Cizre sayfasının kaynağını görüntüle

{{Diğer anlamı2|Cezire}}
{{Yerleşim bilgi kutusu
 | ad                           = Cizre
 | resmi_ad                     = 
 | diğer_ad                     =
 | takma_ad                     = 
 | slogan                       = 
 | ülke                         = Türkiye
 | yerleşim_türü                = İlçe
 | kent_türü                    = 
 | görüntü                      = Cizre-July2012-01.JPG
 | görüntü_boyutu               = 
 | görüntü_açıklaması           = Cizre'nin havadan görünümü, 2012
 | bayrak                       = 
 | bayrak_boyutu                = 
 | image_blank_emblem           = 
 | blank_emblem_türü            = 
 | blank_emblem_size            = 
 | flag_link                    = 
 | damga                        = 
 | damga_boyutu                 = 
 | damga_link                   = 
 | arma                         = 
 | arma_boyutu                  = 
 | city_logo                    = 
 | harita                       = Şırnak districts.png
 | harita_boyutu                = 250px
 | harita_açıklaması            = Şırnak haritası
 | dot_harita                   = 
 | nokta_harita_boyutu          = 
 | nokta_harita_açıklaması      = 
 | raptiye_harita               = Turkey
 | raptiye_etiket_konum         = Cizre
 | raptiye_harita_boyutu        = 
 | altbölüm_türü                = [[Ülkeler listesi|Ülke]]   
 | altbölüm_adı                 = {{TUR}}
 | altbölüm_türü1               = [[Türkiye'nin coğrafi bölgeleri|Bölge]]
 | altbölüm_adı1                = [[Güneydoğu Anadolu Bölgesi|Güneydoğu Anadolu]]
 | altbölüm_türü3               = [[Türkiye'nin illeri|İl]]
 | altbölüm_adı3                = [[Şırnak (il)|Şırnak]]
 | kuruluş_sıfatı               = 
 | kuruluş_tarihi               = 
 | kurucu                       = 
 | named_for                    = 
 | seat                         = 
 | seat_type                    = 
 | parts                        = 
 | parts_türü                   = 
 | parts_style                  = 
 | yönetim_türü                 = 
 | yönetim_dipnotlar            = 
 | önder_türü                   = Kaymakam
 | önder_adı                    = Nazlı Demir
 | önder_parti                  = 
 | önder_türü1                  = Belediye Başkanı
 | önder_adı1                   = Güler Yerbasan ([[Halkların Eşitlik ve Demokrasi Partisi|DEM Parti]])
 | toplam_türü                  = 
 | yüz_ölçümü_magnitude         = 1.300
 | yüz_ölçümü_toplam_dunam      = 
 | yüz_ölçümü_toplam_km2        = 
 | yüz_ölçümü_land_km2          = 
 | yüz_ölçümü_su_km2            =  
 | yüz_ölçümü_urban_km2         = 
 | yüz_ölçümü_blank1_km2        = 
 | yüz_ölçümü_blank1_title      = 
 | nüfus_as_of                  = 
 | nüfus_not                    = 
 | nüfus_urban                  = 145.633(Kent Merkezi)
 | nüfus_toplam                 = 161.178
 | nüfus_yoğunluğu_km2          = 
 | nüfus_yoğunluğu_urban_km2    = 
 | nüfus_yoğunluğu_metro_km2    = 
 | nüfus_metro                  = 
 | nüfus_blank1                 = 
 | nüfus_blank1_title           = 
 | nüfus_yoğunluğu_blank1_km2   = 
 | unit_pref                    = 
 | zaman_dilimi                 = 
 | utc_offset                   = 
 | zaman_dilimi_DST             = 
 | utc_offset_DST               = 
        | latd   =37 | latm        =19 | lats        =30 | latNS       =N
        | longd  =42 | longm       =11 | longs       =45 | longEW      =E 
 | rakım_m                      = 
 | rakım_max_m                  = 360
 | rakım_min_m                  = 
 | rakım_dipnotlar              = 
 | posta_kodu_türü              = 
 | posta_kodu                   = 73200
 | alan_kodu                    = (486)
 | iso_kodu                     = 
 | kardeş1                      = 
 | kardeş1_ülke                 = 
 | blank_name                   = 
 | blank_info                   = 
 | website                      = [http://www.cizre.bel.tr Cizre Belediyesi] <br> [http://www.cizre.gov.tr/ Cizre Kaymakamlığı]
 | dipnotlar                    = 
}}
'''Cizre''' ({{Dil|ku|Cizîr|dil_adı=e}}), [[Türkiye]]'nin [[Şırnak (il)|Şırnak]] iline bağlı bir ilçedir.

[[Dicle|Dicle ırmağının]] sağ kıyısında deniz seviyesinden 400 m. kadar yüksekte kurulmuştur. Tarihsel rivayetlere göre Cizre'deki yerleşimlerin geçmişi [[Tufan|Nuh Tufanı]] öncesine dayanır. Cumhuriyet döneminin başından itibaren [[Mardin]] iline bağlı bir ilçenin merkezi iken 16 Mayıs 1990'da Şırnak'a bağlanmıştır. Alanı, 460 kilometrekaredir.

== İsmi ==
En eski ismi Kardu Rahipliği anlamına gelen "Kardu Gazarta" dir. Modern Kürt kelimesinin en eski yazılış biçimi Kardu'dur.<ref>Reynolds, G. S. "A Reflection on Two Qurʾānic Words (Iblīs and Jūdī), with Attention to the Theories of A. Mingana".&nbsp;''Journal of the American Oriental Society''&nbsp;'''124'''&nbsp;(4 date=October–December 2004): 683, 684, 687.</ref> Şehre Persler ''Gazarta'' ve ''Bazibda'', [[Abbasiler]] -onların devrinde şehrin yöneticisi Ömer olduğundan - ''Cezire-i İbn-i Ömer ve daha sonra ''Cizîra Botan'' demişlerdi. [[Akkoyunlular]] Cizre'ye ''Ceziretuşşeref'' derlerdi.

