Latino-Faliskan dilleri
| Latino-Faliskan Latin-Falisk | |
|---|---|
| Coğrafi dağılım | Aslen İtalya'daki Latium'da, sonrasında Roma İmparatorluğu topraklarında, şu anda Latin Amerika, Doğu Kanada ve Afrika'daki birçok ülkede |
| Sınıflandırma | Hint-Avrupa
|
| Alt bölümler | |
 Latin-Falisk dilleri ve lehçeleri mavinin farklı tonlarında gösterilmiştir. | |
Latino-Faliskan veya Latin-Falisk dilleri, Hint-Avrupa dil ailesinin İtalik koluna ait bir dil grubudur. MÖ 1. milenyumun başlarında İtalya'da yaşayan Latin-Falisk halkları tarafından konuşulmuştur.
Latince, Faliskçe ve sıklıkla Eski Latincenin lehçeleri olarak görülen Lanuvyanca ve Prenestince bu gruba dahildir.
Antik Roma'nın gücü arttıkça Latince, diğer dillerden unsurları özümsedi ve Faliskçenin yerini aldı. Latince baskın halde geldikçe diğer iki dil de yok oldu. Latince ise Halk Latincesi aracılığıyla - çoğunlukla İspanyol, Fransız ve Portekiz İmparatorluklarının etkilerinin bir sonucu olarak - bugün 800 milyondan fazla insanın konuştuğu Romen (Latin) dillerine dönüştü.
Dilbilimsel tanım
[değiştir | kaynağı değiştir]Latince ve Faliskçenin diğer İtalik dillerle bazı ortak özellikleri vardır:
- Geç Hint-Avrupaca /*ə, *eu/ dizileri a, ou şekline evrildi.
- Hint-Avrupa hecesel akıcılarından önce o türedi: /*l̥, *r̥/ > ol, or.
- Hint-Avrupa hecesel genizsillerinden önce e türedi: /*m̥, *n̥/ > em, en.
- Hint-Avrupa kelime başı soluklu ötümlü patlamalılar sürtünmelileşti: /*bʰ, *dʰ, *gʰ/ > f, f, h.
- /*p...kʷ/ dizileri benzeşme yoluyla kʷ...kʷ dizilerine dönüştü (Ön-Hint-Avrupaca *penkʷe 'beş' > Latince quinque 'beş').
Latince ve Faliskçenin bazı özellikleri de diğer İtalik dillerle ortak değildir. Hint-Avrupa /*kʷ, *gʷ/ dudaksıl patlamalıları, Osko-Umbriya'da dudaksıl p, b olurken Latin-Falisk'te qu-, gu- olarak korundular (daha sonradan artdamaksıl ve yarı-ünlü oldular). Latin-Falisk -d ayrılma ekini kullanırken (ör. med 'benden') bu ek Osko-Umbriya'da görülmez. Ek olarak Latincede ou > ū evrimi görülür ancak bu Latin-Falisk döneminden sonra, yaklaşık MÖ 2. yy.'da yaşanmaktadır (ÖHA *lówksneh₂ 'ay' > Ön-İtalik *louksnā > Latince lūna).
Fonoloji
[değiştir | kaynağı değiştir]Ön-Latin-Faliskçenin ünsüz envanterinin basitçe Eski Latinceninkiyle aynı olması muhtemel görünüyor. Praeneste fibulasında (en) olmayan ünsüzler yıldızla gösterildi.
| Dudaksıl | Dişyuvasıl | Öndamaksıl | Artdamaksıl | DudaksıllaşmışArtdamaksıl | Gırtlaksıl | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Patlamalı | Ötümsüz | *p | *t | k | *kʷ | ||
| Ötümlü | *b | d | *g | *gʷ | |||
| Sürtünmeli | f | s | *h | ||||
| Titreşimli | *r, *l | j | *w | ||||
| Genizsil | m | n | |||||
/kʷ/ sesi Latin alfabesi oluşturulduğunda Eski Latincede hala vardı çünkü minimum çiftlere sebep oluyordu: quī /kʷī/ (kim) > cuī /ku.ī/ (kime). Diğer konumlarda ikili ünlüler ve ünlü boşlukları arasında bir ayrım yoktur, örneğin persuādere (ikna etmek) kelimesinde ikili ünlü ama sua (onun) kelimesinde ünlü boşluğu vardır. Simetri gereği Eski Latincedeki gu dizelerinin birçoğunun aslında ötümlü dudaksıllaşmış artdamaksıl /gʷ/ sesini göstermesi oldukça olasıdır.
