Vikipedi

Evliya Çelebi

Osmanlı Türk gezgini ve yazar (1611–1682)

Derviş Mehmed Zıllî veya bilinen adıyla Evliyâ Çelebi (Osmanlıca: اوليا چلبی; d. 25 Mart 1611, İstanbul[2][3] – ö. 1681/82/84), 17. yüzyılın önde gelen bir Osmanlı seyyahı ve nesir yazarıdır. Evliyâ Çelebi, imparatorluk kültürel zirvesinde iken, elli yılı aşkın süreyle Osmanlı topraklarını (Balkanlar, Anadolu, Batı Asya, Orta Doğu, Mısır) ve komşu toprakları gezmiş, gördüklerini ve yaşadıklarını Seyahatnâme adlı 10 ciltlik ünlü eserinde toplamıştır.[4] Hayatı boyunca gezdiği şehir sayısı 257'dir.[5]

Evliyâ Çelebi
Evliyâ Çelebi'yi at üzerinde seyahat ederken gösteren 17. yüzyıla ait bir çizim.
Doğum25 Mart 1611
Kostantiniyye, Osmanlı İmparatorluğu
Ölüm1681–1685
(70–74 yaşlarında)[a]
MilliyetTürk
VatandaşlıkOsmanlı İmparatorluğu Osmanlı İmparatorluğu
EğitimHâmid Efendi Medresesi
Enderûn[1]
MeslekGezgin ve yazar
Etkin yıllar1630–1681/85
Dönem17. yüzyıl Osmanlı'sı
Önemli eser(ler)Seyahatnâme
Ebeveyn(ler)Mehmed Zıllî Efendi (baba)

Ailesi

değiştir
 
Evliyâ Çelebi'nin müze olarak kullanılan Kütahya'daki evi.

Çelebi ailesi aslen Kütahyalı olup, fetihten sonra İstanbul'a yerleşmiş, zaman zaman Kütahya'da da kalmışlardır.[6] İstanbul'un Fethi sırasında Evliya Çelebi'nin dedesi Kara Ahmet Bey'in dedesi olan Yavuz Özbek (Er), Fatih Sultan Mehmed'in akıncılarından olup fetih ganimeti ile Unkapanı'nda yüz dükkân, bir cami ile beraber bir ev yaptırmıştır. Eski adıyla Sağrıcılar Camii olan bu cami Yavuz Sinan Camii'dir.[7] Evliya Çelebi'nin dedesi Kara Ahmet Bey, Kütahya'daki evlerinin önündeki türbede medfundur.[8] Babası Derviş Mehmed Zıllî,I. Süleyman'dan I. Ahmed'e kadarki padişahların kuyumcubaşılığında bulunmuş pek çok sefere katılmış, çok yaşlı iken ölmüştür. Annesi Abhaz'dır. Annesinin kardeşi Melek Ahmed Paşa'nın validesi olduğu için Melek Ahmed Paşa'nın himayesinde bulunmuştur. Amcası Firâki Abdurrahmân Çelebi'dir.[9] Babası, annesi ve büyük annesi Beyoğlu'nda şimdiki Lohusa Sultan Türbesi yakınındaki Meyyit Mezarlığı'nda gömülüdür[10] Unesco tarafından doğumunun 400. yılı münasebetiyle 2011 yılı, Evliya Çelebi yılı ilan edilmiştir.[11]

Hayatı ve eğitimi

değiştir
 
Macaristan'ın Eger (Eğri) kentinde 2014'te Piros Rostás Bea tarafından yapılmış Evliyâ Çelebi anıtı.

Hicri 10 Muharrem 1020, Miladi 25 Mart 1611'de İstanbul'da[12] doğmuştur.

Evliya Çelebi, çok iyi bir öğrenim gördü. Önce mahalle mektebine gitti. Daha sonra Şeyhülislam Hamit Efendi Medresesi'ne girdi. Burada yedi yıl okuduktan sonra saraya özgü bir okul olan Enderun'a devam etti. Enderûn'da sarf (dil bilgisi), nahiv (gramer), kâfiye, hüsn-ü hat dersleri gördüğü gibi Enderûn musikişinaslarından Musâhip Derviş Ömer Ağa'dan da musikî öğrendi.

Okul öğreniminin dışında özel hocalardan Kur'an, Arapça, güzel yazı, musikî, beden eğitimi ve yabancı dil dersleri aldı. Kur'an'ı ezberleyerek hafız oldu. Öğrenimini bitirdikten sonra 25 yaşında iken Ayasofya Camii'nde mukabele okuduğu sırada camiye gelen IV. Murad'ın iradesiyle saraya alınıp musahipler[13] arasına katıldı. Saraya alınmasına o sırada silahtar olan akrabası Melek Ahmed Paşa, Ruznâmeci İbrahim Efendi ve Hattat Hasan Paşa yardımcı olmuşlardır.[14] Yaptığı işlerle padişah ve devlet ileri gelenlerinin beğenisini kazandı. IV. Murad'ın ölümüne kadar sarayda zekâ ve güzel konuşma kabiliyeti sayesinde pâdişahın teveccühünü kazandı. Bu yüzden çok yüksek görevlere getirilmesi düşünülüyordu.

Seyahatlerini Melek Ahmed Paşa, Defterdarzâde Mehmed Paşa, Köse Ali Paşa, Köprülü Mehmed Paşa, Kırımı Hanı ve sairenin refakatinde yaptı ve bunlarla beraber yabancı ülkeleri de gördü. Vezirlerle seyahatleri sırasında onların imam ve müezzinliklerinde ve iç ağalıklarında[15] bulunarak pek çok defa haber götürme göreviyle İstanbul'a ve başka yerlere gidip geldi.

1685 yılından sonra Mısır'da öldüğü tahmin edilmektedir.[1] Ölüm yeri ve mezarı bilinmemektedir.[4] Kabri bir ihtimal, şimdi Lohusa Sultan Türbesi yanındaki Meyyit Mezarlığı'nda, ailesi yanındadır.[16]

Kişiliği

değiştir

Zamanına göre iyi derecede tahsil gören Evliya Çelebi, nazımla meşgul olmuş ve musikiyle uğraşmıştır. Birçok harbe katılmış, hatırı sayılır tehlikeler atlatmıştır.

Mizaçgir[17] ve hayırsever olması, kendisini birçok tehlikeden kurtarmıştır. Hayatının son demlerinde bile içinde seyahat aşkı bulunduran Evliya Çelebi, her fırsatta istifade ederek gezmekten bıkmamıştır. Vezirler arasındaki husumet ve rekabetten hâsıl olan kırgınlıkları güzel bir şekilde idare ederek aralarını uzlaştırarak düzeltmeye çalışmıştır. Kendisi hiç evlenmemiş, elde ettiği tüm hediyeleri, para ve ganimet mallarını kız kardeşlerine sarf etmiştir.

Seyahate başlaması

değiştir
 
Makedon heykeltıraş Tome Serafimovski'nin Evliyâ Çelebi heykeli.

Evliya Çelebi'nin düşünceleri ise çok farklıydı. Daha küçük yaşlarından itibaren içinde müthiş gezi arzusu vardı. Yeni yerler görmek, yeni insanlar tanımak istiyordu. Bu yüzden sarayda fazla kalamadı. Kendisinin anlattığına göre bir rüya üzerine meşhur gezilerine başladı. 1040 Muharrem ayının Aşure Gecesi (19 Ağustos 1630)[18] gördüğü rüya şöyledir: Rüyasında İstanbul'da Yemiş İskelesi civarında Ahi Çelebi Camii'ndedir. Orada muazzam bir cemaat vardır. Dikkat eder, İslam peygamberi Muhammed'i baş tarafta görür. Dört sadık halifesi ve diğer ashabı da hep oradadır. Muhammed'in yanına gidip ondan şefaat dilemek arzusundadır. Ama bir türlü cesaret edip de gidemez. En sonunda bir cesaretle gidip "Şefaat ya Resulullah" diyeceğine, "Seyahat ya Resulullah" der. Böylece, 70 yaşına kadar sürecek ve çeşitli tehlike, sıkıntı ve hadiseler geçirmesine rağmen vazgeçmeyeceği seyahati başlar.

İlk gezisini, İstanbul ve çevresine yaptı. Daha sonra İstanbul dışına çıktı. 1640 başlarında babasından habersizce Bursa'ya gitmek üzere İstanbul'dan tekrar ayrıldı. Bu seyahatten 35 gün sonra geri döndü.[19] Oğlunun seyahat aşkını gören babası bundan sonra seyahatine müsaade etti ve kendisini zamanın önemli şeyhlerinden Abdü'l-ahat Nûri Efendi ve diğer şeyhlere götürüp el öptürerek hayır dualarını niyaz etti.

 
Evliyâ Çelebi tarafından çizilmiş olduğu düşünülen Diyarbekir, Dicle ve Fırat haritası, 1671.

Evliya Çelebi ikinci seyahatini Temmuz 1640'ta İzmit'e yaptı. Bu suretle 1630'dan 1681'e kadar sürecek olan elli yılı aşkın bir seyahat hayatı yaşadı.[4][20] Gezdiği yerler arasında o zamanki Osmanlı İmparatorluğu sınırları içerisinde yer alan[21] hemen hemen bütün yerler vardı.[4]

Evliya Çelebi Seyahatnâmesi

değiştir
Ana madde: Seyahatname (Evliya Çelebi)
 
Evliyâ Çelebi'nin yaşadığı dönemde Osmanlı ülkesinin sınırları, 17. yüzyıl.

Seyahatname, Evliya Çelebi tarafından 17. yüzyılda yazılmış olan çok ünlü bir gezi kitabıdır. 10 ciltten oluşur. Gerçekçi bir gözle izlenen olaylar, yalın ve duru, zaman zaman da fantastik bir anlatım içinde, halkın anlayacağı şekilde yazılmış, yine halkın anlayacağı şekilde deyimler çokça kullanılmıştır. Halk etimolojisi de bolca görülür[22]

Evliya Çelebi, Seyahatnâme'sinde gezip gördüğü yerleri kendi üslûbu ile anlatmaktadır. Evliya Çelebi'nin 10 ciltlik Seyahatnâmesi, bütün görmüş ve gezmiş olduğu memleketler hakkında oldukça önemli bilgiler içermektedir. Eser bu yönden Türk Kültür tarihi ve gezi edebiyat açısından önemli bir yere sahip olmuştur.

42 yıl boyunca yaptığı seyahatleri 10 cilt olan Seyahatname eserinde ele almıştır. Bu seyahatler tarihleri ve kitabındaki cilt numarası sırasıyla şunlardır:

  1. 1630 - İstanbul ve çevresi
  2. 1640 - Anadolu, Kafkaslar, Girit ve Azerbaycan
  3. 1640 - Suriye, Filistin, Ermenistan ve Rumeli
  4. 1655 - Doğu Anadolu Bölgesi, Irak ve İran
  5. 1656 - Rusya ve Balkanlar
  6. 1663/1664 - Macaristan'da askeri seferler
  7. 1664 - Avusturya,[23] Kırım ve ikinci kez Kafkaslar
  8. 1667-1670 - Yunanistan ve ikinci kez Kırım ve ikinci kez Rumeli
  9. 1671 - Hac için Hicaz, Mekke ve Medine
  10. 1672 - Mısır ve Sudan

Popüler kültürdeki yeri

değiştir
 
Bursa'da Evliyâ Çelebi'nin adının verildiği bir çeşme.

Az Gittik Uz Gittik adıyla 1986-1991 yılları arasında TRT'de 57 bölüm olarak yayınlanan belgesel yapımın ana kurgusu Evliya Çelebi'nin seyehatnametlerine dayanmaktadır. Belgeselin animasyon kısımlarında da Evliya Çelebi canlandırılmış ve Erol Kardeseci tarafından seslendirilmiştir. Muhteşem Yüzyıl Kösem adlı tarihi-kurgu dizisinde Necip Memili tarafından canlandırılmıştır.

Ayrıca bakınız

değiştir

Notlar

değiştir
  1. ^ Evliyâ Çelebi'nin Mısır'da, Kahire'de öldüğüne dair söylenceler olmakla birlikte, Mısır'dan İstanbul'a döndükten sonra öldüğüne dair iddialar da vardır.

Kaynakça

değiştir
  1. ^ a b "Evliya Çelebi 1611-1685". 1 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Eylül 2019. 
  2. ^ Kahraman, S.A., Dağlı, Y., Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Yapı Kredi Yayınları. 1.Kitap 1.Cilt sayfa, 2-5
  3. ^ ...Rabb'ın hikmeti, Yezdân'ın hidayeti, Kur'ân-ı Kerîm sure ve âyetlerinin bereketiyle hasta dil CenÄb-ı Hak tarafından yardım isteyip doğum yerimiz olan İstanbul'da evimizin köşesinde değirmi yastık üzerinde murat uykusuna daldık... (Kahraman, S.A., Dağlı, Y. Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Yapı Kredi Yayınları. 1.Kitap 1.Cilt sayfa, 2-5)
  4. ^ a b c d "Arşivlenmiş kopya". 26 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ekim 2015. 
  5. ^ "Evliya Çelebi [1611-1685?]". TTK. 12 Eylül 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2024. 
  6. ^ Seyit Ali Kahraman, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 9. kitap 2. cilt, s, 89 (Bergama Kalesi bölümünde gerçekleşen olayda Evliya Çelebi'nin, babasının ve kız kardeşinin Kütahya'daki evlerinde olduğu yazar)
  7. ^ Evliya Çelebi, Seyahatnâme 1. cilt
  8. ^ Seyahatnâme, c, 3, s, 443, 444
  9. ^ Evliyâ Çelebî, Evliyâ Çelebî Seyâhat-nâmesi, Yapı Kredi Yayınları, 9. Kitâp, İstanbul, 2000, s, 17,19
  10. ^ Seyahatnâme, c,1, s, 424, 425
  11. ^ 2010-2011 Faaliyet Raporları. 28 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. unesco.org.tr. Erişim Tarihi:19.10.2016
  12. ^ "Sorularla Evliya Çelebi, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2011-Ankara, ÜlküÇelik Şavk" (PDF). 12 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Nisan 2013. 
  13. ^ Tatlı konuşmaları ile büyüklerin, özellikle padişahların güzel zaman geçirmelerini sağlamakla görevli kimselere verilen unvan
  14. ^ Seyahatnâme, c, 1, s, 244
  15. ^ iç ağası: Vezirlerin gözde uşağı
  16. ^ Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Kütahya Şehri, 1932, s, 131
  17. ^ herkesin huyuna göre davranan, nabza göre şerbet vermesini bilen kimse
  18. ^ Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Yapı Kredi Yayınları, 2011, 1. Kitap 1. Cilt, sayfa, 2
  19. ^ Seyahatnâme; c. 2, s. 4-5
  20. ^ Seyahatnâme, c,1, s, 503
  21. ^ Pfeiffer-Taş, Şule (2015). ""Evliya Çelebi'de Osmanlı Şehiriçi Hanları ve Kervansarayları: Mimari ve İşlevsel Sınıflandırma"". Cemal Kafadar-Gönül A.Tekin (eds.) N.Tezcan-S.Tezcan (Guesteds.) (Ed.). Çekirge Budu- Festschrift in Honor of Robert Dankoff. Journal of Turkish Studies, Harvard University. ss. 335-348. 
  22. ^ Fatih Kemik (2008), Evliya Çelebi Seyahatnamesi'ndeki halk etimolojisi örnekleri üzerine, Uluslararası Evliya Çelebi ve Seyahatname Sempozyumu 3-5 Nisan 2008, Bilkent Üniversitesi Türk Edebiyatı Merkezi
  23. ^ Pfeiffer-Taş, Şule (2020). "Viyana Seyahati Anlatısında Evliya Çelebi' nin İmparator I. Leopold' u Betimlemesinin Sanat Eserleri Üzerinden Değerlendirilmesi". E. Yılmaz, N. Tezcan, N. Demir (Ed.). Semih Tezcan Kitabı. Nobel Akademik Yayıncılık. ss. 291-312. 

Dış kaynaklar

değiştir
  • Ak, Mahmut (1999) "Evliya Çelebi" Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar Ansiklopedisi Cilt:1 sayfa:426-428, İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, ISBN 975-08-0071-0
  • Tezcan, Nuran ve Tezcan, Semih (ed.), (2011) Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları[1]
  • Dankoff, Robert ve Tezcan, Nuran (2011) Evliya Çelebi'nin Nil Haritası - Dürr-i bî misîl în ahbâr-ı Nîl, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
  • Evliya Çelebi, (1996-) Evliya Çelebi Seyahatnâmesi. 10 Cilt, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
  • Kahraman, Seyit Ali ve Dağlı, Yücel (2013) Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, 2 Cilt, İstanbul:Yapı Kredi Yayınları ISBN 9789750824326.
  • Evliya Çelebi, (2005) Seyahatnamesi. 2 Cilt. Berlin: Cocuk Klasikleri Dizisi. ISBN 975-379-160-7 (Günümüz Türkçesi ile çocuklar için hazırlanmış seçmeler)
  • Dankoff, Robert (Tr.çev.: Müfit Günay) (2010), Seyyah-ı Âlem Evliyâ Çelebi’nin Dünyaya Bakışı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, ISBN 9789750818790

Dış bağlantılar

değiştir
 
Wikimedia Commons'ta Evliya Çelebi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.


  1. ^ Pfeiffer-Taş, Şule (2011). "Seyahatname'de Bursa, Kayseri ve Urfa Çarşıları". Nuran Tezcan – Semih Tezcan (Ed.). Doğumunun 400. Yılında Evliya Çelebi. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. ss. 192-205. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Evliya_Çelebi&oldid=34141953" sayfasından alınmıştır