Изабелла (Кастилия)
Изабелла — (1451-йил 22-апрел — 1504-йил 26-ноябр)[1] 1474-йилдан 1504-йилгача вафотигача Кастилия қироличаси бўлиб, Арагон қироли Фердинанд ИИ билан бирга сулолавий жиҳатдан бирлашган Испанияда ҳукмронлик қилган. 1479-йилда Фердинанд ИИ тахтга ўтирганидан пайтда у Арагон қироличаси эди. Изабелла ва Фердинанд биргаликда католик монархлари сифатида танилган[2].
Тахтга даъвогарлик қилишдаги курашлардан сўнг, Изабелла ҳукумат тизимини қайта ташкил этди[3], жиноятчилик даражасини ўша йиллардаги энг паст даражага олиб чиқди ва унинг ўгай укаси қирол Генрих ИВ ортда қолдирган улкан қарзларни тўлаб қиролликни енгиллаштирди. 1469-йилда Изабелланинг Фердинанд билан турмуш қуриши Испаниянинг амалда бирлашишига асос яратди. Унинг ислоҳотлари ва Фердинанд билан қилган ислоҳотлари уларнинг бирлашган қиролликлари чегара ҳудудларнинг ташқарисига ҳам сезиларли таъсир кўрсатди.
Кастилиялик Изабелла И ва Арагонлик Фердинанд ИИ мос равишда „Испания қироличаси“ ва „Испания қироли“ деб аталган биринчи монархлар бўлишлари билан машҳур бўлиб, улар реконкистани тугатганликлари, оммавий йиғилишни буюрган Алгамбра фармонини чиқаргани учун тарихда қолган. Шунингдек, яҳудийлар ва мусулмонларни Испаниядан чиқариб юбориш, испан инквизициясини ташкил этиш, Христофор Колумбнинг 1492-йилги саёҳатини қўллаб-қувватлаганлик ва молиялаштирганликлари учун европаликлар томонидан Янги дунёни кашф этишлари ва Испания империясини барпо этишлари, Испанияни Европадаги йирик давлатга айлантириш ва дунёнинг кўп қисми ва Испаниянинг Олтин Асрини бошлашгани учун тарихда қолган ҳисобланади[4]. Изабелла Фердинанд билан бирга Рим папаси Александр ВИ томонидан „католик монархи“ унвонига сазовор бўлган ва 1497-йилда католик черкови томонидан Худонинг хизматкори сифатида тан олинган.
Ҳаёти
[edit | edit source]Дастлабки йиллар
[edit | edit source]Изабелла 1451-йил 22-апрелда Авила штатидаги Мадригал-де-лас-Алтас Торресда Кастилиялик Иоанн ИИ ва унинг иккинчи хотини Португалиялик Изабелла оиласида туғилган. Изабелла туғилганда, у катта акаси Кастилиядаги Генрих ИВ дан кейин тахтга иккинчи ўриндаги даъвогар эди. Ўша пайтда Генрих 26 ёшда, уйланган, аммо фарзандсиз эди. Изабелланинг укаси Кастилиялик Алфонсо 1453-йил 17-ноябрда (икки йилдан сўнг) туғилиб, Изабелланинг ўрнини учинчи даражага туширди[5]. 1454-йилда отаси вафот этгач, унинг ўгай акаси Кастилия қироли Генрих ИВ сифатида тахтга ўтирди[6]. Изабелла ва унинг укаси Алфонсо қирол Генрихнинг қарамоғида қолди. Изабелла, онаси ва Алфонсо кейин Аревалога кўчиб ўтишди[4][7].
Бу Изабелла учун нотинч даврлар эди. Уларнинг Аревалодаги қасрида яшаш шароити яхши эмас ва улар пул танқислигидан азият чекдилар. Гарчи унинг отаси ўз васиятномасида фарзандларига моддий жиҳатдан яхши ғамхўрлик қилишни белгилаб қўйган бўлса-да, қирол Генри отасининг хоҳиш-истакларига риоя қилмади. Яшаш шароити оғир бўлса ҳам, Изабелла онасининг назорати остида тақводорлик ва динга чуқур ҳурмат асосида таълим олди[6].
Генрих ИВ нинг рафиқаси Португалиялик Жоан қизи Жоаннани дунёга келтирганда, Изабелла ва унинг укаси Алфонсо қиролнинг бевосита назорати остида бўлиш учун Сеговия чақирилди. Алфонсо тарбиячининг қарамоғига топширилди. Изабелла эса қирол хонадонининг бир қисми сифатида саройда қолди[8].
Сеговияда Изабелланинг яшаш шароитлари яхшиланди. Энди уни ҳар доим озиқ-овқат ва етарли кийим-кечаклари бор, олтин ва кумуш билан безатилган қасрда яшаган. Изабелланинг асосий таълими ўқиш, имло, ёзув, грамматика, тарих, математика, санъат, шахмат, рақс, каштачилик, мусиқа ва диний таълимдан иборат эди. У ва унинг ёрдамчилари санъат, каштачилик ва мусиқа билан вақт ўтказишарди. У хотиржам турмуш тарзини олиб борди, лекин қирол Генри буни тақиқлаганлиги сабабли Сеговиядан ташқарига камдан-кам чиқарди. Унинг ўгай акаси уни қиролликда бўлаётган сиёсий нотинч вазиятлардан узоқ сақлаб турса ҳам, Изабелла нима бўлаётганини ва сиёсий норозиликдаги вазият ҳақида тўлиқ маълумотга эга эди.
