Қадимги Месопотамия тарихи
Қадимги Месопотамия тарихи
[edit | edit source]Месопотамия — Яқин Шарқнинг Фурот ва Дажла дарёлари оралиғида жойлашган ҳудуди. Аслида бу сўзнинг ўзи „икки дарё ўртасида“ деган маънони англатади. Ушбу минтақа катта тарихий аҳамиятга эга, чунки у ерда қишлоқ хўжалиги бошланган, биринчи шаҳарлар ташкил этилган ва биринчи цивилизациялар пайдо бўлган. Тарихчилар таъкидлашларича Месопотамияда цивилизация милоддан аввалги 5000-йилда пайдо бўлган, аммо баъзи муаллифлар милоддан аввалги 3500-йилда бўлган деб таъкидлашади. Унинг ҳудудини икки хил минтақага бўлиш мумкин: Оссурияликлар яшаган Юқори Месопотамия ва Шумерлар билан Халдейлар яшаган Қуйи Месопотамия[1].
Месопотамия тарихи яратилган империяларнинг кўтарилиши ва қулашига сабаб бўлган турли хил сивилизациялар ўртасидаги урушларга тўла эди. Форслар томонидан амалга оширилган сўнгги босқинчилик тарихчилар томонидан ушбу ҳудуддаги халқларнинг таназзулга учраши учун ишлатилган. Месопотамияда сивилизациянинг келиб чиқиш жойи бўлишдан ташқари, кўплаб техник ва сиёсий янгиликлар пайдо бўлди. Энг кўзга кўринганлари орасида ғилдирак, суғориш тизими, қонунлар ёки ёзувларнинг биринчи тўпламлари мавжуд.
Келиб чиқиши ва тарихи
[edit | edit source]Дажла ва Фурот дарёлари яқинидаги ерлар етиштириш учун жуда мос эди. Ҳар йили дарёлар тошиб, ерунумдорлигини оширган. Бироқ, минтақада жуда катта муаммо юзага келди: ёмғирнинг етишмаслиги. Бу шуни англатадики, минтақа аҳолиси сув оқимини бошқаришни ўрганмагунча қишлоқ хўжалиги билан шуғулланиш мумкин эмас эди[2]. Саналар бўйича келишмовчиликлар мавжуд бўлса-да, тарихчилар дастлабки қишлоқ хўжалиги жамоалари милоддан аввалги 7000-йилларда минтақанинг шимолида жойлашган деб даъво қилишади. Ўз навбатида, жанубда улар милоддан аввалги 5500-йилгача пайдо бўлмаган. Ўтган сана Месопотамиянинг жанубий қисмида жойлашган Шумер аҳолиси суғориш каналлари, тўғонлар ва ҳовузларни қуришни бошладилар. Ушбу инфратузилмалар туфайли улар кўплаб маҳсулотларни этиштиришга муваффақ бўлишди ва аҳоли сони сезиларли даражада ошди. Тарихчилар Месопотамия тарихини беш даврга бўлишди, бешта турли империялар: Шумер, Аккадия, Бобил, Оссурия ва Янги Бобил империялари.
Эл Обид даври (милоддан аввалги 5500-4000)
[edit | edit source]Маълумки, бу даврдаги дастлабки аҳоли манзилгоҳлари милоддан аввалги 5000-йилда пайдо бўла бошлаган. Доимий манзилгоҳлар эса тахминан 500 йил ўтгач пайдо бўлди. Бу даврда баъзи кўчманчи халқлар Загрос тоғларидан бу ерга келишган. Аҳоли манзилгоҳлари катталашиб борди ва ижтимоий ташкилот аҳоли сонига мослашиш учун ўзгариб борди. Ушбу даврдаги энг муҳим шаҳарлардан бири бу унинг номини берган шаҳар: Обид шаҳри эди. Топилган қолдиқлар уйларнинг пишган лой ғишт билан қурилганлигини исботлайди. Худди шу тарзда, ушбу босқичда шаҳарларда дастлабки диний бинолар барпо этилган. Текис шаклли ва тўртбурчаклар режасини ҳисобга олган ҳолда, мутахассислар улар зиггуротларнинг дастлаби кўринишлари эканлигини айтишади. Бу даврнинг яна бир ўзига хос хусусияти суғориш техникасининг, айниқса суғориш каналларининг ривожланиши эди.
