a. Temperatura u peći iznad 1.600 °C je dovoljna da potom otopi itrij.<ref name="Emsley497" /><ref name="Holleman">{{cite book|publisher = Walter de Gruyter|year = 1985|edition = 91–100|pages = 1056–1057|isbn = 3-11-007511-3|title = Lehrbuch der Anorganischen Chemie|first = Arnold F.
|last = Holleman|coauthors = Wiberg, Egon and Wiberg, Nils}}</ref>

== Primjene ==

=== Potrošači ===
[[Datoteka:Aperture Grille.jpg|thumb|Itrij je jedan od elemenata koji se koriste za izradu crvene boje u [[CRT monitor|CRT televizora]]]]
[[Itrijum(III) oksid]] ({{chem|Y|2|O|3}}) može poslužiti kao rešetka za [[dodavanje primjesa (poluvodič)|dodavanje primjesa]] sa [[Europijum|Eu<sup>3+</sup>]] [[kation]]ima, a može poslužiti i kao [[reagens]] da bi se dobila primjesa [[itrijum ortovanadat]] YVO<sub>4</sub>:Eu<sup>3+</sup> itrijum oksid sulfid {{chem|Y|2|O|2|S}}:Eu<sup>3+</sup> Svjetleći materijali koji daju crvenu boju lampama [[televizija u boji|televizorima u boji]],<ref name="CRC2008" /><ref name="Cotton" /><ref group=note>[[#Emsley2001|Emsley 2001]], str. 497 navodi da se "Itrijum oksisulfid, dodan sa primjesom europijuma (III), koristi za stnadardnu crvenu boju u televizorima u boji".</ref> iako se sama crvena boja zapravo emitira iz europijuma dok itrij skuplja energiju [[elektronski top|elektronskog topa]] te ga predaje svjetlećem materijalu.<ref name="ECE818">[[#Daane1968|Daane 1968]], str. 818</ref> Spojevi itrija mogu poslužiti i kao nositelj rešetke za dodavanje primjesa sa različitim kationima [[lantanoidi|lantandoia]]. Izuzev Eu<sup>3+</sup>, i [[terbijum|Tb<sup>3+</sup>]] se može koristiti kao agens za dodavanje primjesa koji dovode do zelene [[luminiscencija|luminiscencije]]. Itrij se koristi i kao aditiv [[sinteriranje|sinteriranju]] prilikom proizvodnje poroznog [[silicijum nitrid|silicijuma nitrida]]<ref>{{Ref patent |country=US |number=5935888 |status=patent |title= Porous silicon nitride with rodlike grains oriented |gdate=1999-08-10 |assign1=Agency Ind Science Techn (JP)| assign2=Fine Ceramics Research Ass (JP)}}</ref> i kao učestali početni materijal za [[znanost o materijalima]] kao i za proizvodnju ostalih spojeva itrija.

Spojevi itrija se koriste i kao katalizatori [[polimerizacija|polimerizacije]] [[eten]]a.<ref name="CRC2008" /> Kao metal, koristi se na elektrodama nekih [[svjećica]] za visoku učinkovitost.<ref>{{cite journal|last = Carley|first = Larry|url = http://www.babcox.com/editorial/cm/cm120032.htm|title = Spark Plugs: What's Next After Platinum?|date = 2000|journal = Counterman|publisher = Babcox|accessdate = 2008-09-07|archiveurl = https://web.archive.org/web/20080501064053/http://www.babcox.com/editorial/cm/cm120032.htm|archivedate = 2008-05-01|dead-url = yes}}</ref> itrij se također koristi i za proizvodnju [[Auerova mrežica|Auerove mrežice]] za svjetiljke [[propan]]a kao zamjenu za [[torijum]], koji je [[Radioaktivnost|radioaktivan]].<ref>{{Ref patent|country=US| number=4533317|status=patent| gdate=1985-08-06| title = Yttrium oxide mantles for fuel-burning lanterns|invent1=Addison, Gilbert J. |assign1= The Coleman Company, Inc.}}</ref>