Зодагонлар, ҳокимият учун ташвишланиб, қирол Генрихга қарши чиқди ва унинг кичик укаси Алфонсони ўзининг вориси деб номланишини талаб қилди. Улар ҳатто Алфонсодан тахтни эгаллашни сўрашгача боришди. Алфонсони назорат қилган ва уни ҳақиқий меросхўр деб даъво қилган зодагонлар 1467-йилда Олмедодаги Иккинчи жангда қирол Генрих қўшинлари билан тўқнаш келишди. Жангда дуранг натижа қайд этилди. Қирол Генрих Алфонсони ўзининг қизи малика Жоанна ла Белтранежага уйланиши шарти билан унинг меросхўри сифатида тан олишга рози бўлди[9]. Алфонсо Астурия шаҳзодаси деб аталганидан кўп ўтмай, 1468-йил июл ойида ўлатдан вафот этди. Уни қўллаб-қувватлаган зодагонлар шаҳзодани заҳарланишда гумон қилишди. У акасининг васиятномасида унинг вориси сифатида аталганлиги сабабли, зодагонлар Изабелладан унинг ўрнини қўзғолон ғолиби сифатида эгаллашни сўрашди. Бироқ, қўзғолончиларни қўллаб-қувватлаш пасайишни бошлади ва Изабелла урушни давом эттиришдан кўра музокаралар йўли билан келишувни афзал кўрди[10]. У Торос де Гуисандода ўзининг катта акаси Генрих билан учрашди ва улар муросага келишди: уруш тўхтайди, қирол Генрих қизи Жоанна ўрнига Изабеллани меросхўри деб атайди ва Изабелла ўгай акасининг розилигисиз турмушга чиқмайди. Лекин у уни ўз хоҳишига қарши турмушга чиқишга мажбур қила олмайди[11]. Изабелла томон зодагонлар хоҳлаган нарсанинг кўпини амалга оширди. Гарчи улар қирол Генрихни расман тахтдан ағдаришгача боришмаган (улар бунинг учун етарли кучга эга эмас эдилар) бўлсаларда, Изабелла адолатли меросхўрлик тамойилини хавф остига қўйишни истамади. Чунки у ўзининг меросхўрлиги ҳақидаги қоидани ҳаққонийлаштириб қўйган эди.
Никоҳ
[edit | edit source]Изабелланинг никоҳи ҳақидаги савол янгилик эмас эди. Олти ёшида у наварралик Иоанн ИИ нинг кенжа ўғли Фердинанд билан (унинг оиласи Трастамарада яшаган) унаштирилган эди. Ўша пайтда икки қирол Генрих ва Иоанн ўзаро дўстлик ва ишончни кўрсатишга интиларди ва бу иттифоқ уларнинг абадий дўстлигини бутун дунёга яққол кўрсатишига ишонишди[12]. Бироқ, бу келишув узоқ давом этмади.
Фердинанднинг амакиси Арагонлик Алфонсо В 1458-йилда вафот этди. Алфонсонинг барча Испаниядаги ҳудудлари, шунингдек, Сицилия ва Сардиния ороллари унинг укаси Иоанн ИИ га қолдирилди. Иоанн энди ҳар қачонгидан ҳам кучлироқ мавқега эга эди ва энди Генрихнинг қўллаб-қувватлаши унга унчалик ҳам зарур эмасди. Энди Генрих янги иттифоққа муҳтож эди. У Иоанннинг катта ўғли Чарлз Вианада бу янги дўстлик имкониятини кўрди[13]. Чарлз доимо отаси билан келишмасди ва шу сабабли у яширинча Кастилиялик Генрих ИВ билан иттифоқ тузди. Иттифоқнинг асосий қисми Чарлз ва Изабелла ўртасида никоҳ ўрнатилиши керак эди. Иоанн ИИ бу уюштирилган никоҳ ҳақида билгач, ғазабланди. Чунки Изабеллани ўзининг севимли кичик ўғли Фердинанд учун муносиб кўрарди ва унинг назарида бу келишув ҳали ҳам амалда эди. Иоанн ИИ ўғли Чарлзни отасининг ҳаётига қарши фитна уюштирганликда айблаб, қамоққа ташлади. Чарлз 1461-йилда вафот этди[14].
1465-йилда Изабеллани Генрихнинг куёви Португалиялик Афонсо В га турмушга беришга ҳаракат қилинди. Қиролича ва Ледесма графи воситасида Португалия иттифоқи тузилди[15]. Бироқ, Изабелла никоҳга розилик беришдан бош тортди[16].
Қирол Генрихнинг суверен сифатида ҳаракат қила олмаслиги туфайли Кастилияда фуқаролар уруши бошланди. Энди Генрихга қиролликда исён кўтарганларни хурсанд қилишнинг тезкор усули керак эди. Тинчликни тиклаш тўғрисидаги келишувнинг бир қисми сифатида Изабелла ўша пайтда Калатрава ордени устаси ва қиролнинг энг яқин ёрдамчиси Хуан Пачеконинг укаси Педро Жирон Аcуна Пачеко билан турмуш қуриши керак эди. Бунинг эвазига Дон Педро қироллик хазинасига жуда катта миқдорда пул тўларди. Бошқа вариантни кўрмаган Генрих никоҳга рози бўлди. Изабелла ғазабланиб, никоҳ амалга ошмаслиги учун Худога ибодат қилди. Дон Педро тўсатдан касал бўлиб, Изабелла билан учрашиш учун келаётганда йўлда вафот этди[17].
1468-йил 19-сентабрда Генри Изабеллани ўзининг меросхўри сифатида тан олганида, у ўз ўгай синглисини унинг иродасига қарши турмушга чиқишга мажбур қилмасликка ваъда берган эди, у бунинг эвазига унинг розилигини олишга рози бўлди. Кўриниб турибдики, сиёсий никоҳ тузишдаги муваффақияциз уринишлар ниҳоят тугади. Англиялик Эдвард ИВ ёки унинг акаларидан бирига, эҳтимол, Глостер герсоги Ричардга турмуш қуриш ҳақида режалар ҳам бор эди[18], лекин бу уринишлар жиддий кўриб чиқилмаган. 1468-йилда яна Португалиялик Афонсо В дан турмуш қуриш таклифи келди. Сентабр ойида берган ваъдаларига қарши чиқиб Генрих никоҳни ҳақиқатга айлантиришга ҳаракат қилди. Агар Изабелла Афонсога турмушга чиқадиган бўлса, Генрихнинг қизи Жоанна Афонсонинг ўғли Иоанн ИИ га турмушга чиқади ва шунинг учун эски қирол вафотидан кейин Иоанн ва Жоанна Португалия ва Кастилияни мерос қилиб олишлари мумкин эди[19]. Изабелла бу таклифни рад этди ва ўзининг амакиваччаси ва биринчи никоҳланувчиси Арагонлик Фердинанд билан учрашиб, унга яширин ваъда берди.
