Jump to content

Артҳур Счопенҳауэр

From Vikipediya
Артҳур Счопенҳауэр
Таваллуди 22-феврал 1788[1][2][3]
Вафоти 21-сентябр 1860[1][2][3]
Фуқаролиги Пруссия қироллиги
Отаси Ҳеинрич Флорис Счопенҳауэр
Онаси Жоҳанна Счопенҳауэр

Артҳур Счопенҳауэр (/ˈʃоʊпəнҳаʊəр/ СҲОҲ-пəн-ҳоw-əр[4]немисча: [ˈаʁтуːɐ̯ ˈʃоːпн̩ҳаʊɐ] ( тингланг) 1788-йил 22-феврал – 1860-йил 21-сентябр) немис файласуфи. У ўзининг 1818-йилда ёзилганТҳе Wорлд ас Wилл анд Репресентатион (1844-йилда кенгайтирилган) асари билан машҳур бўлиб, у феноменал оламни кўр ва мантиқсиз ноуменал ироданинг намоён бўлиши сифатида тавсифлайди[5][6][7]. Иммануэл Кант (1724 – 1804) нинг транссендентал идеализмига асосланиб, Шопенгауэр немис идеализмининг замондош ғояларини рад этувчи атеистик метафизик ва ахлоқий тизимни ишлаб чиқди[8].

Шопенгауэр Ғарб фалсафасида аскетизм, ўзликни инкор этиш ва дунёнинг ташқи кўриниши тушунчаси каби ҳинд фалсафасининг муҳим тамойилларини баҳам кўрган ва тасдиқлаган биринчи мутафаккирлардан бири эди. Унинг ижоди фалсафий пессимизмнинг намунали кўриниши сифатида таърифланган[9]. Гарчи унинг фаолияти ҳаётлигида катта эътиборни қозона олмаган бўлса-да, вафотидан кейин у фалсафа, адабиёт ва фан каби турли соҳаларга ўзининг муҳим таъсирини кўрсатди. Унинг эстетик, ахлоқий меъёр ва психология бўйича ёзган асарлари кўплаб мутафаккир ва санъаткорларга ўз таъсирини кўрсатмай қолмади.

Ҳаёти

[edit | edit source]
Шопенгауэрнинг туғилган уйи, Дуча (собиқ Ҳеилиггеистгассе)

Артур Шопенгауэр 1788-йил 22-февралда Данзигда (ўша пайтда Полша-Литва Ҳамдўстлиги таркибига кирган; ҳозирги Гданск, Полша) таваллуд топган. Унинг онаси Жоҳанна Счопенҳауэр (1766—1838) ва отаси Ҳеинрич Флорис Счопенҳауэр (1747—1805)[10], иккаласи ҳам бадавлат немис патрисий оилаларининг авлодлари эди. Улар протестант миллатига мансуб бўлишса-да, уларнинг ҳеч бири диндор эмас эди[11]. Иккиси ҳам франсуз инқилобини қўллаб-қувватлаган республикачилар, космополитлар ва англофиллар эди.&#х200А; 1793-йилда Данзиг Пруссия таркибига киргач, Ҳеинрич республика конституциясига эга эркин шаҳар бўлган Гамбургга кўчиб ўтди. Унинг фирмаси Данзигда савдони давом эттирди, у ерда уларнинг кўп қариндошлари қолди. Артҳурнинг ягона укаси Аделе 1797-йил 12-июлда туғилган.

1797-йилда Артҳур отасининг ишбилармон ҳамкори бўлган Грегоире де Блéсимаире оиласи билан Ле Ҳавреда яшайди. У бундан ҳурсанд бўлиб франсуз тилини ўрганади ва Жеан Антҳиме Грéгоире де Блéсимаире билан умрбод дўстлик муносабатларини йўлга қўяди[12]. 1799-йилда Артҳур илк бор най чалишни бошлади[12].&#х200А;

1803-йилда у ота-онаси билан Голландия, Буюк Британия, Франсия, Швейсария, Австрия ва Пруссия бўйлаб Европа гастролларида қатнашди. Асосан, Ҳеинрич фурсатдан фойдаланиб завқли саёҳат сифатида чет элдаги баъзи бизнес ҳамкорлариникига ташриф буюрди.