Cezire [[Arapça]]da "ada" anlamına gelir, [[Dicle]] nehri burada kıvrılıp bir su adası gibi bir alan oluşturduğundan adaya benzetilmiştir. Şehir 16. yüzyıldan itibaren günümüzde olduğu Cizre adıyla anılmaya başlamıştır.<ref name=":0">{{Web kaynağı | url = https://islamansiklopedisi.org.tr/cizre | başlık = CİZRE - TDV İslâm Ansiklopedisi | erişimtarihi = 15 Aralık 2021 | dil = Türkçe | çalışma = TDV İslam Ansiklopedisi | arşivengelli = evet |arşivurl= https://web.archive.org/web/20200226121739/https://islamansiklopedisi.org.tr/cizre |arşivtarihi= 26 Şubat 2020 | ölüurl = hayır }}</ref>

== Tarihçe ==

=== İlk yerleşimler ===
Cizre'nin [[Cilalı Taş Devri|Neolitik Dönem]]’in başlarından yerleşime sahne olduğuna dair arkeolojik bulgular vardır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://journals.gen.tr/joa/article/view/879|başlık=CİZRE ŞEHRİNİN KURULUŞ VE GELİŞİMİ|tarih=31 Ekim 2019|sayı=4|dil=Türkçe|sayfalar=433-454|çalışma=JOURNAL OF AWARENESS|cilt=4|ad=Diyar|soyadı=Karademir|issn=2149-6544|doi=10.26809/joa.4.034|erişimtarihi=15 Aralık 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20211215125738/https://journals.gen.tr/joa/article/view/879|arşivtarihi=15 Aralık 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Bazı araştırmacılar şehrin  kuruluşunu  [[Nuh tufanı]]na  bağlamaktadır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://isamveri.org/pdfdrg/D227311/2014/2014_YASINA.pdf | başlık = Arkeolojik Buluntular ve Cudi Dağı'nda Yapılan Araştırmalar | tarih = 27 Eylül 2013 | çalışma = Uluslararası Hz. Nuh ve Cudi Dağı Sempozyumu, 27-29 Eylül 2013, Şırnak | ad = Abdullah | soyadı = Yaşın | arşivengelli = evet | erişimtarihi = 15 Aralık 2021 |arşivurl= https://web.archive.org/web/20211215125738/http://isamveri.org/pdfdrg/D227311/2014/2014_YASINA.pdf |arşivtarihi= 15 Aralık 2021 | ölüurl = hayır }}</ref> Cizre'de kurulu yerleşim, [[Demir Çağı]]nda Doğu Anadolu'daki [[Urartular|Urartu Krallığı]] ile Mezopotamya'daki [[Asurlular|Asur Krallığı]] arasındaki tampon devletlerden birisi olan  A Kumme (''Kumaha'', ''Kummuh'', veya ''Qumaha'', ''Qumenu'') krallığının merkeziydi.

Bölge MÖ 2000 yılından itibaren, [[Babil]], [[Araplar]], [[Asur]]lular, [[Medler]],[[Selevkos]], [[Part İmparatorluğu|Part]], [[Pers İmparatorluğu|Pers]] ve [[Sasani İmparatorluğu|Sasani]]lerin hakimiyeti altında kaldı. Partlar döneminde Hristiyanlık yayıldı. Cizre şehrinin ilk defa kuruluşu, Sasaniler devrinde bir köy yıkıntısı üzerine bir şato ve kale inşa edilmesi ile oldu. Bu şato ve kale [[I. Erdeşîr]] (Erdeşîr-i Bâbekân) tarafından tamir edildi. 297 yılında [[Roma İmparatorluğu|Romalılar]]ın kontrolüne geçene kadar şehir, Sasani hakimiyetindeydi. Diyarbakır, Nusaybin ve Cizre şehirleri 3. ve 4. yüzyıllarda Sasani ve Romalılar arasında savaşlara sebep oldu. Kayıtlarda, ''Bazebda'' ismi ile yer aldı.

=== 7.-16. yüzyıl ===
Bölgenin toprakları için Sasaniler ve Romalılar arasındaki mücadeleye 7. yüzyılda İslam orduları da katıldı. Bölge [[Halife Ömer]] döneminde  İslam ordusu kumandanı [[İyaz bin Ganm|İyâz bin Ganm]] tarafından fethedildi. İlkçağ’dan kalan surlarla çevrelenmiş "cezire" (ada) denilen yerde Cizre şehrinin temelleri yeniden atıldı.<ref name=":0" /> Bir kiliseden çevrilen [[Cizre Ulu Camii|Ulu Cami]] ilk defa bu dönemde ibadete açıldı.

Cizre'de [[Emevîler]] döneminde birçok imar faaliyeti gerçekleşti. Bu dönemde halkın büyük bölümü [[Hâricîler|Hâricî]] idi. Hariciler ve kabileler arası çatışmalar sonucunda acı ve felaket dolu bir dönem yaşandı. Emevî Devleti yıkıldıktan sonra başlayan  [[Abbâsîler]] döneminde şehir bir yandan gelişti, bir yandan sıkıntı ve felaketler yaşadı.<ref name=":1">{{Web kaynağı | url = https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=WBc656i315e2eV6-EZV1ogF_H5o2g5S0b-ck4YWeNYJqbzpbnnc8ASZvymfBkq_C | başlık = Cizre ilçesi yerleşmeleri | erişimtarihi =15 Aralık 2021| tarih = 2014 | çalışma = Harran Üniversitesi  Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi | ad = Diyar | soyadı = Karademir | arşivengelli = evet}}</ref> Başlangıçta ''Cezire'' denilen şehre daha sonra ''Cezîre-i İbn Ömer'' denildi. Bu adın [[Abbas]]i Halifesi [[Emîn]] tarafından Musul valiliğine tayin edilen Hasan b. Ömer b. Hattâb et-Tağlibî'den geldiği düşünülür.<ref name=":0">{{Web kaynağı | url = https://islamansiklopedisi.org.tr/cizre | başlık = CİZRE - TDV İslâm Ansiklopedisi | erişimtarihi =15 Aralık 2021| dil =Türkçe| çalışma = TDV İslam Ansiklopedisi | arşivengelli = evet}}</ref>

