Francis Hagerup

Hagerup var berre 42 år då han vart statsminister første gongen, 14. oktober 1895. Ikkje minst fordi regelen fram til 1895 hadde vore at statsminister var noko ein vart når ein var godt over 60 år, vart Hagerup sett på som ein frisk pust.

Det var den såkalla 7. juni-avgjerda i Stortinget i 1895 som bana vegen for Hagerup som statsminister. I denne avgjerda konstaterte Stortinget med solid fleirtal (90 mot 24 røyster) at tida var inne til å prøve forhandlingsvegen i unionspolitikken. Venstre-fleirtalets såkalla «knyttenevepolitikk» hadde ført til lite anna enn frykt for at svenskane ville nytte militærmakt, og i denne situasjonen sprakk den lause venstrekoalisjonen.

Fleirtalet av Venstre saman med Moderate Venstre og Høgre støtta at ein no måtte prøve forhandlingar om unionen med Sverige. Kva slags regjering skulle så leie forhandlingane? Det vart langdryge forhandlingar, men nærast i løynd vart det ført samtalar mellom opposisjonelle både i Høgre og Venstre. Ein ønskte ei ny regjering, ein ny allianse på tvers av dei gamle partiskilja. Korkje leiinga i Venstre eller Hagerups eigen statsminister, Emil Stang, visste noko om det då Francis Hagerup steig fram som ny statsminister i ei samlingsregjering den 14. oktober 1895. Med i regjeringa kom fire frå Høgre, fire frå Venstre og to frå Moderate.

Dette var ei regjering med medlemer som var usamde i svært mange politiske saker, men som hadde fått eit mandat til å føre forhandlingar med Sverige. Det vart liksom den einaste saka. Ein eigen forhandlingskomite vart nedsett, og så lenge denne var i arbeid, skulle fraksjonane i regjeringa la andre kampsaker kvile. Det var 7. juni-vedtaket som var regjeringa si politiske plattform. Nokon suksess vart denne regjeringa ikkje, men ho ga kanskje ein pustepause i unionskampen i Noreg, og ho viste norsk samling overfor svenskane.

Unionskomiteens forhandlingar med svenskane vart ein fiasko. I januar 1898 la komiteen fram konklusjonen sin om at partane ikkje hadde blitt samde. Hausten 1897 vann Venstre ein klar valsiger, og i januar 1898 gjekk regjeringa Hagerup av. Hagerup gjekk då attende til universitetet og jussen. Han ville helst sleppe meir politikk, men vart fanga inn att då Emil Stang ved hundreårsskiftet trekte seg som formann i Høgre. Hagerup vart etterfølgjaren, og han vart også ved valet i 1900 innvald som representant for Kristiania. Venstre vann også dette valet, og Hagerup vart opposisjonsleiar.

Francis Hagerup var ein varm tilhengar av unionen med Sverige. Det var han langt frå åleine om. Historikaren Jens Arup Seip skriv at i røynda var sterke krefter i Noreg gjennom store delar av det 19. hundreåret tilhengarar av unionen med Sverige. Han hevdar at det var i norsk indrepolitikk, i kampen mellom partia, at unionen gjekk tapt. Ikkje fordi Venstre ville vekk frå Sverige, men fordi det galdt å utmanøvrere Høgre. Til å vinne val med fungerte unionskampen godt, men like etter hundreårsskiftet tok kampen ei ny vending.

Juristen, diplomaten og den moderate Venstre-mannen Sigurd Ibsen, son til Henrik Ibsen, hadde laga ei utgreiing om konsulatsaka som kunne vise veg ut av striden med svenskane. Ibsen kom med i regjeringa etter at Johannes Steen vart bytt ut som regjeringssjef med den norske statsministeren i Stockholm, Otto Blehr, i 1902. Blehr hadde ei meir realistisk haldning til forhandlingar med Sverige, og på grunnlag av utgreiinga frå Ibsen kom slike i gang.

Opplegget var at både Noreg og Sverige skulle få sjølvstendig konsulatvesen, ordna med likelydande lover i begge landa, lover som det eine landet ikkje kunne endre utan etter samtykke frå det andre. Opplegget splitta Venstre, men i Høgre innsåg Hagerup til slutt at ei slik løysing kunne gi Noreg eige konsulatvesen utan at unionen kom i fare. Dermed gjekk Høgre framfor valet i 1903 inn for å programfeste eige norsk konsulatvesen, og fjerna med det den viktigaste unionspolitiske usemja med den moderate delen av Venstre.

Framfor valet i 1903 engasjerte også Christian Michelsen frå Bergen seg på nytt i rikspolitikken. Han hadde trekt seg ut i 1894, men no la han fram eit program for borgarleg samling. Han prøvde å få med seg Venstre, men det vart i staden Hagerup og Høgre som slo seg saman med dei liberale i flokken rundt Michelsen og andre moderate venstrefolk. Dei stilte til val under namnet Samlingspartiet og vann valet. Ved valet i 1903 fekk også Arbeidarpartiet for første gong inn fire representantar. Arbeidarpartiets framgang medverka nok til at Venstre tapte valet.

Hagerup hadde tenkt å trekkje seg ut av politikken før valet i 1903, men vart pressa til å stille på nytt. Etter valsigeren vart han den 22. oktober 1903, statsminister for ei regjering utgått av Samlingspartiet, men denne grupperinga bar i seg store indre motsetnader. Det kom snart til syne både i Stortinget og i regjeringa.

Første oppgåva for regjeringa var å føre vidare forhandlingane med Sverige. Frå norsk side hadde ein klar utkast til lover og organisasjonsplan for oppretting av eige konsulatvesen, men frå svensk side skjedde det lite. I november 1904 kom den svenske statsministeren, Erik Gustaf Boström, til Kristiania og la fram det svenske forslaget. Det har i norsk historie fått namnet «lydrikepunkta», og vart at den norske regjeringa oppfatta som eit klart brot med dei ein hadde blitt forlikte med svenskane om tidlegare.

Det var seks lydrikepunkt, og av dei framgjekk det at også dei norske konsulane skulle vere heilt avhengig av den felles utanriksministeren, og tradisjonen sa at han skulle vere svensk. Hagerup reiste til Stockholm og prøvde seg med forhandlingar, men det var nyttelaust. Svenske styresmakter trudde nok på det tidspunktet at Noreg ville gi seg, og at ei fast svensk line ikkje ville føre til unionsbrot, men utover vinteren 1905 tok gamle kong Oscar 2. til å ane uråd, og han prøvde å få til eit kompromiss i tolvte time, men utan at den svenske Riksdagen gjekk med på det.

Hagerup var svært ulykkeleg over den vendinga denne saka hadde tatt. Hans standpunkt var at dersom unionen skulle brytast opp, så skulle det skje på statsrettsleg forsvarleg vis, og på ein slik måte at det ikkje vart skapt for mykje vondt blod på begge sider av Kjølen. Han var alvorleg redd for at det kunne bli krig, og han nekta å gi etter for kravet frå Michelsen om einsidig aksjon frå norsk side for å bryte ut av unionen. Michelsen søkte avskil som statsråd, og Hagerup opplevde at fleirtalet i hans eige parti støtta Michelsens aksjonsline. Då hadde ikkje Hagerup anna val enn å gå av, og den politiske karriera hans var slutt.