Jump to content

Toni (gjuhësi)

Nga Wikipedia, enciklopedia e lirë
Gjashtë tonet e vietnamishtes

Toni është përdorimi i lartësisë ose ndryshe pishit në gjuhë për të dalluar kuptimin leksikor ose gramatikor - domethënë, për të dalluar ose për të inflektuar fjalët. [1] Të gjitha gjuhët gojore përdorin një ton për të shprehur emocione dhe informacione të tjera para-gjuhësore dhe për të përcjellë theksin, kontrastin dhe veçori të tjera të tilla në atë që quhet intonacion, por jo të gjitha gjuhët përdorin tone për të dalluar fjalët ose lakimet e tyre. Kjo do të thotë se në gjuhët tonale, fjalët nuk dallojnë vetëm nga tingujt ( 'a', 'e', 'p' etj) por edhe Gjuhët që kanë këtë veçori quhen gjuhë tonale; dalluese të tonit të një gjuhe të tillë nganjëherë quhen toneme, [2] në analogji me fonemën. Gjuhët tonale janë të zakonshme në Azinë Lindore dhe Juglindore, Afrikë, Amerikë dhe Paqësor. [1]

Gjuhët tonale janë të ndryshme nga gjuhët me theks të pishit sepse gjuhët tonale mund të kenë secilën rrokje me një ton të pavarur, ndërsa gjuhët me theks të lartë mund të kenë një rrokje në një fjalë ose morfemë që është më e spikatur se të tjerat.

Mekanika

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Shumica e gjuhëve përdorin pishin si intonacion për të përcjellë prozodi dhe pragmatikë, por kjo nuk i bën ato gjuhë tonale. [3] Në gjuhët tonale, çdo rrokje ka një kontur të natyrshëm të pishit, dhe kështu ekzistojnë çifte minimale (ose grupe minimale më të mëdha) midis rrokjeve me të njëjtat veçori segmentore (bashkëtingëllore dhe zanore), por tone të ndryshme. Vietnamishtja dhe Kinezçja kanë sistemet tonale shumë të studiuara, si dhe midis dialekteve të tyre të ndryshme.

Më poshtë është një tabelë me gjashtë tonet vietnameze dhe theksin ose diakritikën përkatëse të tonit të tyre:

Tonet vietnameze ngang ("i sheshtë"), huyền ("thellë" ose "në rënie"), sắc ("i mprehtë" ose "në rritje"), nặng ("rëndë" ose "poshtë"), hỏi ("pyetës") dhe ngã ("rrëshqitës")

Mandarin kineze, e cila ka pesë tone, të transkriptuara me shkronja me diakritikë mbi zanoret:

Konturet e tonit të kinezishtes standarde. Në konventën për kinezët, 1 është e ulët dhe 5 është e lartë. Shkronjat përkatëse të tonit janë ˥ ˧˥ ˨˩˦ ˥˩.
  1. Një ton i nivelit të lartë: /á/ ( pinyin ⟨ā⟩ )
  2. Një ton që fillon me lartësinë e mesme dhe rritet në një ton të lartë: /ǎ/ (pinyin ⟨á⟩ )
  3. Një ton i ulët me një rënie të lehtë (nëse nuk ka rrokje të mëposhtme, mund të fillojë me një rënie dhe pastaj të rritet në një ton të lartë): /à/ (pinyin ⟨ǎ⟩ )
  4. Një ton i shkurtër, në rënie të mprehtë, duke filluar nga lart dhe duke rënë në fund të diapazonit zëror të folësit: /â/ (pinyin ⟨à⟩ )
  5. Një ton neutral, pa kontur specifik, i përdorur në rrokje të dobëta; lartësia e tij varet kryesisht nga toni i rrokjes së mëparshme.

Këto tone kombinohen me një rrokje të tilla si ma për të prodhuar fjalë të ndryshme. Një grup minimal i bazuar tek ma janë, në transkriptimin pinyinit :

  1. ma (媽/妈) 'nënë'
  2. má (麻/麻) 'kërp'
  3. mǎ (馬/马) 'kalë'
  4. mà (罵/骂) 'qortoj'
  5. ma (嗎/吗) (një pjesëz pyetëse )

Këto mund të kombinohen në një përdredhës të gjuhës :

E thjeshtuar :妈妈骂马的麻吗?
Tradicionale :媽媽罵馬的麻嗎?
Pinyin: Mama mà mǎde má ma?
IPA /máma mâ màtə mǎ ma/
Përkthimi: 'A po qorton mami kërpin e kalit?'

