O impacto electoral do voto exterior

2 0 2 3 Construíndo o futuro, activando a Lei de Acción Exterior 2 0 2 3 Construíndo o futuro, activando a Lei de Acción Exterior DIRECCIÓN: COLABORADORES INSTITUCIONAIS: Daniel González Palau (Director do IGADI) Jesús Gamallo (Xunta de Galicia) Valentín García (Xunta de Galicia) EQUIPO IGADI: Goretti Sanmartín (Concello de Santiago de María Xosé Porteiro (Consello Asesor IGADI) Compostela) Diego Sande (Secretario e Coordenador Liña de José Manuel Lage (Concello da Coruña) investigación en Economía) Xavier Queipo (Consello da Cultura) Serafín Pazos (Coordenador Liña de investigación en Unión Europea) COLABORADORES SOCIEDADE CIVIL: Miguel Angel Martínez Pellitero (Liña de Inves- José Ângelo Cristóvão Angueira (Academia tigación en Cooperación Internacional e Axenda Galega Lingua Portuguesa) 2030) Carlos Pazos-Justo (Asociación Internacional de Facundo Reyna Muniain (Observatorio das Estudos Galegos) Diásporas) Sara García Mato (Coordenadora Galega de DIAGRAMACIÓN: BREO.gal ISSN: 1989-9130 ONGD´s) OBSERVACIÓN: Os puntos de vista que se expoñen nestas colaboracións reflicten exclusivamente a opinión dos seus autores e, polo tanto, non representan o punto de vista oficial do IGADI. / The views expressed here are those of individual contributors and do not necessarily represent those of the IGADI as such. A edición deste informe contou coa colaboración da Secretaría Xeral de Política Lingüística da Xunta de Galicia Segue ao IGADI en TWITTER ou FACEBOOK, subscríbete ao noso BOLETÍN ELECTRÓNICO na páxina web WWW.IGADI.GAL ou escríbenos a info@igadi.gal W W W. I G A D I . G A L 21 We in the World 2023 Nós no Mundo María Xosé Porteiro e Facundo Muniain O impacto electoral do voto exterior 6. con servizos postais deficientes e aumentaban as dúbidas sobre a posibilidade de cometer fraude co sistema, eivas que incidiron na decisión de establecer un novo procedemento, menos proclive a fallos deste tipo, mais que tamén influíu na participación. O chamado voto CERA (Censo Electoral de A tendencia a minorar a intención de voto Residentes Ausentes) inclúe a totalidade dos cida- pola esixencia do voto rogado, confirmouse dáns do estado español que residen temporal, ou en Galicia a partir de 2011. Nas anteriores habitualmente, noutros países sempre que estean eleccións autonómicas de 2009 participaran inscritos nas oficinas consulares, e permite a súa algo máis da terceira parte do censo (30.3%), participación como votantes nas eleccións auto- pero a participación pasou a ser testemuñal nómicas, xerais e europeas. O CERA, dependente despois da reforma e foi en progresivo des- do Instituto Nacional de Estatística (INE), ascendía censo dende o 3,26% en 2012 ata o 1,24% en a 2.325.310 persoas inscritas ata o 1 de marzo de 2020, cando só exerceron este dereito 5.726 2023, o que supón 196.751 inscritos máis que hai galegos dos preto de 500.000 censados no catro anos. estranxeiro. Os países onde viven un maior número de cidadáns de orixe española con idade para Novo cambio lexislativo en 2022 votar son: Arxentina, con 421.553; Francia con A nova Lei orgánica 12/2022, de 30 de se- 215.354; EEUU con 163.769; Cuba con 152.491; tembro, que substituíu a de 2011 e eliminaba Alemaña con 126.189; México con 134.948; o voto rogado para o electorado do exterior, Venezuela con 129.402; ou Reino Unido con foi aprobada no Congreso cun consenso case 104.904. Entre os países con menos electores unánime, coa abstención do BNG. O texto no CERA figuran Albania, con 32, Moldavia incorporou maiores facilidades para a parti- con 8 ou Armenia con 9. cipación electoral. Para o seu cumprimento o Ministerio de Exteriores tivo que verificar O “voto rogado” de 2011 e actualizar o Censo do CERA e habilitar no- A lei electoral modificada en 2011 im- vos centro de votación a fin de garantir a puxo a estes votantes a esixencia do coñecido