Izvorni kod stranice Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije

{{Infokutija vojni sukob
|sukob=Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije
|deo=[[Drugi svjetski rat u Jugoslaviji]]
|slika=National Liberation War collage.jpg
|opis_slike=
|vreme=[[1941]]. - [[1945]].
|mesto=[[okupacija Jugoslavije u Drugom svetskom ratu|okupirana]] [[Jugoslavija]]
|uzrok=okupacija Jugoslavije
|teritorija=pripajanje Istre
|rezultat= pobjeda partizana, oslobođenje od okupacije, socijalna revolucija
|strana1= [[Datoteka:Communist Party of Yugoslavia Flag-cyr (1920–1952).svg|border|22px]] [[Komunistička partija Jugoslavije]]
[[Datoteka:Yugoslav Partisans flag 1945.svg|border|22px]] [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije]]
* [[Datoteka:Slovenian_Partisans_flag.svg|border|22px]] [[Slovenačka narodnooslobodilačka armija]]
* [[Datoteka:Flag of North Macedonia (1944–1946).svg|border|22px]] [[Narodnoslobodilačka vojska Makedonije]]
<br />
[[Datoteka:Flag_of_the_Liberation_Front.gif|border|22px]] [[Osvobodilna fronta]]
[[Datoteka:Flag of the United Kingdom.svg|22px|border]] [[Ujedinjeno Kraljevstvo|Velika Britanija]]<br />
[[Datoteka:Flag of the Soviet Union (1923-1955).svg|border|22px]] [[Sovjetski Savez|SSSR]] <small>(od 1944.)</small><br />
[[Datoteka:Flag of the Bulgarian Homeland Front.svg|22px|border|Bulgaria]] [[Carstvo Bugarska|Kraljevina Bugarska]] <small>(od 1944.)</small>
|strana2=[[Datoteka:Flag of Nazi Germany (1933-1945).svg|border|22px]] [[Treći rajh|Treći Reich]]<br />
[[Datoteka:Flag of Italy (1861-1946).svg|22px|border]] [[Kraljevina Italija]]<br />
[[Datoteka:Flag of Hungary 1940.svg|border|22px|border]] [[Kraljevina Mađarska (1920. - 1946.)|Kraljevina Mađarska]] <br />
[[Datoteka:Flag of Bulgaria.svg|22px|border|Bulgaria]] [[Carstvo Bugarska|Kraljevina Bugarska]]<br />
[[Datoteka:Flag of Independent State of Croatia.svg|border|22px]] [[Nezavisna Država Hrvatska|NDH]]<br />
[[Datoteka:Flag of Serbia (1941–1944).svg|border|22px]] [[Vojna uprava u Srbiji]]<br />
[[Datoteka:Flag of Montenegro (1905-1918 & 1941-1944).svg|22px|border]] [[Italijanski guvernatorat Crna Gora|Guvernatorat Crna Gora]]<br />
[[Datoteka:Flag of German occupied Albania.svg|22px|border|Albania]] [[Albanija pod upravom Trećeg Reicha|Albanija]]<br />
[[Datoteka:Chetniks Flag.svg|22px|border|Chetniks]] [[Četnici u Drugom svjetskom ratu|Četnici]] (počeli kao ustanici)<br />
|gubici1 =<center>[[Demografski gubici Jugoslavije u drugom svjetskom ratu|Ukupni gubici]]:<br />~600,000 - ~1,700,000</center>
}}
'''Narodnooslobodilačka borba''' ('''NOB''') ili '''Oslobodilački rat naroda Jugoslavije''' je bila oružana borba jugoslovenskih naroda, predvođenih [[Komunistička partija Jugoslavije|Komunističkom partijom Jugoslavije]], za oslobođenje od [[fašizam|fašističke]] [[ratna okupacija|okupacije]] tokom [[Drugi svjetski rat|Drugog svetskog rata]]. Obuhvata vremenski period od 7. [[1941]]. do 5. [[1945]]. godine, na celokupnoj teritoriji [[Jugoslavija|Jugoslavije]]. U istoriografiji bivše [[Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija|SFRJ]] ova borba se još nazivala '''Narodnooslobodilački rat i socijalistička revolucija'''.

Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije je bila širok [[antifašizam|antifašistički]] front borbe protiv okupatora i njegovih saradnika. Jugoslovenski komunisti su bili dobro organizovani i vojnički iskusni (veliki broj kadrova se [[Španski borci|borio u Španiji]]). Mnogi borci u partizanskim redovima nisu bili [[komunizam|komunisti]], ali ih je u programu [[Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije|AVNOJ]]-a privukao [[Federacija|federativni sistem]] za različite narode u Jugoslaviji, što [[Noel Malcolm|Malcolm]] ocenjuje kao "izbalansiraniju zamisao od svega što su druge političke snage nudile u to vrijeme".<ref>[http://utickibosnjaci.com/video/media/document/393.pdf Povijest Bosne - Noel Malcom]{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Isticanjem da je borba opštejugoslovenska i antifašistička, komunisti su jasno iskazali da je obnova Jugoslavije ravnopravnih naroda okosnica njihove strategije.<ref name="Petranović"/> Oni su antitezom nacionalističkim politikama i usmeravanjem borbe protiv okupatora sprečili da se oslobodilački rat ne pretvori u strahoviti rat Srba i Hrvata do istrebljenja.<ref name="Petranović"/> [[Komunistička partija Jugoslavije|KPJ]] se od početka isprečila protiv bratoubilaštva, kao strategije koju inspirišu okupatori, stavom da nema narodnooslobodilačke borbe ukoliko ona ne prevazilazi nacionalne obračune.<ref name="Petranović"/>

Borbe su započele [[ustanak u okupiranoj Jugoslaviji|ustankom u okupiranoj Jugoslaviji 1941]]. Prvotna partizanska [[gerila]] je vremenom izrasla u [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije]], koja se borila protiv snaga [[Sile Osovine|Osovine]] i kolaboracionista: [[ustaše|ustaša]], [[četnici|četnika]], [[srpska državna straža|nedićevaca]], [[srpski dobrovoljački SS korpus|ljotićevaca]], [[balli Kombëtar|balista]], [[Bela garda (Slovenija)|Bele garde]] i drugih. Praksa narodnooslobodilačke borbe pokazala je da se partizanske jedinice razvijaju i jačaju samo kroz borbene akcije. Napad na neko od neprijateljskih uporišta više bi odjeknuo nego svi politički zborovi koje bi partizani održali.<ref>https://www.znaci.org/00001/46_13.htm</ref>

Borba protiv okupatora je sve do jeseni [[1943]]. godine vođena u punoj strateškoj blokadi, [[Saveznici i Jugoslavija|bez pomoći Saveznika]].<ref name="Petranović">[https://www.znaci.org/00001/92_4.pdf Branko Petranović: Srpski narod u ustanku]</ref> Krajem 1943. godine borba protiv [[Wehrmacht]]a je prerasla gerilski karakter.<ref>[https://www.znaci.org/00001/3_2_4.htm Basil Davidson: PARTISAN PICTURE] "In Bosnia the movement had grown out of its original partisan character by the winter of '43. Large formations had come into existence which could fight often on level terms with the enemy, and according to concepts that were no longer those of guerrilla warfare."</ref><ref>[http://sr.wikisource.org/sr-el/%D0%98%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%88%D1%82%D0%B0%D1%98_%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%BE%D0%B3_%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0_%D0%88%D1%83%D0%B3%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BA%D0%B0_%D0%BE_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%9A%D1%83_%D0%BD%D0%B0_%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%83_1.11.1943. Izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka o stanju na Balkanu 1.11.1943.] "Borbene akcije, koje su se otuda razvile izgubile su karakter gerilskog rata. U stvarnosti, u borbama sa posadnim trupama na odlučujućim mestima pojavljuju se brojno jake, planski vođene i — bar za planinsko ratovanje — dobro naoružane i opremljene jedinice... Prema tome, nepravilno bi bilo da se i dalje govori o "gerilstvu" ili da se suzbijanje bandi smatra kao policijska stvar."</ref> Nakon pet godina borbe, fašističke snage su pobeđene a Jugoslavija oslobođena 5. [[1945]]. godine, u saradnji sa [[Crvena armija|Crvenom armijom]] i zapadnim [[Savezničke sile|Saveznicima]].

Istovremeno sa borbom protiv okupatora, vođena je i socijalna [[revolucija]] protiv starog poretka.<ref>Milovan Đilas, Revolucionarni rat, Beograd, 1990, 34.</ref> Jugoslavija je doživela duboke [[društvena promena|promene]] - ušla je u rat kao unitarna [[monarhija]], a iz rata je izašla kao federativna [[republika]]. Umesto [[kapitalizam|kapitalizma]] je uspostavljen [[socijalizam|socijalistički]] sistem.

Jugoslovenska revolucija je legalizovana [[Saveznici i Jugoslavija|priznanjem saveznika]] pa i [[Sporazumi Tito-Šubašić|starog režima]], što je slučaj bez presedana u istoriji.<ref name="Petranović"/> [[Demokratska Federativna Jugoslavija]] je sačuvala međunarodni kontinuitet, putem formiranja [[Privremena vlada Demokratske Federativne Jugoslavije|privremene vlade]] i ulaska u [[Ujedinjeni narodi|Ujedinjene narode]] u svojstvu osnivača.

== Pozadina ==
{{main|Uspon fašizma u Evropi|Španski građanski rat|Vojni puč 27. marta 1941.}}
Do kraja 1930-ih godina [[desnica|desničarske]] [[diktatura|diktature]] su svuda na [[Balkan]]u zamenile demokratske vlade, a [[komunistička partija|komunističke partije]] su zabranjene.<ref name="Čitanka">[http://cdsee.org/jhp/pdf/workbook4_srb_ed2.pdf Istorijska čitanka, Drugi svetski rat]{{Dead link|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> U to vreme, [[Komunistička partija Jugoslavije]] za svoj prioritet uzima politiku "[[narodni front|narodnog fronta]]" i [[Antifašizam|borbu protiv fašizma]], a na mitinzima [[1939]]. godine ističe slogan "''Branićemo granice, branićemo zemlju!''"<ref>''Zbornik sećanja aktivista jugoslovenskog revolucionarnog radničkog pokreta'', knjiga treća (str. 445), Beograd 1960.</ref> [[1940]]. godine komunisti sve glasije traže savez sa [[SSSR]] u odbrani Jugoslavije od Hitlera, ali tadašnja vlada je vodila pro-nemačku politiku.

Do sredine [[1941]]. sve balkanske zemlje izuzev Turske bile su ili pod nacističkom okupacijom, ili u savezu s nacistima. Jugoslavija je rasparčana: Hrvatska (sa Bosnom i Hercegovinom kao jednim od njenih regiona) postala je marionetska država sila Osovine, dok je ostatak zemlje podeljen na okupacione zone pod italijanskom, mađarskom i bugarskom vlašću.<ref name="Čitanka"/>

== 1941. godina ==
{{Glavni članak|Hronologija NOB-a 1941. godina}}

=== Aprilski rat i okupacija ===
{{Glavni članak|Vojni puč od 27.3. 1941.|Aprilski rat|Okupacija Jugoslavije u Drugom svetskom ratu}}
{{izdvojeni citat|Nemci su zauzeli Jugoslaviju za deset dana. Mislili su da će to biti jedna epizoda Drugog svetskog rata. Ljuto su se prevarili! Koga su sretali Nemci na svom putu u danima osvajanja? Izdajnike! Generala Nedića i Pavelića! Deset pucnjeva i stotine klanjanja. Malo granata, a mnogo osmeha! Uobraženi i tupoglavi Nemci mislili su da im je Jugoslavija u džepu. Ali tada se pojavio neko ko je bio zainteresovan. Ne Pavelić, ne Maček, već narod! Počeo je pravi rat! On je počeo baš onda, kad su Nemci izjavili da je rat svršen!<ref name="znaci.net">Vladimir Dedijer: DNEVNIK, treća knjiga https://www.znaci.org/00003/492.htm</ref>|[[Vladimir Dedijer]], ratni dnevnik.}}

Potpisivanje protokola o pristupanju [[Kraljevina Jugoslavija|Kraljevine Jugoslavije]] [[Trojni pakt|Trojnom paktu]], koji su potpisali predsednik Vlade [[Dragiša Cvetković]] i ministar inostranih poslova [[Aleksandar Cincar-Marković]] [[25. 3.|25.3.]] [[1941]]. godine u [[Beč]]u, izazvalo je veliko nezadovoljstvo naroda. Grupa oficira u suradnji s [[ujedinjeno Kraljevstvo|britanskim]] agentima, predvođena [[general]]om [[Dušan Simović|Dušanom Simovićem]], izvela je u noći [[26.3|26]]/[[27. 3.|27.3.]] [[vojni puč 27. marta 1941.|vojni puč]] kojim je zbačena Vlada i Namesništvo, na čelu s [[Knez Pavle Karađorđević|knezom Pavlom]], a kralj [[Petar II Karađorđević|Petar II]] proglašen punoletnim i postavljen na presto.

