Антоине Лавоисиэр

Антуан Лоран Лавуазе (франсузча: Антоине Лаурент де Лавоисиэр; 1743-йил 26-август, Париж — 1794-йил 8-май, ўша ерда) — франсуз табиацҳуноси, замонавий кимё асосчиси. Париж Фанлар академияси ва (1768, қўшни чимисте сурнумéраире)^[1], Лондон Қироллик жамияти аъзоси (1788).

Биографияси

Лавуазе бадавлат буржуа оиласидан чиққан. Унинг отаси Париж парламентида мас’ул бўлган 400 нафар адвокатдан бири эди ва ўғлининг ҳам адвокат бўлишини хоҳларди. Бироқ, Лавуазени табиий фанлар кўпроқ жалб қилган, шунинг учун у ҳуқуқ билан бир вақтда математика, астрономия, ботаника, минералогия, геология ва кимёни ҳам ўрганган. Унинг машғулотлари Парижнинг энг яхши профессорлари раҳбарлигида ўтди^[2].

Таълим олиши

Дастлабки таълимни Мазарин коллежида олган, кейин эса юридик факултетида курсда ўқиган. 1764-йилда у ҳуқуқшунослик даражасини олди.

Ҳуқуқий фанлар курсининг ўтиши билан бир вақтда ва унинг якунида Лавуазе ўша даврнинг энг яхши париж профессорлари раҳбарлигида табиий ва аниқ фанларни ўрганди; у машҳур Ла Cаилле аббати (франсузча: Ла-Cаилле), ботаник — Бернар де Жюссе бошчилигида, Геттар билан минералогия ва геология соҳасида ишлаган. У Руэл қўл остида кимё курсини ўтаган (франсузча: Роуэлле).

1765-йилда Лавуазе Париж Фанлар академияси томонидан қўйилган „Катта шаҳар кўчаларини ёритишнинг энг яхши усули ҳақида“ мавзусидаги асарини тақдим этди. Бу ишни бажаришда Лавуазенинг кўзланган мақсад сари интилишдаги ғайриоддий қатъияти ва тадқиқотдаги аниқлиги, умуман, унинг барча асарларига хос хусусият бўлган фазилатлар таъсир кўрсатди. Лавуазе ёруғлик интенсивлигидаги озгина ўзгаришларга ўз кўриш қобилиятини сезгирлигини ошириш учун олти ҳафта қоронғи хонада ўтказди. Лавуазенинг бу асари 1766 йилда академиянинг олтин медали билан тақдирланган. 1763-1767 йилларда Лавуазе Геттар билан бир қатор саёҳатлар уюштирди ва Франсиянинг минералогик харитасини тузишда унга ёрдам берди.

1768 йил 18-майда 25 ёшида Лавуазе академияга кимё фанидан адюнкт этиб сайланди. 1778 йилда у академиянинг ҳақиқий аъзоси этиб сайланди, 1785 йилдан у академиянинг директори эди. Конвенция давомида Лавуазе академиянинг энг фаол ҳимоячиси эди ва уни сақлаб қолиш учун бор кучини сарфлади. Бироқ, у муваффақиятга эриша олмади ва 1793-йилда академия тугатилди.

1768-йилда Лавуазе академияга сайланганида, у солиқ фермери Баудоннинг акциядори Генерал Фермерга қўшилди. 1779 йилда иккинчисининг ўлими билан Лавоисиэр ферманинг мустақил аъзоси бўлди (франсузча: фермиэр гéнéрал титулаире). Деҳқончилик тизими одамлар томонидан ҳақли равишда нафратга лойиқ эди, аммо Лавуазенинг шахсий деҳқончилик фаолияти жуда бенуқсон эди, буни унинг таржимаи ҳолини ёзган Гримо, Эдуард [Гримо; Éдоуард Гримаух] ҳақиқий ҳужжатларга асосланиб кўрсатди. Деҳқончиликда қатнашиш Лавуазе учун синекура эмас эди; у доимий саёҳат қилишни талаб қилар, унинг кўп вақтини ва эътиборини оларди.