Шуммерлар
[edit | edit source]Биринчи буюк Месопотамия цивилизацияси Шумер эди. Милоддан аввалги 3000-йилдан ташкил топган бу шаҳарча. Урук, Ума ёки Ур алоҳида ажралиб турадиган бир қатор шаҳар-давлатлар.Уларнинг ҳар бирини қонунийлиги маҳаллий қўриқчи худоси ўринбосари бўлган мутлақ қирол бошқарган. Ушбу цивилизациянинг муҳимлигига ва унинг шоҳлари рўйхатлари топилганига қарамай, ҳақиқат шундаки, улар ҳақида жуда кўп маълумот йўқ. Масалан, уларнинг иқтисодиёти қишлоқ хўжалигига асосланганлиги ва миххат ёзувидан биринчи бўлиб фойдаланганликлари маълум. Бундан ташқари, улар буюк диний ибодатхоналарни кўтарганликлари маълум. Шунга ўхшаб, далиллар шуни кўрсатадики, Урук шаҳри Месопотамиянинг бутун жанубида ўз маданиятини кенгайтирган. Унинг таъсири туфайли бошқа ҳудудларда кўпроқ шаҳарлар қурилди. Тез-тез бўлиб турадиган урушлар бу шаҳарларнинг мудофаа деворлари билан жиҳозланишига олиб келди[3].
Аккад империяси
[edit | edit source]Шумерлар эришган фаровонлик минтақага турли хил кўчманчи қабилаларни олиб келди. Семит келиб чиқиши бўлган бу халқлар орасида араблар, ибронийлар ва сурияликлар бўлган. Босқинлар милоддан аввалги 2500-йилдан бошлаб доимий бўлган. ва улар тез орада шумерлардан сиёсий устунликни қўлга киритишга муваффақ бўлишди. Милоддан аввалги 3000-йилларда Месопотамиянинг шимолий қисмига кўчиш тўлқинлари етиб келган. Натижада, аморитлар каби гуруҳлар, шу жумладан финикияликлар, ибронийлар, арамияликлар ва аккадияликлар, яъни кўпроқ аҳамият касб этган семит халқлари яратилди. Милоддан аввалги 1350-йилларда аккадлар Киш шаҳрини босиб олдилар. Кейинчалик, Саргон бошчилигида улар Агаде номли янги пойтахтга асос солишди ва Шумернинг қолган шаҳарларини босиб олишга киришдилар. Ушбу фатҳдан кейин Аккад империяси тарихда биринчи бўлди. Минтақадаги сиёсий беқарорлик Саргон вафотидан кейин империяга таъсир кўрсатди. У орасида ажралиб турадиган меросхўрлар кўплаб қўзғолонларга дуч келишлари керак эди. Шунга қарамай, Саргоннинг набираси Нарам-Син ўз ҳукмронлигини бошқа шаҳар-штатлар ҳисобидан кенгайтиришга муваффақ бўлди. Ниҳоят, доимий исёнлар ва Гутилар ва Аморитларнинг босқинчилиги империяни очилишига олиб келди, тахминан милоддан аввалги 2220-йил Аморитлар бутун минтақани бошқариш учун келганлар[4].
Шумер Уйғониш даври
[edit | edit source]Баъзи Шумер шаҳар-давлатлари аккадияликларга қаршилик кўрсатишга муваффақ бўлишди. Улар орасида Урук, энг муҳимларидан бири. Ёдгорлик лавҳасига кўра, у Шумер ҳокимиятининг қисқа вақт ичида қайта тикланишига бошчилик қилган Уту-гигал исмли Урук қироли эди. Милоддан аввалги 2100-йилга келиб, монарх Шумер эрларида ўрнашган Гутиларни мағлуб этди. Ур шаҳридан бўлган яна бир Шумер қироли ўз навбатида Уту-гигални мағлуб этди. Бу Урга Урукни Уйғониш деб аталган даврда Урукни минтақадаги энг қудратли шаҳар сифатида тан олишга имкон берди. Аввалги воқеалардан фарқли ўлароқ, Ур монархлари Саргоннинг Аккад империяси даврида қилган ишлари тасвирида марказлашган Шумер ҳокимиятини яратишга ҳаракат қилдилар. Бундан ташқари, улар ўз ҳудудлари аккадияликларникидан ошиб кетгунча фатҳ кампаниясини бошладилар. Ушбу босқич милоддан аввалги 2003-йил, Арабистондаги аморитлар ғолиблари шумерларни мағлубиятга учратганда тугаган[5].