Narod je masovnim demonstracijama u [[Beograd]]u i drugim većim gradovima [[Jugoslavija|Jugoslavije]] pozdravio vojni puč i obaranje Vlade. Glavne parole bile su "''Bolje rat nego pakt''" i "''Bolje grob nego rob''". Iako zvanično nije istupila iz Trojnog pakta, nova vlada se plašila napada [[Treći rajh|nacističke Nemačke]], mada ništa konkretno nije preduzela za odbranu zemlje. Na vest da je u Jugoslaviji izvršen državni udar, [[Adolf Hitler]] je naredio da se pored planiranog napada na [[Grčka|Grčku]] simultano izvede i napad na Jugoslaviju.

[[Aprilski rat|Napad na Jugoslaviju]] počeo je, bez objave rata [[6. 4.|6.4.]] [[1941]]. godine, [[Bombardovanje Beograda 1941.|bombardovanjem Beograda]] i opštim napadom sa teritorija svih susednih zemalja (izizev Grčke). U dvanaestodnevom ratu oružane snage Kraljevine Jugoslavije su pretrpele potun poraz. Kralj i Vlada su [[15. 4.|15.4.]] pobegli iz zemlje, a dva dana kasnije je potpisana kapitulacija.

[[Datoteka:Zgrabimo oružje svi.jpg|mini|desno|Partizanski plakat koji poziva u borbu.]]
Odmah po ulasku nemačkih jedinica u [[Zagreb]], [[10. 4.|10.4.]] [[1941]]. godine, [[Slavko Kvaternik]] je, u ime [[Ustaše|ustaškog]] poglavnika [[Ante Pavelić]]a, proglasio [[Nezavisna Država Hrvatska|Nezavisnu Državu Hrvatsku]], koja se prostirala na teritoriji današnje [[Hrvatska|Hrvatske]], [[Bosna i Hercegovina|Bosne i Hercegovine]] i [[Srem]]a. [[Slovenija|Sloveniju]] su podelili [[Italijani]] i [[Nemci]], [[Bačka|Bačku]] i [[Novi Sad]] dobili su [[Mađari]], [[Banat]] [[Rumuni]], [[Bugari]] su dobili veći deo [[Makedonija|Makedonije]] i deo jugoistočne [[Srbija|Srbije]], [[Italijani]] su dobili [[Kosovo]] i preostali deo Makedonije i pripojili tzv. "[[Velika Albanija|Velikoj Albaniji]]". [[Crna Gora]] je postala Italijanski protektorat. Preostali deo Srbije je bio organizovan u tzv. državu pod [[general]]om [[Milan Nedić|Milanom Nedićem]].

[[Komunistička partija Jugoslavije]] se odmah suprotstavila [[okupacija Jugoslavije u Drugom svetskom ratu|okupaciji i podeli Jugoslaviji]]. U proglasu [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|CK KPJ]] od [[15. 4.|15. aprila]] se 1941. godine, između ostalog, kaže:
{{izdvojeni citat|NARODI JUGOSLAVIJE!

Strašna katastrofa, koju smo mi komunisti već odavna signalizirali, zadesila je narode Jugoslavije. Osvajačke armije osovinskih sila provalile su u našu zemlju iznenada i svuda kud prolaze siju smrt i pustošenja. (...)

HRVATSKI NARODE!

Hrvatska je okupirana po njemačkim i talijanskim četama, a nije slobodna i nezavisna narodna država, kako je hoće prikazati današnji vlastodršci u Hrvatskoj. To je država šačice hrvatske gospode, koji neprekidno preko radija i štampe viču o pokolju i strijeljanju, o prijekim sudovima itd. Groze se smrću za svaku sitnicu, tako da svakog pametnog čovjeka crveni lice kad čuje te bjesomučne grožnje. Ali neka ta gospoda upamte da ništa nije trajno što je upereno protiv naroda, a najmanje vlast današnjih vlastodržaca. Neka se ta gospoda malo zamisle o tome što očekuje njih za prolijevanje nedužne narodne krvi. (...)

NARODI JUGOSLAVIJE: Srbije, Slovenije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, Makedonije i Vojvodine. Vi koji se borite i ginete u borbi za svoju nezavisnost, znajte, da će ta borba biti okrunjena sa uspjehom, pa ma vi sada sa nadmoćnim neprijateljem i podlegli u toj borbi. Ne klonite duhom, zbijte čvršće svoje redove, dočekujte uzdignute glave i najteže udarce. Komunisti i čitava radnička klasa Jugoslavije ustrajati će do konačne pobjede, u prvim redovima narodne borbe protiv osvajača. (...)

Živilo bratstvo i sloga naroda Jugoslavije u borbi za svoju slobodu i nacionalnu nezavisnost! <ref>https://www.znaci.org/zb/4_5_1.htm</ref>|PROGLAS CENTRALNOG KOMITETA KPJ NARODIMA JUGOSLAVIJE OD 15 TRAVNJA 1941 GODINE}}

=== Pripreme za ustanak ===
[[Datoteka:Josip Broz Tito Bihać 1942.jpg|desno|thumb|200px|»Partizanske odrede organizuju komunisti čija je dužnost da se stave na čelo narodnog ustanka, da neprekidno razvijaju otpor naroda, jer, u protivnom, može se dogoditi da partizani budu izolovani od naroda koji je spreman da se bori za svoju pravednu stvar«.<ref>Zbornik dokumenata NOB, tom II, Bilten Vrhovnog štaba NOPOJ-a od 10. avgusta 1941, str. od 1 do 13 i tom V, knj. 3, str. 14.</ref> [[Josip Broz Tito]], generalni sekretar KPJ i vrhovni komandant NOV i POJ]]
[[Komunistička partija Jugoslavije]] ukazivala je na opasnost od [[Fašizam|fašističke]] [[Agresija|agresije]] na [[Kraljevina Jugoslavija|Kraljevinu Jugoslaviju]], još od [[1938]]. godine kada je [[Nemačka]] izvršila [[anšlus Austrije]]. Na [[Peta zemaljska konferencija KPJ|Petoj zemaljskoj konferenciji KPJ]], održanoj oktobra [[1940]]. godine u [[Zagreb]]u, ocenjeno je da u nastaloj situaciji neophodno sprečiti uvlačenje [[Jugoslavija|Jugoslavije]] u rat i pri [[Centralni komitet|Centralnom komitetu]] je formirana Vojna komisija, koja je imala zadatak priprema otpor na vojnom planu i uspostavi kontakte s antifašistički orijentisanim oficirima u jugoslovenskoj kraljevskoj vojsci.

KPJ je oštro protestovala i protiv odluke vlade Cvetković-Maček o pristupanju Jugoslavije [[Trojni pakt|Trojnom paktu]]. Odmah posle [[vojni puč 27. marta 1941.|vojnog puča od 27.3.]], komunisti su tražili da se organizuje odbrana zemlje, puste svi politički zatvorenici i da se uhapse svi profašistički nastrojeni političari. U danima [[Aprilski rat|napada Sila osovine]] na Jugoslaviju KPJ je pozivala svoje članove, članove [[Savez komunističke omladine Jugoslavije|SKOJ]]-a, radnike i seljake da se dobrovoljno javljaju u vojsku i brane zemlju. [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|CK KPJ]] i mesne organizacije su zahtevale od vojnih komandi da se naoružaju radnici i omladina.

Na sednici Politbiroa CK KPJ, [[15. 4.|15.4.]] [[1941]]. godine u [[Zagreb]]u, ukazano je na neizbežnost kapitulacije Jugoslavije i odlučeno da se dalja borba protiv okupatora nastavi. Na sednici je formiran Vojni komitet na čijem se čelu nalazio generalni sekretar KPJ [[Josip Broz Tito]]. U Proglasu koji je tada izdat osuđeno je stvaranje kvinsliške [[Nezavisna Država Hrvatska|NDH]] i istaknuto ''da će komunisti i radnička klasa Jugoslavije biti u prvim redovima borbe i u njoj istrajati do konačne pobede''.

U Proglasu povodom [[1. 5.|1.5.]] [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|CK KPJ]] je istakao da će KPJ organizovazi i predvoditi borbu naroda protiv okupatora i domaćih izdajnika. Početkom maja u Zagrebu je održano savetovanje CK KPJ, kojem su prisustvovali svi prestvanici nacionalnih i pokrajinskih rukovodstva KPJ (izuzev iz [[Republika Makedonija|Makedonije]]). Na savetovanju je konstantovano da je neophodno okupiti najšire narodne mase, bez obzira na političke, nacionalne i verske i druge razlike u jednistveni narodnooslobodilački front. Odlučeno je i da se po uzoru na Vojni komitet pri CK KPJ formiraju vojni komiteti pri svim partijskim rukovodstvima u zemlji.

U drugoj polovini maja Josip Broz Tito i jedna deo članova Politbiroa CK KPJ su prešli iz Zagreba u [[Beograd]], čime je on postao centar razvijanja ustanka. Tokom 5. i 6. [[1941]]. godine, u Jugoslaviji, je stvorena mreža vojnih komiteta pri rukovodstvima KPJ koja su radila na pripremi ustanka. Oni su prikupljali oružje, municiji, sanitetski materijal, stvarali uporišta u kvinsliškim formacijama, odabirali i pripremali ljudstvo za formiranje partizanskih odreda, organizovali vojne i sanitetske kurseve i obaveštajnu službu. U većim gradovima organizovane su ilegalne udarne grupe koje su izvodile sabotaže i diverzije. Posebna pažnja posvećena je povratku u zemlju [[Španski borci|učesnika španskog građanskog]], koji su se nalazili po logorima u [[Francuska|Francuskoj]].

=== Ustanak ===
[[Datoteka:Ustanak u Jugoslaviji 1941.png|minijatura|[[Ustanak u okupiranoj Jugoslaviji]] septembra 1941. godine.]]
{{Glavni članak|Ustanak u okupiranoj Jugoslaviji|Ustanak u Srbiji 1941.|Ustanak u Crnoj Gori 1941.|Ustanak u NDH 1941.}}
{{izdvojeni citat|Krvolok Hitler hoće da uništi slovenske narode i da ih pretvori u feudalno roblje - roblje koje će orati i kopati zemlju za nemačke grofove i barone. Bezuman, Hitler urla da 4-5 miliona Slovena treba da nestane kako bi tamo gde su oni bili zaorao nemački plug, i to je razlog što je krenuo protiv sovjetske Rusije, zemlje socijalizma, zaštitnika svih obespravljenih ljudi, posebno malog slovenskog naroda. Danas je herojska borba sovjetskog naroda borba svih slovenskih naroda protiv zajedničkog zla. Njihova pobeda je i naša pobeda, pobeda koja će okončati ropstvo, glad i strah koji je doneo fašizam.<ref name="Čitanka"/>|Letak Oblasnog komiteta Komunističke partije Jugoslavije za Makedoniju, novembar 1941.}}
{{Operacije NOVJ}}
Posle [[operacija Barbarossa|napada Sila osovine na Sovjetski Svez]], [[22. 6.|22.6.]] [[1941]]. godine, Politbiro [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|CK KPJ]] je održao hitnu sednicu i uputio proglas narodima Jugoslavije u kome ih je pozivao na oružanu borbu protiv okupatora. Samo nekoliko dana zatim, [[27. 6.|27.6.]], na sednici Politbiroa CK KPJ formiran je [[Vrhovni štab NOVJ|Glavni štab Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije]], za čijeg je komandanta izabran gegeralni sekreatr [[Komunistička partija Jugoslavije|KPJ]] [[Josip Broz Tito]].