10. yüzyılda Cizre  [[Hamdaniler|Hemdan]]i (906-979), [[Büveyhîler|Büveyyhi]] (979-990), [[Mervânîler|Mervani]] (990-1085) hükümdarlıkları yönetimine girdi. 11. yüzyılın başında  [[İbrahim Yınal|İbrâhim Yina]]l’ın önünden kaçan Oğuzlar  Diyarbakır ve Cizre'ye yayıldılar.<ref name=":0">{{Web kaynağı | url = https://islamansiklopedisi.org.tr/cizre | başlık = CİZRE - TDV İslâm Ansiklopedisi | erişimtarihi =15 Aralık 2021| dil =Türkçe| çalışma = TDV İslam Ansiklopedisi | arşivengelli = evet}}</ref>  Yaklaşık bir asır süren Mervani hakimiyetine [[Büyük Selçuklu İmparatorluğu|Büyük Selçuklu İmparatoru]] [[Melikşah|Sultan Melikşah]] zamanında son verildi.

12. yüzyılda [[Zengiler]], [[Eyyûbîler]] bölgenin hakimi oldu  Bu dönemde Cizre, Musul Atabeklerine ve Diyarbakır emirlerine bağlı bir derebeylik gibi yönetilmekteydi. 1261-1262'de  Moğol istilâsına uğradı. 14. yüzyılda  Cizre’yi ziyaret eden [[İbn Battuta|İbn Battûta]], şehrin büyük bir kısmının harabe halinde olduğunu kaydetmiştir. Çeşitli hânedanlara tâbi olarak Cizre'yi yönetmekte olan beylerin idaresi, 1394 yılındaki [[Timur]] istilasında şehrin teslim edilmesi ile son buldu. Bölgenin hakimiyeti için [[Karakoyunlular|Karakoyunluar]] ve [[Akkoyunlular]] mücadele etti. 1508’de Cizre’yi Akkoyunlular’dan geri alan Cizre Beyi Emîr II. Şeref, [[Kızıl Medrese]]'yi  ve çevresindeki külliyeyi inşa ettirdi.

II. Şeref’ten sonra Cizre beyi olan Emîr Ali Bey döneminde şehir kısa bir süre için [[I. İsmail|Şah İsmail]]’in idaresi altına girdi; fakat  Ali Bey tarafından tekrar geri alındı. Ali Bey'in adı günümüzde Cizre’nin ''Ali Bey'' mahallesinin adıdır. Cizre  Osmanlı Sultanı [[Yavuz Sultan Selim]] döneminde [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]] idaresine girdi.bu cızirede mem u zin heye cane can

=== Osmanlı dönemi ===
16. yüzyılda dönemin iki büyük devleti olan [[Safevîler|Safevi]] ve Osmanlı Devletleri Kürt emirlikleri üzerinde hakimiyet sağlamaya çalışmaktaydı. Bu mücadele sonucunda Osmanlılar, Güneydoğu Anadolu'yu fethetti ve  yönetimi bazı kanunlar çerçevesinde yerel yöneticilere bıraktılar. Yavuz Sultan Selim'in [[Çaldıran Muharebesi|Çaldıran Savaşı]]'nda [[I. İsmail|Şah İsmail]]'in ordusunu yenmesinden sonra İmadiye, Hizan, Bitlis ve Cizre’deki Kürt beyleriyle görüşen  [[İdris-i Bitlisî|İdris-i Bitlis]]i, Osmanlı hakimiyetini kabul etmeleri için onları ikna etti. Cizre'yi yöneten  [[Botan Emirliği]] böylece1516-1517'de Osmanlı Devleti idaresine girdi. Osmanlı döneminde uzun süre Cizre'de yönetimin başında "hükümdar, hâkim, emir, mir, bey" gibi çeşitli unvanlara sahip kişiler bulundu.<ref name=":1" />   Osmanlı hakimiyetinden sonra ''Hükümet-i Cezire'' olarak adlandırılan [[Botan Emirliği]] ile Osmanlı Devleti ilişkileri, İran ile yapılan mücadelelerde emirlerin Osmanlılar'ı desteklemeleri sebebiyle genellikle olumlu idi.<ref name=":1">{{Web kaynağı | url = https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/TezGoster?key=WBc656i315e2eV6-EZV1ogF_H5o2g5S0b-ck4YWeNYJqbzpbnnc8ASZvymfBkq_C | başlık = Cizre ilçesi yerleşmeleri | erişimtarihi =15 Aralık 2021| tarih = 2014 | çalışma = Harran Üniversitesi  Sosyal Bilimler Enstitüsü yüksek lisans tezi | ad = Diyar | soyadı = Karademir | arşivengelli = evet}}</ref> [[IV. Murad]] döneminde emirlerin idaresine son verilmek istendi ancak beyler idareyi tekrar ellerine aldı.

