Arkadije
Flavije Arkadije (latinski: Flavius Arcadius), poznatiji samo kao Arkadije, bio je istočnorimski car, odnosno car Vizantije od 395. do 408. godine. Iako sin velikog vojskovođe i državnika Teodosija I, Arkadije je ostao upamćen kao bezvoljni vladar u čije ime je Istočnim Rimskim carstvom (Vizantijom) spretno upravljao niz regenata.
Arkadije je rođen 377. ili 378. u Konstantinopolju kao prvi sin Teodosija i Elije Flavije Flacile. Njegov otac Teodosije postao je 379. godine vladar istočnog dela carstva i gotovu čitavu vladavinu je proveo u neprekidnim ratnim pohodima, prvo protiv Vizigota na Balkanu (379.-383.), a zatim protiv uzurpatora Magnusa Maksima i Eugenija koji su se pokušali da se učvrste na Zapadu. Već u januaru 383. godine Teodosije je proglasio Arkadija, koji je tada imao pet ili šest godina, za avgusta i samim tim svog savladara. Teodosije se izlagao brojnim opasnostima tokom ratova i verovatno je želeo da obezbedi presto svom sinu. U septembru 384. Teodosiju se rodio i drugi sin, Honorije , ali car-otac sada nije žurio sa počastima za mlađeg sina. Kada je krenuo u rat protiv Magnusa Maksima, Teodosije je u prestonici ostavio Arkadija kao nominalnog regenta. Sva vlast je bila u rukama iskusnog pretorijanskog prefekta Istoka, Tacijana. Najposle, 393. godine mladog Valentinijana II je uklonio vojskovođa Arborgast i na njegovo mesto postavio Eugenija. Pošto je time nestala Valentinijanova dinastija, kojoj je i Teodosije dugovao za svoj uspon, moguće je da je stari avgust rešio da definitivno uspostavi svoju vlast nad čitavim carstvom. Honorije je iste godine proglašen za avgusta i pridružio se ocu u novom pohodu na Zapad. Teodosije je odneo pobedu i zakratko ujedinio carstvo iako je bilo jasno da će nakon njegove smrti Istok carstva pripasti jednom, a Zapad drugom sinu. Pre nego što je umro u Milanu januara 395. god., Teodosije Veliki je obavio sve neophodne pripreme da vlast mirno pređe na njegove sinove.
U vreme kada je u leto 394. godine Teodosije kretao na svoj konačni put na Zapad, Arkadije je imao već skoro osamnaest godina. Međutim, sem konzulata iz 384. nije nam poznato da je vršio neku drugu javnu funkciju ili da se odlikovao po nekoj drugoj osobini ili interesovanju. Njegovo dotadašnje obrazovanje bilo je kombinacija hrišćanskih i paganskih uticaja pošto mu je prvi vaspitač bio izvesni đakon Arsenije, a zatim najčuveniji carigradski besednik 4. veka, paganin Temistije. Slabosti svoga sina bio je svestan verovatno i Teodosije koji je 394. poverio Arkadija na brigu novom pretorijanskom prefektu Rufinu iz Akvileje u Galiji. Podela teoretski jedinstvenog Rimskog carstva između savladara bila je uobičajna praksa, ali se 395. obično smatra prelomnim trenutkom, trenutkom podele Carstva na Zapadno i Istočno (Vizantijsko) koje je opstalo sve do pada Carigrada po vlast Osmanlija 1453. godine. Pravno-tehnička podela carstva na dve polovine nije se desila, ali se već u vreme Teodosijevih sinova osetilo ponekad oštro neslaganje, pa i rivalitet dvorova u Milanu i Carigradu. Drugim rečima, dva centra carstva počela su lagano da se udaljavaju usled različitih zakonitosti unutrašnjeg razvoja i spoljnopolitičkih problema koje je neretko bilo nemoguće rešavati zajednički.
Ovo udaljavanje dve polovine Carstva savremenici su najbolje videli kroz žustro rivalstvo moćnog Honorijevog regenta Vandala Stilihona, vrhovnog vojnog zapovednika Zapada (magister militum), i Arkadijevih "zaštitnika". Stilihon, inače zet Teodosijeve porodice, tvrdio je da je njemu preminuli car poverio brigu o oba svoja sina. Njegova popularnost u vojsci i sama činjenica da su najbolji vojni odredi sa Istoka, koje je Teodosije doveo u toku borbi protiv Eugenija, još uvek bili pod njegovom komandom u Italiji, predstavljali su Stilihona kao ozbiljnog takmaca Rufinu. Sa druge strane Rufin je imao rivala za najvišu vlast i na samom carigradskom dvoru u liku starog evnuha Eutropija, nastojnika carske ložnice (praepositus sacri cubiculii). I Rufin je pokušao poput Stilihona da se poveže sa carskom porodicom i postane Arkadijev tast, ali nije u tome uspeo. Koristeći Rufinovo odsustvo, prepredeni Eutropije je aprila 395. godine oženio mladog cara lepoticom Eudoksijom, ćerkom Teodosijevog oficira franačkog porekla, Bautona.
