gull

Gull blir mykje nytta til forgylling, til smykke og i spesielle praktgjenstandar fordi det har ein vakker glans og ikkje blir påverka av fukt eller av skiftande atmosfæriske forhold. Om lag 78 prosent av produksjonen blir brukt til framstilling av smykke, myntar og andre verdigjenstandar.

• Sjå òg gullsmed og gullsmedkunst.

Sju prosent av den årlege verdsproduksjonen går til gullbarrar. Tidlegare hadde dei ulike landas riksbankar desse som dekning for pengesetlane som var i omløp, men systemet med at pengesetlar kunne løysast inn mot gull er i dag avskaffa.

Før det var pengesetlar som kunne bytast i gull, var det vanleg med gullmyntar.

• Sjå òg gullstandard.

Prisen til gull er ikkje berre bestemd av kva det kostar å produsere det eller av bruksbehovet, men òg av behovet for investering i usikre tider. Det er fordi gull kan vere eit alternativt verdilager om ein valuta kollapsar. Difor fluktuerer (varierer) prisen.

Tynne gullfilmar blir nytta som strålingsskjold. Gull reflekterer 97 prosent av strålinga i det infraraude området og dette blir til dømes utnytta i enkelte typar glasvindauge som blir dekte med ein tynn gullfilm.

Gull er edelt og reagerer ikkje med luft over tid. Dimed unngår ein overflatebelegg som reduserer kvaliteten på elektronikken. Fordi gull leier varme og elektrisitet godt og er svært inert, blir det brukt som vernande belegg på andre metall, som elektrodemateriale, til leiarar og kontaktar i elektroniske halvleiarkomponentar. Over hundre tonn gull i året blir brukt i elektronikkindustrien. Fordi gull reflekterer infraraud stråling godt, blir det brukt i reflekterande belegg og filmar.

10–15 prosent av produksjonen blir nytta til tannlegeverksemd og andre tekniske formål.

Gull blir nytta i tannfyllingar. Ein nyttar då gull legert med sølv, palladium og små mengder sink.

Gull blir òg nytta til kjemiske apparat og i glas- og porselensmåleri. Gull er og tillate som fargestoff i kakepynt og likørar, og har da E-nummer E 175.

Hydrotermale kvartsgangar er ofte opprikt på gull. Slike førekomstar er små og smale, men kan ofte vere rike på gull fordi gullet er ujamt fordelt. Gull finst òg langs store regionale skjersoner (sprekkesoner) i fjellkjeder. Dei fleste av førekomstane er avsette lenge etter at bergarten vart danna. Dei kjem frå varme salthaldige løysingar ved 250–350 gradar celsius (°C) og på 8–12 kilometers djupn i jordskorpa. Gull kan òg på grunn av tyngda og si uforanderlegheit bli opprikt i grus og sand i form av små korn eller større klumpar (sjå alluvial).

• Les meir om gullførekomstar i naturen.

Dei viktigaste gullførekomstane i Noreg er i kvartsgangar ved Eidsvoll, Bømlo, Svartdal i Telemark og Tosenfjorden i Bindal. Det er truleg ikkje vunne ut meir enn 500 kilogram (kg)gull frå slike kvartsgangar.

I Tana-, Alta- og Reisavassdraga har det vore drive gullvasking i liten målestokk. Den totale produksjonen har sannsynlegvis ikkje vore over 100 kilogram. Det meste er funne i kisgruva Bidjovagge i Finnmark. Her vart det i siste driftperiode 1985–1991 frå 1,95 millionar tonn malm vunnen ut rundt 6200 kg gull og 24 000 tonn kopar. Det gir eit gjennomsnittleg innhald av 3,1 gram gull per tonn. Dei siste par driftsåra fekk gruveselskapet meir betalt for gullet enn for koparen dei vann ut.

Allereie i gammal tid vart det vunne ut litt gull av sølv frå Kongsberg. Den første sendinga gjekk i 1644 frå Kongsberg til København og vart brukt til å prege nokre få dukatar.

• 14 karats kvitt gull inneheld 17 prosent kopar og nikkel og 7 prosent sink.
• 14 karats raudt gull inneheld 28 prosent kopar og 7 prosent sølv og sink.
• 14 karats grønt gull inneheld 35 prosent sølv, 7 prosent kopar og litt sink.

For å undersøke innhaldet i gull, nyttar ein ulike kjemiske metodar. Sjå gullprøve.

Kista som Tutankhamon vart lagd i ved hans død i 1350 fvt., var av gull. Mumien vart pynta med Tutankhamons portrett i form av ei gullmaske. Egyptarane fekk gullet sitt frå landet Nubia (litt lengre sør langs Nilen) som farao Thothmes erobra rundt 1450 fvt.

Gull vart først brukt som betalingsmiddel i områda rundt elvane Eufrat, Tigris, Nilen og Indus mellom 3000 og 2000 fvt. Omkring år 1100 fvt. nytta kinesarane små gullkvadrat som betalingsmiddel.

I Europa var det grekarane som først brukte myntar laga av ei legering av gull og sølv, det som heiter elektrum. Elektrum fanst i naturlege førekomstar i elva Paktolos i Vesleasia (vestlege delar av Tyrkia). Det var likevel sølv som vart det mest utbreidde myntmetallet i Hellas i klassisk tid. I Makedonia på den andre sida var gullførekomstane større, og Aleksander den store nytta gull-stateren som vog 8,6 gram.

