Slavonija u Narodnooslobodilačkoj borbi
Slavonija je od 1941. do 1945. godine bila jedno od žarišta narodnooslobodilačke borbe Jugoslavije.
Aprila 1941. godine bila je okupirana od Nemaca i uključena u sastav ustaške Nezavisne Dražave Hrvatske. Posle okupacije, u Slavoniji su otpočeli masovni ustaški zločini nad Srbima, Jevrejima i Romima, ali i prema Hrvatima, koji su bili protivnici njihovog režima. Ustanak u Slavoniji, otpočeo je, kao i u ostalim delovima Jugoslavije, tokom leta 1941. godine, ali je tek krajem godine dobio masovniji karakter. Od tada pa sve do kraja rata Slavonija je bila jako partizansko žarište, na kojoj je delovalo nekoliko partizanskih odreda i deset partizanskih brigada svrstanih u dve divizije.
U samo godinu dana, od ljeta 1942. do ljeta 1943. godine, okupator je u Slavoniji, uz podršku ustaških i domobranskih snaga, organizovao 8 lokalnih operacija: Psunj, Bilogora, Bijela, Slavonija, Zelen, Braun i Paula. Operacije Braun i Zelen bile su najduže i trajale su ukupno 50 dana.[1]
Konačno oslobođenje Slavonije, završeno je početkom maja 1945. godine, a izvele su ga jedinice Prva i Treće armije JA. Žitejli Slavonije aktivno su učestvovali u Narodnooslobodilačkom pokretu, a njih 39 je proglašeno za narodne heroje Jugoslavije.
Po broju komunikacija i njihovoj gustini, Slavonija je bila vitalna oblast. Glavna željeznička pruga Zagreb - Beograd u drugom svjetskom ratu bila je od prvorazrednog značaja za transport njemačkih trupa i ratnog materijala sa zapada ka jugoistoku. Za obezbjeđenje pruge neprekidno je bilo angažovano oko 20.000 okupatorsko-kvislinških vojnika.[2]
Jedna od najuspješnijih jedinica NOVJ u Slavoniji je bila Dvanaesta slavonska proleterska udarna brigada, koju je Glavni štab NOV za Hrvatsku 1944. proglasio najboljom brigadom u Hrvatskoj.
Krajem 1940. i početkom 1941. u Slavoniji su bila tri okružna komiteta KPJ (Osijek, Slavonski Brod i Nova Gradiška), osam kotarskih i tri gradska komiteta, sa 117 organizacija KPJ. Na teritoriji Slavonije, neposredno poslije njemačke okupacije, ustaše su zavele teror, masovni progon srpskog stanovništva i svih rodoljuba, a posebno članova KPJ. Oni su većinu zatvorenika ubijali, a preostale odvodili u zatvore i koncentracione logore. Tada su partijske organizacije izgubile veliki dio kadra.
Već krajem aprila i u maju Centralni komitet Komunističke partije Hrvatske je uputio u Slavoniju svoje članove, među kojima i Radu Končara, Pavla Gregorića i Karla Mrazovića, koji su do kraja juna 1941. održali niz sastanaka i konferencija s partijskim organizacijama i komitetima, na kojima su prenosili direktive za prikupljanje oružja i za pripremanje ustanka. Tada su u mnogim mjestima Slavonije formirane od komunista i skojevaca udarne grupe, koje su po gradovima izvršile više diverzantskih akcija. Oko tih grupa okupljani su aktivisti, radi pružanja otpora neprijatelju, i obrazovani akcioni odbori, zameci budućih Narodnooslobodilačkih odbora (NOO).
»... Čvor situacije je u Hrvatskoj sjeverno od Save, a Slavonija je od izuzetne važnosti za razvoj ustanka i oružane borbe na tom dijelu Hrvatske. Željezničke i drumske komunikacije i saobraćajni čvorovi najosjetljivije su tačke po kojima ćemo udarati neprijatelja«.[3]
– Josip Broz Tito januara 1942.
