KENTSEL DÜZENLEME

KENTSEL DÜZENLEME (Urban Organisation) Nihal Arda AKYILDIZ Doç. Dr., Balıkesir Üniversitesi, nihalardaa@hotmail.com ORCID: 0000-0003-1948-188X Mimarlık Fakültesi, Mimarlık Bölümü, Günümüz modern kentleri, 18. yüzyılda sanayi devrimiyle başlayan süreçte endüstrileşmeye paralel biçimde görünür olmuş, böylece pek çok kent geliştirdiği iktisadi faaliyet alanları (endüstri, tarım, hizmet vb.) ile öne çıkmıştır (Ulaş ve Kısa Ovalı, 2017). Sanayi devrimiyle yeniden şekillenen toplumsal ve kültürel yapı, ilerleyen teknolojik ve ekonomik yapıyla da sanayi toplumunu başlatarak ‘kentleşme'nin lokomotifi olmuştur. Bu anlamda kentleşme, nüfus artışıyla birlikte kentsel yerleşimlerin genişlemesine büyümesine (kinetik veya potansiyel) karşılık gelen dinamik bir süreci içerdiğinden (Ulaş ve Kısa Ovalı, 2017; Ergen ve Ergen, 2019), kentsel planlama ve düzenleme disiplini her geçen gün ilgi çekmiştir. 2007 yılı itibarıyla dünyanın kentsel nüfusunun kırsal nüfusunu aştığı, 2050 yılına kadar da kentsel nüfusun %65'e kadar büyümesi beklendiğinden ‘kentsel düzenleme, planlama ve iyileştirme’ konuları özel önem arz etmektedir (UN Habitat, 2006; UNESCO, WHO, CIGF ve Space Group, 2008; Akyıldız, 2020a:62; Akyıldız, 2020b:193). Son yıllarda politik/stratejik ve yasal araçlarla dönüşmekte olan kentler, özellikle son elli yılda değişen/dış etkilerle devinim gösteren toplumsal dönüşümleri tetikleyen süreçler kentsel yenileme/dönüşüm olgusu olarak kabul görmektedir. Bu anlamda kentsel yenileme, iyileştirme, koruma, sağlıklaştırma ve canlandırma gibi çeşitli biçimlerde tanımlanmış ve farklı araştırmalara konu olmuş kentsel düzenleme müdahaleleri daha görünür durumdadır. Konunun önemi nedeniyle, bu müdahaleler üst ölçekten bakılarak çok boyutlu, -yerel/ulusal/uluslararası- katılımlı ve kapsamlı bir yaklaşım gerektirmektedir (Ataöv ve Osmay, 2007: 57). Kentsel düzenleme/dönüşümlerin katılımlı yürütülmesi, halk katılımının sağlanması önemli bir konudur. Zahmetli ve dikkatli yürütülmesi gereken katılımlı kentsel dönüşüm planlama süreci, önceden tasarlanarak; bağlamsal ihtiyaçlara, kullanıcı kapasitesine ve yurttaşlık bilincine uygun yöntem ve tekniklerle uygulamaya geçirilmelidir (Atkinson, 2004: 17; Ataöv ve Osmay, 2007: 75). Bu bağlamda özel bir strateji olan kentsel tasarım, kentsel planlamanın temel işlevi olarak ya mevcut kentsel mekânın oluşturulması/revize edilmesiyle ya da kentin ağırlık merkezinin çeşitli noktalara taşınmasıyla gerçekleşmektedir. Bu süreçlerin oluşmasında sadece planlanan alanlar değil, kentin çevresindeki dış kısımlar da baştan tasarlanarak dönüştürülebilmektedir. Bu yönüyle mekânsal düzenlemeler, yaşamın gerçekleştiği, hissedildiği ve var olduğu fiziksel çevreyi bir bütün olarak ifade 413 KENTSEL DÜZENLEME (Urban Organisation) etmektedir. Fiziksel çevrenin üretken kentsel mekân etrafında optimize edilmesi/oluşturulması/düzenlenmesi, kentli kullanıcıların artan talep/isteklerine bağlı olup, mekân-zamanın yakın ilişkisine de ihtiyaç duymaktadır. Mekân ve zaman kavramları bu anlamda yakından ilişkili, düz bir seyir izlemeyen kavramlar olmuştur (Lefebvre, 2007). Lefebvre, kentsel tasarımı temel referans noktası olarak alarak “mekân” teriminin anlamını sorgularken, mekânı; üretim