Ҳеинрич Артурга танловни тақдим этди: у уйда қолиши ва университетга тайёргарлик кўриши ёки улар билан саёҳат қилиб, савдогарлик таълимини давом эттириш учун саёҳат қилиши мумкин эди. Артур улар билан саёҳат қилишни танлади. Кейинчалик у бу танлови учун жуда афсусланди, чунки савдогарларга таълим бериш жуда зерикарли эди. У турнинг ўн икки ҳафтасини Уимблдондаги мактабда ўтказди. У ўзининг умумий англофилиясига қарамай, кейинчалик ҳаётида англикан диндорлигини кескин танқид қилишни давом эттирди[12]. У, шунингдек, таълим натижаларини қаттиқ танқид қилган отасининг босими остида эди.

1805-йилда Ҳеинрич Гамбургдаги уйи яқинидаги каналда чўкиб кетди. Унинг ўлими тасодифий бўлса-да, хотини ва ўғли буни ўз жонига қасд қилиш деб ҳисоблашган. У ташвиш ва депрессияга мойил эди, кейинчалик уларнинг ҳар бири ҳаётида янада аниқроқ бўлди[13]. Ҳеинрич шунчалик безовта бўлиб қолдики, ҳатто хотини унинг руҳий саломатлигига шубҳа қила бошлади[12]. "Отанинг ҳаётида қандайдир қоронғу ва ноаниқ қўрқув манбаи бор эди, бу кейинчалик уни ўзини ўлдиришга мажбур қилди[16].

Артур ёшлигидаги ўша тушкунликни кўрсатди ва кўпинча буни отасидан мерос бўлиб қолганлигини тан оларди. Отасининг оиласида жиддий руҳий саломатлик билан боғлиқ бошқа муаммолар ҳам бор эди[12]. Қийинчиликларга қарамай, Шопенгауэр отасини яхши кўрарди ва кейинчалик унга ижобий нуқтаи назардан мурожаат қилди[12]. Ҳеинрич Шопенгауэр оиласига катта мерос қолдирди, у Жоҳанна ва болалар орасида учга тақсимланди. Артур Шопенгауэр вояга етганида ўз қисмини назорат қилиш ҳуқуқига эга эди. У уни консерватив тарзда давлат облигацияларига инвестиция қилди ва йиллик фоизларни университет профессорининг маошидан икки баравар кўпроқ олди[12]. Савдогарлик ишларини тугатгандан сўнг, онасининг бироз далдаси билан у ўзини Сахе-Готҳа-Алтенбургда, Готҳада ва Эрнестине гимназиясида ўқишга бағишлади. У ерда бўлганида, у маҳаллий зодагонлар орасида ижтимоий ҳаётдан завқланиб, катта миқдорда пул сарфлади, бу эса тежамкор онасини қаттиқ ташвишга солди[12]. У мактаб ўқитувчиларидан бири ҳақида сатирик шеър ёзди ва гимназияни тарк этди. Гарчи Артур ўз ихтиёри билан кетганини даъво қилган бўлса-да, онасининг мактуби уни гимназиядан чиқариб юборилган бўлиши мумкинлигини кўрсатади[12].

Шопенгауэр ёшлигида

Артур ўлган отасининг шарафига икки йил савдогар бўлиб ишлади. Бу даврда у олим сифатида янги ҳаёт бошлай олишига шубҳалари бор эди[12]: 120 . Олдинги таълимининг кўп қисми амалий савдогарлик бўлган ва у академик мартаба учун зарур бўлган лотин тилини ўрганишда қийналган[12]: 117 .&#х200А;

Унинг онаси қизи Адел билан ёзувчилар ва рассомлар орасида ижтимоий ҳаётдан завқланиш учун ўша пайтда немис адабиётининг маркази бўлган Веймарга кўчиб ўтди. Артур ва унинг онаси бир-бирига яхши муносабатда бўлишмади. Бир мактубида у шундай деб ёзган эди: "Сиз чидаб бўлмас ва оғир одамсиз ва сиз билан яшаш жуда қийин; сизнинг барча яхши фазилатларингиз сизнинг такаббурлигингиз билан қопланади ва дунёга фойдасиз бўлиб қолади, чунки сиз бошқа одамлардан нуқсон қидиришга мойиллигингизни чеклай олмайсиз[14]. Унинг онаси Жоҳанна одатда қувноқ ва очиқкўнгил аёл деб таърифланган[12]. У 24 йилдан кейин вафот этди. Артурнинг аёллар ҳақидаги баъзи салбий фикрлари унинг онаси билан бўлган салбий муносабатларидан келиб чиққан бўлиши мумкин[15]. Артур ҳам савдогар бўлиш учун ўқиган дўсти Жеан Антҳиме билан бирга Ҳамбургга кўчиб ўтди.