Një përdredhës i njohur i gjuhës në tai është:

ไหมใหม่ไหม้มั้ย.
IPA: /mǎi̯ mài̯ mâi̯ mái̯/
Përkthimi: 'A digjet mëndafshi i ri?'[a]

Një përdredhës i gjuhës vietnameze:

Bấy nay bây bầy bảy bẫy bậy.
IPA: [ɓʌ̌i̯ nai̯ ɓʌi̯ ɓʌ̂i̯ ɓa᷉i̯ ɓʌ̌ˀi̯ ɓʌ̂ˀi̯]
Përkthimi: 'Së fundmi, ti je duke i vendosur shtatë kurthet në mënyrë të pasaktë.'

Një përdredhës i gjuhës kantoneze:

一人因一日引一刃一印而忍
Jyutping: jat1 jan4 jan1 jat1 jat6 jan5 jat1 jan6 jat1 jan3 ji4 jan2
IPA: [jɐ́t̚ jɐ̏n jɐ́n jɐ́t̚ jɐ̀t̚ jɐ᷅n jɐ́t̚ jɐ̀n jɐ́t̚ jɐn jȉː jɐ᷄n]
Përkthimi: 'One person endures a day with one knife and one print.'

Toni manifestohet më shpesh në zanore, por në shumicën e gjuhëve tonale ku hasen bashkëtingëlloret rrokëshe të zëshme, ato do të kenë gjithashtu ton. Kjo është veçanërisht e zakonshme me hundoret rrokëshe, për shembull në shumë gjuhë bantu dhe kru, por gjithashtu ndodh në serbo-kroatisht . Është gjithashtu e mundur që pishi (ose toni) leksikisht kontrastiv të përfshijë fjalë ose morfema të tëra në vend që të shfaqet në bërthamën e rrokjes (zanoret), gjë që është rasti në Punxhabi . [4]

Tonogjeneza/Tonozanafilla

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

Shkaqet e tonogjenezës

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

"Ekziston potenciali tonogjenetik në seri të ndryshme fonemash: bashkëtingëllore të glotalizuara kundrejt bashkëtingëlloreve të thjeshta, të pazëshme kundër të zëshme, të aspiruara kundër të paaspiruara, binjake kundrejt të thjeshtave (...), madje edhe midis zanoreve". [5] Shumë shpesh, toni lind si pasojë e humbjes ose bashkimit të bashkëtingëlloreve. Në një gjuhë jotonale, bashkëtingëlloret e zëshme zakonisht bëjnë që zanoret e mëposhtme të shqiptohen me një lartësi më të ulët se bashkëtingëlloret e tjera. Ky është zakonisht një detaj i vogël fonetik i zërit. Megjithatë, nëse zëri i bashkëtingëlloreve humbet më pas, ai ndryshim i rastësishëm i lartësisë mund të mbetet për të mbartur dallimin që tingëllonte më parë (një proces i quajtur transfonologjizim ) dhe kështu bëhet kuptimplotë ( fonemik ). [6]

Ky proces ndodhi në gjuhën Punxhabe : bashkëtingëlloret me murmuritje (aspirate me zë) punxhabi janë zhdukur dhe kanë lënë tonin në prag të tyre. Nëse bashkëtingëllorja e murmuritur ishte në fillim të një fjale, ajo linte pas një ton të ulët; në fund linte pas një ton të lartë. Nëse nuk kishte një bashkëtingëllore të tillë, lartësia nuk ndikohej; megjithatë, fjalët e paprekura janë të kufizuara në zë dhe nuk ndërhyjnë në tonet e ulëta dhe të larta. Kjo prodhoi një ton të vetin, ton të mesëm. Lidhja historike është aq e rregullt sa punxhabi shkruhet ende sikur të kishte murmuritur bashkëtingëllore dhe toni nuk shënohet. Bashkëtingëlloret e shkruar i tregojnë lexuesit se cilin ton duhet të përdorë. [7]