Бобилликлар ва Оссурияликлар
[edit | edit source]
Ур ўз гегемонлигидан маҳрум бўлганида, минтақа деярли ҳар бир шаҳарда аста-секин турли хил Аморит сулолаларининг кўтарилишини бошдан кечирди. Уларнинг бир нечтаси кейинги ўн йилликларда устунлик ҳақида баҳслашди. Тўқнашувлар ва босқинлар доимий эди. Шимолий Месопотамияда бир қанча кучли давлатлар пайдо бўлди, эҳтимол улар Анадолу билан савдо-сотиқ томонидан бошқарилган. Ушбу давлатлар орасида Оссурия ажралиб турди, у Ўрта эр денгизигача кенгайишга муваффақ бўлди.
Бобил империяси инқирози
[edit | edit source]Ҳаммурапининг ўша пайтда аҳамияциз бўлган Бобил тахтига келиши милоддан аввалги 1792-йилда содир бўлган. Монарх Ур билан тўқнашувдан бошланган ҳукмронликларини кенгайтириш стратегиясини бошлади. Дажла соҳилидаги шаҳарлар томонидан ташкил этилган бир неча қўшни подшоҳликларни ва коалицияни мағлубиятга учратгандан сўнг, Хаммурапи ўзини Саргон даврида пайдо бўлган ва бутун Месопотамия устидан назоратни кучайтириш учун фойдаланилган Шумерия акадини эълон қилди. Шоҳликнинг кенгайиши кейинги йилларда, 1753-йилда Месопотамиянинг шимолий қисмида жойлашган Оссурия ва Эшнуннани қўшиб олишгача давом этди. Хаммурапининг иши унинг фигурасини мифологиялашишига олиб келди.У ўзининг ҳарбий ғалабаларидан ташқари, катта инфратузилмаларни қуриш ва инсоният учун биринчи қонунлар кодини тузиш учун жавобгардир. Монарх вафотидан сўнг, милоддан аввалги 1750-йилда унинг ўғли Самсу-илуна тахтни эгаллади. Шу вақтдан бошлаб қиролликка кўчманчи қабилалар Cаситас ҳужум қила бошлади. Ушбу босқинчилик уринишлари милоддан аввалги 17-асрда ҳам давом этиб, империяни йўқ қилди. Охир-оқибат, Хет подшоҳи Мурсили И Бобил қаршиликларини тугатди ва Каситалар минтақани эгаллаб олишди[6].
Оссурияликлар
[edit | edit source]Милоддан аввалги 1250-йил атрофида Оссурия бутун шимолий Месопотамияни эгаллаб олди. Ушбу шаҳар шаҳар-штатларда ташкил этилган бўлиб, монархия минтақанинг иккита пойтахтида жойлашган эди: Ниневия ва Ассур. Бу содир бўлишидан олдин Оссурияликлар Анадолу билан бизнесда устун мавқега эга бўлишди. Ўша ярим оролда улар олтин, кумуш ва бронзани ташиш учун фойдаланадиган баъзи савдо портларини яратдилар[7].
Ўз шоҳлигини ўрнатмасдан олдин бошқа империялар ҳукмронлиги остида бўлган Оссурияликлар ҳам буюк жангчи эдилар, улар жуда зўравон деб танилган эдилар. Уларнинг темирни зарб қилишни яхши билишлари уларга яхши қуроллардан ташқари, имконият яратди. Унинг энг улуғвор пайтларидан бири Тиглатпилесер И даврида (милоддан аввалги 1115-1077) бўлган. Бу шоҳ Бобилда Навухадназар И ни мағлубиятга учратди ва ўз ҳукмронлигини Ўрта эр денгизига қадар кенгайтирди. Бироқ, кейинги асрда унинг кучи пасайиб кетди.
