Wilsonning 14 nutqli dasturi
Birinchi jahon urushidan keyin Qoʻshma Shtatlar moliya olamida toʻliq ustunlikni qoʻlga kiritdi. Xorijiy investitsiyalar Kanada va Lotin Amerikasida 7 milliard dollarga, Yevropada esa 18 milliard dollarga yetdi. "Kim dunyoga koʻp pul bersa, dunyoni boshqarishi kerak", dedi prezident Vilson. Shunday qilib, AQSH dunyo hukmronligi uchun kurash olib bordi. Bu siyosatni amalga oshirish uchun AQSh prezidenti Parij konferensiyasiga “14 nutqdan iborat” dastur taqdim etdi[1].
Dastur
[tahrir | manbasini tahrirlash]Vilsonning dasturi quyidagidan iborat boʻldi[2]:
I. Ochiq tinchlik shartnomalari, ochiq muhokama qilinadi, shundan soʻng hech qanday maxfiy xalqaro shartnomalar boʻlmaydi va diplomatiya har doim ochiq va hamma uchun rivojlanadi.
II. Tinchlik davrida ham, urush davrida ham hududiy suvlardan tashqaridagi dengizlarda mutlaq suzish erkinligi, xalqaro shartnomalarni bajarish uchun ayrim dengizlar xalqaro miqyosda qisman yoki toʻliq yopilgan hollar bundan mustasno boʻlishi kerak.
III. Imkon qadar barcha iqtisodiy toʻsiqlarni olib tashlash va tinchlik tarafdori boʻlgan va uni saqlash uchun ularning saʼy-harakatlarini birlashtirish uchun savdo qilish uchun teng sharoitlar yaratish.
IV. Milliy qurollar milliy xavfsizlikka mos keladigan eng past darajaga tushirilishiga adolatli kafolatlari boʻlishi lozim.
V. Barcha mustamlakachilik nizolarini erkin, ochiq va mutlaqo xolis hal qilish, bu tamoyilga qatʼiy rioya qilish asosida, barcha suverenitet masalalarida, aholi manfaatlari hukumatning adolatli talablari bilan teng boʻlishi kerak, ularning huquqlari belgilanishi kerak.
VI. Rossiyaning barcha hududlarini ozod qilish va Rossiyaga taalluqli boʻlgan barcha masalalarni hal qilish, unga oʻz siyosiy rivojlanishi va milliy siyosati boʻyicha mustaqil qaror qabul qilish uchun toʻliq va toʻsqinliksiz imkoniyatga ega boʻlish va uni taʻminlashda boshqa xalqlar bilan toʻliq va erkin hamkorlikni kafolatlash qilishi lozimdir. Shuningdek, unga kerak boʻlgan va oʻzi uchun xohlagan narsada har qanday ishda qoʻllab quvvatlash kerakdir. Kelgusi oylarda xalqlar, uning opa-singillari tomonidan Rossiyaga munosabat ularning yaxshi his-tuygʻulari, uning ehtiyojlarini tushunish va ularni oʻz manfaatlaridan ajratish qobiliyatining poydevori boʻlishi lozimdir.
VII. Belgiya, butun dunyo rozi boʻladiki, boshqa barcha erkin davlatlar bilan teng ravishda ega boʻlgan suverenitetni cheklashga urinmasdan, ozod qilinishi va tiklanishi kerak. Bundan boshqa hech qanday harakat xalqlarning o‘zlari o‘rnatgan va o‘zaro munosabatlariga yo‘lboshchi sifatida belgilagan qonunlarga ishonchni tiklashga xizmat qila olmasligi kerakdir. Ushbu shifo aktisiz xalqaro huquqning butun tuzilishi va faoliyati abadiy buzilishi mumkin.
VIII. Butun Fransiya hududi ozod qilinishi va bosib olingan qismlari qaytarilishi va 1871-yilda Prussiya tomonidan Elzas-Lotaringiyaga nisbatan deyarli 50 yil davomida dunyo tinchligini buzgan, undan tashqari Fransiyaga yetkazilgan yomonlik toʻgʻrilanishi kerak, shunda tinchlik oʻrnatilishi kerakdir va yana hamma manfaatlarini koʻzlab oʻrnatilishi lozimdir.
IX. Italiya chegaralarini tuzatish aniq ajratilgan milliy chegaralar asosida amalga oshirilishi kerakdir.
X. Biz Millatlar ligasidagi oʻz oʻrnini himoyalangan va taʻminlanganligini koʻrishni istagan Avstriya-Vengriya xalqlariga avtonom rivojlanish uchun eng keng imkoniyatlar berishimiz lozimdir.
XI. Ruminiya, Serbiya va Chernogoriya ozod qilinishi kerakdir. Bosib olingan hududlar qaytarilishi kerakdir. Serbiyaga dengizga erkin va ishonchli kirish huquqi berilishi kerak. Turli Bolqon davlatlarining oʻzaro munosabatlari tarixan oʻrnatilgan mansublik va milliylik tamoyillariga muvofiq doʻstona tarzda belgilanishi kerak. Turli Bolqon davlatlarining siyosiy va iqtisodiy mustaqilligi va hududiy yaxlitligi uchun xalqaro kafolatlar belgilanishi kerakdir.
XII. Usmonli imperiyasining turk qismlari hozirgi tarkibiga koʻra ishonchli va doimiy suverenitetga ega boʻlishi kerak, ammo hozir turklar hukmronligi ostida boʻlgan boshqa millatlar mavjudligining aniq kafolati va avtonom rivojlanish uchun mutlaqo daxlsiz shart-sharoitlarni olishlari kerak. Dardanell boʻgʻozi xalqaro kafolatlar ostida barcha xalqlarning kemalarining erkin oʻtishi va savdosi uchun doimiy ochiq boʻlishi kerak.
XIII. Mustaqil Polsha davlati yaratilishi kerakdir, u shubhasiz Polshaning aholisi boʻlgan barcha hududlarni oʻz ichiga olishi kerak, dengizga erkin va ishonchli chiqish imkoniyatini taʻminlashi kerakdir, siyosiy va iqtisodiy mustaqilligi, shuningdek hududiy yaxlitligi xalqaro huquqbuzarliklar tomonidan shartnoma bilan kafolatlanishi kerakdir.
XIV. Katta va kichik davlatlarning siyosiy mustaqilligi va hududiy yaxlitligining oʻzaro kafolatini yaratish uchun alohida shartnomalar asosida xalqlarning umumiy birlashmasi tuzilishi kerak.
Manbalar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- ↑ Irwin Unger, These United States (2007) 561.
- ↑ „The Avalon Project – President Woodrow Wilson's Fourteen Points“. avalon.law.yale.edu. Qaraldi: 2022-yil 24-may.
Adabiyotlar
[tahrir | manbasini tahrirlash]- Всемирная история: люди, события, даты / Иллюстрир. энцикл. для всей семьи : Пер. с англ. // Copyright © 2001 ЗАО «Издательский Дом Ридерз Дайджест» // ISBN 5-89355-035-8
- «Четырнадцать пунктов» Вильсона // Иванян Э. А. Энциклопедия российско-американских отношений. XVIII—XX века. — Москва: Международные отношения, 2001. — 696 с. — ISBN 5-7133-1045-0.