Hans Nielsen Hauge

Hans Nielsen Hauge blei fødd på garden Hauge i Tune i Østfold, og vaks opp med tre brør og fire systrer. Barna vart oppdregne med streng gudsfrykt, men også med kjærleik og omsorg. Skulegongen var som elles på landsbygda i Noreg på denne tida. Barn fekk undervisning når omgangsskulelæraren var i nærleiken, og elles opplæring av presten. Bøkene som fanst i heimen var hovudsakleg religiøs oppbyggingslitteratur, men Hauge utvikla tidleg stor leselyst og hug for å lære. Han las mykje, hadde god hugseevne og studerte Bibelen grundig frå ung alder.

Som barn hadde han ein hang til religiøse grublerier. I sjølvbiografiske skildringar fortel han korleis han i krisesituasjonar forsøkte å forstå sine eigne tankar og kjensler. Han streva med frykt for døden, uro for framtida og ei opposisjonell haldning til skjebnen. Hauge opplevde konfirmasjonen i 16-årsalderen som eit vekkjande element i si religiøse utvikling. Likevel vart han, med si praktiske og livsnære natur, snart oppteken av å skape seg inntekt og arbeid, og opplevde ei indre bryting mellom det åndelege og det verdslege. Denne spenninga skildra han seinare i fleire av skriftene sine.

I denne fasen prøvde han seg med mange ulike syslar: snekring, smiarbeid, birøkt og småhandel. Han forpakta òg jord og eksperimenterte med nye driftsmetodar. Då han var 24 drakk han seg full ein gong, noko han seinare såg på som eit brot med si oppseding og eit teikn på at han måtte ta eit val. Han vende tilbake til heimen for å arbeide på garden. I denne perioden kom han i konflikt med den tidlegare herrnhutiske soknepresten Gerhard Seeberg, som tidlegare hadde støtta Hauge og evnene hans.

Den 5. april 1796 fekk han eit religiøst gjennombrot. Det kom ifølgje Hauge si eiga skildring medan han arbeidde på marka og song salmen Jesu, din søde Forening at smage av Johan L. C. Allendorf. Han tolka opplevinga som eit møte med Gud, der heile sinnet hans vart gjennomstråla av ei overnaturleg kjensle av Guds nærvær. Han skildra sjølv opplevinga slik:

Nu blev mit Sind saa opløftet til Gud, at jeg ikke sandsede mig, eller kan udsige hvad som foregik i min Sjel; thi jeg var uden for mig selv, og det første min Forstand samlede sig, da fortrød jeg paa, at jeg ikke havde tjent den kjære og over alting gode Gud, og at jeg nu syntes intet i Verden var at agte. At min Sjel følte noget Overnaturligt, Guddommeligt og Saligt; at det var en Herlighed, som ingen Tunge kan udsige, det mindes jeg denne Dag saa klart, som det skulde skeet faa dage siden (Religiøse Følelser, 1817).

Denne erfaringa blei retningsgivande for Hauge si forståing av kristendomen, og virket hans som forkynnar. Det religiøse gjennombrotet var prega av tre element som går igjen i alt han seinare sa og gjorde: For det fyrste fekk han ei sterk erkjenning av menneskets syndige livsstilling og av behovet for eit radikalt brot og oppgjer med synda; dinest ei klår forståing for Guds kjærleik og nåde; og endeleg var det i opplevinga eit tydeleg element av Guds særskilde kall til Hauge om å forkynne evangeliet. I dette kallet låg det ei anerkjenning av at han som lekmann hadde fridom til å bruke si eiga innsikt i Guds ord til ei slik gjerning, sjølv om det gjekk imot det vanlege monopolet som prestane hadde på slik verksemd.

Trass i den sterke tydinga han sjølv la på opplevinga, var han varsam med å omtale ho i ettertid. Ho blei ikkje nemnd i dei første skriftene hans, og blei berre skildra i glimt seinare. Dette har blitt tolka som eit medvite val for å unngå at opplevinga hans skulle bli eit mønster for andre.

