demoq

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

de-moq

Etimologiyasi

DE- ’ayt-’. Oʻgʻlingiz sizga salom d e d i. Qadimgi turkiy tilda ham shunday maʼnoni anglatgan bu feʼl bir necha shaklga ega boʻlgan: Devonda bu soʻz tedâ shaklida keltirilgan (III, 265), ПДПda 1ä- (428- bet), "- (429-bet), <N- (377- bet) shakllarida aks ettirilgan, DSga 1e- shaklida kiritilib, juda keng talqin berilgan (545-bet), ESTYada bu soʻz asli 1e:- tarzida talaffuz qilingani taʼkidlangan (III, 224). Qiyoslashdan koʻrinadiki, turkiy tillarning taraqqiyoti davomida bu soʻzning boshlanishidagi t undoshi d undoshiga almashgan. Hozirgi oʻzbek tilida bu soʻz asosan de- shaklida ishlatiladi, baʼzangina dey- shakli uchraydi (deyärli soʻziga qarang).
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

Oʻz fikrini ogʻzaki yoki yozma ravishda ifoda qilmoq, aytmoq; soʻzlamoq, gapirmoq. ◆ Men senga nima degan edim. Bu haqda kitoblarda nima deyilgan ? Oʻgʻlingiz sizga salom dedi. Bedardning oldida dardim bor demagin. Maqol . ◆ Osh kelsa, yegin, Gap kelsa, degin. Maqol . ◆ Toʻqlik nelar dedirmas, Ochlik nelar yedirmas. Maqol . m ◆ Shunday deyishingizni biluvdim. O. Yoqubov, „Er boshiga ish tushsa“ . ◆ Eng oqil mavjudot inson deymiz-u, baʼzan odamning arzimagan narsaga aqli yetmay qoladi. Oʻ. Hoshimov, „Nur borki, soya bor“ .

2 Biror tovush, un chiqarmoq. ◆ Mushukmiyov dedi. m ◆ “Imm ” degan ovoz eshitildi. X. Toʻxtaboyev, „Shirin qovunlar mamlakati“ . ◆ Qayerdadir qizilishton qarilladi, popushak “pu-pu-pup-pishsh” deb qoʻydi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

Gʻing demoq q. gʻing. Lom-mim demay q. lom-mim.

3 Atalmoq, nomlanmoq; otga, nomga ega boʻlmoq; atamoq. ◆ Marhamat degan olti qiz bor ekan. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ . ◆ Avaz Sayfiy degan tanish mullavachchani topdi. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ . ◆ Keyin Hikmatulla degan novcha yigit soʻz oldi. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . ◆ Bari bir, taqdir degan narsa, payti kelib, oʻzini koʻrsatib qoʻyarkan. Oʻ. Hoshimov, „Qalbingga quloq sol“ . ◆ Biz to-monlarda mayna degan qush boʻladi. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ .

4 Hisoblamoq, sanamoq; bilmoq, oʻy-lamoq. ◆ Odami ersang, demagshi odami. Oni kim yoʻq xalq gʻamidan gʻami. Navoiy, „Xamsa“ . /◆ Famiddin:] Sakkiz yuz soʻmni siz bilan biz pul demaymiz. Chindan ham pul emas. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Axir kim ham onasini, volidasini sevmaydi deysiz! Gazetadan .

5 ..deb oʻylamoq, faraz, mulohaza qilmoq. ◆ Shunday ham deyaylik. Boring, ertaga samolyot uchmaydi deyaylik. Xayr, shunday ham deng. v ◆ Shovqin solmang, birov eshitsa, nima deydi! A. Qahhor, „Oltin yulduz“ . ◆ Ha, endi bitta-yarimta oʻrtogʻinikida qogandir-da, dedik. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ .

Nima deysiz? 1) qanday maslahat bera-siz?, qanday fikr bildirasiz?, qanday (nima) deb oʻylaysiz? ◆ Balki gʻami, hasrati ozayar, nima deysiz? Oybek, Tanlangan asarlar; 2) nima ham qilar edingiz, qoʻlin-gizdan nima ham kelar edi. ◆ Shariat oʻzi yoʻl topib beradi. Yoʻlni xotiningizning uzi topib kelib, sizni opchiqib ketsa, nima deysiz? A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

6 Istamoq, xoxdamoq. ◆ Nima desang, al-batta muhayyo qilaman. Dushman nima demay-di, tushga nimalar kirmaydi. Maqol . n Um ◆ ajratamiz dedingiz-u, men yoʻq dedimmi? Oybek, „Tanlangan asarlar“ . ◆ Dasturxonga noz-neʼmat toʻlsin deyman. “Guldasta” . ◆ ..xshshuchun ishlaganlarga jonimni bersam deyman. U. Ismoilov, „Saylanma“ .

7 Tanlamoq, biror kimsaga yoki narsaga tarafdor boʻlmoq, moyillik bildirmoq. ◆ Yo meni de, yo uni de. n ◆ Men sening tenging emasman, Omonim bor, seni demasman. H. Olimjon . ◆ Oʻzingiz yoʻling ochiq, keta ber, men ota-onamni deyman, degan edingiz-ku. A. Qaqhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ .

8 (shart mayli shaklida) Biror ish-harakatni bajarishga urinmoq. ◆ Gilamni koʻtaray desam, juda ogir ekan. n ◆ Ilga-rilari urib yengar edim, endi u ray desam, qochib, tomga chiqib ketadi. A. Qahhor, Ayb kimda? ◆ Koʻzini ochay desa, qovoqlari ogʻir-lashib ketganday tuyuldi. S. Zunnunova, „Koʻk chirokdar“ .

9 Hisobga olinmoq, istisno qilinmoq. ◆ Otlarning pishqirgani, hasharotlarning chirillashi bilan soy suvining mayin shil-dirashi demasa, atrof jimjit edi. N. Fozilov, „Diydor“ . ◆ Sal chimirilgan qoshlari demasa, Avazning raftoridan bir nima anglab olish qiyin edi. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ .

10 Ravishdosh shaklida qoʻshma gaplarni boglash uchun xizmat qiladi. ◆ Endi Avazxalqni kurashga chorlovchi sheʼrlar bitar deb, umid qilamiz. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ .

11 Buyruq va shart mayli shakllarida kirish soʻz vazifasida keladi. ◆ Onam bechora, deng, mulla, oʻzi juda kam borar edi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . ◆ Bechora kap-sanchilar, deyman, yer oʻzlariga qarashli boʻlganda, shu ariqni oʻsha vaqtda chiqarishsa ham boʻlar edi. A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . ◆ Yana, desangiz, ikkita, sutlik oq echkshshri bor. S. Siyoyev, „Yorugʻlik“ .

Bir (yoki hech) nima demay Indamay, qarshilik koʻrsatmay, soʻzsiz. ◆ Bunisiga ham bir nima demayman, har kimning goʻri boshqa, menga nima. A. Qahhor, „Qizlar“ . ..deganda ..boʻlganda, boʻlgach, oʻtgach. ◆ Soat oʻn ikki deganda yetib kelasan. m ◆ Bir oy deganda, nihoyat, menbop bir shtat topshshb qoldi. X. Toʻxtaboyev, „Shirin qovunlar mamlakati“ . ..deganday 1) ..deyilgandek, deyilgani kabi. ◆ Oʻz uyim, oʻlan toʻshagim deganday, siz ham qaytib kelibsiz-da; 2) degan kabi, ishora qilib. ◆ Uxoʻp deganday, bosh irttdi. yaya "Nima ishing bor edi?” degandek, unga tikildi. S. Karomatov, „Oltin qum“ . Degani degan Oʻz fikri, mulohazasini qabul qildiradigan, aytganini boʻldiradigan. ◆ U kishining degani degan, hech kim bas kelolmaydi. A. Muxtor, „Tugʻilish“ . ..deguncha ..bilanoq; hamono. ◆ Keldi deguncha, menga xabar ber. [[w:.|.]] .demay yoki ..demasdan Surishtirmay, hisoblashmay. ◆ Boshi-koʻzi demay uraverdi. Yoz demasdan, qish demasdan ishlamoq. shsh Qistab ketib boradi. Kecha demaydi, kunduz. "Ravshan" . Koʻp deganda Koʻpi bilan, ortigʻi bilan, koʻp boʻlsa. ◆ Bu ishga koʻp deganda oʻn kun kerak. Koʻrdim demaydi 1) uncha-munchaga toʻymaydi, qon-maydi. ◆ Bir-ikki kosa ovqatni koʻrdim demaydi; 2) nazar-pisand qilmaydi . ◆ Uncha-muncha ogʻir mehnatni koʻrdim demaydigan shu yigit ham toliqar.. edi. A. Qahhor, „Oltin yulduz“ . Menga desa Men uchun bari bir, nima boʻlsa, boʻlar. ◆ Mayli, menga desa, bu yil mehnat kunimiz bir miridan tushsin! A. Qahhor, „Qoʻshchinor chiroqlari“ . Nimaga (yoki nega) desangiz s. t. Sabab shuki. ◆ -Qoyil,— dedim labimni chapillatib, nega desangiz, shu payt qovun yegim kelib qolsa boʻladimi? X. Toʻxtaboyev, „Shirin qovunlar mamlakati“ . ◆ Nimaga desangiz, har bir musulmonga maʼ-lumki, Muhammad alayhissalomning qabri shariflari bor u yerda. Oybek, „Tanlangan asarlar“ . Shunday deng 1) barakalla, ana endi oʻzingizga keldingiz; 2) hali ran shundaymi! Hash-pash deguncha q. hash-pash.

