ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ - ΤΕΥΧΟΣ 5ο - ΜΑΡΤΙΟΣ 2024

ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ Τεύχος 05 - Μάρτιος 2024 Διαδικτυακό περιοδικό προβληματισμού & γενικής παιδείας Έκτωρ Μπερλιόζ και η Φανταστική Συμφωνία Pier Paolo Pazolini Η συμβολή των προεστών της Πελοποννήσου στην έκρηξη της Επανάστασης του 1821 Ποιητής, συγγραφέας, σκηνοθέτης και θεατρικός συγγραφέας Αθανάσιος Θ. Φωτόπουλος (Μπολόνια, 1922 – Ρώμη, 1975). ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ Διαδικτυακό περιοδικό προβληματισμού & γενικής παιδείας ΤΕΥΧΟΣ 05 - ΜΑΡΤΙΟΣ 2024 - Διευθυντής: Νίκος Λαγκαδινός - Επικοινωνία – συνεργασίες στο e-mail: nikos.lagadinos@yahoo.gr - Δημιουργικό: Λιβέριος Πετρίδης e-mail: liverios.petridis@gmail.com 2 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΟΙΗΣΗ | Αλχημεία – Τόλης Νικηφόρου 4 Editorial | Κατοικούμε έναν κόσμο γεμάτον από πτώματα ιδανικών... – Νίκος Λαγκαδινός 5 ΕΜΕΙΣ… | Δημήτρης Δόγκας, Νέφη Ιωαννίδου, Βαγγέλης Βουτσινάκης 6-9 ΚΑΙ ΟΙ ΑΛΛΟΙ… | Στέλλα Πριόβολου, Γιαννάκης Ομήρου 10-13 Ένας Πολίτης… σχολιάζει! 14-25 ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ | Το χωριάτικο σαπούνι – Λούης Γ. Σερεμέτης 26-28 ΙΔΕΕΣ | Διαβάζοντας Κορνήλιο Καστοριάδη – Βασίλης Τακτικός | Διάλογος περί του εθνικού εορτασμού για την Ελληνική Επανάσταση – Δημήτρης Παππάς 29-35 ΙΣΤΟΡΙΑ - Η συμβολή των προεστών της Πελοποννήσου στην έκρηξη της Επανάστασης του 1821 – Αθανάσιος Θ. Φωτόπουλος 36-39 ΜΟΡΦΕΣ | Ανδρόνικος / Νίκανδρος Νούκιος. Δυό ή τρία πράγματα που γνωρίζω γι΄ αυτόν – Μαρία Παν. Παναγιωτοπούλου Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ | Κώστας Μπαλάφας 40-43 44 ΤΕΧΝΗ | Βούλα Δασκαλοπούλου. “Μάσκες, της ζωής και της τέχνης” – Αννίτα Πατσουράκη 45-46 ΘΕΑΤΡΟ | Eugenio Barba. Ένας ζωντανός θρύλος του θεάτρου – Κώστας Βάντζος 47-52 ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ | Πιέρ Πάολο Παζολίνι. Μεταξύ λογοτεχνίας και κινηματογράφου 53-55 ΜΟΥΣΙΚΗ | Ο Έκτωρ Μπερλιόζ και η Φανταστική Συμφωνία – Ε.Κ 56-61 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ | Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου, Καβάλα 13 του Δεκέμβρη 1967 – Στέλιος Φώκος | Arthur Koestler. Από τον κομμουνισμό στην παραψυχολογία – Ε.Κ | Γιώργος Θεοτοκάς. Ο αριστοκράτης του πνεύματος – Πάνος Ν. Αβραμόπουλος 62-73 ΒΙΒΛΙΑ | Σύντομη περιδιάβαση στους δοκιμιακούς και ποιητικούς δρόμους του Οδυσσέα Σπαχή – Μαρία Φραγκιαδάκη 74-79 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΤΥΠΟΥ | Ο εκδότης παιδικών περιοδικών Γεώργιος Βλέσσας – Κώστας Γ. Τσικνάκης 80-84 ΜΕΘΟΡΙΑΚΑ | Μεθυσμένες λέξεις – Ελένη Σκάβδη 85-86 ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ | Ψυχάρης, “Άνοιξε το δρόμο, μπήκαμε…” | Ο Σικελιανός είναι μέσα στην ελληνική παράδοση – Κ.