Янги Бобил империяси
[edit | edit source]Бобилнинг ўз кучини қайтариб олишида яна бир семит халқи - Халдейлар мас'ул эдилар. ВИИ аср охирида шаҳарни қайта асос солган шоҳ Набополассар эди. Унинг ўғли Навухадназар ИИ тахтни мерос қилиб олди ва Месопотамиянинг бутун тарихидаги энг муҳим ҳукмдорлардан бирига айланди. Унинг сиёсати ва босиб олган фатҳлари туфайли унинг империяси Месопотамиядан Сурияга ва Ўрта эр денгизи соҳилларига қадар тарқалди.
Форслар истилоси
[edit | edit source]Бобилнинг бу қайта тикланиши милоддан аввалги 539-йилгача давом этган, ўша пайтда Форс шоҳи Кир шаҳарни босиб олиб, Месопотамия бўйлаб ўз ҳукмронлигини ўрнатган[8].
Деҳқончилик
[edit | edit source]Дажла ва Фурот оралиғидаги Месопотамиянинг географик жойлашуви қишлоқ хўжалигини асосий иқтисодий фаолиятига айлантирди. Бироқ, ёмғирнинг этишмаслиги дарё ҳавзаларидан узоқда жойлашган эрларда экинларни этиштиришни жуда қийинлаштирди. Шу сабабли минтақа аҳолиси ўз эрларига сув олиб келадиган самарали суғориш тизимини қуришлари керак эди. Суғоришни яхшилаш бўйича техник янгиликлардан ташқари Месопотамияликлар ғилдирак ва шудгорни ихтиро қилганлар. Иккала элементдан фойдаланган ҳолда, улар эрни осонроқ ишлов беришга муваффақ бўлишди. Энг кенг тарқалган маҳсулотлар орасида ёрмалар (арпа, буғдой, жавдар ёки сесаме), зайтун дарахтлари, хурмо ёки узум бор эди.
Савдо
[edit | edit source]Дастлаб, ишлаб чиқарилган барча нарсалар ички истеъмолга мўлжалланган эди. Вақт ўтиши билан савдо учун ишлатилиши мумкин бўлган ортиқча нарсалар мавжуд эди. Бошқа томондан, ҳунармандлар тижорат учун ишлатилиши мумкин бўлган буюмларни, масалан, овқатланиш учун идишлар, асбоблар, нақшлар ёки дастгоҳлар учун оғирликлар ясашган. Шумерлар бир мунча вақтгача узоқ жойларга этиб борадиган савдо йўлларини ташкил қилдилар. Шундай қилиб, улар Анадолу, Сурия ва Ҳиндистонга этиб боришлари маълум бўлди. Одатда улар Месопотамияда ишлаб чиқарилган маҳсулотларни ёғоч, тош ёки металл каби хом ашёга алмаштирдилар[9].
Металлургия
[edit | edit source]Месопотамияда мис ёки бронза каби металлар жуда тез орада ишлатила бошланди. Кўпинча, бу металлардан кучли қуроллар тайёрлаш учун фойдаланилган. Худди шундай, улар меҳнат қуролларини тайёрлаш учун ҳам ишлатилган. Милоддан аввалги 3500-йилларда бронза кенг тарқалган. Ушбу мис калай қотишмаси бошқа материалларга қараганда кучлироқ бўлиб, асбоблар, қурол-яроқлар ёки безаклар учун ишлатилган. Минтақанинг ҳаётини сезиларли даражада яхшилаган ушбу қотишманинг яна бир ишлатилиши буқалар судраб борадиган омочларга металл чойшаб ясаш учун материал сифатида ишлатилган[10].
Дин
[edit | edit source]Месопотамияда жойлашган турли хил цивилизациялар ўз худолари ва эътиқодларига эга эдилар. Умумий жиҳати шундаки, барча динлар кўп художўй эди.