Osmanlı hakimiyetinde iken şehir, [[Musul]] üzerinden gelen ve [[Mardin]]’de iki kola ayrılarak biri Diyarbekir üzerinden Karadeniz kıyılarına, ötekisi Urfa üzerinden Halep’e giden ticaret kervanları için önemli bir konaklama yeri işlevi gördü. Ayrıca Dicle ırmağı vasıtasıyla Diyarbekir ile Musul arasında keleklerle nakliyat yapanlar için de bir konaklama yeriydi.<ref name=":0">{{Web kaynağı | url = https://islamansiklopedisi.org.tr/cizre | başlık = CİZRE - TDV İslâm Ansiklopedisi | erişimtarihi =15 Aralık 2021| dil =Türkçe| çalışma = TDV İslam Ansiklopedisi | arşivengelli = evet}}</ref>

1839 yılında ilan edilen [[Tanzimat Fermanı]], Osmanlı Devleti'nde beylik ve derebeylik sistemini sona erdiren yen bir idari düzenleme getirdi. Tanzimat’ın, Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde uygulanmaya başlaması ile Kürt beyleri ile hükûmet karşı karşıya geldi. Yüzyıllar boyu bölgeyi yönetmiş bulunan bir aileden gelen Cizre mütesellimi [[Bedirhan Bey]], diğer Kürt beyleriyle birlikte 1843 yılında bir isyan başlattı. İsyan, 1847 yılındaki askeri harekatla sonlandırıldı, Bedirhan Bey ve aile fertlerinin ele geçirilerek bölgeden uzaklaştırıldı.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/215499|başlık=BEDİRHAN BEY İSYANI Tanzimat’ın Diyarbakır ve Çevresinde Uygulanmasına Karşı Bir Tepki Hareketi|tarih=1 Aralık 2010|sayı=12|sayfalar=15-38|çalışma=Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi|ad=Cabir|soyadı=Doğan|erişimtarihi=15 Aralık 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200325024407/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/215499|arşivtarihi=25 Mart 2020|ölüurl=hayır}}</ref>

[[II. Abdülhamid]] döneminde  Osmanlı Devleti, [[Osmanlı Ermenileri|Ermenilerin]] hak iddia ettiği Doğu Anadolu Bölgesinin imparatorluk sınırları içinde kalması için Ermeni silahlı çetelere karşı Kürt aşiretlerinden [[Hamidiye Alayları]] adlı paramiliter birlikler kurdu.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/117926|başlık=II.Abdülhamit ve Kürtler-Ermeniler|tarih=1 Haziran 2010|sayı=21|dil=Türkçe|sayfalar=131-138|çalışma=Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi|cilt=2010|ad=Prof Bayram|soyadı=Kodaman|issn=1300-9435|erişimtarihi=15 Aralık 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200325185051/https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/117926|arşivtarihi=25 Mart 2020|ölüurl=hayır}}</ref> Cizre, Mardin sancağındaki en yoğun Ermeni nüfusuna sahip yerleşimdi. 2,716 Ermeni’nin yanı sıra Hristiyan olmakla birlikte Kürtleşmiş 1565 göçebe Ermeni bölgede bulunuyordu.<ref name=":2">{{Web kaynağı | url = http://www.radikal.com.tr/turkiye/100_yillik_hikaye_1915te_cizrede_ne_yasandi-1433105/ | başlık = 100 yıllık hikaye: 1915'te Cizre'de ne yaşandı? | erişimtarihi =15 Aralık 2021| tarih = 13 Eylül 2015 | dil =Türkçe| çalışma = Radikal | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150915214050/http://www.radikal.com.tr/turkiye/100_yillik_hikaye_1915te_cizrede_ne_yasandi-1433105/ | arşivtarihi = 15 Eylül 2015}}</ref> Osmanlı Devleti'nde 1 Haziran 1915'te [[Tehcir Kanunu|Tehcir Kanunu']]nun yürürlüğe girmesinden sonra bölgede en geniş tutuklama, 29 Ağustos'ta Cizre'de yaşandı.<ref name=":2" /> Hamidiye Alayları  bütün Ermeni erkekleri ve bazı Ortodoks ve Katolik Süryani erkekleri tutukladılar. Raymond Kevorkian’ın “Ermeni Soykırımı” kitabında göre görgü tanıkları, Hristiyan erkeklere yönelik sınırsız bir şiddet yaşandığı, öldürülenlerin naaşlarının Dicle Nehri'ne atıldığını ifade etmiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = https://m.bianet.org/bianet/insan-haklari/185826-adi-olumle-anilan-topraklar-sur-nusaybin-ve-cizre | başlık = Adı Ölümle Anılan Topraklar: Sur, Nusaybin Ve Cizre | erişimtarihi = 15 Aralık 2021 | tarih = 24 Nisan 2017 | arşivengelli = evet |arşivurl= https://web.archive.org/web/20170629093737/http://m.bianet.org/bianet/insan-haklari/185826-adi-olumle-anilan-topraklar-sur-nusaybin-ve-cizre |arşivtarihi= 29 Haziran 2017 | ölüurl = hayır }}</ref> Kadınlar ve çocuklarsa 1 Eylül'de keleklere bindirilerek Musul'a gönderiliyordu. Savaş koşullarından dolayı kafilelerin emniyetini ve onlara sağlanan iaşe yardımında sorunlar yaşadı; yollarda uğradıkları saldırılar ve salgın hastalıklar nedeniyle ölenler oldu.<ref name="radikal">{{haber kaynağı|url=http://www.radikal.com.tr/turkiye/100_yillik_hikaye_1915te_cizrede_ne_yasandi-1433105|başlık=100 yıllık hikaye: 1915'te Cizre'de ne yaşandı?|ajans=Radikal|tarih=13 Eylül 2015|soyadı1=Korucu|ad1=Serdar|erişimtarihi=13 Eylül 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150915214050/http://www.radikal.com.tr/turkiye/100_yillik_hikaye_1915te_cizrede_ne_yasandi-1433105|arşivtarihi=15 Eylül 2015|ölüurl=hayır}}</ref><ref name="oxford">{{kitap kaynağı|başlık=The making of modern Turkey : nation and state in Eastern Anatolia, 1913-1950|tarih=2012|basım=1.|sayfalar=98-9|yer=Oxford|yayıncı=Oxford University Press|isbn=0199655227|soyadı1=Üngör|ad1=Uğur Ümit}}</ref> [[I. Dünya Savaşı]]'nın ardından başlayan [[Türk Kurtuluş Savaşı|Milli mücadele]] döneminde Fransızlar Cizre'yi savaşsız teslim almak istediler ancak halkın direnişi ve silahlanması üzerine işgalden vazgeçtiler.