Θ. Δημαράς 87-100 ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ | Από το Μαλανδρίνο στο Λιδορίκι. Ι ούλιος 1890 – Gaston Deschamps 101-103 ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ 104-111 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ | Φραντς Κάφκα: Η απόφαση. Μετάφραση: Μίλτος Σαχτούρης 112-117 ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ ΤΕΥΧΟΥΣ 118-119 ΠΙΝΑΚΟΘΗΚΗ | Φρανθίσκο Γκόγια 120 αλχημεία Τόλης Νικηφόρου με κληρονομιά μια τρύπια δεκάρα παιδικά και εφηβικά τραύματα κι ανώφελη αγάπη στην ερημιά μουσικές με τα αναρίθμητα βιβλία που διάβασα την ανταρσία και την ουτοπία στα μάτια βγήκα στον δρόμο για το πουθενά δάσκαλοι καλοί με μεγάλωσαν μα τα πιο σπουδαία έμαθα από τη φλόγα μέσα μουσικές και από τραύματα οδυνηρά σε κάθε περιπέτειά μου η φλόγα και τα τραύματά μουσικές τα βιβλία το πάθος και η ουτοπία σε παράξενη αλχημεία μετέτρεψαν τη δεκάρα σε ανεκτίμητη μαγεία και η μαγεία αναζήτησε την έκφραση στη γραφή ως προορισμό μου στη ζωή Τόλης Νικηφόρου, μια τρύπια δεκάρα, ποίηση. Εκδόσεις Μανδραγόρας 2023 4 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Κατοικούμε έναν κόσμο γεμάτον από πτώματα ιδανικών... Δ ιαβάζοντας ένα παλιό βιβλίο, το «Ανοιχτή επιστολή προς τους Ευρωπαίους» του Denis de Rougemont, υπέρμαχου της ευρωπαϊκής ενότητας, μπήκα σε πολλές σκέψεις. Κανείς φυσικά δεν θα είχε αντίρρηση στις αιτιάσεις του, διότι σε γενικές γραμμές θίγει ζητήματα που αφορούν στο τμήμα του κόσμου στο οποίο γεωγραφικά και πολιτισμικά ανήκουμε. Γράφει πολλά ενδιαφέροντα, αλλά εδώ θα συσχετίσω δυο θέματα που ο Rougemont δεν τα έχει συσχετίσει κι ας τα έχει επισημάνει το καθένα χωριστά. Το ένα είναι η πλάνη, ή όπως το λέει εκείνος, ο «μύθος» της κυριαρχίας. Το άλλο, το ψυχολογικό περιεχόμενο της πολιτικής. Η αρχή ενός ορισμού, δοσμένου από τον Max Weber, θα μας διαφωτίσει αρκετά για το δεύτερο τούτο. Τι λέει ο Weber; Ότι Πολιτική λέγεται «η προσπάθεια συμμετοχής στην εξουσία…». Όχι η προσπάθεια να υπηρετήσεις ιδέες ή μια ανθρώπινη κοινότητα – προσπάθεια να περιβληθείς με εξουσία. Το πώς θα την διαθέσεις, είναι επιγενόμενο. Ο Rougemont, που δεν ανατρέχει σ’ αυτό τον ορισμό, γράφει: «Η πολιτική είχε πάντοτε για πραγματικό της σκοπό τη δύναμη. Και το ξέρω πολύ καλά πως όλοι οι γνωστοί μας πολιτισμοί