Na sednici Politbiroa CK KPJ održanoj [[4. 7.|4.7.]] [[1941]]. godine [[Muzej 4. juli|u vili]] [[Vladislav S. Ribnikar|Vladislava Ribnikara]] u [[Beograd]]u, odlučeno je da se od sabotaža i diverija pređe na opšti ustanak i da [[gerila|partizanski rat]] bude osnovna forma razvijanja ustanka. Sastanku su prisustvovali: [[Josip Broz Tito]], [[Aleksandar Ranković]], [[Milovan Đilas]], [[Svetozar Vukmanović|Svetozar Vukmanović Tempo]], [[Ivo Lola Ribar]], [[Sreten Žujović]] i [[Ivan Milutinović]]. Na sastanku su pojedini članovi [[Centralni komitet|CK]] upućeni u razne krajeve zemlje radi pomoći u organizovanju i rukovođenju oružanom borbom.
* '''Srbija''' ([[7. 7.|7.7.]]) - manji oružani sukobi, do kojih je dolazilo u periodu maj-jun, prerasli su 7.7., posle akcije Rađevačke partizanske čete pod komandom [[Žikica Jovanović Španac|Žikice Jovanovića Španca]] u [[Bela Crkva (Krupanj)|Beloj Crkvi]], u masovni ustanak, koji se razvio tokom avgusta i septembra i proširio na teritoriju čitave [[Srbija|Srbije]].
* '''Crna Gora''' ([[13. 7.|13.7.]]) - početne akcije partizanskih odreda prerasle su 13.7. u opštenarodni ustanak (tzv. ''[[Ustanak u Crnoj Gori 1941.|Trinaestojulski ustanak]]'') u kome je za nekoliko dana oslobođen veći deo [[Crna Gora|Crne Gore]] (izuzev gradova) i zarobljeno 4.000 italijanskih vojnika.<ref name="VE">Vojna enciklopedija (knjiga 5). Beograd 1975. godina</ref> Iako je ustanak ubrzo ugušen, on je imao velikog podsticaja za dalje širenje NOB-a u Crnoj Gori.
* '''Slovenija''' ([[22. 7.|22.7.]]) - oružane akcije partizanskih četa otpočele su [[22. 7.|22.7.]] u [[Gorenjska|Gorenjskom]] i [[Štrajerska|Štrajerskoj]], a tokom avgusta proširile su se na teritoriju čitave [[Slovenija|Slovenije]].
* '''Bosna i Hercegovina''' ([[27. 7.|27.7.]]) - još u toku juna meseca u [[Hercegovina|Hercegovini]] je došlo do oružanih borbi između pripadnika [[Srbi|srpskog naroda]] i [[Ustaše|ustaša]]. Masovni ustanak otpočeo je [[27. 7.|27.7.]] napadom i oslobođenjem [[Drvar]]a, a ubrzo je obuhvatio [[Bosanska Krajina|Bosansku krajinu]] i čitavu [[Bosna i Hercegovina|BiH]]. Oslobođeni su gradovi: [[Bosansko Grahovo]], [[Glamoč]], [[Mrkonjić grad]], [[Vlasenica]], [[Srebrenica]], [[Maglaj]] i dr.
* '''Hrvatska''' ([[27. 7.|27.7.]]) - prva žarišta ustanka stvorena su tokom jula i avgusta na području [[Lika|Like]], [[Kordun]]a, [[Banija|Banije]] i [[Slavonija|Slavonije]], a kasnije i u [[Dalmacija|Dalmaciji]] i [[Gorski kotar|Gorskom kotaru]]. Prva veća ustanička akcija izvedena je 27.7. napadom gerilskih odreda na [[Srb (grad)|Srb]]. U [[Hrvatska|Hrvatskoj]] je [[22. 6.|22.6.]] formiran i prvi [[Spisak partizanskih odreda u Jugoslaviji 1941-1945|partizanski odred]] u Jugoslaviji - [[Sisački partizanski odred|Sisački NOP odred]].
* '''Makedonija''' ([[11. 10.|11.10.]]) - ustanak je kasnio zbog stava [[Metodije Šatorov|Metodija Šatorova]] da PK KPJ za Makedoniju priključi Bugarskoj KP. Posle obrazovanja novog Pokrajinskog komiteta u toku avgusta i septembra formirana su tri partizanska odreda. Napadom [[Prileprki NOP odred|Prilepskog NOP odreda]] na [[Prilep]], 11. oktobra, otpočeo je oružani ustanak.

[[Spisak partizanskih odreda u Jugoslaviji 1941-1945|Partizanski odredi u Jugoslaviji]] su, tokom leta [[1941]]. godine, naneli ozbiljne udarce okupatorskim i kvinsliškim snagama i zaplenili veću količinu oružja. To je omogućilo dalje narastanje i brojno jačanje partizanskih odreda, koji su od nekoliko desetina izrasli u jedinice sa više stotina boraca. Stvaranjem slobodnih teritorija, mnoge komunikacije bile su presečene ili izložene napadima. Zbog diverzantskih aktivnosti na komunikacijama, okupatori i kvinslinzi su bili prisiljeni da odvajaju znatne snage za njihovo obezbeđenje.

U [[Beograd]]u, [[Zagreb]]u, [[Ljubljana|Ljubljani]], [[Niš]]u, [[Split]]u, [[Mostar]]u, [[Sarajevo|Sarajevu]], [[Zemun]]u i drugim gradovima uništavani su važni objekti, paljena transportna sredstva, vršeni atentati i dr. Udarne i diverzantske gupe su vršile napada na okupatorske vojnike i oficire, patrole, straže, uništavale su skladišta, hangare, oslobađale taoce i zarobljenike, rušili su železničke pruge, kidale telefonske i telegrafske žice i dr. Poseban značaj imale su manje Udarne grupe sačinjene od 2-3 osobe, uglavnom omladinaca.

Strogom disciplinom u začetku su likvidirane pljačke i tendencije anarhije.<ref name="Petranović"/>

=== Stvaranje slobodnih teritorija ===
{{Glavni članak|Užička republika|Savetovanje u Stolicama|Slobodne teritorije u Narodnooslobodilačkom ratu}}
[[Datoteka:Partizanska štamparija na Papuku.jpg|minijatura|Partizanska štamparija na Papuku, Slavonija 1942. godine.]]
Tokom leta [[1941]]. godine stvoreno je nekoliko slobodnih teritorija. Najveća i najpoznatija slobodna teritorija bila je tzv. ''[[Užička republika]]'', formirana tokom avgusta i septembra [[1941]]. Nalazila se nalazila na prostoru zapadne Srbije i [[Šumadija|Šumadije]] i obuhvatala skoro svu oblast između [[Drina|Drine]], [[Sava|Save]], [[Beograd]]a, [[Smederevo|Smedereva]] i [[Južna Morava|Južne Morave]] (oko 2/3 celokupne teritorije uže [[Srbija|Srbije]]). Bila je povezana sa slobodnim teritorijama u istočnoj [[Bosna (regija)|Bosni]], [[Sandžak]]u, južnoj i istočnoj Srbiji. Na ovom prostoru bili su oslobođeni gradovi: [[Užice]], [[Čačak]], [[Gornji Milanovac]], [[Krupanj]], [[Loznica]], [[Bajina Bašta]] i [[Požega (Srbija)|Požega]], a izolovani okupatorski garnizoni u [[Šabac|Šapcu]], [[Valjevo|Valjevu]], [[Kraljevo|Kraljevu]], [[Kragujevac|Kragujevcu]], kao i neka mesta duž pruge Beograd-Niš. Na ovu slobodnu teritoriju došao je, polovinom septembra, deo [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|CK KPJ]] i [[Vrhovni štab NOVJ|Glavnog štaba NOPOJ-a]] i [[Josip Broz Tito]]. Posleban značaj na jačanje NOB-a imalo je [[Savetovanje u Stolicama|savetovanje Glavnog štaba]], koje je održano [[26. 9.|26.9.]] u Stolicama, na kojem su date smernice za dalje razvijanj i jačanje ustanka. Ova slobodna teritorija izgubljena je u teškim borbama tokom [[Prav neprijateljska ofanziva|Prve neprijateljske ofanzive]], krajem novembra i početkom decembra.

Slobodna teritorija u [[Crna Gora|Crnoj Gori]] stvorena je tokom [[Ustanak u Crnoj Gori 1941.|Trinaestojulskog ustanka]] i obuhvatala je 3/4 njene teritorije, sa gradovima [[Andrijevica]], [[Grahovo (Nikšić)|Grahovo]], [[Žabljak (Žabljak)|Žabljak]], [[Kolašin]], [[Bijelo Polje]], [[Berane]] i [[Danilovgrad]]. Ova teritorija se delimično održala i posle italijanske julske ofanzive i postojala je sve do proleća [[1942]]. godine. U oružanom ustanku tokom jula i avgusta [[1941]]. godine stvorena je prostrana slobodna teritorija u zapadnoj Bosni (nazivana i ''[[Drvar u Narodnooslobodilačkoj borbi#Drvarska republika|Drvarska republika]]''), srednjoj i istočnoj [[Bosna (regija)|Bosni]]. One su bile međusobno povezane, ali su se znatno smanjile pojavom [[jugoslovenska vojska u otadžbini|četnika]] i napadom [[Italijani|italijanski]], [[Ustaše|ustaških]] i [[Domobrani|domobranskih]] snaga, početkom septembra [[1941]]. godine. Tokom jula i avgusta u [[Hrvatska|Hrvatskoj]] su stvorene slobodne teritorije na području: [[Lika|Like]], [[Kordun]]a, [[Banija|Banije]], [[Gorski kotar|Gorskog kotara]], [[Dalmacija|Dalmacije]] i [[Slavonija|Slavonije]]. One su se smanjile posle napada italijanskih, ustaških, domobranskih i četničkih snaga u jesen [[1941]]. godine. Najorganizovanija slobodna teritorija u Hrvatskoj bila je na Kordunu. U [[Slovenija|Sloveniji]] je obrazovana manja slobodna teritorija na području [[Gorenjska|Gorenjskog]] u decembru [[1941]]. koja je krajem meseca izgubljena u napadu nemačkih snaga.

=== Prva neprijateljska ofanziva ===
{{Glavni članak|Prva neprijateljska ofanziva|Povlačenje partizana u Sandžak 1941.}}
{{Quote box
 | citat = »Gledao sam neprijateljske tenkove koji neće da pucaju na naše borce, nego hoće da ih gaze. To je ravnica pa je tenkovima olakšano manevrisanje, a našim borcima otežano povlačenje. Jedan od naših boraca bježao je ispred tenka i zaklanjao se oko plasta sijena da bi ga najposlije tenk zgazio prelazeći preko sijena...

Čitava brigada je nosila ranjenike na nosilima... Umor je bio toliki da se više nije moglo, pa se pomišljalo da bi najbolje bilo poginuti, jer je ponestalo snage. Nije u pitanju hrana, jer je bilo hrane, nije u pitanju ni hrabrost, jer više nije bilo straha, ali je umor teži od svega. Tada je komandir čete Petar Marin, krasan momak, hrabar i odvažan, poginuo isključivo zbog umora. Prosto je stojeći zaspao i tako je pogođen.«<ref>Kozara u Narodnooslobodilačkom ratu (ur. Žarko Zgonjanin i dr.), tom 1, str. 687</ref>
 | izvor = Svedočenje [[Živko Rodić|Živka Rodića]] 
 | width = 40%
 | align = right}}

Zbog razmera oslobodilačke borbe u Jugoslaviji nemačko-italijanski okupator je bilo prinuđen da dovuče nove snage iz drugih okupiranih zemalja i sa frontova. [[Italijani]] su u toku julske ofanzive u [[Crna Gora|Crnoj Gori]] angažovali divizije iz [[Italija|Italije]] i [[Albanija|Albanije]]. Italijani su, takođe, morali da intervenišu i na području [[Nezavisna Država Hrvatska|NDH]], jer [[domobrani]] i [[ustaše]] nisu bili u stanju da održe "red i mir". [[Nemci]] su u [[Srbija|Srbiji]] prebacili diviziju i policijske jedinice iz [[Francuska|Francuske]], jednu diviziju sa [[Istočni front (Drugi svetski rat)|Istočnog fronta]], ojačani puk iz [[Grčka|Grčke]], i policijske jedinice iz [[Treći rajh|Nemačke]]. Sa tako ojačanim snagama okupatori su krajem leta i u jesen [[1941]]. godine izveli više ofanzivnih operacija, u nameri da unište pojedina žarišta ustanka. Delovi italijanske Druge armije počeli su krajem avgusta operacije u [[Hercegovina|Hercegovini]], [[bosanska Krajina|zapadnoj Bosni]], [[Lika|Lici]] i [[Kordun]]u. Nemci su polovinom septembra pokrenuli veliku ofanzivu u Srbiji (tzv. ''[[Operacija Užice|Prva neprijateljska ofanziva]]'') koja je trajala do decembra. U ovoj ofanzivi učestvovalo je šest nemačkih divizija i razne kvinsliške jedinice. Tokom ove ofanzive vođene su mnoge borbe, a najpoznatija je [[Bitka na Kadinjači|borba na Kadinjači]], kada su izginuli svi borci [[Užički partizanski odred#Radnički bataljon Užičkog NOP odreda|Radničkog bataljona Užičkog NOP odreda]] branivši odstupnicu narodu i partizanima koji su se povlačili iz [[Užice|Užica]]. Za vreme ove ofanzive Glavnina partizanskih snaga iz zapadne Srbije i [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovni štab NOPOJ-a]] su se [[povlačenje partizana u Sandžak 1941.|povukli u Sandžak]]. Uporedo sa ovom operacijom, pokrenuto je još nekoliko ofanziva na partizanske odrede u [[Vojvodina|Vojvodini]], [[Slavonija|Slavoniji]], [[Gorski kotar|Gorskom kotaru]], [[Dalmacija|Dalmaciji]] i [[Hrvatsko primorje|Hrvatskom primoriju]].