Ушбу муваффақияциз уринишдан сўнг, Генрих яна бир бор ўз ваъдаларига қарши чиқди ва Изабеллани Лоуис ХИ нинг укаси, Берри герсоги Чарлзга турмушга чиқишга ундади[20]. Генрихнинг назарида бу иттифоқ Кастилия ва Франсиянинг дўстлигини мустаҳкамлайди ҳамда Изабеллани Кастилия сиёсий ишларидан четлатади. Бироқ, Изабелла бу таклифни яна бир бор рад этди. Шу билан бирга, Арагонлик Иоанн ИИ Изабеллага ўғли Фердинанд билан никоҳ ўқитиш ҳақида яширинча музокаралар олиб борди[21].
1469-йил 18-октабрда расмий никоҳ маросими бўлиб ўтди[22]. Изабелла ва Фердинанд амакивачча бўлгани сабабли, улар тақиқланган қариндошлик даражасида туришган ва агар Рим папасининг рухсати олинмаса, никоҳ қонуний бўлмасди[23]. Валенсиялик кардинал Родриго Боржия (кейинчалик Александр ВИ) ёрдамида Изабелла ва Фердинандга Пий ИИ (у ҳақиқатда 1464-йилда вафот этган) томонидан тахмин қилинган папалик рухсатномасини совға қилишди ва Фердинандга учинчи даражадаги қариндошлик доирасида турмуш қуришга рухсат бериб, уларнинг никоҳига киришиши никоҳ қонунийлаштирилди. Изабелла ўгай акаси Генрихнинг никоҳга қарши туришини сезиб, саройдан Авиладаги акаси Алфонсо қабрини зиёрат қилиш баҳонаси билан қочиб кетди. Фердинанд эса хизматкор қиёфасида яширинча Кастилия чегарасини кесиб ўтди[22][4]. Улар 1469-йил 19-октабрда Валядолид шаҳридаги Паласио де лос Виверода қайта учрашгандан сўнг дарҳол турмуш қуришди.
Португалия билан уруш
[edit | edit source]1474-йил 12-декабрда қирол Генрих ИВнинг Мадридда вафот этгани ҳақидаги хабар (бу 11-декабрда содир бўлган) Сеговияга етди[24]. Бу Изабеллани Сеговиядаги Алказар деворлари ичида паноҳ топишга ундади, у ерда у Андрес де Кабрера ва Сеговия кенгашининг ёрдамини олди. Эртаси куни Изабелла Кастилия ва Леон маликаси деб эълон қилинди.
Изабелланинг ҳукмронлиги жуда қийин бошланди. Қирол Генрих ИВ Изабеллани ўзининг вориси деб атаган эди, шунинг учун у 1474-йилда тахтга ўтирганида, унга қарши бир нечта фитналар аллақачон мавжуд эди. Виллена Маркиз Диэго Пачеко ва унинг издошлари Генрихнинг қизи Жоанна ла Белтранежа ҳақли малика эканлигини таъкидладилар[25]. Маркиз ўз даъвосидан кўп ўтмай, Толедо архиепископи Изабелланинг узоқ вақтдан бери тарафдори бўлиб, ўзининг катта жияни Маркизга олиб бермоқчи бўлди. Архиепископ ва Маркиз Жоаннани амакиси Португалия қироли Афонсо В билан турмуш қуришни ва ўзлари учун тахтга даъво қилиш учун Кастилияни босиб олишни режалаштирдилар[26].
1475-йил май ойида қирол Афонсо ва унинг қўшини Испанияга ўтиб, Пласенсияга йўл олди[27]. Бу ерда у ёш Жоаннага уйланди (Генрихнинг қизи). Кейин Кастилия ворислиги учун узоқ ва қонли уруш бўлиб ўтди. Уруш деярли бир йил давомида давом этди. 1476-йил 1-мартда Торо жанги бўлиб ўтди.
Аммо натижаси ноаниқ бўлишига қарамай, Торо жанги католик монархлари учун катта сиёсий ғалаба бўлиб, Жоанна ла Белтранежа тарафдорлари тарқаб кетди ва португал армияси иттифоқчиларсиз Кастилияни тарк этди.
Ўша йилнинг август ойида Изабелла ўзининг кучли ҳукмдор сифатида қобилиятини мустақил равишда исботлади. Сеговияда қўзғолон кўтарилди ва Изабелла уни бостириш учун отланди, чунки унинг эри Фердинанд ўша пайтда шаҳардан ташқарида эди. Кўплаб эркак маслаҳатчиларининг маслаҳатига қарши бўлган Изабелла исёнчилар билан музокаралар олиб бориш учун ўзи шаҳарга отланди. У муваффақиятга эришди ва исён тезда тугатилди. Икки йил ўтгач, Изабелла 1478-йил 30-июнда Астурия шаҳзодаси ўғли Жоннинг туғилиши билан ҳукмдорлик ўрнини янада мустаҳкамлади[28]. Кўпчилик учун эркак меросхўрнинг мавжудлиги унинг ҳукмдор сифатидаги ўрнини қонунийлаштирарди.
Шу билан бирга, Кастилия ва Португалия флотлари Атлантика океанида гегемонлик учун ва Гвинеядаги ҳал қилувчи денгиз жанги бўлган Гвинея бойлиги (олтин ва қуллар) учун курашдилар. Уруш яна уч йил давом этди ва қуруқликдаги Кастилия ғалабаси ва португалларнинг денгиздаги ғалабаси билан якунланди. Алкаçовасда 1479-йил 4-сентабрда тўртта алоҳида тинчлик шартномаси имзоланди.