Po Teodosijevoj smrti, Vizogoti, naseljeni u Donjoj Meziji kao rimski saveznici, objavili su da ih savez sklopljen sa preminulim carem više ne vezuje. Zahtevajući visoki položaj u rimskoj vojsci, gotski kralj Alarih je poveo svoje ljude u Trakiju i opustošio je okolinu Carigrada, štedeći planski Rufinova imanja. Alarih se primirio posle pregovora sa Rufinom, ali su istočnim provincijama sada zapretili zakavkaski Huni. U takvoj situaciji odsustvo istočnorimske vojske iz Italije se dramatično osetilo i Stilihon je najavio da lično dolazi da ih odvede u Carigrad. Drugi razlog njegovog dolaska bio je da prefekturu Ilirik, koja je obuhvatala Balkan zapadno od Drine stavi pod kontrolu dvora u Milanu. I to je Stilihon želeo da učini u ime Teodosijeve volje. Stilihonov pohod na istok išao je preko Dalmacije i Epira u Tesaliju, gde je presreo Alarihove Gote, porazio ih i gonio. Plašeći se za svoj položaj Rufin je preko Arkadija naredio Stilihonu da se povuče, što je ovaj, na iznenađenje svih i prihvatio. Vizigoti su pošteđeni samo da bi i dalje bili kamen o Rufinovom vratu, a istočnorimski odredi su najzad otpušteni i upućeni u Carigrad pod komandom Gota Gajne. Arkadije i njegov dvor su 27. novembra 395. godine, u skladu sa običajima, izašli pred dugo odsutne Gajnine ratnike da ih svečano dočekaju. Umesto trijumfa, Rufin je doživeo likvidaciju: u toku ceremonijalnog razgovora dojučerašnji Stilihonovi vojnici su ga ubili.
Rufinov pad omogućio je uspon ambicioznog Eutropija do pozicije pravog vladara Istočnog carstva. Stilihon je privremeno bio zauzet poslovima Zapada i Eutropijev položaj je delovao čvrsto. Ubistvo Rufina, koje je preko vojnih krugova Stilihon bar podstaknuo, poslužilo je kao opomena Eutropiju koji je uklonio nekoliko vojskovođa. Kao carski komornik, Eutropije je dobro poznavao način funkcionisanja dvora i civilne administracije, puteve i prečice do samog carskog para. Uživao je naročitu podršku carice Eudoksije i po negativnim predstavama u istoriografiji, pokazao je veliku gramzivost u pribiranju ogromnog ličnog bogatstva. Pored toga, Eutropije je obezbedio i podršku pravoslavnog sveštenstva u Carigradu i omogućio je izbor Jovana Zlatoustog za patrijarha 398. godine.
Međutim, Vizigoti su i dalje prebivali u Heladi povremeno paleći i pljačkajući uzput. Stilihon se u proleće 397. godine ponovo otisnuo iz Italije na Balkan, iskrcao se u Korintu i porazio Alariha. Nakon toga, kao i 395. godine, usledilo je povlačenje na Arkadijev zahtev. Na Eutropijev podsticaj carigradski senat je Stilihona proglasio za javnog neprijatelja, a Alarihu je pružena ruka pomirenja i on je proglašen za vrhovnog vojnog zapovednika Ilirika (magister militum per Illyriam). Stilihonovo brzo povlačenje moglo je biti i rezultat pobune u Africi. Gildon, Teodosijev oficir i mavarski poglavar, podigao je 397. ustanak protiv vlade u Milanu i zatražio da Arkadije primi dijecezu Afriku pod svoju vlast. Iako je Eutropije u početku možda potpirio nezadovoljstvo nomadskih plemena rimske Afrike, nikakva konkretna akcija u Gildonovu korist nije preduzeta i ustanak je ugušen 398. godine. Stilihon je čak učvrstio veze sa carskom porodicom pošto je Honorija venčao sa svojom ćerkom Marijom.