Tanım
[değiştir | kaynağı değiştir]Hint-Avrupacılar, başta Antik İtalya'daki çeşitli Hint-Avrupa dillerinin aynı Kelt ve Cermen dilleri gibi tek bir üniter dil ailesine ait olduğunu varsaydılar. Bu görüş muhtemelen Antoine Meillet'den (1866–1936) çıkmıştı.[1]
Fakat üniter model ilk olarak Alois Walde (1869–1924) tarafından ağır bir şekilde eleştirildi. Belirleyici karşı-argümanlar Vittore Pisani (1899–1990) ve Giacomo Devoto (1897–1974) tarafından sunuldu. İkisi de İtalik dillerin Hint-Avrupa'nın iki ayrı kolunda gruplandırılabileceğini önerdi. Bu görüş 20. yy'ın ikinci yarısında kabul gördü[2] fakat Helmut Rix (1926–2004) gibi savunanlar daha sonradan fikri reddetti ve üniter teori çağdaş dilbilimde baskın kalmaya devam etti.[3] Yine de dillerin nasıl gruplandırılacağı, İtalya'ya nasıl girdikleri ve nasıl ayrıldıkları tarihsel dilbilimin ucu açık sorularındandır.[4]
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Villar, Francisco (1997). Gli Indoeuropei e le origini dell'Europa [Indo-Europeans and the origins of Europe] (İtalyanca). Bologna, Il Mulino. ISBN 88-15-05708-0.
- Vineis, Edoardo (1995). "X. Latin". Giacolone Ramat, Anna; Ramat, Paolo (Ed.). Las lenguas indoeuropeas [The Indo-European languages] (İspanyolca). Madrid: Cátedra. ss. 349-421. ISBN 84-376-1348-5.
Notlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ Villar, 'Gli Indoeuropei e le origini dell'Europa, pp. 474–475.
- ^ Villar 2000, ss. 447–482.
- ^ Poccetti 2017.
- ^ Villar, cit., pp. 447–482.
Diğer kaynaklar
[değiştir | kaynağı değiştir]- Bakkum, Gabriël C. L. M. 2009. The Latin Dialect of the Ager Faliscus: 150 Years of Scholarship. Part 1. Amsterdam: Amsterdam University Press.
- Baldi, Philip. 2002. The foundations of Latin. Berlin: de Gruyter.
- Clackson, James, and Geoffrey Horrocks. 2007. The Blackwell history of the Latin language. Malden, MA: Blackwell.
- Giacomelli, Roberto. 1979. "Written and spoken language in latin-faliscan and greek-messapic." Journal of Indo-European Studies 7 no. 3–4: 149–75.
- Mercado, Angelo. 2012. Italic Verse: A Study of the Poetic Remains of Old Latin, Faliscan, and Sabellic. Innsbruck: Institut für Sprachen und Literaturen der Universität Innsbruck.
- Palmer, Leonard R. 1961. The Latin language. London: Faber and Faber.
- Joseph, Brian D., and Rex E. Wallace. 1991. "Is faliscan a local latin patois?" Diachronica: International Journal for Historical Linguistics/Revue Internationale Pour La Linguistique Historiqu 8, no. 2: 159–86.
- Rigobianco, Luca. 2019. Faliscan. Language, Writing, Epigraphy. Aelaw Booklet 7. Zaragoza.
- Rigobianco, Luca. 2020. «Falisco», Palaeohispanica 20: 299–333.
Dış bağlantılar
[değiştir | kaynağı değiştir]- "Languages and Cultures of Ancient Italy. Historical Linguistics and Digital Models", Project fund by the Italian Ministry of University and Research (P.R.I.N. 2017)