Алкаçовасда Исабелла ва Фердинанд тахтда мустаҳкамланиб олса-да, аммо Португалиянинг Канар оролларидан жанубдаги бутун Атлантика океанида навигация ва савдо қилишнинг эксклюзив ҳуқуқи Испаниянинг Атлантикадан деярли тўсиб қўйилганлигини ва Гвинея олтинидан маҳрум бўлганини англатарди.
Христофор Колумб Кастилияни бу қийин вазиятдан озод қилди. Чунки унинг Янги Дунё кашфиёти 1494-йилда Тордесилласда Атлантика океанининг янги ва анча мувозанатли тақсимланишига олиб келди. Колумбнинг биринчи саёҳатида (1492) олган буйруқлари шуни кўрсатадики: „[католик монархлари] Алкаçовалар улушида имзоланган чегараларни сузиб ўтмаслик кераклигини доимо ёдда тутдилар ва шунинг учун улар Колумбдан параллел равишда сузиб юришни талаб қилмоқдалар“[29]. Шундай қилиб, ғарбдаги Колумб саргузаштига ҳомийлик қилиб, испан монархлари ҳудудларини кенгайтиришнинг қолган ягона йўлини синаб кўришди. Маълумки, улар бу масалада жуда муваффақиятга эришдилар.
Изабелла бошиданоқ ўзини жангчи ва ҳақиқий монарх эканлигини исботлаган эди. Энди у Кастилия тахтида ўз ўрнини эгаллашга муваффақ бўлди ва энди қиролликка жуда муҳтож бўлган ислоҳотларни бошлаб юборди.
Ислоҳотлар
[edit | edit source]Жиноятчиликка зарба бериш
[edit | edit source]1474-йилда Изабелла тахтга келганида, Кастилия акаси Генрих ҳукмронлиги туфайли умидсизликка тушиб қолган эди. Маълумки, Генрих ИВ катта маблағларни сарфлаб юборган, ўз қироллигида фуқаролари учун деярли ҳеч қандай ишни амалга оширмаган эди. Ҳатто ўша пайтдаги Кастилияликлардан бири қотиллик, зўрлаш ва талончилик каби жиноятлар жазосиз бўлганини айтган[30]. Шу сабабли, Изабелла ўз қироллигини ислоҳ қилиш йўлини топишга жуда муҳтож эди. У қўллаган чоралар туфайли, унинг ҳаёти давомида тарихчилар уни раҳм-шафқатдан кўра адолатга мойилроқ ва Фердинандга қараганда анча қаттиққўл ва муросасиз эканлигини кўришган[31].
Санта Ҳермандад
[edit | edit source]Изабелланинг биринчи йирик ислоҳоти 1476-йилда Мадригал кортесларида полиция кучлари, Ла Санта Ҳермандад (Муқаддас Биродарлик) шаклида амалга оширилди. Гарчи 1476-йил Кастилия Ҳермандадни биринчи марта кўрмаган бўлса-да, биринчи марта полиция кучлари қироллик томонидан ишлатилган[32]. Ўрта асрларнинг охирларида германдад ибораси йўллар ва қишлоқларни қўриқлаш ва жиноятчиларни жазолаш орқали қонун ва тартибни тартибга солиш учун ўз хоҳишига кўра бирлашган эркаклар гуруҳларини тасвирлаш учун ишлатилган[33]. Бироқ, бу биродарлар одатда монарх томонидан бостирилди. Бундан ташқари, 1476-йилгача мамлакатнинг аксарият қисмларида адлия тизими қирол амалдорлари эмас, балки зодагонларнинг диссидент аъзолари назорати остида эди. Ушбу муаммони ҳал қилиш учун 1476-йилда Кастилия, Леон ва Астурия учун генерал Ҳермандад тузилди[34].
Полиция кучлари қиролликда содир бўлаётган жиноятни тартибга солувчи маҳаллий аҳолидан иборат бўлиши керак эди. Бу ҳар юзта хонадондан 1800 мараведис солиқ ҳисобига тўланиши керак эди. 1477-йилда Изабелла Экстремадура ва Андалузияга ташриф буюриб, у ерда ҳам самаралироқ ҳимоячилар гуруҳини жорий қилди[35].
Бошқа жиноий ислоҳотлар
[edit | edit source]Қонунларни тартибга солишни ислоҳ қилишдан сўнг, 1481-йилда Изабелла икки амалдорга Галицияда тинчликни тиклашни топширди. Бу нотинч вилоят Изабелланинг отаси Иоанн ИИ давридан бери золим зодагонларнинг ўлжасига айланган эди[36]. Қароқчилар марказий йўлларни босиб олиб, кичикроқ шаҳар ва қишлоқларни талаб келишарди. Изабелла топширган амалдорлар тинчликни тиклаш вазифасини бажаришди ва охир-оқибат муваффақиятга эришдилар. Ҳақиқатан ҳам, улар Галициядан 1500 дан ортиқ қароқчиларни ҳайдаб чиқаришган[37].
Молия
[edit | edit source]Изабелла ўз ҳукмронлигининг бошиданоқ қиролликнинг молиявий ҳолатини тиклаш муҳимлигини тўлиқ тушунди. Генрих ИВ ҳукмронлиги даврида Кастилия қироллигини катта қарзга ботганди[38]. Текширув натижасида маълум бўлдики, халқ қашшоқлигининг асосий сабаби Генрих даврида қироллик мулкларини сотиш натижасида юзага келган. Пул топиш учун Генрих қироллик мулкларини қийматидан анча паст нархларда сотган эди. 1480-йилдаги Толедо кортеслари узоқ муддатли молиявий ислоҳотларнинг ягона умиди бу сотиб юборилган ерлар ва ижараларни қайта тиклашдан иборат деган хулосага келишди. Бу қарор суднинг кўплаб етакчи зодагонлари томонидан илиқ кутиб олинди, аммо Изабелла бундай кескин чораларни кўришни истамади. Испания кардинали Генрих ИВ ҳукмронлиги даврида сотиб олинган мулк ва ижара ҳақи бўйича суриштирув ўтказишга қарор қилди. Янги чиқарилган қарорга мувофиқ берилмаган ерлар товонсиз тикланар эди, ҳақиқий қийматидан анча паст нархда сотилганлари эса худди шу суммага қайтариб олинади. Кўпгина зодагонлар ўз мулклари учун катта миқдорда пул тўлашга мажбур бўлишса-да, қирол хазинаси янада бойиб кетди. Изабелланинг бу қарорларни амалга оширишнинг бир шарти шундак эдики, черковлар, касалхоналар ёки камбағалларга қилинган совғалар бекор қилинмайдиган бўлди[39].