Posle povlačenja u [[Sandžak]], [[Vrhovni štab]] je reformisao snage koje su se povukle iz [[Srbija|Srbije]] i od tih jedinica i od jedinica iz [[Crna Gora|Crne Gore]] formirao, [[21. 12.|21.12.]] [[1941]]. godine u [[Rudo (BiH)|Rudom]], [[Prva proleterska udarna brigada|Prvu proletersku NOU brigadu]]. Od ostatka snaga je [[1. 3.|1.3.]] [[1942]]. godine u [[Čajniče|Čajniču]] formirana i [[Druga proleterska udarna brigada|Druga proleterska NOU brigada]].

=== Teror okupatora ===
{{Glavni članak|Kragujevački oktobar|Masakr u Kraljevu|Krvavi marš}}
[[Datoteka:Kraljevo-streljanje-doubijanje-41.jpg|thumb|Streljani taoci u Kraljevu 1941. godine.]]
Tokom operacija protiv partizana okupator je vršio represalije i teror nad civilnim stanovništvom. Paljena su sela, pljačkana imovina, masovno uništavano stanovništvo, žene, deca, starci. desetine hiljada ljudi je odvedeno u koncentracione logore na području [[Jugoslavija|Jugoslavije]] ([[Logor Jasenovac|Jasenovac]], [[Logor Stara Gradiška|Stara Gradiška]], [[Logor Banjica|Banjica]], [[Logor Sajmište|Sajmište]], [[Logor Šabac|Šabac]], [[Logor Crveni krst|Niš]] i dr) i u poznate logore širom [[Evropa|Evrope]] ([[Buhenvald]], [[Dahau]], [[Auschwitz (koncentracioni logor)|Aušvic]], [[Mauthauzen]] i dr). Desetine hiljada ljudi odvedeno je na prisilni rad u [[Nemačka|Nemačku]]. Masovne zločine [[Nemci]] su izvršili tokom Prve neprijateljske ofanzive u [[Srbija|Srbiji]]. U [[Kragujevac|Kragujevcu]] i [[Kraljevo|Kraljevu]] je izvršen masovni pokolj u kojem je ubijeno više hiljada ljudi, među kojima i đaci [[Prva kragujevačka gimnazija|Kragujevačke gimnazije]]. Masovni pokolji vršenu su i u [[Šabac|Šapcu]], [[Mačva|Mačvi]], [[Beograd]]u i drugim mestima.

== 1942. godina ==
{{Glavni članak|Hronologija NOB-a 1942. godina}}
{{izdvojeni citat|Talas marksističkog socijalizma pod firmom komunizma ili socijalne demokratije, zahtavio je široke narodne slojeve Bosne, Hercegovine, Crne Gore, Like i Dalmacije.<ref>https://www.znaci.org/00001/4_14_1_76.htm Izveštaj Ilije Trifunovića Birčanina od aprila 1942. Draži Mihailoviću o vojno-političkoj situaciji u Bosni, Hercegovini, Crnoj Gori, Lici i Dalmaciji i o saradnji sa italijanskim okupatorom</ref>|Izveštaj Ilije Trifunovića Birčanina Draži Mihailoviću (april 1942.)}}

=== Druga neprijateljska ofanziva ===
{{Glavni članak|Druga neprijateljska ofanziva|Igmanski marš}}
Početkom [[1942]]. godine, kriza [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|NOP]]-a, koja je nastupila u [[Srbija|Srbiji]], posle [[Operacija Užice|Prve neprijateljske ofanzive]], proširila se i na istočnu [[Bosna (regija)|Bosnu]] gde je pojavom [[jugoslovenska vojska u otadžbini|četnika]], došlo do osipanja partizanskih partizanskih odreda. Da bi sprečio taj proces i sredio situaciju [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovni štab NOPOJ-a]] se sa [[Prva proleterska udarna brigada|Prvom proleterskom brigadom]] prebacio u istočnu Bosnu, što je dovelo do jačanja oružane borbe u ovoj oblasti.

Nemačka Vrhovna komanda za Jugoistok prenela je [[15. 1.|15.1.]] svoja dejstva na istočnu Bosnu, čime je počela nove operacije protiv NOP-a (tzv. ''[[Operacija Jugoistočna Hrvatska|Druga neprijateljska ofanziva]]''). [[Jugoslovenska vojska u otadžbini|Četnički]] štabovi su izdali naređenje svojim jedinicama da ne pružaju otpor Nemcima. Nemci i ustaše su prodrli na slobodnu teritoriju duž komunikacija i uspostavili ustaške i domobranske garnizone u nekoliko mesta. U toku ove ofanzive delovi Prve proleterske brigade su izveli u najtežim klimatskim uslovima [[Igmanski marš]].

Tokom 3. [[1942]]. godine [[Prva proleterska udarna brigada|Prva]] i [[Druga proleterska udarna brigada|Druga proleterska brigada]] su ponovo oslobodile veći deo ove teritorije. U to vreme partizsnki odredi kontrolisali su veći deo [[Crna Gora|Crne Gore]], [[Hercegovina|Hercegovine]], [[Sandžak]]a i istočne Bosne, a slobdne teritorije na tim područjima bile su međusobno povezane. U oslobođenoj [[Foča|Foči]] se od 1. do 5. [[1942]]. godine nalazilo središte [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovnog štaba]] i [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|CK KPJ]]. Za vreme svog boravka u Foči Vrhovni štab je u januaru formirao [[Dobrovoljačka vojska u NOB|Dobrovoljačku vojsku Jugoslavije]], a u februaru doneo satut [[Proleterske brigade|Proleterskih brigada]] koji je imao velikog uticaja na dalji razvoj jedinica [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|Narodnooslobodilačke vojske]].

=== Pohod u Bosansku krajinu ===
{{Glavni članak|Pohod proleterskih brigada u Bosansku krajinu 1942.|Bitka za Kozaru}}
U ofanzivi udruženih [[Nemci|namačkih]], [[Italijani|italijanskih]], [[Ustaše|ustaških]] i [[jugoslovenska vojska u otadžbini|četničkih]] snaga u proleće [[1942]]. godine protiv partizana u istočnoj [[Bosna (regija)|Bosni]], [[Crna Gora|Crnoj Gori]], [[Sandžak]]u i [[Hercegovina|Hercegovini]] (tzv. ''[[Treća neprijateljska ofanziva]]'') partizanske snage su bile prisiljene na povlačenje. Neke jedinice su se raspale, sva slobodna teritorija bila je izgubljena, a [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|NOP]] je zapao u privremenu krizu. Glavnina partizanskih snaga iz Crne Gore, Sandžaka i manji deo iz Hercegovine, povlačila se pod borbom, po planu [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovnog štaba]], ka tromeđi Bosne, Hercegovine i Crne Gore, gde su od tih snaga obrazovane tri nove [[spisak brigada NOVJ|brigade]] ([[Treća proleterska sandžačka udarna brigada|Treća sandžačka]], [[Četvrta crnogorska proleterska brigada|Četvrta]] i [[Peta proleterska crnogorska brigada|Peta crnogorska]]) i [[Hercegovački NOP odred]]. [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|CK KPJ]] i [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovni štab DV i POJ]] je odlučio da sa Grupom proleterskih brigada prenese težište oružane boreb u [[Bosanska Krajina|Bosansku krajinu]] radi povezivanja sa krajiškim i hrvatskim partizanima i stvaranja veće slobodne teritorije.

U ovo vreme oružana borba na ovom području je imala široke rezmere naročito na [[Grmeč]]u i [[Kozara|Kozari]], zbog čega su [[Nemci]] i [[ustaše]] preduzeli operacije, angažujući oko 45.000 vojnika protiv [[Drugi krajiški NOP odred|Drugog krajiškog NOP odreda]], jačine oko 3.500 boraca.<ref name="VE"/> Borbe su trajale od [[10. 6.|10.6.]] do [[18. 7.|18.7.]] [[1942]]. godine i spadaju u red najtežih i najdramatičnijih bitki u NOB-u. Tokom maja i juna partizani u [[Bosna (regija)|Bosni]] su raspolagali i sa dva aviona (''piloti [[Franjo Kluz]] i [[Rudi Čajavec]]''), koja su izvela nekoliko bobenih akcija.

[[Pohod partizana u Bosansku Krajinu|Pohod grupe proleterskih brigada]] počeo je [[24. 6.|24.6.]] [[1942]]. i posle spajanja s partizanskim snagama u [[bosanska Krajina|zapadnoj Bosni]] i [[Hrvatska|Hrvatskoj]] prerastao je u ofanzivu koja je trajala do početka [[1943]]. godine. [[Peta proleterska crnogorska udarna brigada|Peta proleterska brigada]] i [[Hercegovački NOP odred]] ostali su jedno vreme na tromeđi, radi zaštite [[Centralna bolnica NOVJ|centralne partizanske bolnice]], a zatim su se zajedno sa ranjenicima probili u zapadnu Bosnu. Do početka [[1943]]. godine oslobođeni su gradovi: [[Bihać]], [[Konjic]], [[Prozor (BiH)|Prozor]], [[Gornji Vakuf-Uskoplje|Gornji Vakuf]], [[Tomislavgrad|Duvno]], [[Livno]], [[Ključ (grad)|Ključ]], [[Glamoč]], [[Mrkonjić grad]] i [[Jajce]]. Prenoseći dejstva u dolinu [[Una|Une]], [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovni štab NOV i POJ]] je planirao da razbije posade neprijateljskih garnizona u dolini Une i Cazinskoj krajini i tako spoji slobodne teritorije zapadne Bosne i Hrvatske.

=== Bihaćka republika ===
{{Glavni članak|Bihaćka operacija|Bihaćka republika}}
[[Datoteka:Bihać Republic.png|thumb|Bihaćka republika]]
U [[Bihaćka operacija 1942.|Bihaćkoj operaciji]], u prvoj polovini novembra [[1942]]. godine, oslobođeni su [[Bihać]], [[Bosanska Krupa]], [[Podgrad]], [[Velika Kladuša]], [[Cetingrad]] i [[Podcetin]], a zatim dejstvima prema srednjoj Bosni oslobođeni su ponovo [[Mrkonjić grad]] i [[Jajce]], a zatim [[Skender Vakuf / Kneževo|Skender Vakuf]], [[Kotor-Varoš|Kotor Varoš]], [[Teslić]] i [[Prnjavor]]. Time je bila stvorena velika slobodna teritorija od oko 48.000&nbsp;km²<ref name="VE"/>, koja se prostirala od [[Karlovac|Karlovca]] do [[Neretva|Neretve]] i od [[bosna (rijeka)|reke Bosne]] do [[Jadransko more|Jadranskoh mora]]. Preko [[Gorski kotar|Gorskog kotara]] i [[Pokuplje|Pokuplja]], bila je povezana sa slobodnom teritorijom u [[Slovenija|Sloveniji]]. [[Bihać]] je bio centra te teritorije, pa se ona četo naziva i'' [[Bihaćka republika]]''. U njemu je bilo sedište [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovnog štaba NOV i POJ]] i [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|CK KPJ]], sve do kraja 1. [[1943]]. godine.

Prilivom novih boraca i zaplenom velike količine oružja bilo je omogućeno formiranje novih [[spisak brigada NOVJ|brigada]], kojih je ukupno do nevembra bilo 28. [[Vrhovni štab]] je [[1. 11.|1.11.]] [[1942]]. godine formirao [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije]], stvaranjem prvih [[Divizije NOVJ|divizija]] i [[Korpusi NOVJ|korpusa]]. Decembra [[1942]]. godine Vrhovni štab je usmerio glavninu svojih snaga prema dolinama [[Sava|Save]] i [[Bosna (rijeka)|Bosne]] i ka srednjoj [[Dalmacija|Dalmaciji]], radi razbijanja neprijateljskih snaga i dejstava na komunikacije. Tako su [[Prva proleterska divizija NOVJ|Prva proleterska]] i [[Treća udarna divizija]] prebačene iz zapadne u srednju Bosnu, [[Prvi bosanski narodnooslobodilački korpus|Prvi bosanski]] i [[Prvi hrvatski narodnooslobodilački korpus|Prvi hrvatski korpus]] usmereni su na neprijateljske garnizone u dolinama [[Sana (reka)|Sane]] i [[Una|Une]], a [[Druga proleterska divizija NOVJ|Druga proleterska divizija]] i jedinice Četvrte operatine zone Hrvatske pristupile su razbijanju [[jugoslovenska vojska u otadžbini|četnika]] u [[Kninska Krajina|Kninskoj krajini]].