Poslije napada hitlerovske Njemačke na SSSR, oko većih slavonskih mjesta i na područjima planinskih masiva Papuka, Krndije i Dilja formirane su od članova KPJ i SKOJ-a oružane grupe. Do kraja septembra 1941. u Slavoniji je formirano devet partizanskih grupa, od kojih su u oktobru formirani NOP odred Matija Gubec (zvan i Psunjski NOPO) i Papučko-krndijski NOP odred. Odredi su palili arhive kvislinškog aparata, napadali manja neprijateljska uporišta i manje grupe neprijateljskih vojnika, izvodili diverzije na željezničkim prugama, posebno na pruzi Zagreb-Beograd, i formirali prve Narodnooslobodilačke odbore u oslobođenim selima na područjima planina Krndije, Dilja, Psunja i Papuka. Pored toga, krajem 1941., na ovim prostorima počinju se formirati i odbori Narodnooslobodilačkog fronta (NOF), Antifašističkog fronta žena (AFŽ) i omladine.
Odlukom donesenom na sastanku vojnih i političkih predstavnika Narodnooslobodilačkog pokreta (NOP) 24. decembra 1941. u Brusniku blizu Pakraca, formiran je od partizanskih jedinica Prvi slavonski bataljon, koji je zahvaljujući neprekidnim borbama protiv ustaško-domobranskih jedinica i svom političkom djelovanju stalno rastao i jačao. Od njegovog ljudstva i novih boraca formiran je 20. februara 1942. godine Prvi slavonski NOP odred.
Po naređenju Glavnog štaba NOPO Hrvatske i Centralnog komiteta KPH, radi ubrzanja ustanka u Slavoniji, formirana je Banijska proleterska četa koja je u Slavoniju stigla 25. maja. S njenim dolaskom, kao i s dolaskom dijelova Proleterskog bataljona Bosanske krajine 14. juna 1942., razvoj oružane borbe u Slavoniji dobio je još veći polet. Tada je na teritoriji Slavonije obrazovan Štab 3. operativne zone Hrvatske, koji je imao zadatak da organizaciono poveže sve jedinice na tom području. Sve ove jedinice su od druge polovine juna do sredine avgusta 1942. oslobodile oko 210 sela na Psunju, Papuku i Krndiji, uništile oko 120 vršalica i veće količine žita s neprijateljskih imanja i gotovo onemogućile svaki saobraćaj između Pakraca, Slavonske Požege i Našica.
Poslije tih značajnih uspjeha i jačanja partizanskih jedinica, održano je 11. i 12. avgusta 1942. savjetovanje vojnih i partijskih rukovodilaca. Na njemu je odlučeno da se pojača politički i vojni rad prije svega među hrvatskim stanovništvom i raskrinka protunarodni rad rukovodstva Hrvatske seljačke stranke. Poslije savjetovanja, Prvi slavonski NOP odred je 16. avgusta 1942. reorganizovan u Prvi i Drugi slavonski partizanski odred. Prvi je dobio zadatak da djeluje na području Psunja i Ravne gore, drugi na području Dilja, Krndije i Papuka. Dijelovi Banijskog odreda i Proleterskog bataljona Bosanske krajine, Moslavački bataljon i Banijska proleterska četa zajedno s dijelom snaga Treće operativne zone su 6. septembra zauzeli Gojlo, 8. septembra Mlinsku, 18. septembra Kloštar i Pitomaču, 28. septembra Grubišno Polje i s 4. na 5. oktobar Španovicu.
U tim su borbama zaplijenjene velike količine oružja i municije, što je omogućilo da se naoružaju novi borci i da se od dijelova Prvog i Drugog slavonskog NOP odreda i banijske proleterske čete 10. oktobra formira Kalnički NOP odred, a 11. oktobra 1942. u selu Budićima i Prva (od 21. decembra 1942. Dvanaesta) slavonska brigada. Uspješnim djelovanjima te brigade i obaju odreda bile su do kraja 1942. slobodne teritorije na Psunju, Ravnoj gori, Papuku i Krndiji, proširene i međusobno povezane.