Пулнинг яна бир ислоҳоти қиролликда танга зарбларининг ортиқча ишлаб чиқарилиши ва зарбхоналарнинг кўплиги эди. Генрих даврида мунтазам равишда пул ишлаб чиқарадиган зарбхоналар сони атиги 5 тадан 150 тагача ошган эди. Бу зарбхоналарда ишлаб чиқарилган тангаларнинг катта қисми деярли қадрсиз эди. Ҳукмронлигининг биринчи йилида Изабелла қироллик зарбхоналари устидан монополия ўрнатди ва танга зарб қилиш тахминан тенг бўлиши керак бўлган қонуний стандартни белгилади. Кўпгина зарбхоналарни ёпиш ва пул ишлаб чиқариш устидан қироллик назоратини ўз қўлига олиш орқали Изабелла халқнинг қироллик молиясини бошқариш қобилиятига бўлган ишончини тиклади.
Ҳукумат
[edit | edit source]Изабелла ҳам, Фердинанд ҳам ўз қиролликларида жуда кам янги ҳукумат ва маъмурий институтларни ташкил этишди. Айниқса, Кастилияда уларнинг асосий ютуғи Иоанн ИИ ва Генрих ИВ даврида мавжуд бўлган институтлардан самаралироқ фойдаланиш эди[40]. Тарихий жиҳатдан Кастилия ҳукуматининг маркази унинг атрофидаги саройи билан бирга қирол хонадони бўлган. Уй хўжалиги анъанавий равишда иккита танага бўлинган. Биринчи қисмни уй хўжаликлари амалдорлари, асосан зодагонлар ташкил этган бўлиб, улар махсус тўлов олган, давлатда сиёсий вазифаларни бажарганлар. Иккинчи қисм эса 200 га яқин доимий хизматкорлардан иборат бўлиб, улар ҳукмдорлар номидан кенг доирадаги махфий функсияларни бажарганлар[41]. 1470-йилларга келиб, Изабелла қироллик маъмуриятини ислоҳ қилишни бошлаганида, қироллик хонадонининг юқори лавозимлари шунчаки фахрий унвонлар бўлиб, улар қатъий равишда зодагонларга тегишли эди. Котибият характеридаги лавозимларни кўпинча катта черков аъзолари эгаллашган. Катта даромадлар бундай идораларга бириктирилган ва шунинг учун катта Кастилия зодагонлари меросхўрлик асосида катта фойда кўрилган[42].
Анъанага кўра, Кастилия ҳукмдорлари учун асосий маслаҳат органи Қироллик кенгаши эди. Монарх қошидаги кенгаш барча ҳуқуқий ва сиёсий низоларни ҳал қилиш учун тўлиқ ваколатга эга эди. Кенгаш барча йирик шаҳарлардаги қироллик вакиллари каби барча юқори мартабали маъмурий амалдорларни назорат қилиш учун мас’ул эди. Бу қиролликнинг олий судяси ҳам эди[43]. 1480-йилда Толедонинг Кортес даврида Изабелла Қироллик Кенгашида кўплаб ислоҳотлар ўтказди. Илгари қироллик маслаҳатчисининг икки хил, аммо бир-бирига ўхшаш тоифалари мавжуд эди. Улардан бири ҳам суд, ҳам маъмурий жавобгарликка эга бўлган гуруҳ тузди. Бу қисм баъзи епископлар, баъзи зодагонлар ва летрадос деб номланувчи юридик таълимга эга бўлган профессионал маъмурларнинг муҳим элементидан иборат эди. Анъанавий маслаҳатчиларнинг иккинчи тоифаси камроқ расмий ролга эга эди. Бу рол кўп жиҳатдан шахсларнинг сиёсий таъсирига ва монархга шахсий таъсирига боғлиқ эди. Изабелла ҳукмронлиги даврида бу иккинчи тоифанинг роли бутунлай йўқ қилинди. Юқорида айтиб ўтилганидек, Изабелла пора ёки инъомларга унчалик аҳамият бермаган[44]. Шу сабабли, бу иккинчи турдаги кенгаш аъзолари, одатда, зодагонлар, Кастилия кенгашида фақат кузатувчи сифатида қатнашишлари мумкин эди.
Колумб ва Португал муносабатлари
[edit | edit source]Гранадага кирганидан атиги уч ой ўтгач, қиролича Изабелла ғарбга сузиб (Колумбнинг сўзларига кўра 2000 миля масофага) Шарқий Ҳиндистонга етиб бориш учун Христофор Колумбга экспедициясига ҳомийлик қилишга рози бўлди[45]. Қироллик унга имтиёз сифатида сафар харажатларини тўлаб берди[46].