dispoñibilidade da documentación precisa. como “voto rogado” que produciu un notable A entrada en vigor da lei reformada incidiu descenso da participación: se nas eleccións nos posteriores procesos electorais nos que xerais de marzo de 2008, fora do 31,7% dos se puido votar por correo, en urnas situadas 2’1 millóns de censados, nas de novembro de en consulados e embaixadas, ou por envío ás 2019 baixou ata o 6,8%. xuntas electorais correspondentes. O efecto Nesta caída puido influír, entre outras causas, do cambio lexislativo foi notable nas recen- a complexidade dos requirimentos e a confusión tes eleccións xerais nas que se recuperaron nos envíos da documentación precisa para a re- índices anteriores a 2011, situándose o voto misión das papeletas a cadansúa xunta electoral emigrante de novo arredor do 10% do total provincial. Esta situación agravábase nos países emitido. W W W. I G A D I . G A L 22 We in the World 2023 Nós no Mundo Galicia, seguida de Madrid, lidera o censo de 2019, repetidas en novembro dese mesmo votantes no exterior ano, e mesmo cando o voto CERA favorecera No mapa electoral de todo o estado es- ás formacións de esquerda, o PP gañou un es- pañol, Galicia é un caso especial por aportar cano en Bizkaia por 126 votos logo do reconto un total de 472.140 residentes no estranxei- definitivo do voto exterior, en aberta competi- ro con dereito a voto, unha cifra equivalente ción co PNV. ao 17% de toda a súa poboación no territorio Nas eleccións xerais de xullo pasado o voto peninsular e que supera a poboación total da CERA tivo unha extraordinaria importancia na provincia de Lugo (339.614) ou da de Ourense circunscrición madrileña pois o resultado pode (356.868). afectar a continuidade da coalición PSOE+Sumar. Nas próximas eleccións autonómicas de Un escano máis obtido polo PP supuxo un menos 2024, a nova lexislación pode ter incidencia no para os que o PSOE contara o día 23 en Madrid, resultado final posto que as porcentaxes de vo- producindo unha situación que pode condicionar tantes no estranxeiro respecto da poboación a maioría necesaria para repetir a actual fórmula total acadan porcentaxes importantes como o de goberno na próxima lexislatura. 28,7 en Ourense, 20,2 en Lugo, e 14,9 en A Coruña e Pontevedra respectivamente. O acontecido na circunscrición de Madrid é sintomático no caso dos cidadáns do exterior de Este case medio millón de votantes proceden- segunda e terceira xeración que deben censarse tes da Galicia exterior supón preto da cuarta parte nalgunha provincia. Cando non poden confirmar do total do CERA de todo o estado (2.266.187), a procedencia familiar exacta, pasan, por defecto onde as seguintes comunidades autonómicas cun ao censo de Madrid o que lle confire a esta cir- censo importante son Madrid, con 376.495, Cata- cunscrición un papel determinante á hora avaliar luña con 281.551 e Andalucía con 269.380. os efectos e resultados de ditos votos. No voto emitido para cada unha das ca- A importancia que lle dan os partidos políti- tro provincias galegas nas recentes eleccións cos a este asunto resulta evidente. No ámbito da xerais, os procedentes do CERA mantiveron política estatal a experiencia galega está a ser se- ao PP e ao PSOE como primeira e segun- guida, como demostra a decisión do actual presi- da forza, respectivamente, en todas elas. O dente do PP e anterior presidente galego, Alber- terceiro posto, nas provincias da Coruña e to Núñez Feijoo, situando ao Secretario Xeral de Pontevedra, foi para Sumar, mentres que en Emigración da Xunta, Antonio Rodríguez Miranda, Ourense e Lugo esta posición foi para Vox. O como secretario executivo do PP no Exterior. Ta- BNG foi a quinta opción máis votada en todas mén a presidenta madrileña e presidenta do par- as circunscricións. tido en Madrid, creou o ano pasado unha secretaría denominada Madrileños no Exterior, con Javier O exterior, un