Do kraja 1942. partijske organizacije se formiraju po cijeloj teritoriji Slavonije, osim u kotaru Županja. Povjereništvo Centralnog komiteta KPH za Slavoniju i Srijem, formirano još 1941., rukovodilo je na teritoriji Slavonije sa četiri okružna komiteta u Osijeku, Virovitici, Novoj Gradiški i Slavonskom Brodu i osamnaest sreskih i gradskih komiteta, sa ukupno 108 organizacija KPJ. Početkom oktobra formirano je Povjereništvo SKOJ-a za Slavoniju, koje je rukovodilo sa četiri okružna komiteta. U tom periodu djelovala su četiri okružna, 14 kotarskih i 315 mjesnih Narodnooslobodilačkih odbora, zatim četiri okružna, 12 kotarskih i 230 seoskih odbora Antifašističkog fronta žena.
U drugoj polovini 1942. formiraju se na oslobođenoj teritoriji mjesne i partizanske straže, izgrađuju podzemni bunkeri i skloništa za ranjenike, hranu i materijal, organizuju vojne bolnice, relejne stanice i telefonsko-telgrafska služba, a u drugoj polovini novembra Psunjsko i Papučko-krndijsko vojno područje. Ovako uspješan razvoj Narodnooslobodilačkog pokreta u Slavoniji pokolebao je dio članstva i nižih funkcionera Hrvatske seljačke stranke, koji napuštaju politiku čekanja i suradnje sa okupatorom dijela vodstva HSS-a, te hrvatsko stanovništvo još masovnije prelazi na stranu Narodnooslobodilačkog pokreta, stupa u partizanske jedinice, učestvuje u radu narodne vlasti, skriva ranjenike i političke radnike u svojim selima. Upornim političkim radom organizacija KPJ na terenu i uspješnim akcijama partizanskih jedinica uništene su ubačene četničke grupe iz Srbije, što je bilo od velike važnosti za usađivanje svijesti zajedništva između Hrvata i Srba u čitavoj Slavoniji.
Po odluci Centralnog komiteta KPH održano je od 25. do 27. decembra 1942., u prisustvu 184 delegata i sekretara Operativnog rukovodstva CK KPH Vlade Popovića oblasno savjetovanje. Na njemu je zaključeno da se pojača oslobodilačka borba i na području Podravine, Posavine i istočne Slavonije, da se pojača politički rad raskrinkavanju izbjegličke vlade u Londonu, Draže Mihailovića, Mačekove politike čekanja, da se popularizira AVNOJ, onemogući odašiljanje stanovništva u Njemačku, da se energično suzbiju u začetku pojave četništva, upornije radi na osposobljavanju vojnih kadrova, da se organizaciono učvrste vojno-pozadinske ustanove, formiraju komiteti u kasarnama i pojedinim posadama radi aktivnijeg djelovanja među domobranima, prošire skojevske organizacije, formira oblasni Narodnooslobodilački odbor i ostalo.
Poslije savjetovanja rasformirano je Povjereništvo za Slavoniju i Srijem i umjesto njega formiran Oblasni komitet KPH za Hrvatsku, nešto kasnije Oblasni komitet SKOJ-a, Oblasni Narodnooslobodilački odbor, Oblasni odbor Narodnooslobodilačkog fronta i Oblasni odbor Antifašističkog fronta žena.
Neposredno poslije savjetovanja, 30. decembra formirane su Šesanesta i Sedamnaesta slavonska brigada i istog dana od Dvanaeste, Šesnaeste i Sedamnaeste Četvrta slavonska divizija, od 9. maja 1943. Dvanaesta. Od dijelova prvog i Drugog slavonskog NOP odreda formirana je 11. februara 1943. Osamnaesta slavonska brigada, koja 9. marta ulazi u sastav Četvrte slavonske divizije.
Jedinice Četvrte slavonske divizije zauzele su 11. januara 1943. godine poslije šestodnevnih borbi Voćin, a u Četvrtoj neprijateljskoj ofanzivi, po naređenju Vrhovnog štaba NOV i POJ, orijentisane su na rušenje pruge Zagreb-Beograd. Za vrijeme tzv. Psunjsko-papučke operacije, koja je trajala od 20. marta do 8. aprila, njemačke, ustaške i domobranske snage jačine do dve divizije, uspjele su da uz velike gubitke odbace Četvrtu slavonsku diviziju sa pruge i iz Požeške kotline. Protivnapadom, odnosno u bici kod Šušnjara 16. aprila, slavonske partizanske jedinice razbile su Slavonski domobranski zdrug i zarobile 1.650 domobrana. Ovaj uspjeh partizana kod Šušnjara imao je pozitivan odjek diljem Slavonije.