=== Cumhuriyet dönemi ===
Cumhuriyet döneminde Cezire adı ''Cizre'' olarak değiştirildi. Cumhuriyetin ilk yıllarında küçük bir kasaba olan şehir, 1950'li yıllardan sonra Habur sınır kapısı yoluyla yapılan uluslararası ticaret sayesinde hızla gelişti ve nüfusu arttı. Cumhuriyet döneminin ilk nüfus sayımının yapıldığı 1927'de nüfusu 5348 olarak tespit edildi. 1980'de 20.003, 1985'te 29.496 olan nüfus 1990'da da 50.023 oldu.

1990'a kadar  [[Mardin]] iline bağlı bir yerleşim birimi olan Cizre 16.05.1990 tarih ve 3647 sayılı yasa ile Şırnak iline bağlandı. 1985 yılından başlayan terör olayları nedeniyle Cizre merkezi kırsal kesimden göç aldı. Buna karşılık [[1980 darbesi|1980 Darbesi]]'nden sonra yurtdışına göçler başladı ve 1990-1995 yılları arasında 46 yerleşme alanının boşaltılması ya da yer değiştirilmesi yurtdışına göçleri artırdı. Cizre nüfusunun artışı 2009 yılına kadar devam etti. Nur, Cudi, Sur ve Konak Mahalleleri 1990 yılından sonra oluşturuldu.

====2015-16 çatışmaları====
{{Ana|2015-16 Şırnak çatışmaları}}
İlçede Ağustos 2015 tarihinde başlayan [[2015-16 Şırnak çatışmaları|çatışmalarda]] yüzlerce kişi yaralandı ve öldü. Ocak 2016'da Şırnak il merkezinin idari tedbirler kapsamında Cizre'ye taşınacağı duyuruldu.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://t24.com.tr/haber/davutoglu-hakkari-ve-sirnak-valilikleri-yuksekova-ve-cizreye-tasinacak,324721|başlık=Davutoğlu: Hakkari ve Şırnak şehir merkezleri Yüksekova ve Cizre'ye taşınacak|erişimtarihi=30 Mart 2016|tarih=19 Ocak 2016|çalışma=T24|arşivurl=https://web.archive.org/web/20160316135845/http://t24.com.tr/haber/davutoglu-hakkari-ve-sirnak-valilikleri-yuksekova-ve-cizreye-tasinacak,324721|arşivtarihi=16 Mart 2016|ölüurl=hayır}}</ref>

== Coğrafya ==

=== Jeomorfolojik özellikler ===
Cizre ilçesi, [[İdil, Şırnak|İdil]] yolu ile [[Şırnak]] yolunun [[Avrupa E-yolu E90|E-90]] transit karayolu ile kesiştiği yerde, [[Dicle|Dicle nehri]] kenarında etrafı tepelerle çevrili, yaklaşık 15bin dönümlük düz bir alan üzerine kuruludur.<ref name=":1" /> Etrafı dağlar ve tepelerle çevrili olan ilçe, bir çanağı andırır. Kuzeydoğusunda 2089 metre yüksekliğindeki [[Cudi Dağı]] vardır. Kuzeyinde Kara dağı, kuzeybatısında Dera dağı ve Batısında Akdağ bulunur, güneyi şehre  göre çok yüksekte bulunan bir ovadır.

İlçenin arazisi Dicle nehri çevresindeki alüvyonlu ovalarla, bu ovanın doğu ve batısındaki plato sahalarından meydana gelir. İlçe merkezi çukur bir alan üzerine yerleşme kurduğundan Cizre şehri 400 metrelik bir yükseltiye sahiptir. Kuzeydoğusundaki Cudi dağı eteklerinde kurulan yerleşme alanlarında yükselti 800-900 metreler aralığına kadar çıkar. Cizre ilçesi jeomorfolojik açıdan bir plato sahasıdır.<ref name=":1" />

=== İklim ===
[[Dosya:Cizre_köprüsü.png|küçükresim|Dicle Nehri ve Cizre Köprüsü.]]
Yaz aylarında sıcak ve kurak, kış aylarında ılık ve yağmurlu bir iklime sahiptir. Yaz aylarındaki sıcaklık kimi zaman +48&nbsp;°C kadar ulaşmaktadır. Ulaştığı en yüksek sıcaklık +49.1&nbsp;°C'dir.<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.trthaber.com/haber/turkiye/cizrede-sicaklik-50-dereceye-yaklasti-596896.html |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=26 Temmuz 2021 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20210726074114/https://www.trthaber.com/haber/turkiye/cizrede-sicaklik-50-dereceye-yaklasti-596896.html |arşivtarihi=26 Temmuz 2021 |ölüurl=hayır }}</ref> Cizre, meteorolojik verilere göre Türkiye'nin en sıcak noktalarından biridir.

Enlem ve boylam açısından Cizre'nin konumuna gelince, Dicle Nehri'nin ana mecrasının sağında, uzunluğuna 42 derece ve 11 dakika doğu, genişliğine 37 derece ve yirmi dakika kuzeyde kurulmuştur.