Худоларнинг хусусиятлари
[edit | edit source]Таъкидланганидек, Месопотамиядаги турли хил динлар кўп художўй эди. Бу шуни англатадики, улар турли хил худоларга сиғинишган. Юнон мифологиясида бўлгани каби, Месопотамия худолари умуман инсон қиёфаси ва хулқ-атворига эга эди. Шундай қилиб, улар овқатланишди, турмуш қуришди, ўзаро урушдилар ёки фарзанд кўришди. Бироқ, одамлардан фарқли ўлароқ, бу худолар ўлмас ва буюк кучларга эга эди. Умуман олганда Месопотамия аҳолиси ўз худоларидан қўрқишган. Улар жуда қасоскор эдилар ва одамлар уларга бўйсунмасдан туриб шафқациз бўлишдан тортинмасдилар. Ҳатто шоҳлар ҳам жазолашлари мумкин эмас эди, шунинг учун худолар уларнинг қарорларини маъқуллаяптими ёки йўқлигини билиш учун ҳар доим руҳонийларга мурожаат қилишган[11].
Асосий худолар
[edit | edit source]
Месопотамиядаги худолар пантеони умуман иэрархик эди. Шу тарзда, баъзи бир йирик ва бошқа кичик худолар мавжуд эди. Шумерларнинг энг муҳим худолари Энлил (сув худоси), Энки (ер худоси) ва Аун (осмон худоси) эди. Семит халқлари истилосидан кейин бу учликни Иштар (уруш, унумдорлик ва муҳаббат маъбудаси), Син (ой худоси) ва Шамаш (юлдузлар ва Қуёш худоси) ўзгартирди. Милоддан аввалги ИИ минг йилликда Бобилнинг ҳукмронлиги кейинги диний ўзгаришларни келтириб чиқарди. Шаҳар худоси Мардукнинг аҳамияти тобора ортиб бормоқда ва асосий худога айланди[12].
Руҳонийлар (коҳинлар)
[edit | edit source]Диннинг аҳамияти руҳонийларни энг қудратли синфлардан бирига айлантирди. Унинг вазифаси ҳар куни тегишли маросимларни бажариш ва диний байрамларни ташкил қилишни ўз зиммасига олиш эди. Коҳинлар, эркаклар ва аёллар ҳар доим юқори синф оилаларидан эдилар. Месопотамия аҳолисининг динлари сеҳрларини ўз эътиқодлари қаторига киритган. Шу сабабли, улар руҳонийлар маълум кучларга эга деб ўйлашди, масалан, жинларни чиқаришга имкон беришди. Милоддан аввалги 3-минг йилликдан Месопотамия динида яна бир муҳим омил. бу муқаддас фоҳишабозликнинг мавжудлиги эди. Бу Иштар култига алоқадор эди. Содиқ руҳонийга у билан жинсий алоқада бўлиш учун пул тўлаган ва шу тариқа маъбудани улуғлаган. Ушбу руҳоний лавозимларини эгаллаган аёллар ижтимоий жиҳатдан жуда обрўли эдилар.
Адабиётлар
[edit | edit source]Дастлаб ёзув фақат расмий ҳужжатларда, айниқса ҳисоб-китобларни юритиш учун ишлатилган. Кейинчалик у воқеалар, ҳикоялар, афсоналар ёки фалокатларни акс эттириш учун ишлатила бошланди. Бу дастлаб диний жиҳатларга йўналтирилган ёзма адабиётнинг туғилишини англатади. Шундай қилиб, шумерлар учта буюк мавзуда ёзишган:
- Худоларни улуғлаш учун матнлар бўлган мадҳиялар[13].
- Подшоҳлар ёки шаҳарлар, худолар иштирокидаги ҳикоялар боғлиқ бўлган афсоналар.
- Ҳар қандай ҳалокатли ҳодисани қайд этган ва бу худоларнинг ғазабига сабаб бўлган деб билишган.
Шумерлар ҳикматлар тўпламларидан ташқари, диалог шаклида шеър турини ёзганлар.
