Shihni burimin për Dukati i Madh i Finlandës

{{Infobox country
| native_name            = ''Suomen suuriruhtinaskunta'' ([[Gjuha finlandeze|Finlandisht]]) <br> ''Storfurstendömet Finland'' ([[Gjuha suedeze|Suedisht]]) <br> Великое княжество Финляндское ([[Gjuha ruse|Rusisht]])
| conventional_long_name = Dukati i Madh i Finlandës
| common_name            = Finlandë
| status_text            = [[Dukati i madh]] brenda {{nowrap|[[Perandoria Ruse|Perandorisë Ruse]]}}
| year_start             = 1809
| date_start             = 29 mars
| event_start            = [[Dieta e Porvoo]]
| event1                 = [[Traktati i Fredrikshamn]]
| date_event1            = {{nowrap|17 shtator 1809}}
| year_end               = 1917
| date_end               = 6 dhjetor
| event_end              = {{nowrap| [[Deklarata e Pavarësisë Finlandeze|Pavarësia e shpallur]]}}
| government_type        = [[Monarchy]]
| title_leader           = [[Duka i Madh i Finlandës|Duka i Madh]]
| leader1                = [[Aleksandri I i Rusisë|Aleksandri I]]
| year_leader1           = 1809–1825
| leader2                = [[Nikolla I]]
| year_leader2           = 1825–1855
| leader3                = [[Aleksandri II i Rusisë|Aleksandri II]]
| year_leader3           = 1855–1881
| leader4                = [[Aleksandri III i Rusisë|Aleksandri III]]
| year_leader4           = 1881–1894
| leader5                = [[Nikolla II]]
| year_leader5           = 1894–1917|
| title_representative   = [[Guvernatori i Përgjithshëm i Finlandës|Guvernator i Përgjithshëm]]
| representative1        = [[Georg Magnus Sprengtporten|Georg Sprengtporten]]
| year_representative1   = 1809 <small>(i pari)</small>
| representative2        = [[Nikolai Vissarionovich Nekrasov|Nikolai Nekrasov]]
| year_representative2   = 1917 <small>(i fundit)</small>|
| title_deputy           = [[Zëvendëskryetar i Divizionit Ekonomik të Senatit të Finlandës|Zëvendëskryetar]]
| deputy1                = {{nowrap| [[Carl Erik Mannerheim]]}}
| year_deputy1           = 1822–1826 <small>(i pari)</small>
| deputy2                = [[Anders Wirenius]]
| year_deputy2           = 1917 <small>(i fundit)</small>|
| image_coat             = Grand Duchy of Finland Arms.svg
| symbol_type            = [[Stema e Finlandës|Stema]]
| image_map              = Grand Principality of Finland (1914).svg
| image_map_caption      = Dukati i Madh i Finlandës më 1914
| capital                = [[Turku]] <small>(1809–1812)</small><br/>[[Helsinki]] <small>(1812–1917)</small>
| common_languages       = [[Gjuha finlandeze|Finlandisht]], [[Gjuha suedeze|Suedisht]], [[Gjuha ruse|Rusisht]], [[Gjuhët Sámi|Saami]], [[Gjuha kareliane|Karelianisht]], [[Gjuha rome|Rome]]
| religion               = '''Fetë zyrtare:'''<br>[[Kisha Luterane Ungjillore e Finlandës|Luterane Ungjillore]] <small>(deri më 1867)</small><br>[[Kisha Ortodokse Ruse|Ortodokse Ruse]] <small>(deri më 1917)</small>
| demonym                = [[Finlandezët|Finlandezë]], [[Finlandezët|Finlandez]]
| legislature            = [[Dieta e Finlandës|Dieta]] <small>(1809–1906)</small><br/>[[Parlamenti i Finlandës|Parlamenti]] <small>(1906–1917)</small>
| currency               = [[Riksdaler]]<br/><small>(1809–1840)</small><br/>[[Rubla ruse]]<br/><small>(1840–1860)</small><br/>[[Marka finlandeze]]<br/><small>(1860–1917)</small>
| p1                     = Finlanda nën sundimin suedez{{!}} Finlanda suedeze
| flag_p1                = Flag of Sweden.svg
| p2                     = Guvernorati i Vyborgut
| flag_p2                = Viipurin lääni.vaakuna.svg
| border_p2              = no
| s1                     = Mbretëria e Finlandës (1918){{!}}Mbretëria e Finlandës
| flag_s1                = Flag of Finland 1918 (state).svg
| flag_s2                = Socialist red flag.svg
| s2                     = Republika Socialiste Punëtore Finlandeze
| today                  = {{flagicon|FIN}} [[Finlanda]]<br/>{{flagicon|RUS}} [[Rusia]]
}}
'''Dukati i Madh i Finlandës''', i përkthyer gjithashtu si '''Principata e Madhe e Finlandës''',{{efn|[[Gjuha finlandeze|Finlandisht]]: ''Suomen suuriruhtinaskunta''; [[Gjuha suedeze|Suedisht]]: ''Storfurstendömet Finland''; [[Gjuha ruse|Rusisht]]: Великое княжество Финляндское, ''Velikoye knyazhestvo Finlyandskoye'' (të gjitha këto përkthehen fjalë për fjalë si [[Princi i Madh|Principata e Madhe]] e Finlandës)}} ishte shteti paraardhës i [[Finlanda|Finlandës]] së sotme. Ajo ekzistonte midis viteve 1809 dhe 1917 si një pjesë [[Autonomia|autonome]] e ish-[[Perandoria Ruse|Perandorisë Ruse]].