διάλεξαν την ισχύ ως μόνο ρεαλιστικό σκοπό της πολιτικής κοινωνίας. Τα υπόλοιπα –δι- καιοσύνη, ειρήνη, ελευθερία– ήσαν λόγια λίγο-πολύ ευγενή, ή καθαρή και απλή δημαγωγική captatio benevolentiae (= επιδίωξη εύνοιας)». Και προσθέτει, εδώ περισσότερο ιδεολόγος παρά πολιτικός στοχαστής: «Βλέπω όμως κι ότι μόνον Ευρωπαίοι, σπάνιοι αλλά υποδειγματικοί, τόλμησαν να διακηρύξουν, από τον Αριστοτέλη έως τον Ρουσώ κι από τον Ουίλιαμ Πεν έως τον Προυντόν, πως οι ατομικές ελευθερίες και οι αυτόνομες κοινότητες αξίζουν περισσότερο από τη συλλογική δύναμη. Η Ευρώπη, ενωμένη, θα σταθεί η μόνη ικανή να πραγματοποιήσει το όραμά τους»… Τα διαβάζω και γελάω. Μήπως όλα αυτά είναι υπερβολικά ευγενή για να τα υπολογίσουμε; Η εποχή μας φρόντισε να μας διδάξει πως οι υψηλές ιδέες έχουν ελάχιστο αντίκρισμα στη ζωή. Γινόμαστε δύσπιστοι απέναντί τους όχι μονάχα όταν τις περιφρονούμε αλλά κι όταν υπερβολικά τις σεβόμαστε: Δεν είναι ωραίο να βλέπεις εκπορνευμένο ό,τι ιερότερο έχεις! Η χειρονομία του Οθέλλου έχει συμβολικό πάθος. Πνίγεις το ιδανικό σου για να διατηρήσεις τουλάχιστον την παράστασή του αλώβητη. Κατοικούμε έναν κόσμο γεμάτον από πτώματα ιδανικών… Νίκος Χ. Λαγκαδινός • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 5 και µείς Άνθρωποι και ποντίκια Τ ην περίοδο 1968 -1973 ο John Calhoun έκανε ένα ξεχωριστό πείραμα με πειραματόζωα που σήμερα 50 χρόνια μετά έγινε και πάλι επίκαιρο στα μέσα. Ίσως επειδή τα αποτελέσματα οδηγούν την εποχή μας σε συγκλονιστικούς παραλληλισμούς για το ΔΗΜΗΤΡΗΣ μέλλον των ανθρώπινων κοινωνιών που ΔΟΓΚΑΣ προβληματίζουν κάθε σκεπτόμενο πολίτη και όχι μόνο τους ερευνητές. Κατασκεύασε λοιπόν έναν ιδανικό χώρο για την διαβίωση ποντικιών, πολυεπίπεδο, με φωλιές, πλατείες, διαδρόμους και παιγνίδια, χωρίς απειλές και με κλίμα ευνοϊκό. Εκεί άφησε ανενόχλητα 4 αρσενικά και 4 θηλυκά υγιή ποντίκια παρέχοντας άφθονη τροφή και νερό. Μια “ιδανική πολιτεία” όπου οι ένοικοι είχαν ότι θα επιθυμούσαν. Το πείραμα επαναλήφθηκε συνολικά 25 φορές αλλά πάντα έφτανε με την ίδια βήματα στα ίδια αποτελέσματα. Δεν επρόκειτο δηλαδή για πείραμα τύχης αλλά για πείραμα αιτίου-αιτιατού όπου τα ίδια αίτια παράγουν τα ίδια αποτελέσματα: - Πάντα η αναπαραγωγή ξεκινούσε ραγδαία αλλά σύντομα έπεφτε ο ρυθμός μέχρι την πλήρη διακοπή της σε δυο χρόνια. Ο αριθμός των ενοίκων δεν ξεπέρασε το 620. - Εμφανίστηκαν σύντομα διαταραχές συμπεριφοράς καθώς σταδιακά τα ποντίκια αδιαφορούσαν για τους κοινωνικούς τους ρόλους. Τα αρσενικά δεν προστάτευαν το χώρο τους και την οικογένεια ενώ τα θηλυκά έγιναν