düzeyi algısı içinde algılanan, tasarlanan ve yaşanılan olarak sınıflandırmaktadır. Algılanan mekân, üretimi ve yeniden üretimi de içeren insanların günlük yaşamdaki mekânsal pratiklerini ve gerçeklerini temsil etmektedir. Nispeten nesnel olarak ifade edilen bu somut alan, ampirik olarak görülebilen ve gözlemlenebilen günlük yaşam pratiğinde de kendini görünür kılmaktadır. Lefebvre, somut mekân kavramını gündelik hayatta kullanılan bir mekân olarak ele alırken, tasarlanan mekânı zihinsel bir yorum olarak kavramsallaştıran, dolayısıyla temsiller/kodlar aracılığıyla soyutlanan bir alan olarak kabul etmektedir. Bu soyut alan, her bireyin sosyal ve politik uygulamaları için mevcut üretim biçimine hâkim olduğundan, diğer sosyal alanlar üzerinde çalışan tasarımcı, planlamacı, kamu toplumu ve uzmanlar tarafından öngörülerek ilgilenilmiştir (Lefebvre, 2014; Akyıldız, 2022: 104-105). Bu bağlamda Louis Wirth'e göre kentsel düzenlemeler, insan zekâsı gerektiren eylemler olup, kentsel gelişim girdilerini analiz ederek geleceğe yönelik öngörülerde bulunmayı dolayısıyla gelişimi rasyonelleştirmeyi içermektedir (Hasol, 1995). Kentsel düzenleme, şehircilik ve mimarlık disiplinleri arasında yer alan makro tasarım uygulamaları olarak ele alınmakla birlikte; kurumsal stratejisi yanında pratik anlamıyla da ‘bir ara yüz oluşturma potansiyeli‘ taşıyan disiplindir. Pek çok ortak yönü olan kentsel planlama ile mimarlık disiplinleri, paralel çalışma alanları sırasında bir ara kesitte buluşmakta ve bu da “kentsel tasarım/düzenleme” olarak adlandırılmaktadır (Özdeş, 1992; Arısu, 2018: 245). Bu anlamda kentsel düzenleme, bir alan için vizyon oluşturmada ve bu vizyonu hayata geçirmede tüm beceri ve kaynakların seferber edilme sürecini içeren etkinlik alanıdır (Erginöz, 2017; Arısu, 2018: 245). Kentsel düzenleme disiplini, sürekli büyüyen ve gelişen kentlerdeki hızla nüfus artışının devam etmesi nedeniyle, kentlerde yaşanan problemlerin incelenmesindeki ve çözümlenmesindeki rolüyle dikkat çeken bir stratejik plandır. Bu anlamda iyi planlanan kentsel düzenleme, ‘kentsel mekanların yeterliliğini’ yansıtarak ve sosyal hizmetler ile destekleyerek yaşam kalitesini de artırılabilmektedir (Ergen vd., 2021). Kentsel düzenleme, farklı disiplinlerin takım halinde ve bir uyumla çalışmalarını gerekli kılan “mekânsal tasarım süreci”dir. Kentlerin değişim ve gelişiminde etkili olan bu tasarımsal süreç, kontrol mekanizmalarını gerekli kılmaktadır. Bu tasarım kontrolü kentsel düzenleme sürecine dâhil olan tüm meslek gruplarını dinamik biçimde görevlendirerek, koordinatörlük ederken 414 KENT TERİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ tasarım karakterlerinin arasında oluşabilecek anlaşmazlıkları da bertaraf eder. Çünkü kentsel düzenlemeler, uyumluluk/birliktelikle yürütülecek “makro mekânsal tasarım süreçleri”dir (Akyıldız, 2022). Bu süreç, kamu, yerel yönetim, kent konseyi, şehir plancısı, mühendis, mimar, sosyolog, sosyal politika uzmanı ve kent kullanıcılarıyla birlikte yürütülegelen ‘dinamik tasarımsal düzenleme süreci’ni kapsamaktadır. Kentsel yerleşimler doğru kullanıldığı sürece yaşamaya ve sürdürülebilir nitelikler kazanmaya devam etmekte (Olğun, 2021: 540) bunu devamlı kılmak üzere uzman meslek birlikleri profesyonelce