=== Formiranje AVNOJ-a ===
{{Glavni članak|AVNOJ}} {{izdvojeni citat|Ono što smo postigli, postigli doslednom i pravilnom političkom linijom; nikome od naših novih suboraca nećemo dozvoliti da tu liniju, prostu i široku, unakazi i okalja.<ref name="KOČA POPOVIĆ: BELEŠKE UZ RATOVANJE">[https://www.znaci.org/00001/29_4.htm KOČA POPOVIĆ: BELEŠKE UZ RATOVANJE]</ref>|[[Koča Popović]]}}
Po dolasku u [[Bosanska Krajina|Bosansku krajinu]] [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|CK KPJ]] i [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovni štab NOV i POJ]] su preduzeli mere za izgraživanje sistema revolucionarne vlasti na oslobođenoj teritoriji. Septembra [[1942]]. godine data su uputstva o organizaciji narone vlasti na oslobođenoj teritoriji, kojima su [[Narodnooslobodilački odbor]]i (NOO) proglašeni za stalne organe vlasti. Krajem [[1942]]. godine u 30 srezova slobodne teritorije održani su izbori za mesne, opštinske, sreske i okružne NOO.

Formirane su i [[Antifašizam|antifašističke]] organizacije: [[Antifašistički front žena]] (AFŽ), na [[kongres]]u [[6. 12.|6.12.]] u [[Bosanski Petrovac|Bosanskom Petrovcu]] i [[Ujedinjeni savez antifašističke omladine Jugoslavije]] (USAOJ), na kongresu [[27. 12.|27.12.]] u [[Bihać]]u, koji su okupljali široke narodne mase. Na hiljade ljudi, žena i omladine iz ovih organizacija, svrstanih u radne čete, bataljone i brigade preduzimali su niz akcija za otklanjanje posledica ratnih dejstava na oslobođenoj teritoriji, a rušenjem pruga, drumova, sabiranjem letine i na druge načine olakšavali su borbena dejstva [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]]. Preko ovih organizacija snažno se manifestovalo jedinstvo naroda u borbi protiv okupatora.

Na inicijativu [[Centralni komitet Saveza komunista Jugoslavije|CK KPJ]] i [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovnog štaba NOV i POJ]], [[26. 11.|26]]. i [[27. 11.|27.11.]] [[1942]]. godine održano je Prvo zasedanje [[Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije|Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije]] (AVNOJ) u [[Bihać]]u, na kome je prisustvovalo 54 delegata<ref name="VE"/>. Na ovom zasedanju AVNOJ je konstituisan u opštenacionalno i opštepartijsko političko predstavništvo Narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije. Na zasedanju je konstituisan i Izvršni odbor AVNOJ-a, koji je rukovodio radom NO odbora i imao obeležje vlade. Pored mera preduzetih na privrednom planu, on je ulagao i napore na rešavanju socijalnih, prosvetnih i zdravstvenih problema na oslobođenoj teritoriji, ali je otpočeo i akciju za međunarodno priznanje [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|Narodnooslobodilačkog pokreta]].

=== Razvoj NOB-a u drugim krajevima Jugoslavije tokom 1942. ===
{{izdvojeni citat|Postojao je zajednički imenitelj vere i hrabrosti koji karakteriše sve njihove akcije, duh obnove koji neprijatelj u svojoj uskoj predrasudi izgleda nikad ne bi mogao shvatiti, a kamoli poštivati.<ref>[https://www.znaci.org/00001/3_1_4.htm Basil Davidson: PARTISAN PICTURE] "There was a common denominator of faith and courage that characterized all their actions, a spirit of regeneration which the enemy in his narrow prejudice could never seem to understand, much less to respect."</ref>|[[Basil Davidson]]}}

Početkom [[1942]]. godine u zapadnoj [[Srbija|Srbiji]] i [[Šumadija|Šumadiji]] je došlo do privremenog jenjavanja oružane borbe. Težište borbi preneto je na južnu Srbiju, gde je formirana velika slobodna teritorija, koja se prostirala od [[Jastrebac|Jastrebca]] do [[Kukavica (planina)|Kukavice]] i od [[Suva planina|Suve planine]] do [[Vlasotince|Vlasotinaca]], gde su obrazovana snažna žarišta ustanka: Toplica, Jablanica, [[Pusta reka]], Kukavica, [[Crna Trava]] i [[Jastrebac (Bujanovac)|Jastrebac]]. Neprijatelj je uspeo da privremeno ovlada ovim područjem i nanese teške gubitke partizanskim odredima, koji su nastavili dejstva pod veoma teškim uslovima.

Partizanske jedinice u [[Sandžak]]u vodile su, početkom [[1942]]. godine, teške borbe protiv italijanskih snaga, [[srpska državna straža|nedićevaca]], [[srpski dobrovoljački SS korpus|ljotićevaca]], [[jugoslovenska vojska u otadžbini|četnika]] i muslimanske fašističke miliceije. Posle teških borbi partizani su bili prisiljeni da se povuku iz Sandžaka u [[Bosna (regija)|Bosnu]] i [[Crna Gora|Crnu Goru]]. Partizanske snage i organizacije KPJ u [[Banat]]u, [[Bačka|Bačkoj]] i [[Baranja|Baranji]] pretrpele su teške gubitke, što je dovelo do zastoja u oružanoj borbi, dok se težište [[Vojvodina u NOB-u|NOB-a U Vojvodini]] tokom [[1942]]. godine prenelo na [[Srem u NOB-u|Srem]]. U [[Republika Makedonija|Makedoniji]] je obrazovano više partizanskih odreda koji su u proleće [[1942]], započeli akcije protiv [[Bugari|Bugara]].

U zapadnim delovima [[Jugoslavija|Jugoslavije]], oružana borba je u zimu i proleće [[1942]]. godine dobila još širi zamah. [[Partizanski odredi Jugoslavije|Partizanski odredi]] su izrasli u čvrste vojne formacije i u mnogim akcijama naneli znatne gubitke neprijatelju. U zapadnoj i srednjoj Bosni dejstvovalo je pet partizanskih odreda koji su imali veliku slobodnu teritoriju. Oslobođenjem [[Prijedor]]a, 5. [[1942]], spojene su slobodne teritorije [[Kozara|Kozare]] i [[Podgrmeč]]a. U [[Hrvatska|Hrvatskoj]] su proširene slobodne u [[Lika|Lici]], [[Banija|Baniji]], [[Kordun]]u, [[Gorski kotar|Gorskom kotaru]] i povezane sa slobodnom teritorijom u zapadnoj Bosni, U [[Dalmacija|Dalmaciji]] je pojačana aktivnost partizana i na moru. U [[Slavonija|Slavoniji]] je takođe stvorena slobodna teritorija, a partizanske snage na [[Kalnik]]u, [[Bilogora|Bilogori]] i [[Moslavina|Moslavini]] brojno su ojačale. Ni više ofanzivnih operacija neprijatelja, izvedenih u ovom periodu, nisu mogle da spreče sve veći polet NOB-a u Hrvatskoj.

U [[Slovenija|Sloveniji]] je u rano proleće [[1942]]. godine došlo do snažnog razvoja oružane borbe, a na području [[Dolenjska|Dolenjskog]] i [[Notranjska|Notranjskog]] stvorena je prostrana slobodna teritorija. Radi jačanja ustanka u [[Gorenjska|Gorenjskoj]] i [[Štrajerska|Štrajerskoj]] izvršen je pohod Druge grupe partizanskih odreda u Štrajersku (tzv. ''Pohod u Štrajersku'').

Kao odgovor na uspehe NOB-a u [[1942]]. godini okupatori su preduzeli čitav niz većih operacija, koje su započele Drugom neprijateljskom ofanzivom u istočnoj Bosni, 1. 1942. Ove ofanzivne operacije su u periodu april-jun zahvatile [[Crna Gora|Crnu Goru]] i [[Hercegovina|Hercegovinu]]; [[Bosanska Krajina|Bosansku krajinu]], područje [[Kozara|Kozare]] u junu i julu; [[Hrvatska|Hrvatsku]], područje [[Kordun]]a u maju, [[Banija|Baniju]] u avgustu, [[Dalmacija|Dalmaciju]] u oktobru; [[Slovenija|Sloveniju]] u junu i julu (tzv. ''Roška ofanziva''); [[Srem]] u avgustu i septembru i u [[Srbija|Srbiji]] od jula do avgusta (tzv. ''Aćimovićeva ofanziva''). Pored ovih većih operacija, okupator je izveo i niz lokalnih akcija.

Krajem [[1942]]. godine došlo je do razvoja [[Južna Srbija u NOB-u|NOB-a u južnoj Srbiji]], [[Makedonija u NOB-u|Makedoniji]] i na [[Kosovo i Metohija u NOB-u|Kosovu]], gde su dejstvovali partizanski odredi "[[Zejnel Ajdini]]" i "[[Emin Duraku]]". U [[Crna Gora|Crnoj Gori]], [[Sandžak]]u i [[Hercegovina|Hercegovini]] mesna rukovodstva [[Komunistička partija Jugoslavije|KPJ]] i manje partizanske snage su dejstvovale pod veoma teškim uslovima. U [[Srem]]u je oružana borba doživela veoma široke razmere zbog čega je okupator u avgustu pokrenuo veliku ofanzivu protiv partizana na [[Fruška gora|Fruškoj gori]]. Operacija nije uspela, a neprijatelj je pobio oko 6.000 ljudi, žena, dece i staraca, a oko 10.000 pohapsio<ref name="VE"/>. Partizanska dejstva na moru u [[1942]]. godini doživela su snažan uspon, i sem [[Dalmacija|Dalmacije]], zahvatila su i [[Hrvatsko primorje]]. Na većini ostrva formirane su partizanske čete i grupe.

== 1943. godina ==
{{Glavni članak|Hronologija NOB-a 1943. godina}} {{izdvojeni citat|Nikakva motorizacija ne može se meriti sa natčovečanskom snagom i plodovima naših napora. Svaki minut nespavanja, svaki dah, svaka kap krvi, svaki otkucaj srca, čak svaki poslednji dah i težina tela umrlog od iznemoglosti da se osetiti, ispoljava se u rezultatu, zaključku, u završnom računu.<ref name="KOČA POPOVIĆ: BELEŠKE UZ RATOVANJE"/>|[[Koča Popović]]}}

=== Bitka na Neretvi ===
{{Glavni članak|Četvrta neprijateljska ofanziva|Bitka na Neretvi}}
[[Datoteka:Jugoslavija i Evropa maj 1943.jpg|minijatura|[[Slobodne teritorije u Narodnooslobodilačkom ratu|Slobodna teritorija]] u Jugoslaviji i Hitlerova tvrđava Evropa, maja 1943. godine.]]
Plašeći se mogućnosti iskrcavanja [[savezničke sile|savezničkih]] trupa na [[Balkan]], [[Treći rajh|nemačka]] Vrhovna komanda je odlučila da po svaku cenu uništi oružane snage [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|NOP]]-a. Dogovorom sa [[Italijani]]ma odlučeno je da sprovedu dve [[operacija Weiss|operacije Vajs 1]] i [[Operacija Weiss|Vajs 2]] (tzv. ''[[Operacija Weiss|Četvrta neprijateljska ofanziva]]''). Operacije su počele [[20. 1.|20.1.]] [[1943]]. godine i zahvatile su u prvoj fazi teritoriju [[Banija|Banije]], [[Kordun]]a, [[Lika|Like]], [[Dalmacija|Dalmacije]] i [[Bosanska Krajina|Bosanske krajine]]. U tim operacijama bile su angažovane jake neprijateljeve snage: 5 nemačkih i 4 italijanskih divizija i znatne snage [[Ustaše|ustaša]], [[Domobrani|domobrana]] i [[jugoslovenska vojska u otadžbini|četnika]]<ref name="VE"/>.

U toku prvog dela ofanzive jedinice [[Prvi hrvatski narodnooslobodilački korpus|Prvog hrvatskog]] i [[Prvi bosanski narodnooslobodilački korpus|Prvog bosanskog korpusa]] pružile su jak otpor, ali je neprijatelj uspeo da privremeno ovlada delom oslobođene teritorije. Za to vreme [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovni štab NOV i POJ]] je sa Glavnom operativnom grupom, koju je činilo pet [[Divizije NOVJ|divizija]] ([[Prva proleterska divizija NOVJ|Prva]] i [[Druga proleterska divizija NOVJ|Druga proleterska]], [[Treća udarna divizija NOVJ|Treća udarna]], [[Sedma banijska divizija|Sedma banijska]] i [[Deveta dalmatinska divizija]]), preduzeo protivofanzivu u pravcu [[Hercegovina|Hercegovine]] i [[Crna Gora|Crne Gore]], da bi razbio okupatorske i [[jugoslovenska vojska u otadžbini|četničke]] snage i stvorio uslove za prodor u [[Srbija|Srbiju]]. Pošto je uspela da uništi italijanske snage u dolini [[Rama (reka)|Rame]] i na srednjem toku [[Neretva|Neretve]], između [[Konjic]]a i [[Jablanica (BiH)|Jablanice]], Glavna operativna grupa sa Vrhovnim štabom i oko [[Centralna bolnica NOVJ|3.500 ranjenika]]<ref name="VE"/> privukla je na Neretvu krupne neprijateljske snage. Okružene na tom pravcu, snage [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] bile su primorane da vode bitku za spasavanje ranjenika. Bitka je trajala mesec dana, od [[15. 2.|15.2.a]] do [[15. 3.|15.3.]], kada su poslednje jedinice NOVJ prešle na levu obalu Neretve. Glavna operativna grupa se sa ranjenicima probila iz okruženja i izvršila prodor u Hercegovinu i Crnu Goru, razbivši pri tom znatne [[jugoslovenska vojska u otadžbini|četničke]] snage, koje su brojale oko 26.000 četnika<ref name="VE"/>. Razbijanjem četnika na Neretvi, počelo je osipanje njihovih jedinica na ovoj teritoriji.