U međuvremenu, zakavkaski Huni su i dalje ugrožavali Siriju i Malu Aziju, a Vizigoti Balkan. U Carigradu je očuvanje istočnih provincija smatrano važnijim i sam Eutropije je 397. krenuo da suzbije Hune. Potpuno neočekivano dvorski evnuh se pokazao kao uspešan vojskovođa i trijumfalno se vratio u Carigrad. Eutropije je bio na vrhuncu moći - nekada rob doveden iz Persije, sada je postao prvi evnuh kome su ukazane najviše počasti: 398. dobio je titulu patrikija, a 399. i konzulat. Izbor evnuha za rimskog konzula zgrozio je javno mnenje u Italiji, ako je suditi po Honorijevom dvorskom pesniku Klaudijanu.
I pored novostečene vojne slave, Eutropije ipak nije bio popularan u oficirskim krugovima. U proleće 399. gotski kolonisti u Frigiji pod komandom Tribigilda su se pobunili i zatražili Eutropijevu smenu. Eutropije je pokušao da potkupi vođu pobune, a kada podmićivanje nije uspelo, poslao je na Tribigilda dvojicu rimskih voskovođa Lava i Gota Gajnu, sada vrhovnog vojnog zapovednika. Gajna je u stvari bio pravi podstrekač pobune i bio je u tajnoj vezi sa Tribigildom. Uklonio je svog saborca Lava, a zatim je i dalje javno glumio lojalnog carskog vojskovođu tražeći da se izađe u susret zahtevima pobunjenika. U isto vreme, Eutropije je izgubio podršku carice Eudoksije i morao je potražiti pribežište u sabornoj crkvi sv. Mudrosti. Uz posredovanje svog prijatelja patrijarha Jovana Hrizostoma (Zlatoustog), Eutropije se na kraju predao uz uslov da mu se poštedi život. Prvo je poslat u progonstvo na Kipar, ali je docnije pogubljen. Njegovo ime je izbrisano iz konzulskih spiskova, a javne statue uklonjene. Uklanjanje Eutropija nije donelo potpunu satisfakciju Gajni. On se sada otvoreno odmetnuo od carske vlasti i krenuo u marš na Carigrad. Krajem 399. godine gotski vojskovođa je ušao u prestonicu i nametnuo se za gospodara Grada. Njegova vladavina ipak nije potrajala dugo, samo do jula 400. godine. Gajna je naime želeo da poseti crkvu van Carigrada i sa svojim Gotima je krenuo iz Carigrada. Njegovi ratnici su došli u sukob sa stanovnicima prestonice koji su zatvorili gradske kapije i time zatočili petinu Gajnine vojske. Goti preostali u Carigradu su masakrirani, a Gajna je nakon neuspešne pljačke Trakije i azijskih predgrađa prestonice pobegao u krajeve severno od Dunava. Tu je najzad ubijen po naređenju hunskog kralja Uldina, a njegova glava je poslata na dar Arkadiju. Neuspeh Gajne da se nametne kao odlučujući faktor u Carigradu samo je potvrdio dominaciju prestoničke, rimske i pravoslavne, aristokratije nad vojnom strankom koju su predvodili arijanski Goti. Time je Istočno carstvo izbeglo opasnost u koju je upalo Zapadno gde su oficiri varvarskog porekla postali najuticajniji činilac. Gajnin pad je ujedno oslobodio istočnu vladu Stilihonovog uticaja, najsnažnije istaknutog preko germanskih odreda.
Za vreme Gajnine vladavine careva supruga Eudoksija, sada već majka dve ćerke, je 9. januara 400. godine proglašena za avgustu. Eudoksija se poslužila germanskom strankom da ukloni Eutropija, svog nekadašnjeg dobročinitelja, a zatim je i učestvovala u progonu Gota. Svojom lepotom, temperamentom i energijom, carica je prestavljala pravi kontrast svom mirnom mužu. Kada je Arkadiju 401. rodila dugo očekivanog naslednika, budućeg Teodosija II, činilo se da nastupa njeno vreme. Međutim, iz nama danas nepoznatih razloga, izgleda da se Eudoksija zavadila za patrijarhom. Krštenje malog Teodosija, koga je Arkadije 402. godine proglasio za avgusta i savladara, verovatno je bila prilika da se carica i patrijarh pomire. Sa druge strane, Jovan Zlatousti je bio poznat po oštrim propovedima protiv društvenih nejednakosti i nepravdi. Njegova česta tema napada bile su prestoničke gospe, njihova raskošna odeća i nakit i raskalašan način života. Moguće je da je skrivenim aluzijama kritikovao i caricu. Patrijarh Hrizostom bio je i veliki asketa i neretko je strogo isleđivao slučajeve zloupotrebe u crkvenim redovima. U zimu 401. godine, vidljivo prekoračivši ovlašćenja, smenio je najmanje 13 episkopa na zapadu Male Azije. Svojim beskompromisnim nastupima Zlatousti je stekao širok krug neprijatelja predvođenih caricom i Teofilom Aleksandrijskim. Pošto nije želeo da se pojavi pred sinodom u Hrastu, predgrađu Halkedona, Hrizostom je 403. smenjen sa patrijaršijske stolice Carigrada.