Илмий фаолияти

Лавуазе деҳқончиликдан олган катта даромадининг катта қисмини илмий тажрибаларга сарфлаган. Тадқиқотлари учун у ҳеч қандай маблағни аямади: масалан, сув таркиби бўйича тажрибалар унга 50 000 ливрга тушди. У экспериментларни жуда пухта ўтказишга ва энг аниқ ва мукаммал асбобларни яратишга интилди: бу борада Франсиядаги илмий технология унга жуда қарздор. 1775-йилда вазир Тюрго Франсияда порох бизнесини қайта қуриб, Лавуазени ушбу бизнеснинг тўртта менежеридан бири этиб тайинлади (франсузча: рéгиссеурс дес поудрес). Лавуазенинг энергияси туфайли Франсияда порох ишлаб чиқариш 1788 йилга келиб икки баравар кўпайди (йилига 1600000 фунтдан 3700000 фунтга етди). Лавуазе селитра конларини топиш учун экспедициялар ташкил қилади, селитрани тозалаш ва таҳлил қилиш бўйича тадқиқотлар олиб боради; Лавуазе ва Боме томонидан ишлаб чиқилган селитрани тозалаш усуллари бугунги кунгача сақланиб қолган. Лавуазе ташаббуси билан Фанлар академияси 1773 й. селитрани энг фойдали ишлаб чиқариш усули бўйича энг яхши иш учун мукофот тайинлайди; иш дастурини Лавуазенинг ўзи батафсил ишлаб чиқди.

Лавуазе 1791 йилгача порох ишлаб чиқаришни бошқарган. У порох арсеналида яшаган; унинг лабораторияси ҳам шу ерда жойлашган бўлиб, унинг деярли барча кимёвий ишлари шу ердан чиққан. Лавуазе лабораторияси ўша даврда Париждаги асосий илмий марказлардан бири эди. Унда турли билим соҳалари вакиллари илмий масалаларни муҳокама қилиш учун йиғилишарди, янги бошлаган ёш фан ходимлари эса Лавуазе билан ўқиш учун бу ерга келишди.

Илмий ишлар, деҳқончилик ва порох арсеналини бошқариш бўйича дарслардан ташқари, Лавуазе академия ёки ҳукумат номидан турли комиссияларда қатнашган. Масалан, 1783-йилда Академия номидан Лавуазе „месмеризм“ ҳақида маъруза, 1784-йилда „аэростатлар“ ҳақида ҳисобот тузди. Лавуазенинг барча маърузаларида унинг масаланинг асл моҳиятига назар ташлаш, тиниқ, интизомли, мутаносиб фикрлаш муҳрига эга бўлиш ва шу билан бирга ўз фаолиятида кенг инсонпарварлик тамойилларига асосланган олижаноб табиатни фош этиш каби ғайриоддий қобилияти намоён бўлади.

Бу тамойиллар унинг илмий асарларида тез-тез учраб туради, лекин асосан ўзи томонидан олиб борилган қамоқхоналарни ўрганишда, Неккер вазирлигида, академия номидан ва унинг қишлоқ хўжалиги синфининг аҳволини яхшилашга қаратилган фаолиятида намоён бўлади. 1783—1788-йилларда Лавуазе Париждаги жамият ва қишлоқ хўжалиги қўмитасининг аъзоси эди. Бутун бир қатор маърузаларида у солиқ ислоҳоти ва деҳқончилик маданиятининг энг яхши усулларини тарқатиш орқали қишлоқ хўжалиги синфининг позициясини ўзгартириш зарурлигини таъкидлайди.

