saetchî

Walon (Rifondou)

Etimolodjeye

Bodje « saetch », avou l’ cawete di codjowaedje « -î » des viebes, prinde foû d’ on saetch (egzistêye co dins l’ sinse di « vudî », adon-après, pa stindaedje do mouvmint, amoenner a lu. Racuzinåve avou l' burton (minme sinse): sachañ/sachek/sechel.

Prononçaedje

AFE :
- diferins prononçaedjes :
  - /sɛ.ˈt͡ʃiː/ /sa.ˈt͡ʃiː/ /sa.ˈt͡ʃi/ /sa.ˈt͡ʃɛ/ (betchfessî ae)
  - (pa picårdijhaedje) /sa.ˈkiː/
- prononçaedje zero-cnoxheu : /sɛ.ˈt͡ʃiː/
Ricepeures : sae·tchî

Viebe

saetchî (2^inme troke) (codjowaedje)

Djin et tins	Codjowa
Cåzant Ind. pr. (dji, dj’)	saetche
Atôtchî(s) Ind. pr. (vos, vs)	saetchîz
Cåzants Ind. pr. (nos, ns)	saetchans
Rwaitants Ind. pr., nam. (i/il, ele/elle)	saetchnut
Cåzant Ind. fut. (dji, dj’)	saetchrè
Cåzant D.I.E. (dji, dj’)	saetchive
Cåzant Suddj. pr. (ki dji, dj’)	saetche
pårt. erirece (dj’ a, vos av)	saetchî
Ôtes codjowaedjes	sipepieus tåvlea

(viebe å coplemint) fé vni aviè lu.
- Li bak aveut bén saetchî l’ atakeu pal tchimijhe : i meritént bén l’ penalti.
(viebe å coplemint) vudî.
- Ele saetchive les grandès gotes cwand nos l’ avans ramassé. — Émile Liétard (fråze rifondowe).
(viebe å coplemint) fé rexhe foû d’ tere (des minrais, des pires)
- On l’ lome li molén d’ l’ Escaye, ca on-z î saetchive des scayes di chisse. — Joseph Lahaye (fråze rifondowe).
(viebe å coplemint) apicî (des moxhons å filet).
- I nd ont saetchî, da, ces deus la, minme après ki l’ tindreye åye stî.
(viebe å coplemint) fé rexhe.
- Saetchîz vosse linwe, dit-st i l’ docteur.
- Monsieu Sawousse saetcha on croyon foû di s' potche et fjha té k' i l' aveut dit. — Joseph Vrindts, « Li pope d'Anvers » (1896), p.38 (fråze rifondowe).
(viebe å coplemint) tirer (on côp d’ fizik).
- Il a saetchî on côp d’ pistolet sor leye.
(viebe å coplemint) si fé dner des cwårs (po on cheke).
- Neni, dji n’ saetchrè nén vosse cheke divant ki vos n’ mel dijhîxhe.
(viebe å coplemint) atchter on biyet di lotreye.
- DJÅKE. - N' avéns ns nén on biyet del lotreye coloniåle k' on-z a saetchî ir ?
  LIZA. Iy do mon Diu, c' est vraiy. — Joseph Mignolet, "Milionêre !" (1934), p.9 (fråze rifondowe).
(viebe å coplemint) prinde (ene foto)
- Kî çki vout ki dji lyi saetche si poirtait ?
(viebe å coplemint) houmer l' foumire d' ene pupe, d' ene cigarete.
- L’ ome, tot s’ abaxhant, raprepeye,
  Si pupe viè l’ cisse do råre foumeu.
  I shofele, li vî, d’ ses pus roeds ;
  Et l’ djonne saetche si foirt k’ i pîpe. — Joseph Vrindts, « Pâhûles rîmês » (1897), «Li p’tit valet qui fome», p. 91 (fråze rifondowe).
- Dismetant k' les chômeus, sins moti, saetchèt des leupêyes foû d' leus pipes, — et ki l' batchea, sins rla, råye ås hagnas d' årzeye, come ine galavale biesse ki n' sereut nén a rpaxhe. — MFab, "Li hatche di bronze" (1937), p. 49 (fråze rifondowe).
(v. å coplemint nén direk) sovint shuvou di a u après :
1. fé vni aviè lu, pal voye di.
2. sayî d’ profiter dipus ki ls ôtes, dipus k’ i n’ fåt.
  - Tchaeconk saetche di s’ costé.
  - Les patrons saetchèt tant k’ plèt.
3. awè èn air di rshonnance avou.
  - I saetche après Nononke Artur.
(v. sins coplemint) aler rade.
- Il ont saetchî, saiss, les tchvås årdinwès, po fé tote li voye Bress Paris.
(v. sins coplemint) amonter foû comifåt tot djåzant do feu et del foumire divins ene tchminêye.
- El brune rimpli l' coujhene; l' estouve saetche et flameye
  Tins k' l' ome puplote, påjhire, rapetaxhant, mierseu,
  Ses ans yet des razans, ses espwers, ses freyeus,
  Les beas, les laids moumints di tote si vicåreye. — Henri Van Cutsem, "Clairs di lune" p. 49 (fråze rifondowe).
((viebe å prono)) shouvu di foû di : tirer s’ plan po rexhe.
- I s’ a saetchî foû d’ imbara.

Ratourneures

saetche, i betche
saetchî al bouxhete
saetchî foû poenne
saetchî l’ diåle pal cawe
saetchî ene boutcheye : foumer ene cigarete, ene pupe.
saetchî ene linwe come ene epegne : mori d’ soe.
saetchî ene linwe come on tchåsse-pî : esse tot dshoflé, esse djus d’ alinne.
saetchî al (grande) coide : si maryî (dinltins, les nén maryîs djouwént å djeu do saetchaedje di coide siconte des maryîs : les maryîs divént sayî di saetchî li novea maryî aviè zels, foû del binde des djonnes po, simbolicmint, el fé passer dins l’ cofréreye des maryîs)
- Adiè tote li djonnesse !
  Po comincî,
  Dji m’ va saetchî
  Al coide, a tot spiyî. — Li bia bouquet.
saetchî å tchår : si maryî (uzance do cwarmea, wice ki les maryîs s’ atelént d’ on costé, eyet les nén maryîs di l’ ôte, po fé demarer l’ tchår.
saetchî l’ aiwe après s’ molén : waitî d’ awè dipus d’ advintaedjes k’ èn ôte.
saetchî l’ tiesse foû do strin
saetchî les paroles foû del boke
saetchî les viers foû do nez
saetchî les viers foû del narene
saetchî so : ravizer ene coleur
- Li bwès, qu’on veût d’å lon, s’èwalpêye d’ine brouheûr
  d’on rodje sètchant so l’ vért, qui rapinse li fouyaedje. — Henri Simon, Li pan dè Bon Diu, Avri, 1935.
si saetchî d’ afwaire
si saetchî l’ tiesse foû des strins : divni ritche.
- Por mi, çou k’ est bén seur, c’ est ki ci n’ serè nén
  Tot-z ovrant k’ on såreut s’ saetchî l’ tiesse foû des strins. — Édouard Remouchamps, Tati l’perriquî (fråze rifondowe).
si saetchî foû des grifes di
saetchî foû di spexheur : rexhe d’ on grand imbara (marke di cwårs, evnd).
aveur si cour ki saetche : awè des zines, des idêyes k' aspitèt foû do cour (metans des idêyes d' amour).
- Li muzike, c' esteut s' gosse. Mins l' flamind, d' ewou aveut i atrapé l' dår? Jilbert aveut s' cour ki saetchive. — Jacques Desmet, On Sånî a pårt.