Etter det religiøse gjennombrotet kjende han seg kalla av Gud til å forkynne til andre. Hauge byrja verksemda si som forkynnar i nærmiljøet, men allereie sommaren 1796 reiste han til Oslo. Dit hadde han mellom anna med seg manuskriptet til ein pamflett han hadde skrive, Betragtning over Verdens Daarlighed, som vart publisert same haust. Den inneheldt mellom anna ein sjølvbiografi over eige livsløp fram til det religiøse gjennombrotet, i tillegg til kritikk av prestane.

I åra 1797–1804 reiste han rundt i det meste av landet og var heilt nord til Tromsø. Han var òg fleire turar til Danmark. Hauge samtala med menneske han trefte og forkynte for forsamlingar. Samtidig var han aktiv som forfattar, og skriftene hans fekk stor utbreiing. Etter få år stod Hauge i brodden for eit landsomfattande nettverk som var knytt saman gjennom personleg kontakt, brevveksling og ein sams religiøs kultur.

Ei viktig side ved livsverket til Hauge var verksemda som forfattar og bokutgivar. Berre veker etter gjennombrotet våren 1796 gav han ut det første skriftet sitt, Betragtning over Verdens Daarlighed. På tittelbladet presenterte han seg audmjukt som «en lidet forsøgt og mindre skriftlærd Dreng Hans Nielsen Houge på Rolfsøen i Thunøe Sogn». I dei første bøkene var han oppteken av dei dårlege kåra for den sanne gudstrua og kritiserte verdslege prestar og menneske med «død tru». Han gav òg ut preikesamlingar og ei salmebok.

Bøkene kom i fleire og større opplag, og Hauge måtte til København for å finne store nok trykkjeri som kunne ta på seg trykkjeoppgåva. Det er rekna ut at bøkene og skriftene hans nådde eit opplag på om lag to hundre tusen eksemplar fram til 1805. Det gjorde han til den mest lesne forfattaren i Noreg på den tida. Beskrivelse over Hans Nielsen Hauges Reiser (1816) er ei viktig kjelde til livsverket hans, og i den religionspsykologiske boka Om religiøse Følelser og deres Værd (1817) skildra han igjen si eiga religiøse oppleving i 1796. I alt skreiv han 33 bøker og skrifter.

Ein av vennene til Hauge kjøpte etter råd frå Hauge eit boktrykkjeri i Kristiansand i 1799, og nokre av dei sette i gang ein papirfabrikk på Eiker, også etter initiativ frå Hauge. I 1801 fekk Hauge sjølv handelsborgarskap i Bergen og byrja å drive handel i Nordland. Forfattarskapen og bokproduksjonen var ein viktig overgang til forretningsdrifta. Hauge ville sikre eit økonomisk grunnlag for verksemda si og brukte overskotet til å etablere nye industriføretak.

Etter 1801 spreidde han verksemda til nye bransjar: papirfabrikk, tekstilbedrifter, møller, teglverk, gruvedrift, saltkokeri, handverks- og handelsbedrifter, verkstader og fiskebruk. Han fekk også tilhengjarar til å investere og setje i verk nye tiltak, og slik blei det religiøse nettverket òg eit økonomisk nettverk. Hauge synte seg som ein framifrå entreprenør, men forsøket på eit økonomisk-kristelig fellesskap førte til at han vart skulda for å vere ute etter personleg økonomisk vinning.

Den religiøse tenkinga hans støtta opp under den økonomiske verksemda. Gud hadde sett menneska i verda for at dei skulle arbeide og vere verksame. I dette låg dei ei tydeleg kallstenking, der menneska skulle vere gode forvaltarar av dei goda som verda gir. Han såg på lediggang som eit vonde som ein kristen skulle unngå. Sjølv gjekk han med strikketøy på landevegen og deltok i gardsarbeid saman med dei han budde hos.