[[Cirkonijum]] koji je stabiliziran itrijom se koristi kao solidan elektrolit i kao senzor kisika kod automobilskog ispušnog sustava.<ref name="Cotton" />

=== Granati ===
[[Datoteka:Yag-rod.jpg|thumb|Nd:YAG laserska šipka promjera 0,5 cm]]
Itrij se koristi za proizvodnju [[Granati|sintetičkih granata]],<ref>{{cite journal|url = http://www.minsocam.org/ammin/AM36/AM36_133.pdf|title = The role of yttrium and other minor elements in the garnet group|last = Jaffe|first = H.W.|journal = American Mineralogist|year = 1951|accessdate = 2008-08-26|pages = 133–155|format=pdf}}</ref> dok se itrija koristi za stvaranje itrijum željeznih granata (Y<sub>3</sub>Fe<sub>5</sub>O<sub>12</sub> ili YIG), koji su vrlo učinkoviti [[električni filtri|filteri]] [[mikro-valovi|mikro valova]].<ref name="CRC2008" /> Granati od itrija, [[željezo|željeza]], [[aluminij]]a i [[gadolinijum]]a (npr. Y<sub>3</sub>(Fe,Al)<sub>5</sub>O<sub>12</sub> i Y<sub>3</sub>(Fe,Ga)<sub>5</sub>O<sub>12</sub>) imaju važna [[magnetizam|magnetska]] svojstva.<ref name="CRC2008" /> YIG je isto tako vrlo učinkovit zvučni energetski predajnik i pretvornik.<ref>{{cite journal|doi= 10.1016/j.jallcom.2006.05.023|title = Preparation and characterization of yttrium iron garnet (YIG) nanocrystalline powders by auto-combustion of nitrate-citrate gel
|year= 2007|last= Vajargah|first = S. Hosseini|journal= Journal of Alloys and Compounds
|volume= 430|issue =1–2|pages= 339–343|last2= Madaahhosseini|first2= H|last3= Nemati|first3= Z}}</ref> Itrij aluminijum granat (Y<sub>3</sub>Al<sub>5</sub>O<sub>12</sub> ili YAG) ima [[Mosova skala|Mosovu skalu]] od 8,5 te se koristi kao [[dragulj]] u draguljarnicama (umjetni dijamanti).<ref name="CRC2008" /> Kristali itrija alumijuma granata sa dodanom primjesom [[cerijum]]a (YAG:Ce) se koriste kao svjetleći materijali kako bi se tvorili bijelu [[svetleća dioda|svjetleću diodu]].<ref>{{Ref patent |country=US |number=6409938 |status=patent |title=Aluminum fluoride flux synthesis method for producing cerium doped YAG|gdate=2002-06-25 |invent1=Comanzo Holly Ann|assign1=General Electrics}}</ref><ref>{{cite book|author =GIA contributors|publisher = Gemological Institute of America
|title = GIA Gem Reference Guide|year = 1995|isbn = 0-87311-019-6}}</ref><ref>{{cite conference|last = Kiss|first = Z. J.|coauthors = Pressley, R. J.|title = Crystalline solid lasers|booktitle = Proceedings of the IEEE|pages = 1236–1248|volume = 54|issue = 10|publisher = IEEE|date = October 1966|url = http://ieeexplore.ieee.org/xpls/abs_all.jsp?arnumber=1447042|accessdate = 2008-08-16|id = issn: 0018-9219}}</ref>