Лоран Лавуазе ва унинг рафиқаси Мари портрети, Жак Луи Давид (1788)

1787-йилда Орлеан провинцияси ассамблеясида учинчи мулк вакили сифатида у ерда табиий йўл ҳизматини ўзгартириш, одамлар учун турли хил хайрия муассасаларини ташкил этиш, қашшоқлик ва қариликдан суғурта фонди ва бошқалар ҳақида маърузалар қилади. 1778-йилда ўз мулкига эга бўлган Лавуазе, асосан, қўшни ер эгаларига ёрдам бериш истаги туфайли агротехник тажрибалар ўтказди ва уларга „энг яхши тамойилларга асосланган қишлоқ хўжалиги намуналарини“ берди. 1788-йилда Лавуазе қишлоқ хўжалиги қўмитасига ўзининг агротехник тажрибаларининг самарали натижалари тўғрисида ҳисобот тақдим этиши мумкин эди.

Унинг ташаббуси билан ип-калава ва тўқувчилик мактаблари ташкил этилган; шу вақтгача хом зиғир ва каноп чет элга кетган, у ердан Франсия тайёр зиғирни олган; Лавуазе Бертолле томонидан кашф этилган матоларни хлор билан оқартириш усулини кенг тарғиб қилади; Париж яқинида агротехник тажрибалар ўтказиш учун тажриба майдони ташкил этиш зарурлигини таъкидлайди; турли хил қишлоқ хўжалиги масалалари бўйича вилоят кенгашларига кўрсатмалар беради. Лавуазе ўз ватанининг иқтисодий аҳволи билан чуқур танишиши натижасида унинг Франсиянинг ҳудудий бойлигини ҳисоблашга оид хотиралари пайдо бўлди. Мемуар 1791-йилда Лавуазе томонидан Миллий Ассамблеяга тақдим этилган ва мамлакат ўз оғирлиги остида бўлмасдан тўлаши мумкин бўлган солиқларни энг оқилона ҳисоблаш учун асос бўлиши учун мўлжалланган эди.

Инқилоб даврида Лавуазе „Миллий хазина“ аъзоси бўлиб, унда қатъий ва намунали тартиб ўрнатган. Бу мажбуриятларни у бепул бажарган. 1790-йилда Миллий Ассамблея Фанлар академиясига оғирлик ва ўлчовларнинг оқилона тизимини ишлаб чиқишни буюрди. Шу мақсадда комиссия ташкил этилди, унда Лавуазе унинг котиби ва ғазначиси сифатида доимий иштирок этди; бундан ташқари, унга Гюё билан биргаликда 0 ° C да дистилланган сувнинг бирлик ҳажмининг бўшлигидаги оғирликни аниқлаш топширилди; ва кейинчалик, Жан-Шарл Борда Лавоисиэр билан биргаликда оддий ҳисоблагич қурилмаси учун мис ва платинанинг кенгайишини аниқлади.

Трибунал ва қатл

1791 йилдан А. Л. Лавуазе „Санъат ва ҳунармандчилик бўйича маслаҳат бюроси“да қатнашди, унинг вазифаси давлатга мамлакат учун фойдали бўлган техник ихтироларни кўрсатиш ва уларнинг энг яхшиларини мукофотлар билан рағбатлантириш вазифасини юклади. Лавуазенинг маслаҳат бюросидаги иштирокининг самараси халқ таълимининг ташкил этилишига оид эслатма бўлди.

Гарчи 1791-йилда Умумий ферма (франсузча: Ферме гéнéрале) йўқ қилинса ҳам, солиқ деҳқонларига ҳужумлар тўхтамади. 1793-йилда депутат Бурдон Конвенцияда ишларни тугатиш учун белгиланган муддатни кутмасдан, тўловнинг собиқ иштирокчилари зудлик билан ҳибсга олиниши ва судланишини талаб қилди. Фермер хўжалиги ишларини кўриш учун янги комиссия тайинланди; у охирги учта шартнома давомида барча солиқчиларни ҳибсга олишни зарур деб топди. Лавуазе бошқа солиқ деҳқонлари қатори 1793-йил ноябр ойининг охирида қамоққа ташланган ва Конвенция уни инқилобий трибунал судига тортишга қарор қилган.