Në mënyrë të ngjashme, fërkueset fundore ose bashkëtingëlloret e tjera mund të ndikojnë fonetikisht në lartësinë e zanoreve të mëparshme dhe nëse ato më pas dobësohen në [h] dhe më në fund zhduken plotësisht, ndryshimi në zë, tashmë një ndryshim i vërtetë në ton, vazhdon në vend të tyre. [6] Ky ishte rasti me gjuhën kineze. Dy nga tre tonet e kinezishtes së mesme, tonet "ngritëse" dhe "larguese", u ngritën ndërsa bashkëtingëlloret fundore të kinezishtes së vjetër /ʔ/ dhe /s/ → /h/ u zhdukën, ndërsa rrokjet që mbaronin me asnjërën nga këto bashkëtingëllore u interpretuan se mbanin tonin e tretë, "çift". Shumica e varieteteve që vinin nga kinezishtja e mesme u prekën më tej nga një ndarje e tonit në të cilin secili ton ndahej në dy, në varësi të faktit nëse bashkëtingëllorja fillestare ishte e zëshme. Zanoret që ndjekin një bashkëtingëllore të zëshme ( bashkëtingëllore depresore ) fituan një ton më të ulët pasi zëri humbi dallueshmërinë e tij. [6]

Të njëjtat ndryshime prekën shumë gjuhë të tjera në të njëjtën zonë dhe në të njëjtën kohë (1000–1500 pas Krishtit). Ndarja e tonit, për shembull, ndodhi gjithashtu në tajlandisht dhe vietnamez .

Fazat e tonogjenezës

[Redakto | Redakto nëpërmjet kodit]

1. Tabela më poshtë është procesi i tonogjenezës tek Hmongishtja e Bardhë, i përshkruar nga Martha Ratliff . [8] Vlerat e tonit të përshkruar në tabelë janë nga Christina Esposito. [9] [10]

Tonogjeneza tek Hmongishtja e Bardhë
Stadi jotonal CV CVʔ CVh CVC vl
Tonogjeneza Niveli i CV- së CV në rritje CV bie CVC vl atonal
Ndarja e tonit A1 sipërme A2 më e ulët B1 sipër B2 më e ulët C1 sipër C2 më e ulët D1 sipërme D2 më e ulët
E tanishme [pɔ˦˥] [pɔ˥˨] [pɔ˨˦] [pɔ˨] [pɔ˧] [pɔ̤˦˨] -- [pɔ̰˨˩]

2. Tabela më poshtë tregon tonogjenezën vietnameze . [11] Vlerat e tonit janë marrë nga James Kirby. [12] [13]

Tonogjeneza në Vietnamisht
Stadi jotonal CV CVx > CVʔ CVs > CVh
Tonogjeneza CV mes CV në rritje CV bie
Ndarja e tonit A1 më lart A2 më e ulët B1 më i lartë B2 më e ulët C1 më i lartë C2 më e ulët
E tanishme ngang /˦/ huyền /˨˩/ sắc /˨˦/ nặng /˨/ hỏi /˧˨/ ngã /˧˥/

3. Tabela më poshtë është tonogjeneza e Tai Dam (Tai i Zi). Në rreshtin e parë shfaqet Kra-Dai Proto-Jugore, i rindërtuar nga Norquest. [14] [15] [16]

Tonogjeneza në Tai Dam
Proto-SKD *∅ *-h *-ʔ *-ʔ͡C
Tonogjeneza niveli në rritje duke rënë
Ndarja e tonit A1 A2 B1 B2 C1 C2 D1 D2
E tanishme /˨/ /˥/ /˦˥/ /˦/ /˨˩ʔ/ /˧˩ʔ/ /˦˥/ /˦/

4. Tabela më poshtë tregon tonogjenezën e gjuhës kineze . [17] [18]

Tonogjeneza në kinezisht
Stadi jotonal -∅, -N -ʔ -s -p, -t, -k
Tonogjeneza 平 píng (niveli) 上 shǎng (duke u ngritur) 去 qù (duke u nisur) 入 rù (duke hyrë)
Ndarja e tonit A1 A2 B1 B2 C1 C2 D1 D2

Vlerat e tonit janë renditur më poshtë:

Vlerat e tonit të varieteve moderne të gjuhës kineze
Class SC TSH THH[19] XMM FZM[20] SZW[21] SXW[21]
A1 /˥/ /˨˦/ /˥˧/ /˥/ /˦/ /˦/ /˦˩/
A2 /˧˥/ /˩/ /˥/ /˨˦/ /˥˨/ /˩˧/ /˩˥/
B1 /˨˩˦/ /˧˩/ /˨˦/ /˥˩/ /˧˩/ /˥˨/ /˥/
B2 /˨/
C1 /˥˩/ /˥˥/ /˩/ /˩/ /˨˩˧/ /˦˩˨/ /˦/
C2 /˧/ /˧/ /˨˦˨/ /˧˩/ /˧˩/
D1 /˥, ˧˥
˨˩˦, ˥˩/ 		/˨/ /˥/ /˧˨/ /˨˧/ /˥/ /˥/
D2 /˥/ /˨/ /˥/ /˦/ /˨/ /˧˨/
  1. SC= Kineze standarde (Putonghua)
  2. TSH= Sixian Hakka tajvaneze
  3. THH= Hailu Hakka tajvaneze
  4. XMM= Xiamen Min (Amoy)
  5. FZM= Min e Fuzhout
  6. SZW= Wu e Suzhout
  7. SXW= Wu e Shaoxingut

Tonet në të gjitha varietetet (ose dialektet ) e kinezishtes korrespondojnë me njëra-tjetrën, megjithëse ato mund të mos korrespondojnë me njëra-tjetrën në mënyrë të përsosur. Për më tepër, të listuara më sipër janë tonet e citimeve, por në bisedat aktuale, rregullat e detyrueshme të sandhit do t'i riformojnë ato. Sixian dhe Hailu Hakka në Tajvan janë të famshme për modelin e tyre pothuajse të rregullt dhe të kundërt (të lartësisë së katranit). Të dyja do të krahasohen me kinezishten standarde më poshtë.

Fjala Hailu Hakka Kineze standarde Sixian Hakka
老人家 'njerëz të moshuar' lo LR ngin HL ga HF lao LF ren MR jia HL
(→ lao LF renjia) 		lo MF ngin LL ga LR
碗公 'tas' von LR gung HF wan LF gong HL von MF gung LR
車站 'stacion autobusi' cha HF zham LL che HL zhan HF ca LR zam HL
自行車 'biçikletë' cii ML var HL cha HF zi HF xing MR che HL cii HL hang LL ca LR
  1. H: i lartë; M: i mesëm; L: i ulët;
  2. L: niveli; R: në rritje; F: në rënie

5. Tabela më poshtë tregon tonozanafillën punxhabe në fjalë dyrrokëshe. Ndryshe nga katër shembujt e mësipërm, punxhabi nuk ishte nën shprahbundin e tonit të Azisë Lindore , përkundrazi i përkiste një të veçantë në zonën e vet të Punxhabit. Gjithashtu, ndryshe nga gjuhët e mësipërme, të cilat e zhvilluan tonin nga mbaresat e rrokjeve, punxhabishtja zhvilloi tonin nga ndalesat e tij të aspiruara me zë që humbnin aspirimin e tyre. [22] Toni shfaqet edhe në fjalët njërrokëshe, por nuk diskutohen në grafikun më poshtë.

Tonogjeneza në Punjabi 
Stadi atonal C(V)VC̬ʰ(V)V C̬ʰ(V)VC(V)V C(V)VC(V)V
Tonogjeneza C̬ʰ → V́C̬V̀

/ V_V

C̬ʰVC(V)V C̬ʰVVC(V)V -
C̬ʰ → T̥V, R̬V / #_V C̬ʰVV → T̥VV̀, R̬VV̀ / #_VV
Rezultati C(V)V́C̬(V)V̀ T̥VC(V)V R̬VC(V)V T̥VV̀C(V)V R̬VV̀C(V)V C(V)VC(V)V

(C = çdo bashkëtingëllore, T = ndalesë jo retrofleksore, R = ndalesë retrofleksike; C̬ = zë, C̥ = pa zë; Cʰ = aspiruar; V = ton neutral, V́ = ton në rritje, V̀ = ton në rënie)