Antonimlari

ДЕМОҚ. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

Ruscha _ru

demoq
1 говорить, произносить, сказать, молвить; ◆ shu bilan nima ~chi boʻlasiz? что вы хотите этим сказать?; de скажи; deng скажите; salom de (deng) передай (те) привет; men senga nima degan edim? что я тебе? говорил?; nima deysiz? 1) что вы сказали?; 2) что вы скажете!; nima ham der edim что я могу сказать; shunday deng! 1) вот так и скажите!; 2) вот как!; что вы говорите!; вот оно что!; так вот как обстоит дело!; bir oydan beri shu yerdaman deng вы говорите, что уже месяц здесь; shunday demaysizmi? так бы вы и сказали!; это другое дело!; uning aytgani aytgan - degani degan что он сказал (или его слово) - закон; deganday 1) вводн. как говорят; как сказано; 2) словно говоря; "xoʻp" deganday, boshini irgʻatdi он кивнул головой, словно говоря «согласен»; deyaylik вводн. скажем, положим; xayr, shunday ham deyaylik хорошо, предположим что так, пусть будет так; halvo degan bilan ogʻiz chuchimaydi посл. оттого, что скажешь «халва», во рту сладко не станет; hash-pash deguncha не успеешь оглянуться, как...; не успел оглянуться, как, ...; ha demay того и гляди...; ha demay qish ham kelib qoladi того и гляди зима придёт; uch kun deganda через три дня, в три дня; soat oʻn ikki deganda ровно в двенадцать; koʻp deganda самое большее, максимум; kino desa chopasan тебе только скажи «кино», ты всегда готов бежать; shunday qilib desangiz ну и вот, таким образом; таким-то вот образом; вот какие дела; boray desa, uni bilmaydi, qolay desa uni bilmaydi он не знает, что делать, пойти или остаться;
2 в сочетании с ф. 1 л. ед. ч. желательного наклонения означает: думать, полагать, предполагать; Samarqandga boray deyman я думаю (предполагаю, хочу) поехать в Самарканд;
3 считать (кого-что-л. кем-чем-л.); Mannon sogʻ. Hech kim uni jinni demaydi (А. Ќаћћор, «Сароб») Маннан здоров. Никто его не считает сумасшедшим; Odami ersang demagil odami, anikim yoʻq xalq gʻamidin gʻami (Навоий) Если ты человек, не считай человеком того, кто не заботится о нуждах народа;
4 разбирать; считаться (с чем-л.); yozni yoz demay, qishni qish demay и лётом и зимой; не считаясь с тем, лето или зима; boshi-koʻzi demay urmoq бить не разбирая куда, бить куда попало;
5 выбирать; yo meni de, yo uni de выбирай или меня или его;
6 называть, именовать; uni Ahmad polvon deydilar его называют Ахмед-палван.