Hrvatska: Pojačane sabotaže na lokalnim prugama kod Virovitice, Podravske Slatine, Daruvara i Bjelovara. Prepadi na vozove, u kojima je nestalo više putnika, a među njima i dva nemačka vojnika. Uhapšeno 21 osoba kao taoci. Jedinice tragaju za banditima. Kod Novske zarobljeno 29 hrvatskih vojnika. Na području Papuka neprijatelju palo u ruke 273 puške, 6 pištolja, 17 771 puščanih metaka, 110 ručnih granata, 158 granata, 48 kg eksploziva, 19 poljskih kuhinja, veći broj stoke, nekoliko magacina hrane.[4]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 14. aprila 1943.
Poslije bitke kod Šušnjara, 3. maja formiran je Prvi čehoslovački bataljon, 17. maja 21. slavonska brigada i Deseta divizija (od 17. oktobra Dvadeset i osma), a od Desete i Dvanaeste divizije formiran je Prvi slavonski korpus NOVJ, od 20. juna Drugi hrvatski korpus, kad je rasformiran Štab Treće operativne zone Hrvatske. Krajem juna 1943. godine, formirana su četiri nova odreda, Bilogorski, Daruvarski, Požeški i Diljski, a Prvi i Drugi slavonski odred preimenovani su u Posavski, odnosno Podravski (od oktobra 1943. Osječki) partizanski odred. 15. avgusta formirani su mađarski bataljon „Šandor Petefi“ i njemačka četa „Ernst Telman“. U septembru 1943. godine od novoformirane 25. brodske brigade, Diljskog, Podravskog i Požeškog partizanskog odreda obrazovana je Istočna, od Posavskog, Daruvarskog i Bilogorskog NOP odreda Zapadna grupa NOP odreda. Početkom oktobra Drugi hrvatski korpus preimenovan je u Šesti slavonski korpus Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije (NOVJ).
Krajem maja i početkom juna 1943. godine, jedinice korpusa su likvidirale više neprijateljskih uporišta u centralnom dijelu Slavonije, oslobodile cijelu Požešku kotlinu, osim Slavonske Požege, Pleternice, i razrušile prugu Virovitica-Daruvar-Pakrac. Krajem juna, Dvanaesta divizija se po Naređenju glavnog štaba Hrvatske prebacila u Hrvatsko Zagorje, Sedamnaesta brigada prebačena je u Baniju, a 21. brigada i slavonski NOP odredi odbijali su napade neprijateljskih snaga u Slavoniji. Početkom avgusta kada su jedinice korpusa izvršile mnogobrojne diverzije na neprijateljska uporišta, među domobranskim jedinicama dolazi do demoralizovanja i prelaženja na stranu NOVJ-a, najprije pojedinaca i grupa, a zatim i cijelih jedinica. Nijemci su ponovo pokušali ubacivanjem četničkih jedinica poremetiti snagu partizana, ali je partizanski Protivčetnički batljon do početka oktobra uništio pristigle četničke jedinice.
Prema izjavi hrvatske vlade, na prostoru severno od Save nije moguće izvesti žetvene radove. To će imati ozbiljne posledice u pogledu ishrane gradskog stanovništva, a posebno se to odnosi na Zagreb.[4]
– Ratni dnevnik Vrhovne komande Vermahta od 29. septembra 1943.
Početkom septembra je po naređenju Glavnog štaba Hrvatske na područje Zagrebačke oblasti prebačena Deseta divizija i ona je sve do kraja 1943. godine ostala van teritorije Slavonije. Dvanaesta slavonska brigada je početkom novembra prebačena u srednju Bosnu, a Šesnaesta omladinska brigada „Joža Vlahović“ prebačena je na Žumberak. U drugoj polovini septembra 1943. godine, na Prvoj oblasnoj konferenciji AFŽ-a, održanoj u Voćinu, izabran je Oblasni odbor AFŽ-a za Slavoniju. 27. novembra, na oblasnoj konferenciji predstavnika NOO-a, izabran je Oblasni NOO za Slavoniju.
