Karduya

Karduya veya Karduk (Ermenice: Կորճայք, Korčayk; Antik Yunanca:^[1] Κορδυηνή, Kordyene; İbranice:^[2] קרטיגיני), Mezopotamya'nın kuzeyi ile Ermenistan Krallığı'nın güneybatısı; günümüzde ise Türkiye'nin güneydoğusu ile Irak'ın kuzeyi arasında kalan antik bir bölge.

1991'de yayınlanan Encyclopaedia Britannica'ya göre Karduya, Şırnak'ın eski adıdır.^[3] Arap ve Süryani kaynaklarında Van Gölünün güneyi Bēt Qardū olarak geçmektedir. Burası Fırat Nehri ile Cudi Dağı arasında uzanan bir bölgedir.^[4]

Köken

Karduklar ile Gutilerin aynı halk olduğunu iddia eden bazı tarihçiler bulunmaktadır. Anabasis adlı eserinde Ksenophon, Hemrin Dağları'nda yaşayan bu halkın, Med ve Saka soyundan geldiğini söylemiştir.^[5]

Anabasis'te Karduklar

Anadolu satrabı Genç Kiros, Ahameniş tahtını ele geçirmek için kardeşi II. Artakserkses'e karşı giriştiği Cunaxa Savaşı'nda hayatını kaybeder.^[6] Bunun üzerine ordunun başına geçen Ksenophon geri çekilmeye karar verir.^[7] Ksenophon eve dönüş yolunda Karduklarla karşılaştıklarını söylüyor. Bu halkın dağlarda oturduklarını, çok savaşçı olduklarını ve krala bağımlı olmadıklarını öğreniyor.^[8]

Ksenophon, Kardukları barbar olarak tanımlıyor ve nasıl savaştıklarıyla ilgili şu bilgileri veriyor:^[9]

“	Bazen de, yükseklere tırmananlar inerlerken Barbarlardan zarar görüyorlardı; çünkü Barbarlar öyle ayağına tez insanlardı ki, çok yakından kaçsalar bile kurtuluyorlar üstelik bir yay ve sapandan başka silah taşımıyorlardı. Ok atmada çok ustaydılar. Yaylarının uzunluğu dört beş ayaktan, oklarının ki ise üç ayaktan daha fazlaydı. Oklarını sol ayaklarıyla yayın aşağı kısmına basıp kirişi kendilerine doğru çekerek fırlatıyorlardı. Okları, kalkanları ve zırhları deliyordu.	„

Bazı yazarlar Ksenophon'un Anabasis eserinde geçen Kardukların, Kürtlerin ataları olduğu kanaatindedir.^[10]^[11]

Genç Kiros'un ve On Bin paralı ordunun Cunaxa savaşı öncesi ve sonrası gidişat güzergahları. Kırmızı çizgi Ksenophon'un Karduk bölgesinden geçtiğini göstermektedir.

Roma kaynakları

Roma tarihçisi Strabo'ya göre Gordiya (Γορδυηνῆ) Thospitis Gölü ile Dicle nehri arasında kalan bölgedir ve bu bölgede Sareisa, Satalca, Finik adlı üç şehir vardır. Eski adları Karduchi olan Gordileri Ermenistan Kralı kuşatma silahları yapımında kullanmıştır. Bir söylentiye göre Eretrialılar Persler tarafından Mezopotamya'ya sürüldüğü vakit Gordiler onlara kapılarını açmışlardır. Ayrıca Strabo, Gordilerin Triptolemus'un soyundan geldiğini söylemiştir.^[12]

353 yılında Roma ordusu, Pers İmparatorluğu ile girdiği savaşta çok ağır kayıplar verdiği için Julianus askerî güçleri Kardukların yaşadığı bölgenin kuzeyine çekildiler. Yenilen taraf Roma olunca Karduya ve Arzanene Perslerin hakimiyetine girdi.^[13]

Pompey ve Karduya

II. Tigran'ın şehirlerini yıkıp Tigranakert'e sürdüğü yerli halk yani Karduklular ona düşmanlık besliyordu.^[14] M.Ö. 69 yılında Karduya kralı Zarbienus Tigran'a karşı bir isyan başlatmayı düşünüyordu ve bu konuda Roma'dan yardım istedi. İsyan haberini alan Tigran Zarbienus'u öldürdü. Lucullus bölgeyi alıp Zarbienus adına anıt dikti.^[15] Tigran'ın ardında bıraktığı ganimetleri Karduk halkına sundu ve onlardan kendileriyle birleşmesini istedi.