Ҳайкалтарошлик
[edit | edit source]Месопотамия ҳайкалтарошлигининг асосий мавзуси худолар ва ҳукмдорлар бўлган. Ҳар бир иш мукаммал индивидуализация қилинган ва аксарият ҳолларда акс эттирилган персонаж номини ўз ичига олган. Монументал ва париэтал, стела, эмалли ғишт ва муҳр энг енгил усуллар эди. Иккинчиси уларда тўлиқ тарихни ривожлантиришга имкон берди. Одамларни тасвирлашда рассомлар мукаммал мутаносибликни изламаганлар. Концептуал реализм деб номланган услубда бош ва юз мутаносиб эди. Жисмлар, аксинча, умуман носимметрик эди. Яна бир такрорланадиган мавзу йирик буқаларнинг вакили эди. Бундай ҳолда, ҳайкалтарошлар реализмни танладилар. Ушбу ҳайвонлар минтақада ҳимоя даҳолари деб ҳисобланган.
Месопотамия ҳудудидаги давлатлар
[edit | edit source]| 1 | Шуммер |
Мил.авв ИВ минг йиллик |
| 2 | Аккад | Мил.авв ИВ минг йиллик |
| 3 | Лагаш | Мил. Авв ИИИ минг йиллик |
| 4 | Умма | Мил. Авв ИИИ минг йиллик |
| 5 | Ур | Мил. Авв ИИИ минг йиллик |
| 6 | Шуммер-Аккад | Мил. Авв ИИИ минг йиллик- Мил. Авв ИИ минг йиллик. |
| 7 | Бобил | Мил.авв ИИ минг йиллик |
| 8 | Янги Бобил | Мил. авв ВИИ аср |
Адабиётлар рўйхати
[edit | edit source]- Алгазе, Гилермо, 2008 Қадимги Месопотамия цивилизация тонгида: шаҳар ландшафтининг эволюцияси. Чикаго университети матбуоти. ИСБН 9780226013770
- Атлас де ла Мéсопотамиэ эт ду Проче-Ориэнт анcиэн, Бреполс, 1996 ИСБН 2-503-50046-3.
- Беноит, Агнес; 2003. Санъат ва археология: лес сивилизациялари ду Проче-Ориэнт анcиэн, Мануэлс де л'Эcоле ду Лувр.
- Боттеро, Жан ; 1987. (франсуз тилида) Месопотамия. Л'écритуре, ла раисон эт лес диэух, Галлимард, cолл. «Фолио Ҳистоире», ИСБН 2-07-040308-4.
- Боттеро, Жан (1995-йил 15-июн). Месопотамия: ёзиш, фикрлаш ва худолар. Баҳрани, Зайнаб томонидан таржима қилинган; Ван де Миэроп, Марк. Чикаго университети матбуоти. ИСБН 978-0226067278.
- Эдзард, Диц Отто; 2004. Гесчичте Месопотамиэнс. Вон ден Шумерерн бис зу Алехандер дем Гроßэн, Мюнчен, ИСБН 3-406-51664-5
- Франкфорт, Анри, Қадимги Шарқ санъати ва архитектураси, ликан санъати тарихи, 1970-йил 4-нашр, Пингвин (ҳозирги Яле санъат тарихи), ИСБН 0-14-056107-2
- Ҳроуда, Бартҳел ва Рене Пфеилсчифтер; 2005. Месопотамия. Диэ антикен Културен зwисчен Эвфрат ва Дажла. Мюнхен 2005 (4. Ауфл.), ИСБН 3-406-46530-7
- Жоаннес, Френсис; 2001. Мéсопотамиэнне цивилизацияси луғати, Роберт Лаффонт.
- Корн, Волфганг; 2004. Месопотамиэн - Wиэге дер Зивилисатион. 6000 Жаҳре Ҳочкултурен анд Фурот ва Дажла, Штутгарт, ИСБН 3-8062-1851-Х
- Курт, Амели; 1995. Қадимги Яқин Шарқ: c. Милоддан аввалги 3000-330 йиллар. 2 жилд. Роутледге: Лондон ва Ню-Ёрк.
- Ливерани, Марио; 1991. Антико Ориэнте: ҳикоялар, жамият, иқтисод. Латерза муҳаррири: Рома.