YAG, itrija, [[itrijum litijum fluorid]] ({{chem|LiYF|4}}) i itrijum ortovanadat ({{chem|YVO|4}}) se koriste u kombinaciji sa primjesama kao što su [[neodijum]], [[erbijum]], [[iterbijum]] i blizu [[Infracrveno zračenje|infracrvenim]] [[laser]]ima.<ref name="cw">{{cite journal|first = J.|last = Kong|coauthors = Tang, D. Y.; Zhao, B.; Lu, J.; Ueda, K.; Yagi, H. and Yanagitani, T.|title = 9.2-W diode-pumped Yb:Y<sub>2</sub>O<sub>3</sub> ceramic laser|journal = Applied Physics Letters|volume = 86|year = 2005|doi = 10.1063/1.1914958|pages = 116|issue = 16|bibcode=2005ApPhL..86p1116K}}</ref><ref>{{cite journal|first = M.|last = Tokurakawa|coauthors = Takaichi, K.; Shirakawa, A.; Ueda, K.; Yagi, H.; Yanagitani, T. and Kaminskii, A. A.|title = Diode-pumped 188 fs mode-locked Yb<sup>3+</sup>:Y<sub>2</sub>O<sub>3</sub> ceramic laser|journal = Applied Physics Letters|volume = 90|pages = 071101| year = 2007|doi=10.1063/1.2476385|issue = 7|bibcode=2007ApPhL..90g1101T}}</ref> [[Nd:YAG laser]]i imaju sposobnost djelovati prilikom jake snage te se koriste za bušenje i rezanje metala.<ref name="Stwertka116" /> Pojedini kristali YAG-a sa primjesama se obično proizvode [[Czochralskijeva metoda|Czochralskijevom metodom]].<ref>{{cite journal|journal = Journal of the Serbian Chemical Society |year = 2002|volume = 67|issue = 4|pages = 91–300|doi = 10.2298/JSC0204291G|title = The growth of Nd: YAG single crystals|author = Golubović, Aleksandar V.; Nikolić, Slobodanka N.; Gajić, Radoš; Đurić, Stevan; Valčić, Andreja}}</ref>

=== Pojačavač materijala ===
Manje količine itrija (0,1 do 0,2%) su se koristile kako bi smanjile veličina zrna [[hrom]]a, [[molibden]]a, [[titanijum]]a i [[cirkonijum]]a.<ref>{{cite journal|author = PIDC contributors|title = Rare Earth metals & compounds|url = http://www.pidc.com/products_imaterials_oth.html|accessdate =2008-08-26|publisher = Pacific Industrial Development Corporation}}</ref> Također se koristio za povećanje [[čvrstoća materijala|čvrstoće]] legura aluminija i [[magnezij]]a.<ref name="CRC2008" /> Dodatak itrija legurama uglavnom povećava njegovovu obradivost, pojačava otpornost rekristalizacije visokih temperatura te značajno pojačava otpornost [[oksido-redukcija|oksido-redukcije]] na visokim temperaturama.<ref name="ECE818" />

Itrij se koristi i kao deoksidator [[vanadijum]]a i drugih [[neobojani metali|neobojanih metala]].<ref name="CRC2008" /> Itrija se koristi radi stabilizacije kubnog oblika cirkonija radi upotrebe u draguljarnicama.<ref>{{cite web|url = http://www.emporia.edu/earthsci/amber/go340/students/berg/cz.html|title = Cubic Zirconia|accessdate = 2008-08-26|first = Jessica|last = Berg|publisher = Emporia State University|archivedate = 2008-09-24|archiveurl = https://web.archive.org/web/20080924074309/http://www.emporia.edu/earthsci/amber/go340/students/berg/cz.html|deadurl = yes}}</ref>

Itrij je proučavan i za moguću upotrebu u stvaranju [[žilavi lijev|žilavog lijeva]], koji ima pojačanu [[duktilnost]] ([[grafit]] tvori kompaktne čvoriće umjesto pahuljica kako bi stvorio žilavi lijev).<ref name="CRC2008" /> Itrijum oksid se može koristiti i prilikom [[keramika|kermaičnih]] i [[staklo|staklenih]] formula, jer ima visoko [[talište]] i pruža otpor udaru i daje niska svojstva [[termička dilatacija|termičke dilatacije]].<ref name="CRC2008" /> Stoga se koristi u [[objektiv]]ima.<ref name="Emsley497" />