==Tarihî yapılar==
[[Dosya:Kela Cizîrê 2009.jpg|küçükresim|upright=1.05|[[Cizre Kalesi]] (Kasım 2009)]]
Cizre tarihi bir yerleşim olması ve kültür turizmine yönelik zenginlik arzetmesine rağmen özellikle güvenlik kaygısı ve eksik tanıtım nedeniyle yerli ve yabancı ziyaretçilerin rotalarının dışında kalmıştır. Kente yönelik ilk tur programı yalnızca 2014 yılında hazırlanmış ve ilk organize turistik ziyaret yine aynı yıl içerisinde Nükhet Everi tarafından gerçekleştirilmiştir.<ref>{{haber kaynağı|başlık=Çözüm süreci Cizre'ye ilgiyi artırdı - Şırnak|url=http://www.izlesene.com/video/cozum-sureci-cizre-039ye-ilgiyi-artirdi-sirnak/7658833|erişimtarihi=4 Ağustos 2014|tarih=30 Temmuz 2014|ajans=Anadolu Ajansı|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140807053012/http://www.izlesene.com/video/cozum-sureci-cizre-039ye-ilgiyi-artirdi-sirnak/7658833|arşivtarihi=7 Ağustos 2014|ölüurl=evet}}</ref><ref>{{haber kaynağı|başlık=Çözüm süreci Cizre'ye ilgiyi artırdı|url=http://www.milliyet.com.tr/cozum-sureci-cizre-ye-ilgiyi/ekonomi/detay/1918610/default.htm|erişimtarihi=4 Ağustos 2014|gazete=Milliyet|tarih=30 Temmuz 2014|arşivurl=https://web.archive.org/web/20140804052828/http://www.milliyet.com.tr/cozum-sureci-cizre-ye-ilgiyi/ekonomi/detay/1918610/default.htm|arşivtarihi=4 Ağustos 2014|ölüurl=hayır}}</ref>  Cizre'de gezilebilecek başlıca tarihî eserler şunlardır.

=== Kırmızı Medrese ve Ahmed El-Cezeri Türbesi ===
{{Ana|Kızıl Medrese}}
[[Dosya:Kırmızı Medrese 31.jpg|küçükresim|Kırmızı Medrese]]
Cizre kenti ile özdeşleşen Kırmızı Medrese, şehrin batısındaki sur kalıntıları üzerinde bulunur. Kırmızı tuğlalardan örülmüş ve adını bu tuğlalardan almıştır. [[Cizre Beyliği]] döneminde [[II. Han Şeref Bey]] tarafından yaptırıldığı düşünülür. Medrese ile ilişkilendirilerek inşa edilmiş türbe halk arasında ünlü şair [[Molla Ahmed-i Cezirî]] türbesi olarak bilinmekte ve düzenli olarak ziyaret edilerek Divan'ından kasideler melodik bir ritimle okunmaktadır.<ref>{{Web kaynağı | url = https://kebikecdergi.files.wordpress.com/2015/01/bitti_08_birgulsengul_kirmizimedrese.pdf | başlık = Cizre Kırmızı Medrese: Mimari, İktidar ve Tarih | erişimtarihi = 15 Aralık 2021 | tarih = 2014 | sayı = 38 | çalışma = Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi | ad = Birgül | soyadı = Açıkyıldız Şengül | arşivengelli = evet |arşivurl= https://web.archive.org/web/20211215154125/https://kebikecdergi.files.wordpress.com/2015/01/bitti_08_birgulsengul_kirmizimedrese.pdf |arşivtarihi= 15 Aralık 2021 | ölüurl = hayır }}</ref>

=== Cizre Ulu Cami ve Kapı Tokmağı ===
{{Ana|Cizre Ulu Camii}}
Anadolu'ya İslamiyet'in girdiği ilk yıllarda kiliseden camiye dönüştürülerek gerçekleştiği düşünülen cami, birçok defa onarım görmüş, minaresi yapıdan ayrı olarak 1155 yılında yılında inşa edilmiştir. Metal kapısı ve bunun üzerindeki, oymacılık sanatının önemli bir eseri olan ejder figürlü bronz kapı tokmakları yapının en önemli özelliklerindendir. 13. yüzyıla tarihlenen anıtsal kapı ile tokmaklardan birisi günümüzde İstanbul'daki [[Türk ve İslam Eserleri Müzesi]]'ndedir. Diğer tokmak 1969'da yurtdışına kaçırılmıştır, Kopenhag'daki David Samling Müzesi'ndedir.
=== Cizre Müzesi ===
Arkeolojik ve etnoğrafik eserlerin bulunduğu Cizre Müzesi 1996 yılında İsmail Ebul-İz İlköğretim Okulu bünyesinde, okul müdürü Abdullah Yaşin tarafından kurulmuştur. Müzede Guti, Med, Asur, Babil, İslam İmparatorluğu, Emeve, Abbasi, Selçuklu, Azizan, Zengi, Rum, Arap ve Osmanlı dönemine ait eserler bulunmaktadır.

=== Nuh Türbesi ===
[[Nuh'un gemisi]]nin [[Cudi Dağı]]'na indiğine inanılır (Kur'an, Hud Suresi, ayet 44). Bu inanışa göre, [[Nuh]], Tufan'dan sonra Cizre'ye yerleşmiş, Cizre'nin Dağkapı Mahallesi'nde ölmüştür. Nuh'un öldüğü yere önce bir havra, daha sonra da bir kilise inşa edilmiştir. 639 yılında ise bu kilise camiye çevrilmiştir. Bu caminin hemen yanında yer alan türbenin Nuh'a ait olduğunu, ünlü tarihçi Cizreli İbnülesin, Firuzabadi, Evliya Çelebi, Katip Çelebi, Ebubekir Helevi ve Babilli Berassus (Bersis) da savunmaktadır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.sirnakkulturturizm.gov.tr/TR,56435/turbeler.html |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=22 Ağustos 2016 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20170124143025/http://www.sirnakkulturturizm.gov.tr/TR,56435/turbeler.html |arşivtarihi=24 Ocak 2017 |ölüurl=hayır }}</ref>

Kur'an, Tevrat ve İncil'de adı tufan olayı ile geçen Nuh, tufan sonunda gemisi Cudi Dağı'na inmiş (Kur'an, Hud Suresi, ayet 44) Cizre'yi kurup Cizre'de ölmüştür. Peygamberler arasında en çok yaşayan ve en çok sıkıntı çekendir. 
Peygamberlerin soyu, Adem'den sonra "baba" olarak Ondan türemiş olup, Mezopotamyadaki insanlık ondan ve 3 oğlu Ham, Sam ve Yafes'den türemiştir. Asıl adı Abdulgaffar olup, yeni baba anlamında Nuh, Nova adları verilmiştir. Türbe ve çevre düzenlemesi Şırnak Valiliği'nce yaptırılmıştır.