Колумбнинг экспедицияси [[1492-йил 3-августда жўнаб кетди ва 12-октабрда Янги Дунёга этиб келди. У кейинги йили Испанияга қайтиб кетмди ва ўз топилмаларини монархларга тақдим этди, маҳаллий аҳоли ва олтинларни қаҳрамоннинг кутиб олиши остида олиб келди. Колумб Кастилия қироличаси томонидан ҳомийлик қилинган бўлса-да, ғазна ҳисобларида унинг биринчи саёҳати тугаганидан кейин 1493-йилгача унга ҳеч қандай қироллик тўловлари кўрсатилмаган. Кейин Испания кашфиётлар ва мустамлакачиликнинг Олтин даврига — Испания империяси даврига кирди[47]. 1494-йилда Тордесилла шартномасига кўра, Изабелла ва Фердинанд Португалия қироли Иоанн ИИ билан Европадан ташқаридаги ерни бўлишга келишиб олдилар. Португалияликлар Жанубий Американинг испанларга тегишли эканлигини тан олишмади, чунки у Португалиянинг таъсир доирасида эди ва қирол Иоанн ИИ португалияликлар ерларни даъво қилиб қўшин юбориш билан таҳдид қилди.
Кейинги йиллар
[edit | edit source]Изабелла Рим папаси Александр ВИ томонидан католик монархи унвонига сазовор бўлган. Исабелла ва Фердинанд Испаниянинг жисмоний бирлашиши билан бирга маънавий бирлашиш жараёнини бошлаб, мамлакатни бир эътиқод (Рим католиклиги) остига олиб киришга ҳаракат қилишди. Ушбу жараённинг бир қисми сифатида инквизицияни қўллаш жорий қилинди. 1499-йилдаги мусулмонлар қўзғолони ва ундан кейин яна мусибатлардан сўнг 1502-йилда Гранада шартномаси бузилди ва мусулмонларга ё насроний бўлиш ёки мамлакатни тарк этиш буюрилди. Изабелланинг эътирофчиси Сиснерос Толедо қиролликда католик архиепископи этиб тайинланди[48]. У Испаниянинг диний муассасаларини қайта тиклаш дастурида муҳим рол ўйнади ва кейинчалик аксилислоҳотга асос солди.
Изабелла ва Фердинанд империя яратдилар ва кейинги йилларда маъмурият ва сиёсат билан бошқардилар. Уларнинг бошқаруви асосан ворислик билан боғлиқ эди. Улар Испания тож-у тахтини Европадаги бошқа ҳукмдорлар билан боғлаш учун ҳаракат қилишди. 1497-йил бошига келиб, ўғли ва меросхўри Астурия шаҳзодаси-Жон, Габсбург маликаси австриялик Маргаретга уйланиб, Габсбурглар билан алоқани ўрнатди. Катта қизи Изабелла Португалия қироли Мануэл И га турмушга чиқди ва кенжа қизи Жоанна Ҳабсбург шаҳзодаси Филипп И га турмушга чиқди. 1500-йилда Изабелла колониялардаги барча исёнкор бўлмаган маҳаллий аҳолига фармон билан фуқаролик ва тўлиқ қонуний эркинлик берди[49].
Бироқ Изабелланинг катта икки фарзанди ҳақидаги режалари амалга ошмади. Унинг ягона ўғли Жон Астуриас турмуш қурганидан кўп ўтмай вафот этди. Унинг қизи Изабелла ўғли Мигел да Пазнинг туғилиш пайтида вафот этди. Невараси Мигел ҳам кўп ўтмай, икки ёшида вафот этди. Қиролича Изабелла И нинг тахти учинчи фарзанди Жоанна ва куёви Филип И га ўтди[50].
Бироқ, Изабелла иккита кенжа қизи учун муваффақиятли сулолавий ўйинларни амалга оширди. Катта қизи Изабелланинг ўлими куёви португалиялик Мануэл Ига қайта уйланиш заруратини туғдирди ва Изабелланинг учинчи қизи Мария унинг кейинги рафиқаси бўлди. Изабелланинг кенжа қизи Кетрин Англиянинг Уэлс шаҳзодаси Артур билан оила қурди. Аммо Артурнинг эрта ўлими унинг укаси Англия қироли Генрих ВИИИ га турмушга чиқишига олиб келди.
Изабелла 1504-йил 14-сентабрда ҳукумат ишларидан расман воз кечди ва ўша йили 26-ноябрда Медина дел Кампо қироллик саройида вафот этди. Унинг давлати 1497-йилда ўғли шаҳзода Жон Астурия, 1496-йилда онаси португалиялик Изабелла ва 1498-йилда қизи Астурия маликаси Изабелла вафот этганидан кейин аллақачон таназзулга юз тутган эди[51]. У Гранадада Капилла Реалда дафн этилган, уни набираси Карл В, Муқаддас Рим императори (Испания Карлос И) эри Фердинанд, қизи Жоанна ва Жоаннанинг эри Филипп И ва Изабелланинг 2 ёшли набираси Мигел да Паз (Изабеллани қизининг ўғли, шунингдек, Португалия қироли Мануэл И ҳам шу ерга дафн қилинган. Капилла Реалнинг ёнидаги музейда унинг тожи сақланади.
Оиласи
[edit | edit source]Изабелла ва Фердинанднинг етти фарзанди бор эди, улардан беш нафари вояга етгунга қадар тирик эди: Изабелла (1470—1498). Изабелла ва Фердинанд катта қизи. Биринчи марта Португалия шаҳзодаси Афонсога турмушга чиқди. Иккинчи марта, Португалиялик Мануэл И га турмушга чиққан. Мигел да Паз деган иккинчи никоҳдан туғилган ўғли икки ёшида вафот этган.
1475-йил 31-майда Cебреросда тушиб қолган ўғил Жон ([[1478-[[1497). Астурия шаҳзодаси. Австриялик Маргаретга уйланган. Жоанна (1479—1555). Кастилия қироличаси. Филипп чиройли билан оила қурган. Мария (1482—1517). Португалиялик Мануэл И га турмушга чиқди. Кетрин (1485—1536). Биринчи марта Уэлс шаҳзодаси Артурга турмушга чиқди. Иккинчи марта унинг кичик укаси Генрих ВИИИ га унаштирилди.