=== Medicina ===
Radiokativni izotop itrij-90 se koristi za lijekove, kao što su [[edotreotid]] i [[ibritumomab]] radi tretmana [[rak]]a, uključujući [[limfom]]a, [[leukemija|leukemije]], te raka jajnika, crijeva, gušterače i kostiju.<ref name="Emsley495">[[#Emsley2001|Emsley 2001]], str. 495</ref> Funkcionira tako da se veže za [[Monoklonalno antitelo|monoklonalna antitijela]], koja se pak zauzvrat vežu za stanice raka te ih ubijaju putem intenzivnog [[beta-čestica|β-zračenja]] od itrija-90.<ref>{{cite journal|journal = Cancer Research|volume =64|pages = 6200–6206|year =2004|title = A Single Treatment of Yttrium-90-labeled CHX-A''–C6.5 Diabody Inhibits the Growth of Established Human Tumor Xenografts in Immunodeficient Mice|author = Adams, Gregory P. ''et al.''|doi = 10.1158/0008-5472.CAN-03-2382|pmid = 15342405|issue = 17}}
</ref>

Igle napravljene od itrija-90, koje mogu rezati preciznije od skalpela, su se koristile za rezanje živaca koji prenose bol u [[kičmena moždina|kičmenoj moždini]],<ref name="Emsley496" /> a itrij-90 se također koristi za radionuklidnu [[sinovektomija|sinovektomiju]] prilikom liječenja upaljenih zglobova, osobito koljena, kod osoba koje pate od [[reumatoidni artritis|reumatoidnog artritisa]].<ref>{{cite journal|first = M.|last = Fischer|coauthors = Modder, G.|title = Radionuclide therapy of inflammatory joint diseases|journal = Nuclear Medicine Communications|volume = 23
|issue = 9|pages = 829–831|year = 2002|doi = 10.1097/00006231-200209000-00003|pmid = 12195084}}</ref>

Laser granata itrijuma-aluminija sa primjesama neodimijuma se koristio u eksperimentalnoj [[prostatektomija|prostatektomiji]] u pasa u pokušaju da se smanji kolateralna šteta živaca i tkiva,<ref>{{cite journal|title = Laser robotically assisted nerve-sparing radical prostatectomy: a pilot study of technical feasibility in the canine model|url = https://archive.org/details/sim_bju-international_2008-09_102_5/page/598|journal = BJU International|volume = 102
|issue = 5|publisher = Glickman Urological Institute| location = Cleveland|year = 2008|pmid = 18694410
|doi = 10.1111/j.1464-410X.2008.07708.x|last1 = Gianduzzo|first1 = Troy|last2 = Colombo Jr|first2 = Jose R.|last3 = Haber|first3 = Georges-Pascal|last4 = Hafron|first4 = Jason|last5 = Magi-Galluzzi|first5 = Cristina|last6 = Aron|first6 = Monish|last7 = Gill|first7 = Inderbir S.|last8 = Kaouk|first8 = Jihad H.|pages = 598–602}}</ref> dok se oni sa primjesama erbijuma počinju koristiti u kozmetici.<ref name="Cotton" />

=== Supravodiči ===
[[Datoteka:YBCO-modified.jpg|thumb|left|alt=Dark grey pills on a watchglass. One cubic piece of the same material on top of the pills.|YBCO supravodič]]
Itrij se koristi kod [[Supraprovodnost|supravodiča]] od itrijum barijum bakar oksida (YBa<sub>2</sub>Cu<sub>3</sub>O<sub>7</sub>, znanom kao 'YBCO' ili '1-2-3') koji su razvila sveučilišta Alabame i Houston 1987.<ref name="Wu" /> Ovaj supravodič radi na 93 K, što je značajno jer je iznad točke vrenja [[tekući dušik|tekućeg dušika]] (77,1 K).<ref name="Wu" /> Pošto je cijena tekućeg dušika niža od [[tekući helij|tekućeg helija]], koji se primjenjuje na metalne supravodiče, troškovi operiranja bi se smanjili.