voto determinante no reparto de Hurtado á fronte. escanos nas últimas eleccións xerais En anteriores procesos electorais tense Galicia e a súa diáspora confirmada a importancia do voto do exterior A emigración é un fenómeno de esen- que pode dar ou quitar maiorías. Nas elec- cial importancia histórica, social, política e cións ao Congreso dos Deputados de abril de económica para o pobo galego. Como conse- W W W. I G A D I . G A L 23 We in the World 2023 Nós no Mundo cuencia do proceso de emigración galega, os ou restauración da patria orixinal e coa súa descendentes daqueles emigrantes residen- seguridade e prosperidade dos membros da diás- tes fóra de Galicia presentan unha gran dis- pora; e, en sexto, (6) o mantemento da relación persión xeográfica que, aínda que centrada con esa patria e a súa conciencia etnocomunitaria principalmente en América, abrangue o glo- dun xeito que modela de forma significativa a bo terráqueo e os seus cinco continentes. Re- identidade e a solidariedade. sulta relevante o concepto de diáspora para Pola súa banda o sociólogo americano Rogers comprender os discursos e as dinámicas im- Brubaker mantén a existencia de tres elementos plicadas na construción identitaria dos Gale- fundamentais para a comprensión do termo: en go-descendientes no exterior. primeiro lugar, a dispersión considérase o criterio O termo diáspora, orixinalmente, e case principal máis aceptado, sendo a dispersión for- exclusivamente, utilizouse xa para o pobo zada e traumática o máis prototípico; en segundo xudeu. Sin embargo, a partir dos anos 60, lugar, a conexión coa patria real ou imaxinaria de ampliou o seu uso para a dispersión doutros orixe como fonte autorizada de valor, identidade pobos como o armenio, o irlandés, o pales- e lealdade -este criterio será fundamental para o tino, o vasco ou a chamada diáspora afro- noso traballo. Por último, propón tratar a diáspora descendiente. Estes colectivos comparten co non como un ente delimitado, senón como un dis- pobo xudeu a concepción da súa dispersión curso, unha posición e unha reivindicación. como resultado dun suceso catastrófico que Pero por que é relevante volver ao concep- traumatizou a toda a vila, creando así a “ex- to de diáspora á hora de abordar o voto exterior periencia histórica central da victimización a galego? Pois porque Galicia como proxecto de na- mans dun cruel opresor” (Cohen, 2008, p. 1). ción, tanto polas penurias como polos logros da O recoñecido politólogo William Safran, que súa historia, ten unha proxección global grazas á é de referencia obrigada para a definición do con- mobilidade dos seus cidadáns na forma en que se cepto de diáspora, propón seis criterios esenciais organizaron e conectaron por todo o mundo. (1991, pp. 83-84): no primeiro lugar, (1) a dispersión dos membros ou dos seus ancestros da O voto exterior como concepto global diáspora desde un ‘centro’ orixinal a dúas máis No mundo, un total de 115 países, incluín- rexións estranxeiras; segundo, a conservación do 27 países de África, 14 de América, 20 de de (2) unha memoria colectiva, visión ou mito so- Asia, 10 de Oceanía e 40 de Europa, consideran bre a súa patria orixinal, incluída a súa ubicación, o voto estranxeiro como un dereito dos seus historia e logros; terceiro, (3) a imposibilidade cidadáns. O voto estranxeiro, tamén coñecido dunha integración plena baseada na crenza de como voto expatriado, foi un tema de debate que non son, e quizáis nunca poderán ser, total- con fortes argumentos a favor da súa implan- mente aceptados nas súas sociedades de acollida tación. Podemos mencionar algúns puntos e, polo tanto, permanencían parcialmente separa- clave que ter en conta para o caso galego. A) dos; en cuarto lugar, (4) a idealización do fogar an- Inclusión e representación: Permitir o voto es- cestral ao que eles ou os seus descendentes van tranxeiro garante que os cidadáns