Poraz četnika na Neretvi i neuspeh uništenja jedinica [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovnog štaba]], imalo je za posledicu dalje jačanje [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|Narodnooslobodilačkog pokreta]] i stvaranje nove velike teritorije u Crnoj Gori, Hercegovini, Sandžaku i istočnoj Bosni. Takođe [[Bitka na Neretvi|bitkom na Neretvi]], olakšana je situacija za jedinice [[Prvi hrvatski narodnooslobodilački korpus|Prvog hrvatskog]], a posebno [[Prvi bosanski narodnooslobodilački korpus|Prvog bosanskog korpusa]], jer su glavne snage neprijatelja bile angažovane prema [[Neretva|Neretvi]]. Jedinice Prvog bosanskog i Prvog hrvatskog korpusa uspele su za kratko vreme da povrate svoje izgubljene teritorije, koje su držali pre ofanzive.

=== Bitka na Sutjesci ===
{{Glavni članak|Bitka na Sutjesci}}
[[Datoteka:Tito and Ivan Ribar in 1943.jpg|desno|thumb|200px|[[Josip Broz Tito|Tito]] i [[Ivan Ribar]] na Sutjesci]]
Neuspehom [[Operacija Weiss|Operacija Vajs 1]] i [[operacija Weiss|2]], nije samo propao plan namačke Vrhovne komande o uništenju glavnine snaga [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]], već im je prodor tih snaga na istok stvorio nove probleme i opasnosti. Posebnu opasnost za [[Nemci|Nemce]] predstavljalo je približavanje Glavne operativne grupe NOVJ [[Srbija|Srbiji]] i mogućnost snažnijeg rasplamsavanja borbe u tom delu zemlje, čime bi znatno porastao značaj jugoslovenskog ratišta u međusavezničkom okviru. I dalje strahujući od mogućnosti invazije saveznika na [[Balkan]], Nemci su shvatili da u novonastaloj situaciji NOVJ predstavlja neposrednu opasnost za njihove planove na Balkanu, a naročito Glavnina snaga NOVJ, koja bi, eventualino, svojim prodorom ka dolini [[Južna Morava|južne Morave]] i [[Vardar]]a mogla da ozbiljno ugrozi veze sa njihovim snagama u [[Grčka|Grčkoj]].

Zbog toga nemačka Vrhovna komanda je preduzela novu ofanzivu protiv snaga NOVJ u [[Hercegovina|Hercegovini]], [[Crna Gora|Crnoj Gori]] i [[Sandžak]]u, radi njihovog uništenja. Ofanziva je počela [[15. 5.|15.5.]] i trajala je do [[15. 6.|15.6.]] [[1943]]. godine. U ovoj ofanzivi učestvovalo je 5 nemačkih i 3 italijanske divizije, 2 bugarska puka i 1 ustaška brdska brigada - ukupno 127.000 vojnika, protiv 19.700 partizana, među kojima oko [[Centralna bolnica NOVJ|4.000 ranjenika]]<ref name="VE"/>. U toj najtežoj i najdramatičnijoj bici tokom NOB-a, grupa od pet divizija i dve samostalne brigade sa [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovnim štabom]], zbijena na malom i teškom terenu, iznurena neprekidnim borbama, marševima i glađu, morala je uz izvanredne napore i žrtve (poginula je 1/3 boraca) da probije nekoliko neprijateljskih obruča. Vrhovni štab je stalno bio na težištu borbi, a Vrhovni komandant [[Josip Broz Tito]] (koji je ranjen [[9. 6.|9.6.]]) je neposredno uticao na dejstva jedinica.

=== Razvoj NOB-a u drugim krajevima Jugoslavije tokom 1943. ===

{{izdvojeni citat|U  noći između 10. i 11. augusta napad grupe od 500 ustanika na aerodrom Sarajevo-Rajlovac. Tri napada odbijena od strane aerodromske posade (300 ljudi, od toga 100 Nijemaca). Upotrebom zapaljive municije nanijeta totalna šteta na: 3 Ju-52, 1 W-34 i 1 Do-17 (njemačkih) i 11 Do-17, 1 Blenheim hrvatskog vazduhoplovstva; više He-46 oštećeno; 1 Nijemac poginuo, dva ranjena. Brza reakcija oklopnog voza spriječena rušenjem tračnica. Dijelovi SS i 369. divizije otpočeli potjeru. Pošto je u prethodnim noćima primjećeno nadlijetanje više neprijateljskih aviona koji su bacali materijal o okolini, pretpostavlja se da su ustanici imali englesku pomoć.<ref>[https://www.znaci.org/00002/T311_175/359_1174.htm NAW, T-311, Roll 175, 001169: Izvodi iz dnevnih izvještaja komande Jugoistoka Vrhovnoj komandi oružanih snaga]</ref>|Dnevni izvještaj nemačke komande Jugoistoka Vrhovnoj komandi oružanih snaga od 11. august 1943.}}

[[Datoteka:Tuzla 1943.jpg|desno|thumb|Nemačka motorizacija pred zgradom sa koje još nisu uklonjene partizanske parole "Smrt fašizmu – sloboda narodu".]]

[[Datoteka:Bundesarchiv Bild 101I-005-0018-18, Jugoslawien, Polizeieinsatz.jpg|thumb|Nijemci u okupiranoj Jugoslaviji 1943 (na staklima rupe od metaka).]]

Za vreme [[Operacija Weiss|Četvrte]] i [[Operacija Schwarz|Pete neprijateljske ofanzive]], snage [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] na drugim područjima se po direktivi [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovnog štaba NOV i POJ]], pojačale borbena dejstva. Tako su u [[Slovenija|Sloveniji]] uporedo sa pojačanom vojnom i političkom aktivnošću protiv [[Bela garda (Slovenija)|Bele garde]], partizanske snage napadale su i rušile železničku pruge i okupatorske snage duž njih. [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|NOP]] je zahvatio i [[Koruška|Korušku]], a u [[Slovenačko primorje|Slovenačkom primorju]] je znatno jačao. Posle neprijateljske ofanzive u [[Slavonija|Slavoniji]] 3. [[1943]]. godine (tzv. ''Psinjsko-papučka operacija''), jedinice NOVJ proširile su slobodnu teritoriju u Slavoniji, [[Moslavina|Moslavini]] i [[Podravina|Podravini]], a posle obrazovanja [[Prvi slavonski narodnooslobodilački korpus|Prvog slavonskog korpusa]], 5. 1943. oslobodile su i veći deo Požeške kotline. Diverzantskim akcijama na pruzi [[Beograd]]-[[Zagreb]], u velikoj meri je ometan saobraćaj.

[[Prvi hrvatski narodnooslobodilački korpus|Prvi hrvatski korpus]] je ponovo oslobodio veći deo [[Lika|Like]], [[Kordun]]a i [[Banija|Banije]]. U isto vreme u [[Istra|Istri]] su stvorena mnoga uporišta [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|NOP]]-a. U zapadnoj Bosni [[Prvi bosanski narodnooslobodilački korpus|Prvi bosanski korpus]] je oslobodio veći deo teritorije koju je držao, pre [[Operacija Weiss|Četvrte neprijateljske ofantive]] i kontrolisao je veći deo srednje Bosne. Kada je 5. 1943. Prvi bosanski korpus podeljen na dva korpusa, novi Prvi bosanski korpus (od oktobra [[Treći bosanski korpus NOVJ|Treći bosanski korpus]]) je upućen u istočnu Bosnu gde je proširio slobodnu teritoriju, a Drugi bosanski korpus (od oktobra [[Peti bosanski korpus NOVJ|Peti bosanski korpus]]) je nastavio dejstva u zapadnoj i srednjoj [[Bosna (regija)|Bosni]]. Od jula [[1943]]. u istočnoj Bosni je dejstvovala i [[šesnaesta vojvođanska divizija NOVJ|16. vojvođanska divizija]].

U istočnoj [[Srbija|Srbiji]] je dejstvovao [[Timočki NOP odred|Timočki]] i [[Požarevački NOP odred|Požarevački]], a u zapadnoj Srbiji i [[Šumadija|Šumadiji]] obnovljeni su partizanski odredi: [[Prvi šumadijski partizanski odred|Šumadijski]], [[Valjevski partizanski odred|Valjevski]], [[Kosmajski partizanski odred|Kosmajski]] i [[Čačanski partizanski odred|Čačanski]], koji su pojačali aktivnost na rušenju komunikacija i u borbi protiv nemačkih, bugarskih i kvinsliških jedinica. U južnoj Srbiji došlo je do jačanja oružane borbe i stvaranja slobodne teritorije na području [[Toplica (rijeka)|Toplice]], [[Jablanica (reka u Južnoj Srbiji)|Jablanice]] i u [[Crna Trava|Crnoj Travi]]. U [[Srem]]u su partizanske snage znatno brojno porasle, a jedan deo je prebače u istočnu Bosnu, dok je drugi dejstvovao u Sremu i naročito diverzantskim akcijama ometao saobraćaj. Bila su pojačana dejstva na [[Kosovo|Kosovu]] i u [[Sandžak]]u. U [[Republika Makedonija|Makedoniji]] je posle, stvaranja [[KP Makedonije]], 3. [[1943]]. godine, došlo do snažnijeg poleta oružane borbe, naročito u njenom istočnom delu. Radi uspešnijeg dejstva NOP-a, teritorija Makedonije je podeljena na pet operativnih zona, a formirana su i tri nova partizanska odreda i stvorene prve slobodne teritorije u [[Tikveš]]u, [[Debraci]]ma i [[Prespa|Prespi]].

Uporedo sa pokušajima da unište Glavninu snaga [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]], okupatori su izveli i niz manjih operacija protiv partizana na ostrvima i u obalskom području. Uprkos tome prva polovina [[1943]]. je bila period najuspešnijih dejstava mornaričkih jedinica NOVJ, za vrme italijanske okupacije. U [[Podgora (Hrvatska)|Podgori]] je [[23. 1.|23.1.]] formiran Odred ratne mornarice južne Dalmacije, u čijem je sastavu bila flota od 2 naoružana ribarska broda. Pored uspešnih akcija u [[Hvar (ostrvo)|Hvarskom]] i [[Neretva]]nskom kanalu, dejstva na moru su preneta dalje na sever u [[Velebit]]ski kanal. Iako su [[Italijani]] u to vreme imali jaku flotu, partizanske sange su uspele da izvrše napad na 103 broda i čamaca; od čega su uspeli da zaplene 37 brodova.<ref name="VE"/>

Razmera operacija u [[Jugoslavija|Jugoslaviji]] i snažno narastanje [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|NOP]]-a, s kraja zime [[1942]]. i u početku [[1943]]. godine znatno su ojačali međunarodnu poziciju NOP-a. U vezi s tim [[Englezi|Britanci]] su poslali, aprila [[1943]], svoje prve predstavnike na slobodnu teritoriju, a u maju i svoju vojnu misiju u [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovni štab NOV i POJ]].

=== Kapitulacija Italije ===
{{main|Kapitulacija Italije u Jugoslaviji}}
[[Datoteka:Ustanak u Jugoslaviji 1943.png|minijatura|Ustanak u Jugoslaviji septembra 1943. godine, nakon kapitulacije Italije.]]
{{izdvojeni citat|Jedno je svima bilo zajedničko: bili su veoma ponosni na svoj pokret i na ono što su postigli. Za njih spoljni svet nije imao nekog neposrednog značaja ili interesa. Bili su im samo važni: njihov narodnooslobodilački rat, njihova borba protiv osvajača, njihove pobede, njihove žrtve. Najviše su se ponosili time što nisu nikome ništa dugovali, što su do sada sve postigli bez ikakve pomoći sa strane. (...)