=== Mir Abdal (Abdaliye) Medresesi ve Mem û Zîn Türbesi ===
{{Ayrıca bakınız|Mem u Zin}}
[[Dosya:Abdaliye Medresesi.jpg|küçükresim|Cizre'de bulunan Abdaliye Medresesi.]]
[[Dosya:Abdaliye medresesi tanıtım.jpg|küçükresim|Cizre'de bulunan Abdaliye Medresesi'nin tanıtım levhası.]]
1437 yılında Cizre beylerinden Emir Abdullah (Abdal) İbn Abdillah İbn Seyfeddin Boti tarafından yaptırılmıştır. Medresenin bodrumunda, ünlü aşk hikâyesi [[Mem û Zîn]]'in kahramanları olan Mem (Mehmet), Zîn'in (Zeynep)  ve aşklarının engelleyicisi Beko (Bekir)'e ait olduğuna inanılan mezarlar bulunur.

== Nüfus ==
{{Türkiye ilçe nüfus/Şırnak/Cizre}}

== Yerel yönetim ==

Cizre ilçesi Belediye Başkanı Mehmet Zırığ hakkında devam eden bahse konu adli işlem süreçleri göz önünde bulundurularak Anayasa'nın 127'nci maddesi ve 5393 sayılı Belediye Kanunu'nun 47'nci maddesine istinaden İçişleri Bakanlığının 28.10.2019 tarihli onayı ile geçici bir tedbir olarak görevinden uzaklaştırılmış; Belediye Kanunu'nun 45'inci maddesi uyarınca ve yine aynı kanunun 46'ncı maddesi kapsamında Cizre Kaymakamı Davut Sinanoğlu, Cizre Belediye Başkan Vekili (kayyum) olarak görevlendirilmiştir.<ref>[https://www.sabah.com.tr/gundem/2019/10/29/cizre-belediyesine-kayyum-atandi] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200202221604/https://www.sabah.com.tr/gundem/2019/10/29/cizre-belediyesine-kayyum-atandi|tarih=2 Şubat 2020}} ''[[Sabah]] ''. 29 Ekim 2019. En son 02 şubat 2020 tarihinde erişildi.</ref>

'''Belediye başkanlarının bağlı olduğu siyasi parti ve yerel seçimlerde aldıkları oy yüzdeleri:'''

:2022 Nazlı Demir (Kayyum-Bağımsız)
:2021 Mehmet Tunç (Kayyum-Bağımsız)
:2019 [[Davut Sinanoğlu]] (Kayyum - Bağımsız)
:2019 [[Mehmet Zırığ]] ([[Halkların Demokratik Partisi|HDP]])
:2017 Faik Arıcan (Kayyum - Bağımsız)
:2016 [[Ahmet Adanur]] (Kayyum - Bağımsız)
:2014 [[Leyla İmret]] ([[Barış ve Demokrasi Partisi|BDP]]) %81.61:<ref>{{Web kaynağı |url=http://secim2014.hurriyet.com.tr/mobil_ildetay.aspx?cid=73&sid=2 |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=19 Kasım 2014 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20141129022806/http://secim2014.hurriyet.com.tr/mobil_ildetay.aspx?cid=73&sid=2 |arşivtarihi=29 Kasım 2014 |ölüurl=evet }}</ref> 2009 Aydın Budak ([[Demokratik Toplum Partisi|DTP]]) %79.80:<ref>{{Web kaynağı |url=http://secim.haberler.com/2009/sonuc.asp?il=cizre |başlık=2009 belediye seçimleri |erişimtarihi=23 Eylül 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090404023121/http://secim.haberler.com/2009/sonuc.asp?il=cizre |arşivtarihi=4 Nisan 2009 |ölüurl=evet }}</ref> 2004 Aydın Budak ([[Sosyaldemokrat Halk Partisi|SHP]]) %60,86:<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.yerelnet.org.tr/belediyeler/index.php?belediyeid=127165 |başlık=2004 belediye seçimleri |erişimtarihi=1 Haziran 2009 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20070804174335/http://www.yerelnet.org.tr/belediyeler/index.php?belediyeid=127165 |arşivtarihi=4 Ağustos 2007 |ölüurl=evet }}</ref> 1999 Kamil Atak ([[Anavatan Partisi|ANAP]]) %32,10
:1994 Kamil Atak ([[Refah Partisi|RP]]) %43,68
:1989 [[Seyyit Haşim Haşimi]] ([[Refah Partisi|RP]])
:1984 Tahir Vesek ([[Halkçı Parti|HP]]) %47,14
:1981 [[Oğuz Kağan Köksal]] (Kaymakam):<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.biyografya.com/biyografi/18666 |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=8 Şubat 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20201020000634/https://www.biyografya.com/biyografi/18666 |arşivtarihi=20 Ekim 2020 |ölüurl=hayır }}</ref> 1977 Sabri Vesek ([[Cumhuriyet Halk Partisi|CHP]]) %64,95
:1973 Mehmet Salih Şık ([[Adalet Partisi (1961-1981)|AP]]) %39,93
:1968 Mehmet Salih Şık ([[Adalet Partisi (1961-1981)|AP]]) %43,61
:1963 Mehmet Salih Şık ([[Yeni Türkiye Partisi|YTP]]) %40,07
:1955 Abdülkadir Dursun (BĞMSZ)
:1950 Ferman Sönmez ([[Demokrat Parti (1946)|DP]])
:1946: ?
:1938 Cahit Özkan ([[Cumhuriyet Halk Partisi|CHP]])

== Cizre'de yetişmiş tanınmış kişiler ==

=== İsmail Ebul-iz El Cezeri ===
{{Ana|El-Cezeri}}

1153 yılında Cizre'de doğdu. Fizikçi ve 60 [[Makine mühendisliği|makine mühendisi]] ve mucididir. [[Sibernetik]] ve [[robotik]] biliminin kurucusudur. [[Otomatik kontrol]] alanında çalışmalarda bulunmuş, bilgisayar ana temelleri, saatler, su makineleri, musluk, kilitler, çocuk oyuncakları buluşları arasında yer alır. 1233 yılında ölmüştür. Nuh Peygamber Camii avlusunda gömülüdür. Kitapları uzun yıllar Avrupa üniversitelerinde okutulmuştur.