Krajem 1943. godine, znatno su ojačane njemačke posade duž željezničkih pruga, naorčito duž pruge Beograd-Zagreb. Zbog toga su se kroz cijelu 1944. godinu glavna dejstva u Slavoniji odvijala u zahvatu komunikacija, u napadima neprijatelja na oslobođenu teritoriju i u protivudarima Šestog korpusa NOVJ radi proširivanja slobodnih teritorija i uništenja željezničkih pruga, radi smanjenja njihove propusne moći. U sastavu Dvanaeste divizije 1. marta 1944. godine formirana je Osječka brigada, pa je Brodska brigada prešla u 28. diviziju. Aprila 1944. godine, jedinice Šestog korpusa su zauzele mnoga neprijateljska uporišta u prostoru Virovitica, Čačinci, Daruvar, zbog čega su jake njemačke i ustaško-domobranske snage preduzele protivnapad od 26. aprila do 10. maja, kada su uspjele da zauzmu dio slobodne teritorije na Psunju, Papuku i Ravnoj gori.
Krajem maja i od juna do avgusta slavonske jedinice vode borbe u Podravini, istočnoj Slavoniji, Daruvarskoj i Požeškoj kotlini, gdje jedinicama Narodnooslobodilačke vojske prilazi oko 2.000 novih boraca. Time je omogućeno da se od Osamnaeste brigade i Omladinske brigade „Joža Vlahović“ 15. jula 1944. godine formira 40. divizija, sredinom jula Podravski partizanski odred, u drugoj polovici avgusta Četvrta brigada Prve divizije Korpusa narodne odbrane Jugoslavije i Virovitička brigada u sastavu 40. divizije, dok je Prvi diverzantski bataljon 7. septembra preformiran u odred. Noću od 23. na 24. jula preko Save je prebačena u srednju Bosnu 21. brigada 28. divizije za borbu protiv četnika. Po naređenju Vrhovnog štaba NOV i PO Jugoslavije sredinom septembra su se između Kobaša i Dubokog prebacili i ostali delovi 28. divizije i divizija krenula u Srbiju, ušavši u sastav Dvanaestog korpusa NOVJ. Ubrzo zatim, 28. septembra formirana je Četvrta brigada Dvanaeste divizije u Podravskoj Slatini.
U ovom periodu u Slavoniji je postojala već sasvim dobro organizovana vojnopozadinska vlast: Vojna vlast sa šest komandi vojnih područja i četrnaest komandi mesta. Preostale jedinice Šestog korpusa su u septembru i oktobru, u sadejstvu sa jedinicama Desetog korpusa, nastavile operacije u Podravini i zauzele Podravsku Slatinu, Čađavicu, Viroviticu, Pitomaču, Kloštar, Novigrad Podravski i Virje, a poslije toga snage Šestog korpusa, dok su rasfromirani Podravski i Osječki partizanski odred. Početkom februara 1945. godine u Daruvaru je formirana Prva zagrebačka brigada Prve divizije KNOJ-a.
Oslobođenjem Požeške i Daruvarske kotline i velikog dijela Podravine u drugoj polovini 1944. godine, gotvo cijela Slavonija, u pozadini Srijemskog fronta, bila je slobodna i stvoreni su još bolji uslovi za rad partijskih organizacija, organa narodne vlasti i drugih društveno-političkih organizacija. Tako je u Slavoniji početkom 1945. godine bio Oblasni komitet KPH za Slavoniju sa pet okružnih komiteta (Virovitica, Nova Gradiška, Slavonski Brod, Našice i Osijek), 17 kotarskih, 72 opštinska, 7 mesnih, 590 skojevskih organizacija sa oko 4,500 članova SKOJ-a.
Krajem 1944. godine, celokupnim životom na teritoriji Slavonije rukovodili su organi narodne vlasti: Oblasni Narodnooslobodilački odbor, 5 okružnih, 17 sreskih i 5 gradskih, 80 opštinskih i preko 700 seoskih NOO-a. Na području Oblasnog NOO-a za Slavoniju, na slobodnoj teritoriji je u novembru 1944. godine radilo 256 osnovnih škola sa 343 nastavnika i 11,123 učenika, dvije potpune srednje škole i sedam nižih srednjih škola, jedna niža poljorpivredna škola, jedna učiteljska i jedna ženska stručna škola i jedna trgovačka škola.