ve başarılı stratejilerle işbirliği yürütülmelidir. Bu anlamda kentsel mekân, toplumsal dinamikler kadar yöreye ve kullanıcı taleplerine özgü süreçlerle de şekillenmektedir. Bu nedenle kentsel düzenleme stratejileri, farklı ülkelerde, farklı değişkenlerin etkileşimi ile oluşmakta ve uygulanmaktadır (Ataöv ve Osmay, 2007: 58). Kentsel düzenleme stratejilerinden biri olan kentsel dönüşüm, ilk kez gelişmiş Batı ülke kentlerindeki sosyo-ekonomik açıdan çöküntü alanlarının yeniden canlandırılmasına yönelik müdahaleler için kullanılmıştır. Bu kentlerin nüfus kaybı olan/düşük gelir gruplarının yaşadığı bölgelerde sosyal dayanışmanın kaybolduğu konut alanlarında; ekonomik ve mekânsal şartlar açısından kötü durumda olan, eski sanayi, boş liman alanlarındaki -kentsel ekonomiyi canlandırmak üzere planlanan- proje uygulanmaları yapılmıştır. Batı kentlerindeki bu uygulamalar, kentsel mekânın biçimlenmesine aracılık ederken, zaman içerisinde yapılan hatalı müdahalelerden ders alınmış; toplumsal dinamiklere ve topluma özgü kurumsal yapıların varlığı da dikkate alınarak geliştirilmeye başlanmıştır (Ataöv ve Osmay, 2007: 58). Bu yönüyle kentsel düzenlemeler, aşırı nüfus yoğunluğunun neden olduğu plansız, çarpık ve sağlıksız konut koşulları nedeniyle değişen kentsel bölgelerin ekonomik, fiziksel, sosyal, çevresel sorunlarını çözmeyi amaçlayan bir müdahale biçimi de olmuştur (Çiftçi, 2018: 2). Kentler sürekli değişim/dönüşüm içinde olan dinamik yapılardır ve bu anlamda kentsel düzenlemeler; kentin yeniden yapılandırılması için güçlü bir araçtır. Kent bir bütün olarak ele alınması gerektiğinden, kentin bir kısmının diğerlerinden farklı olarak dönüştürülmemesi ya da tek başına ele alınmaması gereken bir stratejiyi içermektedir. Bu anlamda kentin bütünlüğünün, sosyal ve çevresel sürdürülebilirlikle desteklenmesi gerekmektedir. Kentleri tıpkı fiziksel oluşumların sosyal ve çevresel yönleri ihmal etmesi gibi düşünmek, beklenmedik sonuçlara yol açmaktadır. Bu nedenle kentsel mekân sadece fiziksel bir kategori olarak değil, aksine sosyal, politik, ekonomik ve kültürel boyutları ile ele alınması gereken bir konudur (Çiftçi, 2018: 16). Bu nedenle kentsel düzenlemeler, kentin sağlıklı kentleşmeye/kentsel planlamaya ulaşması için bir fırsat olabilir, ancak kentin kimlik unsurlarına saygılı bir planlama süreci gerekmektedir. Büyük ölçekli kentsel yeniden geliştirme projeleri, genellikle bu tür unsurları görmezden gelerek, farklı bir kimliği 415 KENTSEL DÜZENLEME (Urban Organisation) ortaya çıkarmakta ve süreç içinde yaşanan “şey”, dönüşümden ziyade başkalaşım olmaktadır (Sezik, 2018: 601). Bu anlamda kentsel düzenlemelerde kullanılan araçlardan olan kentsel dönüşüm projeleri, kentlerin mekânsal organizasyonu / yenilenmesi için önemli bir politika aracı olup, özellikle afet sonrası planlama çalışmalarında önemli bir araç olmuştur (Çalan ve Akyıldız, 2021: 19). Kentlerde bahse konu olan bu makro mekânsal tasarım süreci, kimi zaman afet sonrası müdahale eylem planları veya değişen/dönüşen kent talepleri için, kimi zaman daha yaşanır kentsel çevre müdahaleleriyle artan kent nüfusuna ve yoğunluğuna çözümler bulmada önemli bir kentsel düzenleme stratejisi olmuştur. KAYNAKÇA Akyıldız, N. A. (2020a). Sürdürülebilir Yaş