=== Melayê Cizîrî ===

Asıl adı Ahmed olan alimin doğum tarihi hakkında kesin bilgiler mevcut değildir. Kendisinin şiirinde belirttiğine göre [[Hicri takvim]]e göre 974'te Cizre'de dünyaya gelmiştir. [[Miladi takvim]]e göre 1566'a denk gelir. Dindar bir ailede büyümüştür. [[Diyarbakır]], [[Bingöl]], [[Hasankeyf]] gibi farklı yerlerde eğitim alan alim, imamlık görevini Diyarbakır'da yapmıştır. Diyarbakır'dan sonra Sırba, Hasankeyf ve Cizre'de imamlık yapmıştır ve hayatının sonuna kadar Cizre'de kalmıştır. Mezarının [[Kızıl Medrese]]'deki türbede olduğuna inanılır. Alimin en önemli eseri Divan'ıdır. Divan'ının birden çok elyazması nüshaları mevcuttur. Bunlar arasında en eskisi [[Muhammed Tayyar Paşa-yı Amidi]]'nin 1131 Hicri tarihli el yazmasıdır. Bir diğer eski nüsha da Alman şarkiyatçı [[Martin Ha]]rtman (1851-1918) tarafından 1904 yılında Berlin'de Almanca bir önsözle birlikte tıpkıbasımı yapılan nüshadır. 2007 yılında alimin Divan'ı Kent Yayınları tarafında Türkçe olarak yayınlandı ve bu çalışmada eserin mevcut nüshaların tümü göz önünde tutularak hazırlanmıştır.

[[Molla Ahmed-i Cezirî]]

=== [[İbnü'l-Esîr]] ===
İlim dünyasına aynı nesilden üç değerli üye kazandıran İbnu'l-Esir kardeşlerin üçü de, devrinin önde gelen ilim ve siyaset adamlarından, eserleri tarih boyunca kaynak olarak kullanılan alimlerdendir. Babaları Esîr (Esîrüddin) lakabı ile anıldığından İbnü'l-Esîr künyesiyle meşhur oldular. Her biri ayrı bir ilim dalında otoritedir. En büyükleri Mecdüddin, hadis ve fıkıh sahasında; ortancaları İzzeddin Ali, tarih ve rical dalında; en küçükleri Ziyaeddin de edebiyat ve belagatia otorite idi.

Tanınmış İslam tarihçileri ve yazarları olup, günümüz güneydoğu [[Türkiye]]'de ''Cizre'' (''Jazīrat ibn Umar'')'de doğmuşlardır..

=== Mecdüddin '''İbnü'l-Esîr''' ===
Yaşça büyük olan, ''Mecdüddin'' ismiyle bilinir (1149 - 1210), [[Musul]] amiri hizmetinde ve önemli bir gelenek ve dil araştırıcı ve gözlemcidir. Onun yazdığı gelenek sözlüğü (''Kitab an-Ni/zdya'') 1893 yılında Kahire'de yayınlanır ve ayrıca Ferdinand Seybold tarafından (''Kitab ul-Murassa'') isminde yazılmıştır (Weimar, 1896).

=== Ziyâeddin '''İbnü'l-Esîr''' ===
Üç kardeşlerden en küçükleri, olan ''Ziyâeddin'' (1163 - 1239), 1191 yılından sonra [[Selahaddin Eyyubi]]'ye daha sonra onun ''al-Malik al-Afdal'' isminde oğluna hizmet etmiş ve daha sonra, [[Mısır]], [[Samsat]], [[Halep]], [[Musul]] ve [[Bağdat]]'ta bulunmuştur. O tanınmış ünlü Arap edebiyatını estetik ve biçimsel, üslubunu eleştirmiştir. Onun ''Kitab al-Matlial'' adındaki kitabı, Bulaq basımevi tarafından 1865 yılı içinde basılmıştır.

=== [[Ali İbnü'l-Esîr|İzeddin Ali İbnü'l-Esîr]] ===
En ünlü erkek kardeşlerden ortancası, [[Ali İbnü'l-Esîr|İzeddin Ali İbnü'l-Esîr]]'dir. 1160 ile 1233 yılları arasında yaşamış olan ʿİzzeddîn önemli bir müslüman Orta Çağ sonrası tarihçisidir. [[El-Kamil fi't-Tarih]] ([[Arapça]]:'''الكامل في التأريخ'''‎, ''al-kāmil fī t-taʾrīḫ'') isimli en büyük eserini 1230 - 1231 yılları arasında [[Musul]]'da yazmıştır.

Ayrıca, İbnü'l-Esîr [[Sahabe]]'lerin yaşamı ve onların etkisi hakkında kapsamlı bir biyografiyi ([[Arapça]]:'''أسد الغابة في معرفة الصحابة'''‎, ''Usd al-ġāba fī maʿrifati ṣ-ṣaḥāba'') yazdı.

== Notlar ==
{{Not listesi}}

== Kaynakça ==
{{kaynakça|2}}

{{Türkiye'nin sınır kapıları}}
{{Cizre belde ve köyleri}}

{{Otorite kontrolü}}

[[Kategori:Cizre| ]]