Таълим

[edit | edit source]

У Веймарга кўчиб ўтди, лекин онаси билан бирга яшамади, у ҳатто улар яхши муносабатда бўлмаслигини тушунтириб, уни келишдан қайтаришга ҳаракат қилди[12]: 131 . Уларнинг муносабатлари темпераментдаги фарқлар сабабли янада ёмонлашди. У онасини молиявий мас’улияцизликда, ноз-карашма ва бошқа турмуш қуришга интилаётганликда айблади ва буни отасининг хотирасига ҳақорат қилиш деб ҳисоблади[12]: 116,131 . Онаси унга меҳрини изҳор қилар экан, унинг кайфияти, беозорлиги, тортишувчанлигини кескин танқид қилиб, одамларни бегоналаштирмаслик учун хатти-ҳаракатларини яхшилашга ундайди[12]: 129 . Артур ўз эътиборини ўқишга қаратди, у жуда яхши кетаётган эди, шунингдек, баллар, зиёфатлар ва театр каби одатий ижтимоий ҳаётдан завқланарди. Бу вақтга келиб, Жоҳаннанинг машҳур салони маҳаллий зиёлилар ва таниқли шахслар орасида машҳур эди, уларнинг энг машҳури эса Гҳотҳе эди. Артур унинг зиёфатларида, одатда, Гҳотҳе у ерда бўлишини билгани учун қатнашар эди – гарчи таниқли ёзувчи ва давлат арбоби ёш ва номаълум талабани сезмайди. Эҳтимол, Геотҳе уни ўғлининг тушкунлик ва жанговар табиати ҳақида огоҳлантиргани учун ёки Артурнинг тил ўқитувчиси ва хонадоши Франс Пассоw билан ёмон муносабатда бўлганлиги сабабли масофани сақлар эди[12]: 134 . Шопенгауэр, шунингдек, Карл Аугустнинг бекаси, Сахе-Wеимар-Эисеначнинг буюк герцоги Каролине Жагеманни ўзига жалб қилди ва унга ягона севги шеърини ёзди[12]: 135 .&#х200А;

У 1809-йилда Веймарни тарк этиб, Гöттинген университети талабаси бўлди. Шопенгауэрнинг ўша пайтдаги машҳур Жена университети ўрнига ушбу университетни танлагани ҳақида ёзма сабаблар йўқ, бироқ Гöттинген замонавийроқ ва илмий йўналтирилган эди[12]: 140 . Ҳуқуқ ёки тиббиёт Шопенгауэр мақомидаги мансаб ва даромадга муҳтож бўлган йигитлар учун одатий танлов эди ва илмий қизиқишлари туфайли тиббиётни танлади. Унинг таниқли профессорлари орасида Бернҳард Фриэдрич Тҳибаут, Арнолд Ҳерманн Лудwиг Ҳеэрен, Жоҳанн Фриэдрич Блуменбач, Фриэдрич Стромеер, Ҳеинрич Адолф Счрадер, Жоҳанн Тобиас Маер ва Конрад Жоҳанн Мартин Лангенбек каби шахслар бор эди[12]: 141–144 . У Аэнесидемус муаллифи Готтлоб Эрнст Шулзе томонидан метафизика, психология ва мантиқанинг фанини ўрганди, у кучли таассурот қолдирди ва унга Платон ва Иммануэл Кант эътибор қаратишни маслаҳат берди. [12]: 144  Тахминан 1810-11 йилларда у тиббиётдан фалсафага ўтишга қарор қилди ва кучли фалсафа дастурига эга бўлмаган Гöттингенни тарк этди: Счулзедан ташқари, бошқа ягона фалсафа профессори Фриэдрич Боутерwек эди, Шопенгауэр уни ёқтирмасди[12]: 150 . У ўзининг тиббий ва илмий тадқиқотларидан афсусланмади; у файласуф учун зарур деб даъво қилди ва ҳатто Берлинда у фалсафадан кўра бошқа фанлар бўйича кўпроқ маърузаларда қатнашди[12]: 170 . Гöттингенда ўтказган кунларида у ўқиш учун кўп вақт сарфлади, шу билан бирга най чалишни ва ижтимоий ҳаётни ҳам давом эттирди. Унинг дўстлари орасида Фриэдрич Готтҳилф Осанн, Карл Wитте, Чристиан Чарлес Жосиас вон Бунсен ва Wиллиам Баcкҳоусе Астор Ср. каби шахслар бор эди[12]: 151 . &#х200А;