Na osnovu naših zapažanja i izveštaja koje sam sada primio od mojih oficira iz različitih delova zemlje, postupno smo počeli da stičemo predstavu o obimu i prirodi partizanskog pokreta u Jugoslaviji. Ovde je, kako je izgledalo, bilo nešto daleko značajnije, kako vojnički, tako i politički, nego što je to iko izvan Jugoslavije mogao naslutiti.<ref>https://www.znaci.org/00001/1_3.htm</ref>|[[Fitzroy MacLean]]}}

[[Datoteka:Bela krajina.jpg|mini|Partizanska diverzija na mostu Otavec, [[Bela krajina]], [[Slovenija]], septembar 1943.]]
Posle iskrcavanja anglo-američkih snaga na [[Sicilija|Siciliju]], [[10. 7.|10.7.]] i pada Vlade [[Benito Mussolini|Benita Musolinija]], [[25. 7.|25.7.]] [[1943]]. godine, došlo je do očekivanja skorog povlačenja [[Italija|Italije]] iz rata. U vezi s tim [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovni štab NOV i POJ]] je izvršio niz vojnih i političkih priprema. U italijansku okupacionu zonu i bliže obali upućen je deo snaga [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]], kao pomoć tamošnjim partizanskim jedinicama. Nemačka vrhovna komanda, je takođe, u strahu od skore kapitulacije Italije, preduzela posebne mere. Avgusta [[1943]]. godine završena je reorganizacija nemačkog komandovanja u [[Jugoslavija|Jugoslaviji]] i [[Grčka|Grčkoj]], a u [[Beograd]]u je formiran Štab grupe armija "F", čiji je komandant istovremeno bio i Vrhovni zapovednik Jugoistoka. Njemu su bili podređeni: [[Druga oklopna armija (Nemačka)|Druga oklopna armija]], grupa armija "E" u Grčkoj; nemačke jedinice na teritoriji [[Nezavisna Država Hrvatska|NDH]]; bugarski okupacioni korpus, [[Srpski dobrovoljački SS korpus|Srpski doborovoljački korpus]] i [[Srpska državna straža]] i bugarska Peta armija. Neposredno pre kapitulacije Italije, deo nemačkih snaga prebačen je bliže [[Jadransko more|jadranskom]] obalskom području da bi brže mogle razoružati italijanske snage na [[Balkan]]u i zaposesti najvažnije luke u [[Dalmacija|Dalmaciji]] i [[Albanija|Albaniji]].

Pravovremenim angažovanjem jedinica NOVJ, njihovim brzim i energičnim dejstvom i neposrednim masovnim učešćem naroda u [[Istra|Istri]], [[Slovenačko primorje|Slovenačkom primorju]], [[Slovenija|Sloveniji]], [[Hrvatsko primorje|Hrvatskom primorju]], [[Dalmacija|Dalmaciji]] i [[Crna Gora|Crnoj Gori]], razoružan je, prilikom kapitulacije Italije, [[8. 9.|8.9.]] [[1943]]. godine, veći deo italijanske okupacione armije i, u znatnoj meri, osujećen plan nemačke Vrhovne komande da to u potpunosti učine nemačke jedinice. U to vreme više od polovine jugoslovenske teritorije, uključujući znatan deo jadranske obale i ostrva, bilo je oslobođeno. Došlo je do novog poleta NOB-a i masovnijeg priliva novih boraca u [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]], tako da je od kapitulacije Italije do kraja [[1943]]. godine formirano 56 novih [[spisak brigada NOVJ|brigada]], od kojih su neke ušle u sastav 8 novih [[Divizije NOVJ|divizija]], a od njih su formirana 4 nova [[Korpusi NOVJ|korpusa]]. Od zarobljenih [[tenk]]ova formirane su tenkovske jedinice, a u [[Livno|Livnu]] je formirana i Prva vazduhoplovna baza. [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovni štab NOV i POJ]] je [[18. 11.|18.11.]] [[1943]]. formirao i [[Mornarica NOVJ|Mornaricu NOVJ]], koja je objedinjavala rad dotadašnjih mornaričkih komandi.

Radi stabilizacije situacije u [[Jugoslavija|Jugoslaviji]] i povraćaja jadranske obale, [[Nemci]] su morali da upute nove jedinice. Glavna intervencija nemačkih snaga za posedanje jadranske obale s zaleđem, usledila je u oktobru i novemru [[1943]]. godine (tzv. ''Oktobarska ofanziva''). U oštrim borbama Nemci su privremeno zaposeli Slovenačko primorje, Istru, [[Gorski kotar]] i Hrvatsko primorje. Krajem septembra zaposeli su [[Split]], a polovinom oktobra i početkom novembra ostrva ispred [[Šibenik]]a i poluostrvo [[Pelješac]]. [[Mornarica NOVJ]] je tada na ostrva [[Hvar (ostrvo)|Hvar]] i [[Brač]] prebacila [[Prva dalmatinska proleterska udarna brigada|Prvu]], [[Deveta dalmatinska brigada|Devetu]] i [[Jedanaesta dalmatinska brigada|Jedanaestu dalmatinsku brigadu]], četiri [[partizanski odredi Jugoslavije|partizanska odreda]] i nekoliko hiljada izbeglica - ukupno 15.000 ljudi. Nastavljajući posedanje obale i ostrva Nemci su u novembru zaposleli ostrva [[veliki Drevnik|Veliki]] i [[Mali Drevnik]] i iskrcali se na [[Krk (ostrvo)|Krk]], [[Cres]] i [[Lošinj]]. U očekivanju nemačkog napada na ostrva srednje i južne Dalmacije, Štab [[Osmi dalmatinski korpus NOVJ|Osmog dalmatinskog korpusa NOVJ]] je odlučio da ih sve brani. Pored jedinica [[26. dalmatinska divizija NOVJ|26. dalmatinske divizije]] u odbrani ostrva su učestvovali i otočki partizanski odredi. Kada su [[Nemci]], krajem decembra [[1943]], zauzeli ostrvo [[Korčula|Korčulu]], Operativni štab je doneo odluku o povlačenju na [[vis (otok)|ostrvo Vis]]. Tako je Mornarica NOVJ u četvoromesečnim borbama za obalu, zadržala operacijsku osnovicu [[Dugi otok]]-[[Kornati]]-[[Žirje]]-[[Vis]]-[[Lastovo]] i zajedno sa jedinicama 26. divizije, savezničkim pomorski i vazdušnim snagama nastvaila borbena dejstva. Ostrvo Vis je postao bastion [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]] i centar pomorskih veza sa [[Savezničke sile|Saveznicima]] u južnoj [[Italija|Italiji]] i sa partizanima na ostvu i kopnu. Hiljade izbeglica sa obale i ostalih ostrva evakuisani su preko Visa u Italiju i [[Egipat]], kao i veliki broj ranjenika iz jedinica NOVJ koji su upućivani u bolnice u Italiji.

Uspostavljanjem čvršće veze između obale i južne Italije, preko ostrva Vis, još više je doprinelo da istina o NOB-u, brže prodre. To je uticalo da se hiljade [[Slovenci|Slovenaca]] i [[Hrvati|Hrvata]] iz Slovenačkog primirja i Istre opredele za [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|NOP]], zatim na prikupljanje bivših logoraša koji su se nalazili u Italiji. U južnoj Italiji formirane su prekomorske brigade, koje su prebacivane preko ostrva Visa i učestvovale u NOB-u.

Razmera borbi u Jugoslaviji, angažovanje sve većeg broja nemačkih snaga i uspesi [[Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije|NOVJ]], potvrdili su ranije uverenje [[Savezničke sile|Saveznika]] o značaju NOR-a. To je vidno ispoljeno upućivanjem nove, anglo-američke vojne u [[Vrhovni štab NOVJ|Vrhovni štab]]. Na konferenciji trojice vodećih šefova antihitlerovske koalicije u [[Teheran]]u, novembra-decembra 1943. godine, odlučeno je da se NOVJ i materijalno pomogne. Februara [[1944]]. godine u Vrhovni štab je stigla i sovjetska vojna misija.

=== Drugo zasedanje AVNOJ-a ===
{{Glavni članak|Drugo zasedanje AVNOJ-a}}

{{izdvojeni citat|„Vođa bandi [[Josip Broz Tito|Tito]], koji radi po uputstvima Staljina, stvorio je sovjetsku državu unutar [[Nezavisna Država Hrvatska|Hrvatske]] i raspolaže sa dobrom civilnom upravom.

Ceni se da su oružane snage jačine 100.000 ljudi i da su zasad formirane u 20 divizija i 14 samostalnih brigada. U pogledu naoružanja, iako se ono sastoji uglavnom iz lakog pešad. oružja, smatra se da zadovoljava, s obzirom na planinski karakter bojišta. Preuzimanjem materijalne opreme iz najmanje 2 italijanske divizije i delova razbijenih hrvatskih jedinca, te su oružane snage sve više upotpunjavane teškim naoružanjem, motornim vozilima itd.
<br />(...)<br />
U narednim zimskim mesecima neće se više raditi o opstanku Hrvatske, Crne Gore i Albanije, nego o stvaranju ili sprečavanju stvaranja boljševičkog bojišta na celokupnom, području [[Balkan|Jugoistoka]], u neposrednoj blizini granice [[Treći rajh|Rajha]].“<ref>[https://sr.wikisource.org/sr-el/%D0%98%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%88%D1%82%D0%B0%D1%98_%D0%BD%D0%B5%D0%BC%D0%B0%D1%87%D0%BA%D0%BE%D0%B3_%D0%BA%D0%BE%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%BD%D1%82%D0%B0_%D0%88%D1%83%D0%B3%D0%BE%D0%B8%D1%81%D1%82%D0%BE%D0%BA%D0%B0_%D0%BE_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%9A%D1%83_%D0%BD%D0%B0_%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D1%83_1.11.1943. Izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka o stanju na Balkanu 1.11.1943.]</ref>|Izveštaj nemačkog komandanta Jugoistoka o stanju na Balkanu 1.11.1943.}}

U okolnostima u kojima je [[Narodnooslobodilački pokret Jugoslavije|NOP]] postigao velike vojne i političke uspehe u [[Jugoslavija|Jugoslaviji]] na unutrašnjem i savezničkom planu, stvoreni su uslovi da se ubrza proces izgrađivanja [[Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija|nove jugoslovenske države]]. Na [[drugo zasjedanje AVNOJ-a|drugom zasedanju]] [[Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije|Antifašističkog veća narodnog oslobođenja Jugoslavije]], održanom [[29. 11.|29]]. i [[30. 11.|30.11.]] [[1943]]. godine u [[Jajce|Jajcu]], kojem je prisustvovalo 142 delegata iz čitave Jugoslavije, osim iz [[Republika Makedonija|Makedonije]] i [[Sandžak]]a, odlučeno je da se:
* AVNOJ konstituiše u vrhovno zakonodavno i izvršno predstavničko telo Jugoslacije;
* uspostavi [[Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije]] (NKOJ) kao organ sa svim obeležjima narodne vlade, preko kojeg će AVNOJ vršiti svoju izvršnu funkciju;
* jugoslovenskoj izbegličkoj vladi oduzmu prava zakonite vlade Jugoslavije i da se [[petar II Karađorđević|kralju Petru]] zabrani povratak u zemlju;
* Jugoslavija izgradi na demokratskom federativnom principu.

Skupština je izabrala Predsedništvo AVNOJ-a, koje je, u ime AVNOJ-a, imenovalo članove NKOJ-a, na čelu sa [[Maršal Jugoslavije|maršalom]] [[Josip Broz Tito|Josipom Brozom Titom]]. Zasedanje je ozakonilo revolucionarnu vlast - [[Narodnooslobodilački odbor]]i (NOO) koji su postali jedini priznati organi vlasti u zemlju. Zasedanje je potvrdilo odluke [[SNOS]]-a i [[Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske|ZAVNOH]]-a o priključenju Jugoslaviji onih delova jugoslovenske teritorije, koje je [[Kraljevina Italija]] anketirala posle [[Prvi svjetski rat|Prvog svetskog rata]].

== 1944. godina ==
{{Glavni članak|Hronologija NOB-a 1944. godina}}
[[Datoteka:1944 Yugoslavia liberated territories.jpg|minijatura|Teritorij Jugoslavije pod kontrolom NOVJ u rujnu 1944.]]