Part kralı III. Farhad, Ermenistan ve Pontus Krallığı'nı aldıktan sonra Fırat nehrine doğru gelen Pompey ile bir anlaşma yapmak istedi. Ancak Pompey anlaşmayı reddederek Karduya topraklarını geri istedi. Bunun üstüne Pompey general Afranius'u Karduya üzerine gönderdi ve bölgeyi savaşmadan ele geçirdi. Partlar Erbil ve Adiabene'ye geri çekildi.^[16]

Yahudi ve Arap kaynakları

Yahudi ve Arap kaynaklarına göre Nuh'un Gemisi Ermenistan'a değil Karduya dağlarına oturmuştur. Yahudilerin kutsal kitabı Targum'a göre Ağrı Dağı Karduya'nın içindedir.^[17] Ayrıca Yahudi kaynaklarında, Karduya halkının kökenini, Sultan Süleymanın hizmetkar Cinlerinin 500 güzel kadınla evlenmesiyle türediğini işaret etmektedir.^[18]^[19]^[20]^[21]^[22] Aynı efsane, erken İslami dönemde, Kürtlerin kökenine dair yapılan araştırmalarda söz edilmiştir.^[23]

Kur'an'a göre ise Nuh'un Gemisi Cudi'ye oturmuştur. (Hud Suresi:44) Cudi isminin kökeniyle ilgili bazı kaynaklar Kürt Dağı anlamına geldiğini aktarırken^[24] ismin Sümer yazıtlarında Gudi ve Babil yazıtlarında Kurti olarak geçtiği; Arâmiler'in Cûdî için Qardu (Gudi isminin Âsur dönemi karşılığı) ismini kullandığı ve bunun 'Kürt' kelimesinin Asur dönemi karşılığı olduğu belirtilmiştir.^[25]

Karduya bölgesi'nin kronolojisi

MÖ 9. yüzyıl - 595 Urartu Krallığı
MÖ 595-550 Med İmparatorluğu
MÖ 550-331 Ahameniş İmparatorluğu
MÖ 331-301 Büyük İskender hükümdarlığı
MÖ 301-189 Seleukos İmparatorluğu
MÖ 189-90 yılları arasında bağımsızlık
MÖ 90-66 Ermenistan Krallığı
MÖ 66-27 Roma Cumhuriyeti
MÖ 27-MS 37 Roma İmparatorluğu
37-47 Part İmparatorluğu
47-252 Roma İmparatorluğu
252-287 Sasani İmparatorluğu
287-384 Roma İmparatorluğu
384-428 Ermenistan
428-651 Sasani İmparatorluğu
Müslüman devletler hakimiyeti
1507-1508 Safevi Devleti
1514 Osmanlı İmparatorluğu

Kaynakça

^ Karl Müller, Klaudiou Ptolemaiou Geographike hyphegesis, 1. cilt, 2. bölüm, Alfredo Firmin Didot, 2012, ISBN 124-999-259-1, s.947
^ Efraim Elimelech Urbach, I. Abrahams, The Sages, 1089 pp., Magnes Press, 1979, ISBN 965-223-319-6, s.552
^ "DARIUS III - DARIUS III, from 1911 Encyclopedia Britanica". 8 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2014.
^ Wadie Jwaideh, The Kurdish national movement : its origins and development, Syracuse Univ. Press, 2006, ISBN 081-563-093-X, s.12
^ A. Safrastian, Kurds and Kurdistan, The Harvill Press, 1948, s. 29
^ Ksenophon, Anabasis, Sosyal Yayınlar, 2003, ISBN 978-605-127-170-5, s.48
^ Ksenophon, Anabasis, Sosyal Yayınlar, 2003, ISBN 978-605-127-170-5, s.95
^ Ksenophon, Anabasis, Sosyal Yayınlar, 2003, ISBN 978-605-127-170-5, s.108
^ Ksenophon, Anabasis, Sosyal Yayınlar, 2003, ISBN 978-605-127-170-5, s.118
^ Kurds. Michael M Gunter. s. 5.
^ Jean de Thévenot, The Travels Of Monsieur De Thevenot Into The Levant: In Three Parts. Persia, 2. cilt 22 Haziran 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Faithorne, 1687, s. 71: "The Curdi called anciently Carduchi, live in the Summer time in Huts made of Canes and Boughs of Trees, and in Winter under Tents:...."
^ "LacusCurtius • Strabo's Geography — Book XVI Chapter 1". 24 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2017.
^ Noel Emmanuel Lenski, Failure of Empire: Valens and the Roman State in the Fourth Century A.D., University of California Press, 2003, ISBN 052-092-853-9, s.175
^ Plutarch. "The Life of Lucullus". The Parallel Lives. 7 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2021.
^ Two Suggestions on the Text of Cicero. T. Frank (İngilizce). The American Journal of Philology. 1937. ss. 459-461.
^ "121". The List of Names in Acts 2: Roman Propaganda and the Lukan Response. G. Gilbert. Journal of Biblical Literature. 2002. s. 514.
^ Jacob Neusner, The Jews in Pagan Armenia, Journal of the American Oriental Society, 1964, s.233
^ Baron Patrick Balfour Kinross, Within the Taurus: a journey in Asiatic Turkey, 1970, 191 pages, see p. 89
^ George Smith, The Cornhill Magazine, Volume 167, 1954, sp. 228
^ Peter Schäfer, Catherine Hezser, The Talmud Yerushalmi and Graeco-Roman Culture, Volume 3, Mohr Siebeck, 2002 – 486 pages, s p. 80
^ Adolf Büchler, Studies in Jewish history, Oxford University Press, 1956, 279 pages, s p. 84
^ Israel Abrahams, Adolf Büchler, The Foundations of Jewish life: three studies, Arno Press, 1973, 512 pages, s p. 84
^ "Arşivlenmiş kopya". 1 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2014.
^ Ilya Gershevitch, William Bayne Fisher, The Cambridge History of Iran: The Median and Achamenian Periods, 964 pp., Cambridge University Press, 1985, ISBN 0-521-20091-1, ISBN 978-0-521-20091-2, (see footnote of p.257)
^ McAuliffe, Jane Dammen (2001). Encyclopaedia Of The Quran, Volume 1. Brill Academic Pub. pp. 146–147. ISBN 978-90-04-11465-4.