Det romerske imperiet som etter kvart tok over, utvikla eit myntsystem basert på mynt av gull, sølv og kopar. I den seine keisartida vart gull det viktigaste myntmetallet. Det romerske imperiet hadde då invadert Spania og overteke deira store gull- og sølvressursar.

Det finst fleire gullgjenstandar frå dei sør-amerikanske Aztekerne og Inkaene. Store delar av desse verdiane vart etter kvart førte til Europa. Dei spanske konkvistadorene plyndra ikkje berre Aztekerne og Inkaene, dei tok òg over gruvedrifta, sjølv om gruvene hovudsakleg inneheldt sølv.

Evna gull har til å stå ved lag, vart av alkymistane sett på som eit teikn på spirituell reinleik. Kinesiske alkymistar meinte gull kunne forlengje livet. Gull varer jo evig. Alkymistar har difor i alle år prøvde å lage gull frå andre stoff.

I 1848 vart det funne store førekomstar av gull i Sacramento i California og ryktet spreidde seg fort. Distriktet vart dimed invadert av gull-tyrste eventyrarar. Funnet i Sacramento i 1848 vart etterfylgt av det til då største enkeltfunnet av gull i California i 1852 – ein gullklump på 88 kg sprengd ut av kvartsrike bergartar. Seinare kom store funn i Nevada (1859), Colorado (1875), Alaska (1886) og Canada (1896).

• Les meir om gullrushet og klondikegull.

I dag blir gullmedalje ofte brukt som premie til vinnaren av ein konkurranse, til dømes ein idrettskonkurranse. Andreplass og tredjeplass får høvesvis sølvmedalje og bronsemedalje.

Den eldste metoden til utvinning av gull er gullvasking. Slikt gull har opphavleg vore innbakt i bergartar. Forvitring bryt ned bergarten og dimed blir gullet frigjort. Regnet skyl gullet med seg, og det endar i sandbotnen av elvane som spring ut frå fjellområda.

I det gamle Egypt vart gullhaldige malmar hogne, knuste og måla til pulver før gullpartiklane vart vaska ut.

Ved industriell gullutvinning har cyanidmetoden (først nytta i Australia i 1886) fått mykje å seie. Her blir gullkonsentratet vaska med cyanidløysing under gjennomblåsing av luft. Då blir gullet løyst som eit cyanidokompleks, som denne reaksjonslikninga viser:

\[\ce{2Au(s) +4CN^{-}(aq) + H2O(l) + \frac{1}{2}O2 -> 2[Au(CN)2]^{-}(aq) + 2OH^{-}(aq)}\]

Her står Au(s) for fast (solid) gull, CN^- for cyanid løyst i vatn (aqua), [Au(CN)₂]^- er cyanidkompleks med ei negativ ladning løyst i vatn og OH^- er hydroksidion.

Botnfallet blir fjerna, så blir den reine væskeløysinga tilsett sink. Kompleksa mellom sink og cyanidionene er meir stabile enn dei mellom gull og cyanidionene og dimed fell gullet til botnar i løysinga.

Sidan moderne elektronikk inneheld gull og andre edle eller sjeldne metall, er gjenvinning viktig. 1 tonn mobiltelefonar inneheld om lag 150 gram gull, men også 100 kilogram kopar og 3 kilogram sølv. I tillegg kan dei innehalde platina, ruthenium, indium, vismut og anna.

Gull, platina, vismut og indium er alle sjeldne metall. Forbruket innan elektronikk har ført til at prisane på desse metalla har stige raskt dei seinare åra; frå 2003 til 2006 steig til dømes indiumprisen med 900 prosent.

Gull blir løyst i kongevatn som er ein gulbrun, svært aggressiv væske. Ho består av éin del konsentrert salpetersyre og tre deler konsentrert saltsyre. Sidan denne blandinga kan løyse opp det «kongelege» edelmetallet gull, fekk det namnet aqua regis, 'kongevatn'. Det er blandinga av ei oksiderande syre (salpetersyra) og ei ikkje-oksiderande syre (saltsyra) som fører til at det blir laga komplekssambindingar som gjer væska svært så aggressiv og som fører til at gull blir løyst:

\[\ce{Au + 3NO3^{-} + 6H+ -> Au^{3+} + 3NO2(g) + 3H2O}\]

\[\ce{Au^{3+} + 4Cl^{-} -> AuCl4^{-}}\]

Gull dannar kjemiske samband med oksidasjonstal +1, +2 og +3. +3 er det viktigaste. Gull dannar lett kompleks i vatn der det kan ha oksidasjonstal frå −1 til +5. Eksempel på slike kompleks er dicyanidoaurat(I)-ionet [Au(CN)₂]⁻ og tetrakloridoaurationet [AuCl₄]⁻.

Dei einaste naturleg førekommande gullsambanda er sambindingar med tellur (Te) som calaveritt, AuTe₂, penzitt, (Au,Ag)₂Te, og sylvanitt, (Au,Ag)Te₂.

• Les meir om gullsambindingar.

Det er berre éin stabil isotop av gull: ¹⁹⁷Au.