Dostu Kentler İçin Aktif Yaşlanmanın Değeri. Vankulu Sosyal Araştırmalar Dergisi, (5), 49-70. Akyıldız, N. A. (2020b). Kentleşme ve Kentsel Gelişim Bağlamında Açık Kamusal Alanların Sürdürülebilir Kentler Açışından Değeri. Milli Folklor, 16(125), 188-201. Akyıldız, N. A. (2022). Importance of Public Spaces in Urban Planning Strategies. (Akyıldız, N. A. ve Ekici, B.B. Ed.) Space in Micro and Macro Scales, (103120.ss), Livre De Lyon: Fransa. Arısu, S. (2018). Kentsel Tasarım Kavramında Kentsel Tasarım Rehberlerinin Yeri ve Önemi. Kent Akademisi, 11(2), 243-255. Ataöv, A. ve Osmay, S. (2007). Türkiye’de Kentsel Dönüşüme Yöntemsel Bir Yaklaşım. METU JFA, 2(24), 57-82. Atkinson, R. (2004). Kentsel Dönüşüm, Ortaklıklar ve Yerel Katılım: İngiltere Deneyimi. Uluslararası Kentsel Dönüşüm Uygulamaları Sempozyumu, İstanbul. Atkinson, R. (2004). Kentsel Dönüşüm, Ortaklıklar ve Yerel Katılım: İngiltere Deneyimi. Uluslararası Kentsel Dönüşüm Uygulamaları Sempozyumu, İstanbul. Çalan, M. ve Akyıldız, N. A. (2021). Sustainable Disaster Management and Urban Transformation: The Case of Elazıg Karsıyaka. (Ekici, B.B. ve Akyıldız, N. A. Ed.) Architectural Sciences and Technology, (18-39.ss), Livre De Lyon: Fransa. Çiftçi, S. (2018). Sürdürülebilir Kentsel Dönüşümün İlkeleri ve Bileşenleri. Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 2(2), 1-19. Ergen, Y. B. ve Ergen, M. (2019). Kentsel Yerleşimlerin Sanayi Alanlarına Dönüştürülmesinin Doğal ve Yapay Çevre Sorunlarının İncelenmesi. Trakya Üniversitesi Mühendislik Bilimleri Dergisi, 19(2), 23 -34. 416 KENT TERİMLERİ ANSİKLOPEDİSİ Ergen, Y. B., Ergen, M. and Özçetin, Z. (2021). Factors Affecting Urban Quality of Life In Urban Spaces. International Social Sciences Studies Journal, 7(83), 2234-2241. Erginöz, M. A. (2017). Şehircilik. İstanbul: İstanbul Aydın Üniversitesi. Hasol, D. (1995). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. İstanbul: Yem Yayıncılık. Lefebvre, H. (2007). Rhythmanalysis; Space, Time and Everyday Life. Londra: Continuum. Lefebvre, H. (2014). Mekânın Üretimi (Çev. I. Ergüden). İstanbul: Sel Yayıncılık. Olğun, T. N. (2021). Malatya Yöresi Kırsal Toprak Mimari Mirasının Özellikleri, Koruma Sorunları ve Öneriler. Doktora Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, İzmir. Özdeş, G. (1992). Şehirsel Tasarım ve Mekân Kavramı. II. Kentsel Tasarım ve Uygulamalar Sempozyumu, 23-24 Mayıs, MSÜ Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü, İstanbul. Sezik, M. (2018). Kentlerin Tarihi ve Kültürel Dokusunun Korunması Bağlamında Kentsel Dönüşüm Uygulamaları. Kent Akademi, 11(4), 600- 608. Ulaş, A. ve Kısa Ovalı, P. (2017). Kentsel büyüme modeli olarak konsantrik halkalar teorisine fizik kuramları çerçevesinde yeni bir yaklaşım: Kuvvet modeli üzerinden kinetik ve potansiyel kentleşme kavramı. Gazi Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 32(2), 393-401 UNESCO, WHO, CIGF and Space Group (2008). Historic Districts for All: A Social and Human Approach for Sustainable Revitalization. United Nations Human Settlements Programme. UN-Habitat (2006). The State of the World’s Cities 2006/07: The Millenium Development Goals and Urban Sustainability. London, UK: Earthscan Ltd. 417 KENTSEL DÜZENLEME (Urban Organisation) 418