У 1811—1812 йилларнинг қишки семестрида янги ташкил этилган Берлин университетига келди. Айни пайтда онаси адабий фаолиятини эндигина бошлаган эди; у 1810-йилда ўзининг дўсти Карл Лудwиг Ферноwнинг таржимаи ҳоли бўлган биринчи китобини нашр этди ва бу муваффақиятли якунланди. Артур таниқли пост-Кант файласуфи Жоҳанн Готтлиэб Фичтенинг маърузаларида қатнашди. Аммо тез орада Wиссенсчафцлеҳре билан унинг орасида кўплаб келишмовчиликлар юзага кела бошлади. У ҳам Фичтенинг маърузаларни зерикарли ва тушуниш қийин дея ўйлади[12]. Кейинчалик у Фичтени фақат танқидий, салбий фикрлар билан эслатиб ўтди – ўз фалсафасини Кантнинг паст сифатли версияси сифатида кўрди ва Фичтенинг салбий далиллари беихтиёр кантианизмнинг баъзи камчиликларини таъкидлагани учун фойдали деб ҳисобланди[12]. У, шунингдек, машҳур протестант илоҳиётчиси Фридрик Счлеиэрмачернинг маърузаларига қатнаша бошлади, лекин улардан ҳам жуда тез совиди[12]. Унинг Шлеермахернинг маърузаларига оид эслатмалари ва шарҳлари Шопенгауэрнинг динни танқид қила бошлаганини ва атеизмга қараб ҳаракатланаётганини кўрсатади[12].

Мустақил ўқиш орқали кўп нарсаларни ўрганди; Платон, Кант ва Фичтедан ташқари у Шиллинг, Фриэс, Жакоби, Баcон, Лоcк каби кўплаб замонавий илмий адабиёт вакилларининг асарларини ҳам ўқиди[12]. У Аугуст Бöcкҳ ва Фриэдрич Аугуст Wолф томонидан филология курсларига қатнади, Мартин Ҳеинрич Клапротҳ, Пол Эрман, Жоҳанн Элерт Боде, Эрнст Готтфриэд Фисчер, Жоҳанн Ҳоркел, Фриэдрич Чристиан Росентҳал ва Ҳинрич Личтенстеин томонидан ўз натуралистик қизиқишларини давом эттирди (Личтенстеин ҳам онасининг Wеимардаги партияларидан бирида учратиб олган дўсти эди)[12].

Ахлоқий меъёрлар

[edit | edit source]
Асосий мақола: Он тҳе Басис оф Моралитй

Шопенгауэрнинг таъкидлашича, ахлоқнинг вазифаси бажарилиши керак бўлган ахлоқий ҳаракатларни белгилаш эмас, балки уларни текширишдан иборатдир. Шундай қилиб, фалсафа ҳар доим назарийдир: унинг вазифаси берилган нарсаларни тушунтиришдир[16].