[1] Karl Müller, Klaudiou Ptolemaiou Geographike hyphegesis, 1. cilt, 2. bölüm, Alfredo Firmin Didot, 2012, ISBN 124-999-259-1, s.947

[2] Efraim Elimelech Urbach, I. Abrahams, The Sages, 1089 pp., Magnes Press, 1979, ISBN 965-223-319-6, s.552

[3] "DARIUS III - DARIUS III, from 1911 Encyclopedia Britanica". 8 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Haziran 2014.

[4] Wadie Jwaideh, The Kurdish national movement : its origins and development, Syracuse Univ. Press, 2006, ISBN 081-563-093-X, s.12

[5] A. Safrastian, Kurds and Kurdistan, The Harvill Press, 1948, s. 29

[6] Ksenophon, Anabasis, Sosyal Yayınlar, 2003, ISBN 978-605-127-170-5, s.48

[7] Ksenophon, Anabasis, Sosyal Yayınlar, 2003, ISBN 978-605-127-170-5, s.95

[8] Ksenophon, Anabasis, Sosyal Yayınlar, 2003, ISBN 978-605-127-170-5, s.108

[9] Ksenophon, Anabasis, Sosyal Yayınlar, 2003, ISBN 978-605-127-170-5, s.118

[10] Kurds. Michael M Gunter. s. 5.

[11] Jean de Thévenot, The Travels Of Monsieur De Thevenot Into The Levant: In Three Parts. Persia, 2. cilt 22 Haziran 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Faithorne, 1687, s. 71: "The Curdi called anciently Carduchi, live in the Summer time in Huts made of Canes and Boughs of Trees, and in Winter under Tents:...."

[12] "LacusCurtius • Strabo's Geography — Book XVI Chapter 1". 24 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Şubat 2017.

[13] Noel Emmanuel Lenski, Failure of Empire: Valens and the Roman State in the Fourth Century A.D., University of California Press, 2003, ISBN 052-092-853-9, s.175

[14] Plutarch. "The Life of Lucullus". The Parallel Lives. 7 Mart 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Şubat 2021.

[15] Two Suggestions on the Text of Cicero. T. Frank (İngilizce). The American Journal of Philology. 1937. ss. 459-461.

[16] "121". The List of Names in Acts 2: Roman Propaganda and the Lukan Response. G. Gilbert. Journal of Biblical Literature. 2002. s. 514.

[17] Jacob Neusner, The Jews in Pagan Armenia, Journal of the American Oriental Society, 1964, s.233

[18] Baron Patrick Balfour Kinross, Within the Taurus: a journey in Asiatic Turkey, 1970, 191 pages, see p. 89

[19] George Smith, The Cornhill Magazine, Volume 167, 1954, sp. 228

[20] Peter Schäfer, Catherine Hezser, The Talmud Yerushalmi and Graeco-Roman Culture, Volume 3, Mohr Siebeck, 2002 – 486 pages, s p. 80

[21] Adolf Büchler, Studies in Jewish history, Oxford University Press, 1956, 279 pages, s p. 84

[22] Israel Abrahams, Adolf Büchler, The Foundations of Jewish life: three studies, Arno Press, 1973, 512 pages, s p. 84

[23] "Arşivlenmiş kopya". 1 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Aralık 2014.

[24] Ilya Gershevitch, William Bayne Fisher, The Cambridge History of Iran: The Median and Achamenian Periods, 964 pp., Cambridge University Press, 1985, ISBN 0-521-20091-1, ISBN 978-0-521-20091-2, (see footnote of p.257)

[25] McAuliffe, Jane Dammen (2001). Encyclopaedia Of The Quran, Volume 1. Brill Academic Pub. pp. 146–147. ISBN 978-90-04-11465-4.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]