Me origjinë në shekullin e 16-të si një [[Dukati i madh|dukat i madh]] titullar i mbajtur nga [[Monarkia e Suedisë|Mbreti i Suedisë]], vendi u bë autonom pas aneksimit të tij nga Rusia në [[Lufta finlandeze|Luftën Finlandeze]] të viteve 1808-1809. [[Duka i Madh i Finlandës]] ishte [[Perandori i Rusisë]] nga [[Shtëpia e Romanovit|Romanov]], i përfaqësuar nga [[Guvernatori i Përgjithshëm i Finlandës|Guvernatori i Përgjithshëm]]. Për shkak të strukturës qeveritare të Perandorisë Ruse dhe nismës finlandeze, autonomia e Dukatit të Madh u zgjerua deri në fund të shekullit të 19-të. [[Senati i Finlandës]], i themeluar më 1809, u bë organi më i rëndësishëm qeveritar dhe pararendës i [[Qeveria e Finlandës|qeverisë moderne të Finlandës]], [[Gjykata e Lartëë e Finlandës|Gjykatës së Lartë të Finlandës]] dhe [[Gjykata e Lartë Administrative e Finlandës|Gjykatës së Lartë Administrative të Finlandës]].<ref>Klinge 1997, Jutikkala & Pirinen 2002, Pulma 2003a, Zetterberg 2003, Jussila 2004, Ylikangas 2007.</ref>

Ndryshimet ekonomike, shoqërore dhe politike në Dukatin e Madh të Finlandës u paralelizuan ngushtë me ato në pjesën tjetër të Perandorisë Ruse dhe në pjesën tjetër të Evropës. Ekonomia u rrit ngadalë gjatë gjysmës së parë të shekullit të 19-të. Mbretërimi i [[Aleksandri II i Rusisë|Aleksandrit II]] (1855-1881) pa një përparim të rëndësishëm kulturor, shoqëror dhe intelektual dhe një ekonomi industrializuese. Tensionet u rritën pasi Shën Petersburgu miratoi politikat e [[Rusifikimi i Finlandës|rusifikimit] në vitin 1898; rrethanat e reja panë futjen e një autonomie të kufizuar dhe reduktimin e shprehjes kulturore finlandeze. Trazirat në Rusi dhe Finlandë gjatë [[Lufta e Parë Botërore|Luftës së Parë Botërore]] (1914–1918) dhe [[Revolucioni rus|rënia e mëvonshme e Perandorisë Ruse]] më 1917 rezultuan në [[Deklarata e Pavarësisë Finlandeze|Deklaratën e Pavarësisë Finlandeze]] dhe fundin e Dukatit të Madh.<ref>Haapala 1995, Jussila 2004 ja 2007, Ylikangas 2007.</ref>