U 1945. godini, sve do prvih dana maja, Slavonija je i dalje poprište žestokih borbi. Naročito su teške borbe vođene na Virovitičkom mostobranu i prilikom proboja Srijemskog fronta. S probojem Srijemskog fronta 12. aprila 1945. godine i forsiranjem Drave s 11. na 12. april, do početka maja 1945. godine oslobođena je cijela Slavonija. Jedinice iz Slavonije, u sastavu Druge i Treće armije JA, poslije konačnog oslobođenja Slavonije krenule su u pohod prema neprijateljskim snagama preko Moslavine, Bosanske krajine, Kalnika i Hrvatskog Zagorja, te dovršavaju oslobođenje zemlje zajedno s ostalim jedinicama Jugoslovenske armije.
U toku tih borbi je naredbom Vrhovnog komandanta JA, maršala Josipa Broza Tita, od 21. aprila 1945. godine rasformiran Štab Šestog korpusa, a njegove 12. i 40. divizija ušle su u sastav Treće armije JA. Istog dana rasformirane su istočna grupa NOP odreda Šestog korpusa, Diljski i Posavski partizanski odred, 22. aprila Požeški odred, 23. aprila Čehoslovačka brigada „Jan Žiška“. Ljudstvo ovih jedinica ušlo je u sastav 12. i 40. divizije.
Po završetku rata, sredinom maja 1945. godine, u slavonskim operativnim jedinicama i vojnopozadinskim ustanovama nalazilo se oko 30,700 boraca i rukovodilaca. Iz Slavonije je poteklo 39 narodnih heroja Jugoslavije, od kojih su 22 poginula u Narodnooslobodilačkom ratu.
|
Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi. |
- Ilustrirana povijest Narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji 1941-1945. „Stvarnost“, Zagreb 1973. godina.
- Vojna enciklopedija (knjiga osma), Beograd 1974. godina.
- Zapadnaslavonija. rs[mrtav link] – Drugi svetski rat u Zapadnoj Slavoniji, pristupljeno 25. oktobra 2011.
- ↑ https://www.znaci.org/00001/46_77.htm
- ↑ https://www.znaci.org/00001/46_2.htm Jovan Kokot: DVANAESTA SLAVONSKA
- ↑ Zbornik dokumenata i podataka o narodnooslobodilačkom ratu naroda Jugoslavije, tom V, knjiga 3, str. 7. Original u Arhivi CK SKJ, reg. br. 690k, a prepis u Arhivu Vojnoistorijskog instituta, fond NOP-a, k. 102, reg. br. 1/2.
- ↑ 4,0 4,1 Nikola Živković, Srbi u Ratnom dnevniku Vrhovne komande Vermahta
- Milan Kavgić: VERNA BRDA (dvanaesta slavonska)
- Jovan Kokot: DVANAESTA PROLETERSKA SLAVONSKA BRIGADA
- Stanko Obradović, Antun Miletić: 4. NOU BRIGADA SLAVONIJE (DRUGA BRODSKA BRIGADA)
- Stevo Pravdić i Nail Redžić: 16. SLAVONSKA OMLADINSKA NOU BRIGADA "JOŽE VLAHOVIĆ"
- Zdravko B. Cvetković: SEDAMNAESTA SLAVONSKA BRIGADA
- Rade Roksandić, Zdravko B. Cvetković: 18. SLAVONSKA BRIGADA
- Bogdan Bosiočić:: 21. SLAVONSKA NOU BRIGADA
- DVADESET OSMA SLAVONSKA NO UDARNA DIVIZIJA U SJEVEROZAPADNOJ HRVATSKOJ
| Republike i pokrajine |  | |
|---|---|---|
| Regije |
Banat • Banija • Bačka • Bosanska krajina (Kozara) • Gorski kotar • Dalmacija • Istočna Bosna • Istra • Južna Srbija • Kordun (Petrova gora) • Lika • Sandžak • Slavonija • Srem • Hercegovina • Šumadija | |
| Gradovi | ||
| Ostalo |
AVNOJ • Bolnice • Diverzije • Slobodne teritorije • Jevreji • Žene • Omladina • Narodni heroji • Spomenici • Partizanske pesme | |