επιθετικά, απομονώθηκαν και δεν φρόντιζαν τα μωρά. Η διάθεση αναπαραγωγής ατόνησε και το ενδιαφέρον περιορίστηκε τελικά στην τροφή και στον ύπνο. - Τα μεγάλα αρσενικά άρχισαν να επιτίθενται στα πιο αδρανή ή μικρά ποντίκια ενώ εμφανίστηκαν φαινόμενα κανιβαλισμού και ομοφυλοφιλίας. - Μετά 4 χρόνια είχαν πεθάνει όλα τα ποντίκια όσες φορές και αν επαναλήφθηκε το πείραμα. Η αναγωγή των συγκλονιστικών αυτών παρατηρήσεων στις ανθρώπινες κοινωνίες είναι εύλογη αφού αυτό ερευνούσε το πείραμα. Ιδιαίτερα σήμερα οι απειλές είναι μεγαλύτερες αν συνυπολογίσουμε και την ασύμμετρη απειλή του πολέμου. Ο προβληματισμός αυτός θεωρώ ότι ενδιαφέρει πρωτίστως τους πιο αδύναμους, εκείνους δηλ. που βιώνουν πρώτοι τις παθογένειες των κοινωνιών και τις τελικές τους συνέπειες. Αυτές κατά το πείραμα είναι: 1. Η κοινωνική απόρριψη. Τα ποντίκια αφέθηκαν σε μια υπερπληθή για τα μέτρα τους κοινωνία χωρίς να έχουν την 6 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ικανότητα οργάνωσης και κανόνων. Έτσι σύντομα άρχισε η κατάρρευση όχι λόγω αδυναμίας ικανοποίησης των βασικών αναγκών αλλά λόγω ανυπαρξίας αναγκών. Επειδή τα πειραματόζωα αδυνατούσαν να προσδιορίσουν το ρόλο τους και αυτό οδήγησε στην κοινωνική τους απόρριψη. Παρομοίως, στις μεγαλουπόλεις των ανθρώπων αλλοιώνονται οι ρόλοι των ατόμων, των φύλων ή των ηλικιών, οι δεξιότητες χάνονται, τα ενδιαφέροντα εκπίπτουν, η σεξουαλικότητα από δεδομένο γίνεται ζητούμενο ή ατονεί και ο άνθρωπος σε μεγάλο βαθμό προσανατολίζεται προς τον ατομισμό χάνοντας την κοινωνική του συνείδηση με συνέπεια την κοινωνική απόρριψη και περιθωριοποίησή. Αυτό οδηγεί και τις κοινωνίες σε παρακμή. Κάπως έτσι στις μεγαλουπόλεις μας η απόσταση ανάμεσα στις πόρτες των σπιτιών έγινε αλίμονο αντιστρόφως ανάλογη της απόστασης που παίρνει ο κάθε άνθρωπος από τους διπλανούς του. 2. Η κοινωνική κατάρρευση. Αν τα ποντίκια παρουσίασαν απομονωτισμό, άρνηση κάθε δραστηριότητας, επιθετικότητα, κανιβαλισμό, ομοφυλοφιλία ή φθίνουσα επιθυμία αναπαραγωγής εύλογο είναι να μας προβληματίζει ότι ανάλογες συμπεριφορές μαστίζουν σήμερα ως κοινωνικό φαινόμενο και τις πόλεις μας κάνοντας τον βίο των πολιτών αβίωτο με αναίτια βία, εγκληματικότητα, κάθε είδους ανομία, διαφθορά αλλά και κατάρρευση των ρόλων, των συναισθημάτων, της αλληλεγγύης και της συνεργασίας μεταξύ των ανθρώπων. Προβληματίζει αν αυτό είναι το υποχρεωτικό τίμημα της δύναμης του ανθρώπου να δημιουργεί κοινωνίες ή αν, αντίθετα προς τα ποντίκια, έχει τον τρόπο να αποφύγει την τραγωδία που παραμονεύει νομοτελειακά τα βήματά του. 3. