İçeriğe atla

Afganistan'da din

Vikipedi, özgür ansiklopedi
Makale serilerinden
Afganistan'da din
Mezar-ı Şerif, Afganistan'da bulunan en büyük cami olan Mavi Cami
Baskın
Sünnilik
Diğer
Tarihi
Tartışmalı konular
Afganistan'da din (2012)
din yüzdelik
Sünnilik
  
 %90
Şiilik
  
 %9.7
Diğer dinler
  
 %0.3







Afganistan'da din (2012)

  Sünnilik (%90)
  Şiilik (%9.7)
  Diğer dinler (%0.3)

Afganistan, vatandaşlarının çoğunun İslam'a inandığı bir islam devletidir. Nüfusun yüzde 90'ı Sünniliği takip ederken yüzde 9,7'si ise Şiiliği takip etmektedir.[1] The World Factbook'a göre, Sünniler nüfusta yüzde 84.7 ila 89.7, Şiiler ise yüzde 10 ila 15 arasında yer kaplamaktadır. Halkın yüzde 0.3'ü diğer dinleri takip etmektedir.

2022 yılında Freedom House, Afganistan'daki din özgürlüğünü 4 üzerinden 1 olarak değerlendirdi.[2]

Tarih

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bugün Afganistan olarak bilinen bölgedeki dini demografi, tarihte birçok kez değişti. Antik ve Klasik dönemlerde Zerdüştlük, Hinduizm ve ardından Budizm bölgedeki başlıca dini yapıyı oluşturuyordu. İslam, Râşidîn Halifeliği'nin bölgenin bazı kısımlarını fethettiği 7. yüzyıldaki ilk karşılaşmadan sonra yavaş yavaş bölgedeki ana din haline geldi.

Bazıları tarafından Zerdüştlük'ün MÖ 1800 ila 800 yılları arasında şimdiki Afganistan'da ortaya çıktığına inanılıyor; dinin kurucusu Zerdüşt'ün o zamanlar bölge Ariana olarak anılırken Belh'te yaşayıp öldüğü düşünülüyor.[3][4] Yine bazıları Zerdüştlük'ün yükselişi sırasında bölgede eski Doğu İran dillerinin konuşulduğunu düşünmektedir. MÖ 6. yüzyılın ortalarında Ahamenişler, Medleri devirdi ve Arachosia, Aria ve Baktriya'yı doğu sınırları içerisine dahil etti. Ahameniş kralı I. Darius'un mezar taşı üzerindeki bir yazıt, fethettiği 29 ülkenin yer aldığı listede Kâbil Vadisi'nden bahsetmektedir.[5]

İslam'ın gelişinden önce Güney Afganistan, Zerdüştlük'ün kalesiydi. İran ile Arachosia arasında Zerdüştlük inancı açısından yakın ilişkiler mevcuttu.[6] Avesta'nın İran'a Arachosia üzerinden ulaştığına inanılmaktadır. Bu nedenle bölge aynı zamanda "Zerdüştlük'ün ikinci vatanı" olarak da değerlendirilmektedir.[7]

Esas olarak günümüz Afganistanı'nın doğu ve güney bölgelerinde yoğunlaşan erken Hint-Aryan sakinleri (MÖ 2000 ile 1500 yılları arasında) Hinduizm'in taraftarlarıydı. Bu yerli gruplar arasında dikkate değer olanlar Gandhariler ve Kambojalar'dı.[8] Paşayiler ve Nuristaniler ise bu Hint-Aryan Vedik halkının çağdaş örnekleridir.[9][10][11][12][13] Afganistan'daki doğu İran etnik grubunun çoğunluğunu oluşturan Pakthalar ve Peştunlar'dan gelen Vedik atalardan oluşan bir parça da Hinduizm ve Budizm'i yaygın bir şekilde takip ediyordu.[14][15]

“ "Pakthalar, Bhalanazlar, Vişaninler, Alinalar ve Sivas beş sınır kabilesiydi. Pakthalar Kruma'nın doğduğu tepelerde yaşıyordu. Zimmer onların günümüzün doğu Afganistanı'nda bulunduğu düşünüyor ve onları modern Peştun halkı ile özdeşleştiriyordu."[16] „

Büyük İskender'in MÖ 4. yüzyıldaki fetih ve işgallerinin ardından, halef devlet Selefkî İmparatorluğu, bir ittifak anlaşmasının parçası olarak bölgenin çoğunu Hint Maurya İmparatorluğu'na devrettiği MÖ 305 yılına kadar bölgeyi kontrol etti. Mauryalılar Budizm'i Hindistan'dan Afganistan'a getirdiler ve devrildikleri MÖ 185'e kadar güney ve doğu Afganistan'ın bazı kısımlarını kontrol ettiler.

7. yüzyılda Arap Emevîler, Nihâvend Muharebesi'nde Sasaniler'i kesin bir şekilde mağlup ettikten sonra, günümüzde Afganistan olarak bilinen bölgeye girdiler. Bu büyük yenilginin ardından son Sasani İmparatoru III. Yezdicerd, aranan bir kaçak haline geldi ve doğuya, Orta Asya'nın derinliklerine kaçtı. Araplar Yezdigirt'i takip ederken bölgeye İran'ın kuzeydoğusundan girmeyi seçtiler.[17] ve ardından Afganistan'ın geri kalanına doğru ilerlemeden önce ordularının büyük bir bölümünü konuşlandırdıkları Herat'a gittiler. Araplar, İslam'ı yerel halk arasında yaymak için büyük çaba harcadılar.

Kuzey Afganistan bölgesinde yaşayan insanların büyük bir kısmı, özellikle Hişâm bin Abdülmelik (724'ten 743'e kadar halife) ve Ömer bin Abdülazîz'in (717'den 720'ye kadar halife) hükümdarlığı döneminde, Emevi misyonerlik çabaları aracılığıyla İslam'ı kabul etti.[18] Mutasım'ın hükümdarlığı sırasında İslam genel olarak bölgedeki yerliler arasında yaygındı ve son olarak Yakub bin Leys el Seferî döneminde İslam, Afganistan'ın diğer büyük şehirleriyle birlikte Kâbil'de açık ara baskın din haline geldi. Daha sonra Sâmânîler, İslam'ı Orta Asya'daki küçük kasabalarda yaydı ve Kur'an'ın Farsçaya ilk tam tercümesi 9. yüzyılda gerçekleşti. 9. yüzyıldan bu yana İslam, ülkenin dini ortamına hakim oldu. Afganistan'ın doğu sınırlarındaki Hindu Şahi Hanedanı'nın kalıntıları, 998 ve 1030 yılları arasında Gazneli Mahmud tarafından yok edildi.[19]

1890'lara kadar ülkenin Nuristan bölgesi, Animizm'i ve eski Hinduizm'i takip eden ve etnik açıdan farklı bir halk olan Nuristaniler nedeniyle Kafiristan ("kâfirlerin ülkesi") olarak biliniyordu.[20]

20. yüzyıla gelindiğinde nüfusun yüzde 99'unu Müslümanlar oluşturuyordu. Ancak ülkenin Hindular ve Yahudiler gibi dini azınlıkları 1970'lerin başlarından itibaren "tam dini özgürlüğe" sahipti.[21]

Kuzey Afganistan'daki Mezar-ı Şerif şehrindeki Mavi Cami'de (Ali'nin Türbesi olarak da bilinir) namaz kılan erkekler

Komünist bir hükûmeti destekleyen 1979 Sovyet işgali, Afgan siyasi çatışmasında büyük bir dini müdahaleyi tetikledi. Afganistan Demokratik Cumhuriyeti (1980-1987) laik bir devletti. Bunun üzerine ülkedeki Müslümanlar çok kültürlü siyasi muhalefeti birleştirdi. Sovyet destekli Marksist ideolojideki rejim ve Afganistan Demokratik Halk Partisi (ADHP), Müslümanlar'ın etkisini azaltmak için harekete geçti. ADHP, birçok Müslümanı hapsetti, işkence etti ve öldürdü.[22] 1987'deki Ulusal Uzlaşma görüşmelerinin ardından İslam yeniden devletin ana dini haline geldi ve ülke, resmi adından "Demokratik" kelimesini kaldırdı. 1987-1992 yılları arasında ülkenin resmi adı Afganistan Cumhuriyeti idi.[23] O günden bu yana Sihler, Hindular, Hristiyanlar ve Zerdüşt azınlıklar azaldı; 1970'lerde ülkede yaklaşık 500.000 Sih ve 200.000 Hindu olduğu tahmin edilirken, 2017'de bu sayı 7.000 ila 10.000 kişiye kadar azaldı.[24][25][26][27][28]

Taliban, 1990'larda Afganistan İç Savaşı'nı kazandı ve şeriatla yönetilen bir islam devleti olan Afganistan İslam Emirliği'ni kurdu. 2001 yılında Taliban'ın devrilmesinin ardından, 2004 yılında devlet destekli İslam ile demokrasiyi birleştiren yeni bir devlet olan Afganistan İslam Cumhuriyeti kuruldu. 2021'de Cumhuriyetin yıkılması ve Taliban'ın yönetime geri dönmesiyle birlikte gazeteciliğe ve yabancılara yönelik sert baskılar, Afganistan'daki dini durum hakkında güvenilir raporlar almayı zorlaştırdı.

Afganlar için İslam, Afganistan gibi çok aşiretli ve birden fazla etnik gruptan oluşan toplumlar için birleştirici bir sembolik sistemi temsil etmektedir. Camiler sadece ibadethane olarak değil, sakinleri için barınma, buluşma ve sohbet mekanları, sosyal dini şenliklerin ve okulların odak noktası gibi çok sayıda işleve de hizmet etmektedir. Hemen hemen her Afgan, gençlik yıllarında bir zamanlar bir cami okulunda okumuştur; bazılarının almış oldukları tek örgün eğitim budur.

Azınlık olan dini gruplar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Demografik

[değiştir | kaynağı değiştir]

Pew Forum'un 2009'daki bir veri raporunda Sünnilerin nüfusunun %80-85'ini, Şiilerin ise %10-15'ini oluşturduğu belirtildi. Başta Hindular, Sihler, Bahailer ve Hristiyanlar olmak üzere diğer dini gruplar toplam nüfusun yüzde 0,3'ünden azını oluşturuyor. Ayrıca rapora göre ülkede birkaç yüz Ahmedî vardı ve hiç Yahudi yoktu.[29]

Şii İslam

[değiştir | kaynağı değiştir]

Şiiler'in nüfusun %7si [1] ila %20si[30] arasında bir kısmını oluşturduğu düşünülmektedir. Aralarında küçük bir Sünni azınlık olmasına rağmen, ülkedeki Hazaralar'ın çoğunluğu Şii'dir, çoğunlukla İsnaaşeriyye mezhebindendir ve İsmaililik kolunu takip eden bazı küçük gruplar da vardır.[31][32] Ayrıca, Afganistan'da geleneksel olarak Şii olan Kızılbaşlar da vardır.[33]

Afganistan'daki Şii Müslümanlar, Afganistan ile komşusu İran İslam Cumhuriyeti arasındaki gerilimin ana kaynağıdır. Hüküm süren Taliban Sünni'dir, İran ise Şii'lerin hakimiyetindedir. Bu nedenle Afganistan'daki Şii azınlığa yönelik muamele, Afganistan'ın en önemli komşularından biriyle ilişkilerini etkiliyor.

Modernist ve mezhepsiz Müslümanlar

[değiştir | kaynağı değiştir]

Çağdaş dönemde Modernist İslam ve mezhepsiz İslam hareketinin en önemli figürlerinden biri Cemaleddin Efganî idi.

Zerdüştlük

[değiştir | kaynağı değiştir]

Dünya Hristiyan Ansiklopedisi'ne göre 1970'te 2.000 Afgan'ın Zerdüşt olduğu belirlendi.[34]

Hint dinleri

[değiştir | kaynağı değiştir]

Tarihsel olarak Afganistan'ın güney ve doğu kesimleri uzun dönemler boyunca Hindu-Budist egemenliği altındaydı.

1.300 Afgan Sih[35][36] ve 600'den fazla Hindu[36] Kabil, Celalabad ve Gazne gibi bölgelerde yaşamaktadır.[37][38] Senatör Awtar Singh, 2010 yılında Afganistan parlamentosundaki tek Sih'ti.[39]

Afganistan'daki Budizm tarihinin dikkate değer bir kalıntısı, 6. ve 7. yüzyıllarda oyulmuş devasa Bamyan Buda heykelleriydi. Heykeller Mart 2001'de iktidardaki Taliban tarafından putperestçe olduğu gerekçesiyle yıkılmıştı. Taliban askerleri onları yok etmek için roket ve silah kullandı.[40]

Bahâîlik

[değiştir | kaynağı değiştir]

Bahailer 1880'lerden beri Afganistan'da yaşamaktadır. 2010 yılı itibarıyla Afganistan'da yaklaşık 16.500 Bahai vardı.[41]

Hristiyanlık

[değiştir | kaynağı değiştir]

Doğrulanmamış bazı raporlar, ülkede 1.000 ila 18.000 arasında Afgan Hristiyan'ın inançlarını gizlice uyguladığını belirtiyor.[42] 2015 yılında yapılan bir araştırma, ülkede Müslüman kökenli yaklaşık 3.300 Hristiyan'ın ikamet ettiğini bildiriyor.[43]

Yahudilik

[değiştir | kaynağı değiştir]

Afganistan'da 1979 Sovyet İşgali'nden önce ve sonra ülkeden kaçan küçük bir Yahudi cemaati vardı. Taliban'ın 1990'lı yıllarda ülkenin kontrolünü ele geçirmesinin ardından İslam'a geçmek zorunda kalan 500 ila 1000 arasında gizli Yahudi'nin bulunduğu düşünülüyor. İsrail, Amerika Birleşik Devletleri, Kanada ve Birleşik Krallık'ta bu Afgan Yahudi gurbetçi toplulukları var. Son gurbetçi Yahudi Zablon Simintov, Taliban'ın ülkeyi ele geçirmesinin ardından 7 Eylül 2021'de ülkeyi terk etmişti.[44][45][46]

2021'den sonra din özgürlüğü

[değiştir | kaynağı değiştir]

Taliban, Eylül 2021'de iktidarı geri aldı. 2022 tarihli bir raporda, ülkenin, yasaları ve yönetiminin şeriat hukuku ile tutarlı olması gereken İslami bir emirlik olduğunu söyledikleri belirtildi. Gayrimüslimler Müslümanlardan gelen tacizlerin devam ettiğini bildirirken, Bahâîliler ve Hristiyanlar sürekli açığa çıkma korkusuyla yaşamaya devam ediyorlar.[29]

2023 yılında azınlıklara yönelik ihlallerin Eylül 2021'den sonra arttığı bildirildi. Özellikle çok sayıda azınlık halkı İran, Pakistan gibi komşu ülkelerin yanı sıra daha uzak ülkelere kaçtı.[47]

Kaynakça

[değiştir | kaynağı değiştir]
  1. ^ a b "Chapter 1: Religious Affiliation". The World's Muslims: Unity and Diversity. Pew Research Center's Religion & Public Life Project. 9 Ağustos 2012. 26 Aralık 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2013. 
  2. ^ "Freedom House, Retrieved 2023-04-25". 30 Eylül 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2023. 
  3. ^ Bryant, Edwin F. (2001) The Quest for the Origins of Vedic Culture: The Indo-Aryan Migration Debate Oxford University Press, 978-0-19-513777-4.
  4. ^ Afghanistan: ancient Ariana (1950), Information Bureau, p3.
  5. ^ "Chronological History of Afghanistan – the cradle of Gandharan civilisation". Gandhara.com.au. 15 Şubat 1989. 9 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2012. 
  6. ^ "Welcome to Encyclopaedia Iranica". 23 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2023. 
  7. ^ The idea of Iran. An essay on its origin, Gnoli Gherardo, page 133
  8. ^ "UNESCO World Heritage Centre: Taxila". 8 Ağustos 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2023. 
  9. ^ Minahan, James B. (10 Şubat 2014). Ethnic Groups of North, East, and Central Asia: An Encyclopedia (İngilizce). ABC-CLIO. s. 217. ISBN 9781610690188. Historically, north and east Afghanistan was considered part of the Indian cultural and religious sphere. Early accounts of the region mention the Pashayi as living in a region producing rice and sugarcane, with many wooded areas. Many of the people of the region were Buddhists, though small groups of Hindus and others with tribal religions were noted. 
  10. ^ Weekes, Richard V. (1984). Muslim peoples: a world ethnographic surveyÜcretsiz kayıt gerekli (İngilizce). Greenwood Publishing Group. s. 601. ISBN 9780313233920. 
  11. ^ Khanam, R. (2005). Encyclopaedic ethnography of Middle-East and Central Asia (İngilizce). Global Vision Publishing House. s. 631. ISBN 9788182200654. 
  12. ^ "The Pashayi of Afghanistan" (İngilizce). Bethany World Prayer Center. 1997. 30 Mart 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2019. Before their conversion to Islam, the Pashayi followed a religion that was probably a corrupt form of Hinduism and Buddhism. Today, they are Sunni (orthodox) Muslims of the Hanafite sect. 
  13. ^ Richard F. Strand (31 Aralık 2005). "Richard Strand's Nuristân Site: Peoples and Languages of Nuristan". nuristan.info. 1 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2012. 
  14. ^ India: from Indus Valley civilisation to Mauryas By Gyan Swarup Gupta Published by Concept Publishing Company, 1999 81-7022-763-1, 978-81-7022-763-2, page 199.
  15. ^ Comrie, Bernard (1990). The World's Major Languages. Oxford University Press. s. 549. 
  16. ^ Ancient Pakistan: Volume 3, University of Peshawar. Dept. of Archaeology - 1967, Page 23
  17. ^ Arabic As a Minority Language, by Jonathan Owens, pg. 181
  18. ^ The Preaching of Islam: A History of the Propagation of the Muslim Faith, by Thomas Walker Arnold, pg. 183
  19. ^ Ewans, Martin (2002). Afghanistan A New History. Psychology Press. s. 15. ISBN 0-415-29826-1. 
  20. ^ Klimberg, Max (1 Ekim 2004). "NURISTAN". Encyclopædia Iranica. Online. United States: Columbia University. 1 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  21. ^ Mahmood, Tahir (1974). "Law and Social Development in India and Afghanistan: A Comparative Perspective". Journal of the Indian Law Institute. 16 (2). ss. 229-242. ISSN 0019-5731. JSTOR 43950357. 3 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2023. 
  22. ^ "COMMUNISM, REBELLION, AND SOVIET INTERVENTION". United States: Library of Congress Country Studies. 1997. 15 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Aralık 2010. 
  23. ^ Vogelsang, Willem (2001). The Afghans. Wiley. ISBN 978-0-631-19841-3. Erişim tarihi: 22 Mart 2009. 
  24. ^ Goyal, Divya (28 Temmuz 2020). "Sikhs and Hindus of Afghanistan — how many remain, why they want to leave". The Indian Express. 6 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2023. 
  25. ^ Ruchi Kumar (1 Ocak 2017). "The decline of Afghanistan's Hindu and Sikh communities". Al Jazeera. 4 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2023. 
  26. ^ "Nearly 99% Of Hindus, Sikhs Left Afghanistan in Last Three decades". TOLOnews (İngilizce). 3 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Şubat 2021. 
  27. ^ Ruchi Kumar (19 Ekim 2017). "Afghan Hindus and Sikhs celebrate Diwali without 'pomp and splendour' amid fear". 26 Ekim 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Temmuz 2021. 
  28. ^ Bagchi, Joymala. "Sikh Afghan Nationals Narrate Their Stories Of Fear, Suppression And Anxiety Faced In Kabul". businessworld.in. 27 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Temmuz 2020. 
  29. ^ a b "US State Dept 2021 report". 18 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2023. 
  30. ^ "Country Profile: Afghanistan" (PDF). Library of Congress Country Studies on Afghanistan. Library of Congress. August 2005. 8 Nisan 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2010. Religion: Virtually the entire population is Muslim. Between 80 and 85 percent of Muslims are Sunni and 15 to 19 percent, Shia. 
  31. ^ 1911 Encyclopædia Britannica – Hazara (Race)
  32. ^ Ehsan Yarshater ((Ed.)). "HAZĀRA". Encyclopædia Iranica. Online. United States: Columbia University. 17 Kasım 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Aralık 2007. 
  33. ^ "Qizilbash". United States: Library of Congress Country Studies. 1997. 25 Nisan 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2010. 
  34. ^ "NATION: Afghanistan". www.vanderbilt.edu. 18 Ocak 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  35. ^ "Solidarity for Sikhs after Afghanistan massacre". www.aljazeera.com. 23 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mart 2020. 
  36. ^ a b "Country Policy and Information Note Afghanistan: Sikhs and Hindus/" (PDF). 11 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Mart 2020. 
  37. ^ Majumder, Sanjoy (15 Eylül 2003). "Sikhs struggle in Afghanistan". BBC News. 22 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2010. 
  38. ^ Melwani, Lavina (April 1994). "Hindus Abandon Afghanistan". New York: hinduismtoday.com. 11 Ocak 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2010. January Violence Is the Last Straw-After 10 Years of War, Virtually All 50,000 Hindus have Fled, Forsaking 
  39. ^ "Afghanistan: Dwindling Sikh Community Struggles To Endure In Kabul". www.sikhnet.com. 13 Ocak 2010. 4 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2023. 
  40. ^ Dehghanpisheh, Babak (31 Aralık 2001). "Rebuilding the Bamiyan Buddhas". nbcnews.com. 27 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Kasım 2021. 
  41. ^ "QuickLists: Most Baha'i (sic) Nations (2010)". Association of Religion Data Archives. 2010. 2 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ekim 2020. 
  42. ^ USSD Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor (2009). "International Religious Freedom Report 2009". 30 Kasım 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mart 2010. 
  43. ^ Johnstone, Patrick; Miller, Duane Alexander (2015). "Believers in Christ from a Muslim Background: A Global Census". IJRR. 11 (10). ss. 1-19. 13 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ekim 2015. 
  44. ^ "Washingtonpost.com - Afghan Jew Becomes Country's One and Only - N.C. Aizenman". 16 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2023. 
  45. ^ "As Taliban take charge, uncertain future for Afghanistan's Jewish heritage sites". 20 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2023. 
  46. ^ "Afghanistan's Last Jew Leaves After Taliban Takeover". Haaretz. The Associated Press. 8 Eylül 2021. 13 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Eylül 2021. 
  47. ^ "Christian Solidarity Worldwide, March 2023 report". 14 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Aralık 2023. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Afganistan%27da_din&oldid=33488299" sayfasından alınmıştır