  1. ^ a b Yip (2002).
  2. ^ Trask, R.L. (2004-08-02). A Dictionary of Phonetics and Phonology. Routledge. ISBN 978-1-134-83100-5. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  3. ^ Li, Yuanning; Tang, Claire; Lu, Junfeng; Wu, Jinsong; Chang, Edward F. (2021-02-19). "Human cortical encoding of pitch in tonal and non-tonal languages". Nature Communications (në anglisht). 12 (1): 1161. Bibcode:2021NatCo..12.1161L. doi:10.1038/s41467-021-21430-x. ISSN 2041-1723. PMC 7896081. PMID 33608548.
  4. ^ Singh, Chander Shekhar (2004). Punjabi Prosody: The Old Tradition and The New Paradigm. Sri Lanka: Polgasowita: Sikuru Prakasakayo. fq. 70–82. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  5. ^ Michaud & Sands (2020).
  6. ^ a b c Kingston (2011).
  7. ^ Bhatia (1975).
  8. ^ Ratliff, Martha (2015-04-07). "Tonoexodus, Tonogenesis, and Tone Change". përmbledhur nga Honeybone, Patrick; Salmons, Joseph (red.). Oxford Handbooks Online. Oxford University Press. fq. 245–261. doi:10.1093/oxfordhb/9780199232819.013.021. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  9. ^ Esposito, Christina M. (2012). "An acoustic and electroglottographic study of White Hmong tone and phonation". Journal of Phonetics. Elsevier BV. 40 (3): 466–476. doi:10.1016/j.wocn.2012.02.007. ISSN 0095-4470. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  10. ^ Garellek, Marc; Keating, Patricia; Esposito, Christina M.; Kreiman, Jody (2013-01-30). "Voice quality and tone identification in White Hmong". The Journal of the Acoustical Society of America. Acoustical Society of America (ASA). 133 (2): 1078–1089. Bibcode:2013ASAJ..133.1078G. doi:10.1121/1.4773259. ISSN 0001-4966. PMC 3574099. PMID 23363123. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  11. ^ Haudricourt (2018).
  12. ^ Kirby, James (2010). "Dialect experience in Vietnamese tone perception". The Journal of the Acoustical Society of America. Acoustical Society of America (ASA). 127 (6): 3749–3757. Bibcode:2010ASAJ..127.3749K. doi:10.1121/1.3327793. ISSN 0001-4966. PMID 20550273. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  13. ^ Vũ, Thanh Phương (1982). "Phonetic Properties of Vietnamese Tones Across Dialects" (PDF). Papers in Southeast Asian Linguistics. Pacific Linguistics, The Australian National University: 55–75. doi:10.15144/PL-A62.55. Marrë më 2023-07-23. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  14. ^ Norquest, Peter K. (2007). A Phonological Reconstruction of Proto-Hlai (Tezë) (në anglisht). University of Arizona. OCLC 659748425.
  15. ^ Pittayaporn, Pittayawat. The Phonology of Proto-Tai (Tezë) (në anglisht). Cornell University.
  16. ^ Burusphat, Somsonge (2012-01-07). Sidwell, Paul (red.). "Tones of Thai Song Varieties". Journal of the Southeast Asian Linguistics Society (JSEALS). 5: 32–48. ISSN 1836-6821. {{cite journal}}: |hdl-access= ka nevojë për |hdl= (Ndihmë!); Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  17. ^ Ratliff, Martha (2002-06-25). "Timing Tonogenesis: Evidence from Borrowing". Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society. Linguistic Society of America. 28 (2): 29–41. doi:10.3765/bls.v28i2.1043. ISSN 2377-1666. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  18. ^ Dai, Yi-Chun (1991). The phonological domain of tone in Chinese: Historical perspectives (Tezë). Simon Fraser University. {{cite thesis}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
  19. ^ Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura Hakka
  20. ^ Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura Cihui
  21. ^ a b Gabim referencash: Etiketë <ref> e pavlefshme; asnjë tekst nuk u dha për refs e quajtura Huang
  22. ^ Bowden, Andrea Lynn (2012-03-07). Punjabi Tonemics and the Gurmukhi Script: A Preliminary Study (Tezë). Brigham Young University. {{cite thesis}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)


Gabim referencash: Etiketat <ref> ekzistojnë për një grup të quajtur "lower-alpha", por nuk u gjet etiketa korresponduese <references group="lower-alpha"/>

Marrë nga "https://sq.wikipedia.org/w/index.php?title=Toni_(gjuhësi)&oldid=2699868"