{{izdvojeni citat|Osvanuo je ovaj veliki, dugo očekivani dan, kome su težile desetine tisuća palih heroja kroz tri i po godine teških iskušenja. Šestog septembra stigla je naša velika saveznica Crvena armija na granicu Jugoslavije. Tisuće kilometara od Staljingrada i Kavkaza, uništavajući na svom slavnom putu stotine tisuća mrskih fašističkih osvajača, prešla je naša herojska saveznica da nam pomogne zadati poslednji udarac zakletom neprijatelju našeg naroda i očistiti našu krvlju zalivenu otadžbinu od omraženih fašističkih hordi... Oko 25 krvožednih nemačkih divizija, koje su se sa svih strana Balkana sakupile na teritoriji Jugoslavije, hoće da izbegnu zasluženoj kazni i da pobegnu iz naše zemlje. Udarajte nemilosrdno po neprijateljskim kolonama. Uništavajte njegovu živu silu. Čim više fašističkih kostiju ostane u našoj zemlji, više ćete se odužiti onim bezbrojnim žrtvama, koje su pale od zločinačke ruke fašističkog osvajača.<ref name="znaci.net"/>|[[Tito]]va dnevna zapovest povodom izbijanja Crvene armije na granice Jugoslavije septembra 1944.}}

{{izdvojeni citat|Treba, konačno, smatrati pogreškom klasifikaciju toga neprijatelja kao "banditskog protivnika" a borbi koje se vode protiv njega kao "rat protiv bandi". Radi se, izuzimajući novoformirane jedinice, o operativno i taktički dobro vođenim, teškim oružjem do zavidne mere naoružanim grupacijama snaga, koje se odlikuju dinamikom koju ne treba potceniti i čija brojnost stalno raste. Nisam naklonjen grešci da neprijatelja precenim, jer su upravo sadašnje borbe, sa uspesima i gubicima na obe strane, objektivna osnova za procenu. Zadatak ovog unutarnjeg neprijatelja je takođe uništenje svih Nemaca, to je njegov krajnji cilj. Za postizanje toga cilja njegovo glavno sredstvo je otežavanje, odn. sprečavanje pomeranja nemačkih snaga, naročito prema severu, jer bi time Nemci mogli postići koncentraciju svojih snaga kojoj se on u datom slučaju ne bi mogao odupreti. U stvari, Tito je već uspeo da, u sadejstvu sa anglo-američkim vazduhoplovstvom, skoro potpuno paralizuje odvijanje železničkog saobraćaja iz Grčke prama Beogradu, da trupe koje su vršile pomeranja rasparča na velikim odstojanjima i da ih mnogostruko veže, kao i da u najvećoj meri teško poremeti saobraćaj cisterni i dovoz uglja prema jugu, te da skoro ukoči transporte evakuacije.<ref>[https://www.znaci.org/00001/4_12_4_135.htm Izveštaj njemačkog Komandanta Jugoistoka Vrhovnoj komandi od 20. septembra 1944.]</ref>|Izveštaj njemačkog Komandanta Jugoistoka Vrhovnoj komandi od 20. septembra 1944.}}

== 1945. godina ==
{{Glavni članak|Hronologija NOB-a 1945. godina}}
[[Datoteka:Nemački zarobljenici kod Ilirske Bistrice.jpg|minijatura|Kolona nemačkih zarobljenika 97. armijskog korpusa kod Ilirske Bistrice, 7. maja 1945.]]
{{izdvojeni citat|Ne treba pretpostavljati da partizani krajem rata nisu uživali u velikoj meri i iskrenu podršku naroda. Svojom hrabrom borbom protiv okupatora za vreme rata, oni su zadobili široko divljenje i priznanje, koje je poraslo kad su najzad izašli iz borbe kao pobednici. Za mnoge ljude je izgledalo da Tito i narodnooslobodilački pokret predstavljaju najbolji, ako ne i jedini vid sigurne vlasti, a ovo je bilo veoma značajno u zemlji u kojoj je četiri godine harala nesloga i borba. Znalo se da uživaju podršku i priznanje velikih saveznika i, iznad svih, Sovjetskog Saveza, čija je Crvena armija, čak i posle povlačenja, i dalje iza granica vladala u vojnom pogledu situacijom. Na taj način postignuta je ravnoteža nadmoćno u njihovu korist.<ref>https://www.znaci.org/00001/1_17.htm</ref>|[[Fitzroy MacLean|Ficroj Meklejn]]}}

{{izdvojeni citat|Amerikanci su ušli u Minhen i žestoke borbe vode se u centru grada.
<br />Titovi partizani i saveznici susreli se kod Monfalkonea.<ref name="Živković">[http://www.scribd.com/doc/34075047/Srbi-u-Dokumentima-Vermahta Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta]</ref>|Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 1. maja 1945.}}

== Materijalni gubici ==

Tijekom Drugog svjetskog rata u Jugoslaviji razoreno je, spaljeno ili teško oštećeno 21% nastambi. Uništeno je 24% svih voćnjaka i 38% svih [[vinograd]]a. Uništeno je ili opljačkano 62% [[konj]]a, 56% [[govedo|goveda]], 63% [[domaća ovca|ovca]] i [[domaća koza|koza]], 59% [[svinja]], 54% [[perad]]i i 42% košnica s [[pčela]]ma. Iz zemlje je odneseno devetnaest milijuna tona [[žitarica]] i ostalih proizvoda od usjeva, 17 000 tona [[pamuk]]a i 2 500 000 tona [[mlijeko|mlijeka]] i mliječnih proizvoda.<ref>[[Jozo Tomašević]], ''Rat i revolucija u Jugoslaviji 1941-1945 (okupacija i kolaboracija)'', EPH LIBER, Zagreb 2010.</ref> U to se ubrajaju potrepštine za održavanje njemačke i talijanske vojske koje su Pavelić i Nedić bili obvezni pružati. Velik dio [[poljoprivreda|poljoprivrednog]] oruđa uništen je ili oštećen ili postao nerabljiv uslijed prekomjernog korištenja i lomljenja. Značajan dio svih [[ribarstvo|ribarskih]] brodova i opreme uništen je ili teško oštećen. Ili od strane okupatora ili uslijed savezničkih bombardiranja i partizanskih sabotaža odvezeno je, oštećeno ili uništeno 77% lokomotiva i 84% svih željezničkih kola. Razorena je većina [[most]]ova predviđenih za [[željeznica|željeznički]] promet i većina željezničkih pruga. Većina [[automobil]]a, [[kamion]]a, boljih [[cesta]] i cestovnih mostova na sličan je način nastradala. Izgubljeno je više od polovine prekomorskih i riječnih sredstava za prijevoz tereta u zemlji. Znatan broj [[bolnica]], znanstvenih i obrazovnih institucija (osobito muzeja, pismohrana i knjižnica) opljačkan je, teško oštećen ili uništen.

Njemački general Lohr napisao je na rijeci [[Drina|Drini]] o događajima tijekom povlačenja njemačkih vojnika 4.5 mjeseca s [[Egejsko otočje|Egejskih otoka]] i kontinentalne [[Grčka|Grčke]] kroz [[Makedonija|Makedoniju]], [[Sandžak]] i jugozapadnu [[Srbija|Srbiju]] iduće.<ref>''Kriegstagebuch'', svezak 4, dio 2, str. 1013.</ref>

{{izdvojeni citat|Niti jedna stvar vrijedna spomena nije pala u neprijateljske ruke. Morali smo sagraditi 1403 pontonska mosta, 23 željeznička mosta kao i 20 kilometara željezničke pruge. Uništili smo 223 cestovna mosta, 281 željeznički most, 95 tunela, 598 kilometara željezničke pruge, 9 776 željezničkih kola i lokomotiva.|13. siječnja 1945.}}

== Kulturno nasleđe NOB-a ==
{{main|Partizanske pesme|Partizanski film|Partizanski strip|Antifašizam}}
U partizanskim redovima su bili neki od najvažnijih umetnika i pisaca Jugoslavije 20. veka, poput [[Vladimir Nazor|Vladimira Nazora]], [[Ivan Goran Kovačić|Ivana Gorana Kovačića]], [[Đorđe Andrejević Kun|Đorđa Andrejevića Kuna]], [[Antun Augustinčić|Antuna Augustinčića]], [[Božidar Jakac|Božidara Jakca]], [[Jovan Popović|Jovana Popovića]], [[Branko Ćopić|Branka Ćopića]], [[Mira Alečković|Mire Alečković]] i [[Dobrica Ćosić|Dobrice Ćosića]].

Zbog toga je iskustvo NOB-a imalo veliki uticaj na jugoslovensku kulturu druge polovine XX veka, koja se u velikoj meri ne može objasniti prostom vladinom propagandom. Partizanska borba je iscrpno opisana kroz memoare njenih učesnika, a kasnije su ta iskustva služila kao osnova za važna umetnička dela autora kao što su [[Branko Ćopić]], [[Jure Kaštelan]], [[Joža Horvat]], [[Oskar Davičo]], [[Antonije Isaković]], [[Dobrica Ćosić]], [[Mihailo Lalić]] i drugi.

[[Partizani u stripu|Stripovi koji prikazuju partizansku borbu]] takođe su bili vrlo popularni i pripadali su posebnom autohtonom žanru jugoslovenske pop-kulture. Poznati su serijali srpskog scenariste [[Đorđe Lebović|Đorđa Lebovića]] i hrvatskog crtača [[Julio Radilović|Julesa Radilovića]] („Partizani“), više serijala scenariste [[Svetozar Obradović|Svetozara Obradovića]] i crtača [[Branislav Kerac|Branislava Kerca]] ([[Poručnik Tara]], [[Troje nesalomljivih]] i [[Kurir Goran]]), pojedinačne priče [[Ivica Bednjanec|Ivice Bednjaneca]] i [[Zdravko Sulić|Zdravka Sulića]]... Ipak, najpopularniji je bio strip namenjen najmlađim čitaocima, "[[Mirko i Slavko]]" [[Desimir Žižović Buin|Desimira Žižovića Buina]] i njegovih saradnika, štampan ponekad i u 200.000 primeraka.

Najvidljiviji oblik partizanskog nasleđa na prostoru bivše Jugoslavije ostao je niz spomenika koji slave njihovu borbu. Neki od tih spomenika su bili [[socijalistički realizam|socrealistički]] kič, dok su ostali potvrdili svoju umetničku vrednost. Neki od ovih spomenika su bili žrtve [[vandalizam|vandalizma]] tokom [[raspad SFRJ|raspada SFRJ]], ranih [[1990-e|devedesetih]].

Partizanska borba odrazila se i na filmsku umetnost koja je razvila sopstveni žanr u okviru jugoslovenske kinematografije, [[partizanski film]], sa korpusom nezvaničnih pravila i motiva, slično američkom [[western|vesternu]] ili japanskom [[jidaigeki]]ju.

== Suvremena tumačenja ==

{{izdvojeni citat|Sve učestalija nastojanja da se obezvredi narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije kao neprestano bežanje od neprijatelja, nemoć u odbrani slobodnih teritorija, pretvaranje „čarki" u velike bitke, „imaginarna osvajanja", izdizanje male grupe partizana u velike armije, praćene naduvanim uspesima savezničkih informativnih sredstava od 1943, odražava nerazumevanje partizanskog rata s revolucionarnim ciljevima. Kao da nije reč o borbi koja je kontinuirano vođena u toku celog rata, na važnom strateškom prostoru, u pozadini Hitlerovog „novog poretka", imajući veliki političko-psihološki i moralni značaj za sve pokrete otpora. (...) Ona je moralno i psihološki značila i za velike savezničke sile u trenucima njihovih vojnih operacija u Severnoj Africi i na Istočnom frontu 1941-1942, usamljenosti, povlačenja, pa i vojnog kolapsa, jer su borci savezničkih armija znali da u dubokoj pozadini Hitlerove tvrđave teče neprestani otpor i da nisu sami u velikom rvanju fašizma i antifašizma.<ref name="Petranović"/>|[[Branko Petranović]]}}

{{izdvojeni citat|I to ti je revolucija: seljaci postanu komandanti i komesari, prvi put opipaju svilene gaćice i požene se buržujkama. Onda u tim buržoaskim porodicama, uzmu ih pod svoje i - gotovi su. Pošto ideološki nijesu bili formirani ljudi, lako su mijenjali shvatanja. U to vrijeme, devedeset odsto našeg kadra nije znalo najelementarnije stvari iz marksizma i lenjinizma.<ref name="Ćuruvija">[http://www.partijarada.org/Arhiv/IB-JVD.pdf Slavko Ćuruvija: Ja, Vlado Dapčević]</ref>|[[Vlado Dapčević]]}}

== Literatura ==
* '''[[Vojna enciklopedija]]''' (knjiga 5). Beograd 1974. godina
* dr. Gojko Miljanić. "'''Kadrovi revolucije 1941-1945'''", "Obod" Cetinje, 1975. godina
* dr. Gojko Miljanić "'''Velike bitke na jugoslovenskom ratištu 1941-1945'''", "Narodna knjiga" Beograd 1989. godina
* [[Moma Marković]], "'''Pregled Narodnooslobodilačke borbe u Srbiji'''", Beograd 1947. godina
* '''Narodni heroji Jugoslavije''', Partizanska knjiga Ljubljana, Narodna knjiga Beograd, Pobjeda Titograd, 1982. godina

== Izvori ==
{{reflist|2}}

== Povezano ==
{{Portal NOB}}
* [[Drugi svjetski rat u Jugoslaviji]]
* [[Spisak osovinskih operacija u Jugoslaviji]]
* [[Narodnooslobodilačka borba Albanije]]
* [[Narodnooslobodilačka borba Bugarske]]
* [[Narodnooslobodilačka fronta Grčke|Narodnooslobodilačka fronta (Grčka)]]

{{Narodnooslobodilačka borba Jugoslavije}}
{{Drugi svetski rat u Jugoslaviji}}
{{KPJ}}

[[Kategorija:Narodnooslobodilačka borba| ]]
[[Kategorija:Narodnooslobodilački pokreti]]
[[Kategorija:Jugoslavija u Drugom svjetskom ratu]]
[[Kategorija:Balkanska kampanja (Drugi svjetski rat)‎]]