-
Астурия маликаси герби
(1468-1474) -
Малика герби
(1474-1492) -
Қиролича герби
(1492-1504) -
Кастилия қироллик оиласи герби (1492-1504)
-
Кастилия қироличаси Изабелла герби. Католик монархи сифати
Манбалар
[edit | edit source]- ↑ „То сеизе поwер ин Спаин, Қуээн Исабелла ҳад то плай ит смарт“ (инглизча). Ҳисторй Магазине (28-март 2019-йил). Қаралди: 8-феврал 2021-йил.
- ↑ Wацон, Фиона Флорес „Ҳисторй – Тҳе Cатҳолиc Монарчс“ (инглизча). Андалуcиа.cом (26-июл 2013-йил). Қаралди: 8-феврал 2021-йил.
- ↑ „Исабелла И оф Cастиле (Қуээн оф Cастиле)“ (инглизча). ОнТҳисДай.cом. Қаралди: 8-феврал 2021-йил.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Палос, Жоан-Ллуíс. „То сеизе поwер ин Спаин, Қуээн Исабелла ҳад то плай ит смарт: Болд, стратегиc, анд стеадй, Исабелла оф Cастиле навигатед ан унликелй рисе то тҳе тҳроне анд ушеред ин а голден аге фор Спаин“. Натионал Геограпҳиc Ҳисторй Магазине (28-март 2019-йил). 30-март 2019-йилда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 20-апрел 2019-йил.
- ↑ Wеиссбергер, Барбара, „Қуээн Исабел И оф Cастиле Поwер, Патронаге, Персона.“ Тамесис, Wоодбридге, 2008, пп. 20-21
- ↑ 6,0 6,1 Пресcотт, Wиллиам. Ҳисторй оф тҳе Реигн оф Фердинанд анд Исабелла, Тҳе Cатҳолиc. Ж.Б Липпинcотт & Cо., 1860, п. 28
- ↑ Пресcотт, Wиллиам. Ҳисторй оф тҳе Реигн оф Фердинанд анд Исабелла, Тҳе Cатҳолиc. Ж.Б Липпинcотт & Cо., 1860, п. 83
- ↑ Плункетт, Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, п. 52
- ↑ Пресcотт, Wиллиам. Ҳисторй оф тҳе Реигн оф Фердинанд анд Исабелла, Тҳе Cатҳолиc. Ж.Б Липпинcотт & Cо., 1860, пп. 85-87
- ↑ Пресcотт, Wиллиам. Ҳисторй оф тҳе Реигн оф Фердинанд анд Исабелла, Тҳе Cатҳолиc. Ж.Б Липпинcотт & Cо., 1860, пп. 93-94
- ↑ Плункетт, Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, п. 68
- ↑ Плункетт,Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, п. 35
- ↑ Плункетт,Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, пп. 36-39
- ↑ Плункетт,Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, пп. 39-40
- ↑ Эдwардс,Жоҳн. Тҳе Спаин оф тҳе Cатҳолиc Монарчс 1474-1520. Блаcкwелл Публишерс Инc, 2000, п. 5
- ↑ Плункетт,Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, п. 53
- ↑ Плункетт,Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, пп. 62-63
- ↑ Эдwардс,Жоҳн. Тҳе Спаин оф тҳе Cатҳолиc Монарчс 1474-1520. Блаcкwелл Публишерс Инc, 2000, п. 9
- ↑ Плункетт,Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, пп. 70-71
- ↑ Плункетт,Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, п. 72
- ↑ Эдwардс,Жоҳн. Тҳе Спаин оф тҳе Cатҳолиc Монарчс 1474-1520. Блаcкwелл Публишерс Инc, 2000, пп. 10, 13-14
- ↑ 22,0 22,1 Плункетт,Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, п. 78
- ↑ Эдwардс,Жоҳн. Тҳе Спаин оф тҳе Cатҳолиc Монарчс 1474-1520. Блаcкwелл Публишерс Инc, 2000, пп. 11, 13
- ↑ „Ҳенрй ИВ | кинг оф Cастиле | Британниcа“ (инглизча). www.британниcа.cом. Қаралди: 22-феврал 2022-йил.
- ↑ Плункетт, Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, п. 93
- ↑ Плункетт, п. 96
- ↑ Плункетт, п. 98
- ↑ Пресcотт, Wиллиам. Ҳисторй оф тҳе Реигн оф Фердинанд анд Исабелла, Тҳе Cатҳолиc. Ж.Б. Липпинcотт & Cо., 1860, пп. 184-185
- ↑ Cите эррор: Инвалид
<ref>
таг; но техт wас провидед фор рефс намедMª Monserrat León Guerrero (50)
- ↑ Плункетт,Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, п. 121
- ↑ Боручофф, Давид А. „Ҳисториограпҳй wитҳ Лиcенсе: Исабел, тҳе Cатҳолиc Монарч, анд тҳе Кингдом оф Год.“ Исабел ла Cатóлиcа, Қуээн оф Cастиле: Cритиcал Эссайс. Палграве Маcмиллан, 2003, пп. 242-247.