== Qeveria dhe politika ==
[[Skeda:Finlandduchy.jpg|200px|parapamje|Harta e Finlandës, rreth vitit 1900. Harta është në rusisht dhe përdor emrat e vendeve suedeze të shkruara në cirilik.]]
[[Skeda:Provinces of Grand Duchy of Finland.svg|200px|parapamje|Provincat e Dukatit të Madh të Finlandës]]
Perandori rus sundoi si Duka i Madh i Finlandës dhe u përfaqësua në Finlandë nga [[Guvernatori i Përgjithshëm i Finlandës|Guvernatori i Përgjithshëm]]. [[Senati i Finlandës]] ishte organi më i lartë qeverisës i Dukatit të Madh dhe përbëhej nga finlandezë vendas. Në [[Shën Petersburg]], çështjet finlandeze u përfaqësuan nga [[Ministri-Sekretari i Shtetit për Finlandën]]. Senati kishte një rol kryesisht këshillues derisa mori të drejtën e përfaqësimit në 1886. Përveçse kishte administratën e vet qendrore, rajonale dhe lokale, Finlanda kishte pullat, monedhën dhe ushtrinë e saj.
[[Skeda:00101 Helsinki, Finland - panoramio - Pinochet68 (2).jpg|200px|parapamje|[[Aleksandri II (statujë në Helsinki)|Statuja e Aleksandrit II]] në [[Sheshi i Senatit, Helsinki|Sheshin e Senatit]] në Helsinki u ndërtua për të përkujtuar rivendosjen e tij të [[Dieta e Finlandës|Dietës së Finlandës]] më 1863.]]
[[Aleksandri I]] nuk donte që Dukati i Madh të ishte një monarki kushtetuese, por institucionet qeveritare të lindura gjatë sundimit suedez i ofruan atij një formë qeverisjeje më efikase sesa monarkia absolute në Rusi. Kjo evoluoi në një nivel të lartë autonomie nga fundi i shekullit të 19-të. Kishte gjithsej njëzet Guvernatorë të Përgjithshëm nga [[Lufta finlandeze|Lufta Finlandeze]] deri në [[Deklarata e Pavarësisë së Finlandës|pavarësinë]]:<ref>Apunen 1987, Jutikkala & Pirinen 2002, Pulma 2003a, Jussila 2004</ref>

=== Provincat ===

{{Kryesor|Guvernoratet e Dukatit të Madh të Finlandës}}

Ndarja administrative e Dukatit të Madh ndoqi modelin perandorak rus me provinca ([[Gjuha ruse|rusisht]]: губерния guvernator, [[Gjuha suedeze|suedisht]]: ''län'', [[Gjuha finlandeze|finlandisht]]: ''lääni'') të kryesuara nga guvernatorët. Megjithatë, u bënë pak ndryshime, dhe duke qenë se gjuha e administratorëve ishte ende suedeze, terminologjia e vjetër nga koha suedeze vazhdoi në përdorim lokal. [[Provinca Viipuri]] fillimisht nuk ishte pjesë e Dukatit të Madh, por në 1812 u transferua nga Car Aleksandri I nga Rusia në Finlandë. Pas 1831 kishte tetë provinca në Dukatin e Madh deri në fund dhe kjo vazhdoi në Finlandën e pavarur:

*[[Provinca Turku dhe Pori]] ([[Gjuha ruse|Rusisht]]: Або-Бьернеборгская губерния, Swedish: Åbo och Björneborgs län, Finnish: Turun ja Porin lääni)
*[[Provinca Kuopio]] ([[Gjuha ruse|Rusisht]]: Куопиоская губерния, [[Gjuha suedeze|Suedisht]]: ''Kuopio län'', [[Gjuha finlandeze|Finlandisht]]: ''Kuopion lääni'')
*[[Provinca Vaasa]] ([[Gjuha ruse|Rusisht]]: Николайстадская губерния, [[Gjuha suedeze|Suedisht]]: ''Vasa län'', [[Gjuha finlandeze|Finlandisht]]: ''Vaasan lääni'')
*[[Provinca Uusimaa]] ([[Gjuha ruse|Rusisht]]: Нюландская губерния, [[Gjuha suedeze|Suedisht]]: ''Nylands län'', [[Gjuha finlandeze|Finlandisht]]: ''Uudenmaan lääni'')
*[[Provinca Mikkeli]] ([[Gjuha ruse|Rusisht]]: Санкт-Михельская губерния, [[Gjuha suedeze|Suedisht]]: ''S:t Michels län'', [[Gjuha finlandeze|Finlandisht]]: ''Mikkelin lääni'')
*[[Provinca Häme]] ([[Gjuha ruse|Rusisht]]: Тавастгусская губерния, [[Gjuha suedeze|Suedisht]]: ''Tavastehus län'', [[Gjuha finlandeze|Finlandisht]]: ''Hämeen lääni'')
*[[Provinca Oulu]] ([[Gjuha ruse|Rusisht]]: Улеаборгская губерния, [[Gjuha suedeze|Suedisht]]: ''Uleåborgs län'', [[Gjuha finlandeze|Finlandisht]]: ''Oulun lääni'')
*[[Provinca Viipuri]] ([[Gjuha ruse|Rusisht]]: Выборгская губерния, [[Gjuha suedeze|Suedisht]]: ''Viborgs län'', [[Gjuha finlandeze|Finlandisht]]: ''Viipurin lääni'')