Маҳкумлар франсуз халқига қарши фитна уюштиришда, халқ душманларига ёрдам беришда, зарарли аралашмаларни ҳаёт ашёлари билан аралаштиришда, мамлакат мудофааси учун зарур бўлган маблағларни қўлларида ушлаб туришда айбланган. Инқилобий трибунал барча солиқ деҳқонларини (31 киши) ўлимга ҳукм қилди, Робеспиэр томонидан чизилган рўйхатдан биттаси бундан мустасно. На маслаҳат бюросининг петицияси, на ватан олдидаги машҳур хизматлари, на илмий шон-шуҳрат Лавуазени ўлимдан қутқара олмади. „Республика олимларга муҳтож эмас“, деди гўёки тобут трибуналининг президенти Коффинал бюронинг илтимосига жавобан [пр 2].

1794 -йил 8-майда (Республика 2-йилининг 19-флореал) Антуан Лоран Лавуазе инқилобий трибуналнинг қарори билан гилётинага тортилди. Фан тарихчиси В.Струбенинг қайд этишича, олимнинг айблови ўта ғайритабиий ва демагогик туюлади. Лавуазенинг рафиқаси гувоҳлигига кўра, Лавуазени ҳимоя қилиши керак бўлган олимлар уни қутқариш учун ҳеч нарса қилмаганлар^[3] [пр 4]. Лавоисиэрнинг қолдиқлари Эрранси қабристонидаги умумий қабрга дафн этилган.

Оиласи

1771-йилда 28 ёшида А. Лавуазе ўз ҳамкасбининг қизи 13 ёшли Мари Анна Перретте Ползга уйланди.^[4] Хотинида у ўзининг илмий ишида фаол ёрдамчини топди. У лаборатория журналларини сақлади, унга инглиз тилидан илмий мақолаларни таржима қилди ва „Траитé“ учун чизмалар чизди ва ўйиб ёзди. У инглиз тилидаги Кирваннинг „ Флогистонда тажриба“ китобидан таржималар қилган.

Лавуазе вафотидан сўнг, унинг рафиқаси 1805 йилда машҳур физик Румфордга турмушга чиқди. У 1836-йилда 79 ёшида вафот этди.

Хотираси

А. Лавуазе номи Эйфел минорасининг биринчи қаватида жойлашган Франсиянинг энг буюк олимлари рўйхатига киритилган^[5]^[6].

Манбалар

↑ Лес мембрес ду пассé донт ле ном cомменcе пар Л^{(франс.)}
↑ •. „«Биография Лавуазье»“.
↑ Джуа 1975.
↑ Лавоисиэр, ле парcоурс д’ун сcиэнтифиқуэ рéволутионнаире
↑ Деламбре, Жеан-Баптисте. Œуврес де Лагранде^{(аниқланмаган)} / Серрет, Ж. А.. — 1867. — Т. 1. — С. хл.
↑ Гуэрлаc, Ҳенрй. Антоине-Лаурент Лавоисиэр — Чемист анд Револутионарй. Неw Ёрк: Чарлес Сcрибнер анд Сонс, 1973 — 130-бет.

[1] Лес мембрес ду пассé донт ле ном cомменcе пар Л^{(франс.)}

[2] •. „«Биография Лавуазье»“.

[FOOTNOTEДжуа1975-3] Джуа 1975.

[4] Лавоисиэр, ле парcоурс д’ун сcиэнтифиқуэ рéволутионнаире

[5] Деламбре, Жеан-Баптисте. Œуврес де Лагранде^{(аниқланмаган)} / Серрет, Ж. А.. — 1867. — Т. 1. — С. хл.

[6] Гуэрлаc, Ҳенрй. Антоине-Лаурент Лавоисиэр — Чемист анд Револутионарй. Неw Ёрк: Чарлес Сcрибнер анд Сонс, 1973 — 130-бет.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]