Танланган библиография

[edit | edit source]

Яна қаранг

[edit | edit source]

 

Манбалар

[edit | edit source]
  1. ↑ 1,0 1,1 (унспеcифиэд титле)
  2. ↑ 2,0 2,1 (унспеcифиэд титле)
  3. ↑ 3,0 3,1 (унспеcифиэд титле)
  4. ↑ Wеллс, Жоҳн C. (2008), Лонгман Пронунcиатион Диcтионарй (3рд-нашр), Лонгман, ИСБН 978-1-4058-8118-0
  5. ↑ Артҳур Счопенҳауэр. Эссайс анд Апҳорисмс. Пенгуин Cлассиcс, 2004 — 23-бет. ИСБН 978-0-14-044227-4. 
  6. ↑ Магеэ, Брян „Тҳе Wорлд ас Wилл“, . Тҳе Пҳилосопҳй оф Счопенҳауэр, 1 (эн), Охфорд Университй ПрессОхфорд, 1997-08-14 — 137–163-бет. ДОИ:10.1093/0198237227.003.0007. ИСБН 978-0-19-823722-8. 
  7. ↑ Ванденабеэле, Барт (Деcембер 2007). "Счопенҳауэр он тҳе Валуэс оф Аэстҳетиc Эхпериэнcе" (эн). Тҳе Соутҳерн Жоурнал оф Пҳилосопҳй 45 (4): 565–582. дои:10.1111/j.2041-6962.2007.tb00065.x. ИССН 0038-4283. https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.2041-6962.2007.tb00065.x. 
  8. ↑ Счопенҳауэр, Пҳилосопҳй анд тҳе Арц Дале Жаcқуэтте: . Cамбридге Университй Пресс, 2007 — 162-бет. ИСБН 978-0-521-04406-6. „Фор Кант, тҳе матҳематиcал сублиме, ас сеэн фор эхампле ин тҳе старрй ҳеавенс, суггесц то имагинатион тҳе инфините, wҳич ин турн леадс бй субтле турнс оф cонтемплатион то тҳе cонcепт оф Год. Счопенҳауэр'с атҳеисм wилл ҳаве ноне оф тҳис, анд ҳе ригҳтлй обсервес тҳат деспите адоптинг Кант'с дистинcтион бетwеэн тҳе дйнамиcал анд матҳематиcал сублиме, ҳис тҳеорй оф тҳе сублиме, макинг референcе то тҳе стругглес анд суфферингс оф стругглес анд суфферингс оф Wилл, ис унлике Кант'с.“ 
  9. ↑ Артҳур Счопенҳауэр. Эссайс анд Апҳорисмс. Пенгуин Cлассиcс, 2004 — 22–36-бет. ИСБН 978-0-14-044227-4. „...бут тҳере ҳас беэн ноне wҳо триэд wитҳ со греат а шоw оф леарнинг то демонстрате тҳат тҳе пессимистиc оутлоок ис жустифиэд, тҳат лифе ицелф ис реаллй бад. Ит ис то тҳис энд тҳат Счопенҳауэр'с метапҳйсиc оф wилл анд идеа эхисц.“ 
  10. ↑ Счопенҳауэр, Артҳур. Чронологй, Призе Эссай он тҳе Фреэдом оф тҳе Wилл. Cамбридге Университй Пресс, 1999 — ххх-бет. ИСБН 978-0-521-57766-3. 
  11. ↑ Буллоcк, А.Б.. Тҳе Супреме Ҳуман Трагедй: Анд Отҳер Эссайс. C.W. Даниэл, 1920 — 53-бет. Қаралди: 2022-йил 22-октябр. 
  12. ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 12,12 12,13 12,14 12,15 12,16 12,17 12,18 12,19 12,20 12,21 12,22 12,23 12,24 12,25 12,26 12,27 12,28 Cартwригҳт, Давид Э.. Счопенҳауэр: А Биограпҳй. Cамбридге Университй Пресс, 2010. ИСБН 978-0-521-82598-6. 
  13. ↑ Сафрански (1990), п. 12
  14. ↑ Wаллаcе, W.. Лифе оф Артҳур Счопенҳауэр. Ҳонолулу: Университй Пресс оф тҳе Паcифиc, 2003 — 59-бет. ИСБН 978-1-4102-0641-1. 
  15. ↑ Дурант, Wилл, Тҳе Сторй оф Пҳилосопҳй, Гарден Cитй Публишинг Cо., Инc., Неw Ёрк, п. 350
  16. ↑ Счопенҳауэр, Артҳур. Тҳе Wорлд ас Wилл анд Репресентатион. 

 

Ҳаволалар

[edit | edit source]

Германиялик фалсафачиларнинг вақт рўйхати

Retrieved from "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Arthur_Schopenhauer&oldid=5192291"