Sam supraprovodni materijal se često piše kao YBa<SUB>2</SUB>Cu<SUB>3</SUB>O<SUB>7–''d''</SUB>, gdje ''d'' mora biti manje od 0,7 kako bi materijal bio supraprovodan.

Teorija o supraprovodnosti pri niskim temperaturama se dobro razumije od kada je [[BCS teorija]] predstavljena 1957. Temelji se na naročitosti međudjelovanja dvaju elektrona u kristalnoj rešetci. Ipak, BCS teorija ne objašnjava supraprovodnost pri visokim temperaturama, a njen točan mehanizam i dalje nepoznanica u modernom svijetu. Ono što se zna je da spoj materijala [[Bakar(I) oksid|bakra oksida]] mora biti precizno kontroliran da bi se supraprovodnost dogodila.<ref>{{cite web|url=http://www.ch.ic.ac.uk/rzepa/mim/century/html/ybco_text.htm |publisher=Imperial College|accessdate=2009-12-20|title=Yttrium Barium Copper Oxide – YBCO}}</ref>

Dobiveni materijal bio je crno-zelen, višekristalni mineral. Istraživači proučavaju skupinu materijala poznatih kao [[perovskit]]i koji su alternativne mješavine ovih elemenata, u nadi da će s vremenom razviti praktični supravodič na visoku temperaturu.<ref name="Stwertka116" />

== Mjere opreza ==
Spojevi itrija topljivi u vodi se smatraju blago [[otrov]]nima, dok njegovi spojevi netopljivi u vodi nisu otrovni.<ref name="Emsley495" /> U pokusima sa životinjama, itrij i njegovi spojevi su uzrokovali oštećenja pluća i jetre, iako razina toksičnosti varira ovisno o svakom itrijevom spoju. Kod štakora, udisanje itrijevog citrata uzrokovao je [[edem pluća]] i [[dispneja|dispneju]], dok je udisanje [[itrijum(III) hlorid|itrijum hlorida]] uzrokovao edem jetra, [[Pleuralni izliv|pleuralni izljev]] i plućnu hipermiju.<ref name="osha">{{cite web|author = OSHA contributors|url = http://www.osha.gov/SLTC/healthguidelines/yttriumandcompounds/recognition.html|title = Occupational Safety and Health Guideline for Yttrium and Compounds|accessdate = 2008-08-03|publisher = United States Occupational Safety and Health Administration|date = 2007-01-11|archive-date = 2013-03-02|archive-url = https://web.archive.org/web/20130302060936/http://www.osha.gov/SLTC/healthguidelines/yttriumandcompounds/recognition.html|dead-url = yes}} (public domain text)</ref>

Izlaganje spojevima itrija izaziva plućne bolesti kod ljudi.<ref name="osha" /> Radnici koji su bili izloženi zračnom prašinom itrijeva spoja ''europium vanadate'' doživjeli su blagu iritaciju oka, kože i gorenjeg respiratornog sustava — iako je možda krivac takvoj reakciji možda i [[vanadij]] a ne itrij.<ref name="osha" /> Kronično izlaganje spojevima itrija mogu uzrokovati manjak daha, kašljanje, bol u prsima i [[cijanoza|cijanozu]].<ref name="osha" /> [[Nacionalni institut za radnu sigurnost i zdravlje]] (NIOSH) preporuča dozvoljeno izlaganje od 1 mg/m<sup>3</sup> te kritičnu opasnost po život od 500 mg/m<sup>3</sup>.<ref>{{cite web|author = NIOSH contributors|url = http://www.cdc.gov/niosh/npg/npgd0673.html|title = Yttrium|work = NIOSH Pocket Guide to Chemical Hazards|date=September 2005
|publisher =Nacionalni institut za radnu sigurnost i zdravlje |accessdate = 2008-08-03}}</ref> Itrijeva prašina je također zapaljiva.<ref name="osha" />