- Метю, Рожер; 2005. Месопотамиянинг дастлабки тарихи - милоддан аввалги 500 000 дан 4 500 йилгача, Турнҳоут 2005, ИСБН 2-503-50729-8
- Оппенхайм, А. Лео; 1964. Қадимги Месопотамия: ўлик сивилизация портрети. Чикаго университети матбуоти: Чикаго ва Лондон. Эрика Рейнер томонидан тўлдирилган қайта кўриб чиқилган нашр, 1977-йил.
- Поллок, Сюзан; 1999. Қадимги Месопотамия: ҳеч қачон бўлмаган Адан. Кембриж университети нашриёти: Кембриж.
- Постгате, Ж. Ничолас; 1992. Эрта Месопотамия: тарих бошида жамият ва иқтисод. Роутледге: Лондон ва Ню-Ёрк.
- Роух, Жорж; 1964. Қадимги Ироқ, Пингвин китоблари.
- Кумуш, Моррис; 2007. Қадимги Месопотамия иқтисодиётида қайта тақсимлаш ва бозорлар: Поланйини янгилаш, Антигуо Ориэнте 5: 89-112.
- Снелл, Даниэл (таҳр.); 2005. Қадимги Шарққа ҳамроҳ. Малден, МА: Блаcкwелл Пуб, 2005-йил.
- Ван де Миэроп, Марк; 2004. Қадимги Яқин Шарқ тарихи. милоддан аввалги 3000-323 йиллар. Оксфорд: Блаcкwелл нашриёти.
- ↑ Анcиэнт, Ҳисторй Лисц „Анcиэнт Месопотамиа ин а Нуцҳелл“. Анcиэнт Ҳисторй Лисц (31-июл, 2019-йил). Қаралди: 26-май 2022-йил.
- ↑ WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ, Wеб „Месопотамия: тарихи, жойлашуви, иқтисодиёти, дини, маданияти“. WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ (31-июл, 2019-йил). Қаралди: 26-май 2022-йил.
- ↑ Большая, российская энциклопедия „МЕСОПОТА́МИЯ“. Большая российская энциклопедия (31-март, 2014-йил). 2022-йил 15-июнда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 27-май 2022-йил.
- ↑ WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ, Wеб „Месопотамия: тарихи, жойлашуви, иқтисодиёти, дини, маданияти“. WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ (31-июл, 2019-йил). Қаралди: 26-май 2022-йил.
- ↑ WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ, Wеб „Месопотамия: тарихи, жойлашуви, иқтисодиёти, дини, маданияти“. WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ (31-июл, 2019-йил). Қаралди: 26-май 2022-йил.
- ↑ WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ, Wеб „Месопотамия: тарихи, жойлашуви, иқтисодиёти, дини, маданияти“. WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ (31-июл, 2019-йил). Қаралди: 26-май 2022-йил.
- ↑ Большая, ҚОМУС.ИНФО „Онлайн энсклопедия“. ОССУРИЙА (12-март, 2011-йил). Қаралди: 27-май 2022-йил.[сайт ишламайди]
- ↑ WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ, Wеб „Месопотамия: тарихи, жойлашуви, иқтисодиёти, дини, маданияти“. WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ (31-июл, 2019-йил). Қаралди: 26-май 2022-йил.
- ↑ WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ, Wеб „Месопотамия: тарихи, жойлашуви, иқтисодиёти, дини, маданияти“. WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ (31-июл, 2019-йил). Қаралди: 26-май 2022-йил.
- ↑ WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ, Wеб „Месопотамия: тарихи, жойлашуви, иқтисодиёти, дини, маданияти“. WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ (31-июл, 2019-йил). Қаралди: 26-май 2022-йил.
- ↑ Жошуа Ж., Марк „Месопотамиа“. Wорлд Ҳисторий Энcйcлопедиа. Wорлд Ҳисторй Публишинг (8-май, 2019-йил). Қаралди: 26-май 2022-йил.
- ↑ WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ, Wеб „Месопотамия: тарихи, жойлашуви, иқтисодиёти, дини, маданияти“. WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ (31-июл, 2019-йил). Қаралди: 26-май 2022-йил.
- ↑ WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ, Wеб „Месопотамия: тарихи, жойлашуви, иқтисодиёти, дини, маданияти“. WАРБЛЕТОНCОУНCИЛ (31-июл, 2019-йил). Қаралди: 26-май 2022-йил.