Nakon smene, Hrizostom je održao nekoliko vatrenih propovedi otvoreno poredeći Eudoksiju sa najnegativnijim ženskim likovima iz Biblije, Jezaveljom i Irodijadom. Nakon tri dana u toku noći je tajno otišao iz patrijaršijskih odaja i predao se carskim vojnicima. Slanje Jovana Zlatoustog u izgnanstvo ubrzo je propraćeno snažnim zemljotresom u prestonici. Sujeverna avgusta je uticala na muža da opozove Zlatoustog iz izgnanstva.Ni ovo pomirenje nije potrajalo: patrijarh je ponovo kritikovao caricu, ovoga puta zbog podizanja njene statue u blizini sv. Mudrosti. Inauguracija je po Jovanovom mišljenju bila propraćena nedostojnim paganskim obredima. Ovoga puta Eudoksija je upotrebila sva sredstva: carski par je oko Božića prekinuo svaki kontakt sa patrijarhom, a Zlatoustom je na Vaskrs (17. aprila 404. god.) zabranjeno da služi liturgiju pošto njegovo uklanjanje iz prethodne godine nije ukinuo drugi sabor. Iz protesta masa sveta je Vaskrs proslavila van zidina Grada. Najposle, Zlatoustom je naređeno da 20. juna da napusti Carigrad i u pratnji vojnika je poslat u progonstvo na samu granicu sa Jermenijom. U noći nakon njegovog odlaska saborna crkva je izgorela, a vatra je obuhvatila i uništila i obližnju zgradu senata. Požar je poslužio vlastima da osumnjiče Jovanove pristalice i najugledije podvrgnu progonu.
Carica Eudoksija nije dugo uživala u svrgavanju Jovana Zlatoustog. Umrla je od posledica pobačaja 6. oktobra 404. godine. Zahvaljujući svojim poslanicama Jovan Zlatousti je zadržao znatan uticaj u Carigradu. Upravo zbog toga planirano je njegovo premeštanje u još dalje krajeve, u Pitiju na obali Crnog mora. Na ovom putu, Hrizostom je umro usled iscrpljenosti 14. septembra 407. godine.
Nakon brojnih bura, Arkadijeve poslednje godine obeležiće još jedan sposoban administrator, pretorijanski prefekt Istoka, Antemije. Vizogoti više nisu prestavljali brigu Carigrada pošto je Alarih odveo 401. svoj narod u Italiju u želji da natera Honorija da im dodeli zemlju za naseljavanje. Antemije je preduzeo nekoliko poteza izmirenja sa Zapadom i 405. je podelio konzulat sa Stilihonom kao zapadnim kolegom. U Maloj Aziji su pak obnovljeni pljačkaški napadi nikada do kraja pokorenih isavrijskih brđana. Antemijeva borba sa Isavrijancima nije uvek bila uspešna.
Arkadije je umro u svojoj trideset i prvoj godini 1. maja 408. godine. Zapamćen je kao vladar koji je u retkim prilikama napuštao carsku palatu. Njegov savremenik Sokrat Sholastik opisuje ga kao niskog čoveka tamnog tena i uvek spuštenih očnih kapaka. Ipak, u Arkadijevo vreme Carigrad definitivno postaje prestonica Carstva, njegovo administrativno i crkveno središte, a car udaljena i pomalo mistična figura okružena sposobnim i ništa manje beskrupoloznim dvoranima.
- Laws of Arcadius Arhivirano 2021-04-27 na Wayback Machine-u, extracted from Justinian's Corpus Juris Civilis
- Watts, Edward, "the motifs of Imperrial authority in the bust of Arcadius"
| Prethodnik: | Vizantijski car 395. - 408. |
Nasljednik: |
| Teodosije I 379. - 395. |
Teodosije II 408. - 450. |