== Bilješke ==
<references group="note" />

== Reference ==
<div style="height: 555px; overflow: auto; padding: 3px;text-align: left; border: 1px solid #000000;">
{{Reflist|2}}
</div>

== Bibliografija ==
{{refbegin}}
* <!-- Da --><cite id=Daane1968>{{cite book
|last = Daane
|first = A. H.
|title = The Encyclopedia of the Chemical Elements
|url = https://archive.org/details/encyclopediaofch00hamp
|publisher = Reinhold Book Corporation
|location = New York
|year = 1968
|editor = Hampel, Clifford A.
|chapter = Yttrium
|pages = [https://archive.org/details/encyclopediaofch00hamp/page/810 810]–821
|lccn = 68-29938}}
* <!-- Em --><cite id=Emsley2001>{{cite book
|title = Nature's Building Blocks: An A-Z Guide to the Elements
|last = Emsley
|first=John
|author-link=John Emsley
|publisher = Oxford University Press
|year = 2001
|location = Oxford, England, UK
|isbn = 0-19-850340-7
|chapter = Yttrium
|pages=495–498
}}</cite>
* <!-- Ga --><cite id=Gadolin1794>{{cite journal
|first= Johan
|last = Gadolin
|authorlink = Johan Gadolin
|title = Undersökning af en svart tung Stenart ifrån Ytterby Stenbrott i Roslagen
|journal = Kongl. Vetenskaps Academiens Nya Handlingar
|volume = 15
|year= 1794
|pages= 137–155
}}</cite>
* <!-- Gr -->{{cite book
|last = Greenwood
|first = N. N.
|coauthors = Earnshaw, A.
|title = Chemistry of the Elements
|edition = 2nd
|publisher = Butterworth-Heinemann
|location = Oxford
|year = 1997
|isbn = 0-7506-3365-4
|ref = CITEREFGreenwood1997
}}
* <!-- Sw --><cite id=Stwertka1998>{{cite book
|title = Guide to the Elements
|url = https://archive.org/details/guidetoelements00stwe
|edition = Revised
|first = Albert
|last = Stwertka
|publisher = Oxford University Press
|year = 1998
|chapter = Yttrium
|pages = [https://archive.org/details/guidetoelements00stwe/page/115 115]–116
|isbn = 0-19-508083-1
}}</cite>
* <!-- Va --><cite id=Krogt>{{cite web
|last = van der Krogt
|first = Peter
|title = 39 Yttrium
|url = http://elements.vanderkrogt.net/element.php?sym=Y
|date = 2005-05-05
|accessdate = 2008-08-06
|work = Elementymology & Elements Multidict
}}</cite>
{{refend}}

== Daljnje čitanje ==
{{refbegin}}
* {{Ref patent |country=US |number=5734166 |status=patent |title=Low-energy neutron detector based upon lithium lanthanide borate scintillators| gdate=1998-03-31 |invent1=Czirr John B. |assign1=Mission Support Inc}}</cite>
* {{cite web|url = http://www.epa.gov/rpdweb00/radionuclides/strontium.html#healtheffects
|title = Strontium: Health Effects of Strontium-90|accessdate = 2008-08-26
|author = EPA contributors|publisher = US Environmental Protection Agency|date = 2008-07-31}}
{{refend}}

== Vanjske veze ==
{{Commonscat|Yttrium}}
* [http://www.periodicvideos.com/videos/039.htm Itrij] na ''The Periodic Table of Videos'' (sveučilište Nottingham)
* [http://proleksis.lzmk.hr/28399/ ''Itrij''] na [[Proleksis enciklopedija|Proleksis enciklopediji]]

{{Izabran}}

[[Kategorija:Prelazni metali]]
[[Kategorija:Itrijum]]