== Popullsia historike e Dukatit të Madh ==

: 1810: 863,000<ref>B. R. Mitchell, ''European Historical Statistics, 1750–1970'' (Columbia U.P., 1978), p. 4</ref>
: 1830: 1,372,000
: 1850: 1,637,000
: 1870: 1,769,000
: 1890: 2,380,000
: 1910: 2,943,000
: 1920: 3,148,000 (Finlanda e pavarur, që nga viti 1917)

==Shiko gjithashtu==
* [[Pavarësia e Finlandës]]
* [[Ushtria e Dukatit të Madh të Finlandës]]
* [[Republika Socialiste Punëtore Finlandeze]]
* [[Finlanda e Vjetër]]
* [[Kongresi i Polonisë]] – Mbretëria e Polonisë (1815–1831), një tjetër [[Monarkia kushtetuese|monarki kushtetuese]] brenda [[Perandoria Ruse|Perandorisë Ruse]]
* [[Lufta e Åland]]
* [[Guvernatori i Estonisë]]
* [[Dukati i Madh i Lituanisë]]
* [[Lufta Civile Finlandeze]]

==Shënime==
{{Notelist}}

==Referime==
{{Reflist |32em}}

==Bibliografia==
* {{Citation |last =Hall|first =Wendy|title=Green, Gold, and Granite | year = 1953 |publisher= Max Parrish & Co. |location= London |language=en}}
* {{Citation |last1=Jutikkala |first1= Eino |last2=Pirinen |first2= Kauko|title=A History of Finland | edition = rev. | year = 1962 |publisher= Praeger Publishers |location=New York, Washington |language=en}}.
* {{Citation |last = Mäkinen|first = Ilkka.|title= From Literacy to Love of Reading: The Fennomanian Ideology of Reading in the 19th-Century Finland |journal=Journal of Social History | date = 2015 |language=en |volume=49 |issue= 2}}.
* {{Citation |last = Seton-Watson|first = Hugh |title= The Russian Empire 1801–1917 | year = 1967 |publisher=Oxford |location=London |language=en}}.

==Lexim më tutje==
* Alenius, Kari. "Russification in Estonia and Finland  Before 1917," ''Faravid,'' 2004, Vol. 28, pp.&nbsp;181–94 [http://pro.tsv.fi/pshy/julkaisut/Faravid_artikkelit/Faravid_28/Alenius2/pages/Faravid_28_091.html Online]
* Huxley, Steven. ''Constitutionalist insurgency in Finland: Finnish "passive resistance" against Russification as a case of nonmilitary struggle in the European resistance tradition'' (1990)
*Jussila, Osmo, et al. ''From Grand Duchy to a Modern State: A Political History of Finland Since 1809'' (Hurst & Co. 1999).
* Kan, Aleksander. "Storfurstendömet Finland 1809–1917 – dess autonomi enligt den nutida finska historieskrivningen" (in Swedish) ["Autonomous Finland 1809–1917 in contemporary Finnish historiography"] ''Historisk Tidskrift,'' 2008, Issue 1, pp.&nbsp;3–27
* Polvinen, Tuomo. ''Imperial Borderland: Bobrikov and the Attempted Russification of Finland, 1898–1904'' (1995) [https://www.dukeupress.edu/imperial-borderland/ Duke University Press]. 342 pp.
* Thaden, Edward C. ''Russification in the Baltic Provinces and Finland'' (1981). [https://www.jstor.org/stable/j.ctt7zv75v JSTOR]

==Lidhje të jashtne==
{{Commonskat|Grand Duchy of Finland}}
* [http://flagspot.net/flags/fi-duchy.html Dukati i Madh i Finlandëz] në [[Flags of the World (website)|Flags of the World]]
* [http://www.histdoc.net/historia/altfinl.html#suom The text of The Imperial Manifesto of 1811 in German and Finnish]
* [https://en.wikisource.org/wiki/The_Encyclopedia_Americana_(1920)/Finland,_Grand_Duchy_of Finland, Grand Duchy of], ''[[Encyclopedia Americana]], 1920

[[Kategoria:Dukati i Madh i Finlandës| ]]
[[Kategoria:Shtete të shuara në Evropë]]
[[Kategoria:Dukate të mëdha të shuara]]
[[Kategoria:Monarki të shuara në Evropë]]
[[Kategoria:Guvernatore të Përgjithshëm të Perandorisë Ruse]]
[[Kategoria:Shtete dhe territore të themeluara më 1809]]
[[Kategoria:Shtete dhe territore të shpërbëra më 1917]]
[[Kategoria:Vende dhe territoret rusishtfolëse]]
[[Kategoria:Vende dhe territoret suedishtfolëse]]