Tida før den den endelege arrestasjonen av Hauge i 1804 og rettssaka mot han var Hauges og tilhengjarane hans sin relasjon til samfunnet i stor grad prega av konflikt. Hauge kom tidleg i motsetnad til prestar og andre embetsmenn, ikkje minst fordi dei oppfatta forkynnarverksemda hans å vere i strid med konventikkelplakaten av 1741, som sette forbod mot religiøse møte utanfor prestane sin kontroll.

Hauge blei fleire gonger arrestert for brot på konventikkelplakaten. Han blei som oftast lauslaten etter få dagar eller veker, men i 1799 sat han ein månad i tukthus i Trondheim etter sju vekers varetektsarrest. Våren 1800 reiste Hauge til København for å leggje fram saka si for kongen, men gav opp dette då han kom dit. Derimot publiserte han nye opplag av skriftene sine og eit par nye bøker, Den Christelige Lære og Christendommens Lærdoms Grunde.

Regjeringa i København fekk fleire klagar på Hauge si «fanatiske» forkynning. Ifølgje skuldingane førte forkynninga til mistillit til styresmaktene og prestane. I 1804 bad regjeringa embetsmennene i landet om å gi rapportar om Hauge si verksemd. Dei fleste skildra han som ein svermar og folkeforførar som spreidde overtru, fanatisme og falsk kristendom blant allmugen og utnytta religionen til økonomisk vinning. Dette syner at Hauges og haugianarane sin konflikt med styremakter og borgerskap gjaldt meir enn dei religiøse sidene. Ikke minst den økonomiske aktiviteten var ei viktig motføreutelling mot rørsla. Hausten 1804 gjekk det frå regjeringa i København ut eit rundskriv til alle amtmenn med ordre om å arrestere Hauge.

Etter at Hauge var komen heim frå ei reise til Danmark, blei han arrestert i Eiker og ført til Oslo for å stillast for ein kongeleg undersøkingskommisjon. Kommisjonen arbeidde i ni år, og i mellomtida sat Hauge fengsla. Dei to første åra sat han under så harde vilkår at han fekk ein alvorleg helseknekk. Først i 1809 blei tiltalen utforma, der han blei skulda for brot mot konventikkelplakaten, kritikk av prestar og embetsmenn, og for å vill-leie ungdomen. Mest alvorleg var likevel tiltalepunktet om at han var i ferd med å byggje opp eit organisatorisk fellesskap som kunne utfordre den statlege organisasjon, ein «stat i staten». Han blei òg skulda for å ha disponert ei «heilag kasse» av pengane til venene, som Hauge hadde gjort seg rik på.

I 1809 vart Hauge mellombels lauslaten for å reise til Sørlandet, på oppdrag frå det offentlege, for å lage til og forbetre saltkokeri. På grunn av blokaden under Napoleonskrigane måtte Noreg sjølv dekkje behovet sitt for salt, og Hauge hadde innsikt i saltutvinning. I 1811 vart han lauslaten, men dommen fall først i 1813 og lydde på to års festningsarbeid. Retten avviste då tiltalepunktet om at han var i ferd med å byggje opp eit borgarsamfunn i staten, då det ikkje blei bevist at han hadde disponert venene sine pengemidlar eller svindla folk.

Hauge anka dommen for Overkriminalretten, som like før jul i 1814 dømde han til 1000 riksdalar i bøter for brot på konventikkelplakaten og fornærmelege utsegner om prestane, men frifann han for tiltale for religiøs separatisme og økonomisk utnytting av tilhengjarane sine. Alt i februar 1815 var bota gjord opp. I 1820 fekk Hauge erstatning frå staten på 2614 spesidalar for tapt inntekt og tap av formue.