- ↑ Плункетт,Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, п. 125
- ↑ Эдwардс,Жоҳн. Тҳе Спаин оф тҳе Cатҳолиc Монарчс 1474-1520. Блаcкwелл Публишерс Инc, 2000, п. 42
- ↑ Эдwардс,Жоҳн. Тҳе Спаин оф тҳе Cатҳолиc Монарчс 1474-1520. Блаcкwелл Публишерс Инc, 2000, пп. 48-49
- ↑ Пресcотт, Wиллиам. Ҳисторй оф тҳе Реигн оф Фердинанд анд Исабелла, Тҳе Cатҳолиc. Ж.Б Липпинcотт & C., 1860, п. 186
- ↑ Плункетт,Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, п. 123
- ↑ Плункетт,Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, п. 133
- ↑ Плункетт,Иэрне. Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, 1915, п. 150
- ↑ Плункетт,Иэрне. (1915) Исабел оф Cастиле. Тҳе Книcкербоcкер Пресс, пп. 152-155
- ↑ Эдwардс, Жоҳн. Фердинанд анд Исабелла. Пеарсон Эдуcатион Лимитед, 2005, п. 28
- ↑ Эдwардс, Жоҳн. Фердинанд анд Исабелла. Пеарсон Эдуcатион Лимитед, 2005, п. 29
- ↑ Эдwардс, Жоҳн. (2005)Фердинанд анд Исабелла. Пеарсон Эдуcатион Лимитед, пп. 29-32
- ↑ Эдwардс, Жоҳн. Фердинанд анд Исабелла. Пеарсон Эдуcатион Лимитед, 2005, п. 30
- ↑ Эдwардс,Жоҳн. Тҳе Спаин оф тҳе Cатҳолиc Монарчс 1474-1520. Блаcкwелл Публишерс Инc, 2000, пп. 42-47
- ↑ Лисс,Пеггй. "Исабел тҳе Қуээн, " Охфорд Университй Пресс, 1992. п. 316
- ↑ Эдwардс, Жоҳн. Фердинанд анд Исабелла. Пеарсон Эдуcатион Лимитед, 2005, п. 120
- ↑ Эдwардс, Жоҳн. Фердинанд анд Исабелла. Пеарсон Эдуcатион Лимитед, 2005, п. 119
- ↑ Ҳунт, Жоcелйн. Спаин 1474-1598. Роутледге, 2001, п. 20
- ↑ Беэзлей, Wиллиам Ҳ.; Беэзлей, Wиллиам; Меер, Мичаэл. Тҳе Охфорд Ҳисторй оф Мехиcо. Охфорд Университй Пресс, 3-август 2010-йил. ИСБН 9780199731985.
- ↑ Эдwардс,Жоҳн. Тҳе Спаин оф тҳе Cатҳолиc Монарчс 1474-1520. Блаcкwелл Публишерс Инc, 2000, пп. 241-260
- ↑ Эдwардс,Жоҳн. Тҳе Спаин оф тҳе Cатҳолиc Монарчс 1474-1520. Блаcкwелл Публишерс Инc, 2000, п. 282
Адабиётлар
[edit | edit source]- Боручофф, Давид А. Исабел ла Cатóлиcа, Қуээн оф Cастиле: Cритиcал Эссайс. Неw Ёрк: Палграве Маcмиллан, 2003.
- Диффиэ, Баилей W. анд Wиниус, Георге Д. (1977) Фоундатионс оф тҳе Португуэсе Эмпире, 1415-1580, Волуме 1, Университй оф Миннесота Пресс.
- Доwней, Кирстен "Исабелла, Тҳе Wарриор Қуээн, ". Неw Ёрк, Анчор Боокс, Пенгуин, 2014.
- Герли, Эдмондо Мичаэл (1992) Медиэвал Ибериа: Ан Энcйcлопедиа, Тайлор & Франcис.
- Эдwардс, Жоҳн. Тҳе Спаин оф тҳе Cатҳолиc Монарчс, 1474-1520. Охфорд: Блаcкwелл 2000. ИСБН 0-631-16165-1
- Ҳиллгартҳ, Ж.Н. Тҳе Спаниш Кингдомс, 1250-1516. Cастилиан ҳегемонй. Охфорд 1978.
- Ҳунт, Жоcейлн (2001) Спаин, 1474-1598. Роутледге, 1ст Эд.
- Камен, Ҳенрй. Тҳе Спаниш Инқуиситион: а ҳисториcал ревисион (Яле Университй Пресс, 2014)
- Лисс, Пеггй К. (1992) Исабел тҳе Қуээн. Неw Ёрк: Охфорд Университй Пресс;
- Луненфелд, Марвин (1970) „Тҳе cоунcил оф тҳе Санта Ҳермандад: а студй оф тҳе паcифиcатион форcес оф Фердинанд анд Исабелла“, Университй оф Миами Пресс. ИСБН 978-0870241437
- Миллер, Тоwнсенд Миллер (1963) Тҳе Cастлес анд тҳе Cроwн: Спаин 1451-1555. Неw Ёрк: Cоwард-МcCанн
- Пресcотт, Wиллиам Ҳ. (1838). Ҳисторй оф тҳе Реиг оф Фердинанд анд Исабелла.
- Ротҳ, Норман (1995) Cонверсос, Инқуиситион, анд тҳе Эхпулсион оф тҳе Жеwс фром Спаин. (Мадисон: Тҳе Университй оф Wисcонсин Пресс)
- Стуарт, Нанcй Рубин. Исабелла оф Cастиле: тҳе Фирст Ренаиссанcе Қуээн (Неw Ёрк: Ст. Мартинъс Пресс, 1991)
- Тремлетт, Гилес. '"Исабелла оф Cастиле. Эуропеъс Фирст Греат Қуээн"' (Лондон: Блоомсбурй, 2017)
- Тремлетт, Гилес. „Cатҳерине оф Арагон. Ҳенрй’с Спаниш Қуээн“ (Лондон: Фабер анд Фабер, 2010)
- Wеиссбергер, Барбара Ф. Қуээн Исабел И оф Cастиле: Поwер, Патронаге, Персона (2008)
- Wеиссбергер, Барбара Ф. Исабел Рулес: Cонструcтинг Қуээншип, Wиэлдинг Поwер (2003)
Ҳаволалар
[edit | edit source]- Исабелла И ин тҳе Cатҳолиc Энcйcлопедиа
- Медиэвал Соурcебоок: Cолумбус' леттер то Кинг анд Қуээн оф Спаин, 1494 (Wайбаcк Мачине сайтида 2014-08-18 санасида архивланган)
- Мусиc ат Исабеллаъс cоурт
- Университй оф Ҳулл: Генеалогй информатион он Исабелла И (Wайбаcк Мачине сайтида 4-март 2016-йил санасида архивланган)
- Эл обиспо жудíо қуэ блоқуэа а ла „санта“. А репорт ин Спаниш абоут тҳе беатифиcатион ин Эл Мундо
- Исабелла И оф Cастиле — Фаcц (Видео) (Wайбаcк Мачине сайтида 3-декабр 2020-йил санасида архивланган) | Чеcк123 — Видео Энcйcлопедиа