galegos resi- querer regresar cando as condicións sexan favora- dentes no estranxeiro, xa sexa por motivos de bles; en quinto, (5) o compromiso co mantemento traballo, estudos ou outros, poidan seguir parW W W. I G A D I . G A L 24 We in the World 2023 Nós no Mundo ticipando activamente no proceso democrático O voto estranxeiro, como se indicou ante- do seu país de orixe. Isto fomenta a inclusión riormente, pode ser determinante no pano- e garante que se teñan en conta unha ampla rama político español e galego. Implica polo gama de voces na toma de decisións nacionais. tanto unha responsabilidade moi alta por par- B) Preservación do compromiso cívico: os cida- te dos cidadáns da diáspora. Para os que se vi- dáns que viven fóra do seu país de orixe adoitan ron obrigados a abandonar Galicia por razóns manter fortes lazos e intereses nos asuntos da económicas, políticas ou laborais, supón un súa nación. O voto exterior permítelles seguir dereito e os descendentes daqueles hérdano comprometidos co panorama político, contri- coa mesma obriga cívica e con toda a com- buíndo a un sentimento de pertenza e conexión plexidade que supón. É dicir, ao mesmo tem- que transcende as fronteiras xeográficas. D) po que os cidadáns incluídos no CERA teñen Perspectiva global: os expatriados aportan ao dereito á participación política na súa patria, electorado unha perspectiva global única. As este dereito obriga a estar ao día da realidade experiencias dos cidadáns no estranxeiro po- do país e a exercela con responsabilidade. den proporcionar un coñecemento valioso e En conclusión, o voto externo non só de- unha comprensión máis ampla dos problemas fende os principios democráticos de inclusión internacionais. O voto externo introduce diver- e representación, senón que tamén recoñece sidade no proceso democrático, enriquecendo a dinámica cambiante da cidadanía nun mun- os debates e as decisións tomadas a nivel na- do interconectado. Abrazar a participación dos cional. E) Contribución á economía: moitos dos expatriados no proceso electoral contribúe a galegos expatriados contribúen activamente unha democracia máis vibrante e robusta. á economía do seu país de orixe mediante remesas e investimentos. Permitirlles votar crea Referencias unha relación recíproca, reforzando o seu com- Ellis, A. , Navarro, C., Morales, I., Gratschew, M. promiso co benestar da nación. Recoñece o seu & Braun, N. (2009) Voto en el extranjero, El papel na configuración de políticas económicas manual de IDEA Internacional, Instituto Fede- que afectan tanto aos residentes como aos ex- ral Electoral de Mexico, disponible en https:// patriados. D) Dereitos legais e constitucionais: www.idea.int/sites/default/files/publications/ o voto externo aliña o principio de sufraxio uni- voto-en-el-extranjero-el-manual-de-idea-inter- versal e a noción de que todos os cidadáns, in- nacional.pdf dependentemente da súa localización, deben ter o mesmo acceso aos seus dereitos constitucionais. Negar o dereito ao voto por razón de residencia pode ser visto como unha forma de privación de dereitos, que suscita preguntas sobre a equidade do proceso democrático. E) Avances tecnolóxicos: cos avances tecnolóxicos que contamos hoxe día a implementación de sistemas seguros e eficientes para o voto externo fíxose máis factible. W W W. I G A D I . G A L Brubaker, R. (2005). (16) The «diáspora» diáspora. Ethnic and Racial Studies, 28(1) CERA, Instituto Nacional de Estatística (INE) consultado en: https://www.ine.es/up/rtjN8HMM Cohen, R. (2008). Global Diasporas: An Introduction. Routledge. Safran, W. (1991). Diasporas in Modern Societies: Myths of Homeland and Return. Diaspora: A Journal of Transnational Studies, 1(1), 83-99. 2 0 2 3 Segue ao IGADI en TWITTER ou FACEBOOK, subscríbete ao noso BOLETÍN ELECTRÓNICO na páxina web WWW.IGADI.GAL ou escríbenos a info@igadi.gal W W W. I G A D I . G A L