Etter dommen slutta Hauge med reiseverksemda si. Han slo han seg ned på garden Bakke utanfor Kristiania, og i 1817 kjøpte han garden Bredtvet. Etter fengselsopphaldet og rettssaka stod Hauge for ein tilpassingsstrategi i høve til samfunnet. Orden og harmoni skulle preke haugianarane sin eksistens i samfunnet. Det er mogleg å snakke om ei retningsendring frå ei konfliktsøkjande til ei fredssøkjande tilnærming. Det gav seg mellom anna utslag i Hauges Testamente til sine Venner (1821), der han åtvarar mot separatisme og skjerper inn at haugianarane skal gå i kyrkja og motta sakramenta. Hauge møtte òg ei langt meir forsonleg haldning frå eliten i det norske samfunnet etter rettssaka, og hadde omgang med prestar og andre embetsmenn i Kristiania. Hauge og haugianarane si tilpassingslinje i høve til samfunnet og den offisielle kyrkja medverka til at rørsla fekk brei innverknad på kyrkje- og samfunnslivet på 1800-talet.

Fengselsopphaldet hadde gått hardt utover helsa til Hauge, men han heldt framleis kontakt med dei haugianske venene gjennom brevveksling. I tillegg heldt han fram forfattarverksemda si.

Haugianismen fekk mykje å seie i den norske kyrkja, og gjennom den organiserte lekmannsrørsla har innverknaden vore omfattande. Hauge-rørsla er blitt ståande som ei av dei viktigaste religiøse og politiske rørslene i nyare norsk historie.

Hauge-rørsla var ikkje den første: I 1780-åra hadde bondeføraren Kristian Lofthus frå Agder mobilisert tilhengjarar i ein økonomisk og politisk kamp med brodd mot den økonomiske eliten og embetsmennene. Men i motsetnad til Lofthus-reisinga var ikkje haugianismen lokalt avgrensa, men nådde det meste av landet. Ho førte til viktige endringar i bøndene si politiske rolle i Noreg. Sentrale haugianarane blei valde inn på Stortinget etter 1814, der dei blei ein viktig del av bondeopposisjonen. Halvdan Koht har karakterisert Hauge-rørsla som «den faste kjernen i den politiske bondereisinga». På lengre sikt innebar dette ei frigjering av bondestanden i høve til elitegruppene i det norske samfunnet, i første rekkje embetsstanden.

• Kommentert bibliografi i A. Aarflot: Tro og lydighet. Hans Nielsen Hauges kristendomsforståelse, 1969, s. 22–91

• haugianarar
• kristendommens historie
• kristendom
• kristendommens historie i Noreg

• Aarflot, Andreas: Tro og lydighet: Hans Nielsen Hauges kristendomsforståelse, 1969
• Aarflot, Andreas: Hans Nielsen Hauge: liv og budskap, 1971 (bearbeidet utg. av Tro og lydighet ...)
• Bang, A. Chr.: Hans Nielsen Hauge og hans Samtid, 1874
• Breistein, Dagfinn: Hans Nielsen Hauge: 'Kjøbmand i Bergen': kristen tro og økonomisk aktivitet, 1955
• Christoffersen, Svein Aage (red.): Hans Nielsen Hauge og det moderne Norge, 1996
• Dørum, Knut og Helje Kringlebotn Sødal (red.): Hans Nielsen Hauge. Fra samfunnsfiende til ikon, 2017
• Garcia de Presno, Jostein: "Kun at det skjer med Orden". Rettssaken mot Hans Nielsen Hauge og institusjonaliseringen av Haugebevegelsen. Avhandling for graden Philosophiae Doctor (PhD), MF vitenskapelige høyskole 2014.
• Gilje, Nils & Tarald Rasmussen: Norsk idéhistorie, b. 2, 2002
• Gundersen, Trygve Riiser: Haugianerne. 1: 1795-1799. Enevelde og undergrunn, 2023
• Kullerud, Dag: Hans Nielsen Hauge: mannen som vekket Norge, 1996
• Norborg, Sverre: Hans Nielsen Hauge: biografi 1771-1804, 1966
• Norborg, Sverre: Hans Nielsen Hauge: biografi 1804-1824, 1970
• Sjursen, Finn Wiig: Den haugianske periode, 1796-ca 1850, 1993-97, 4 b.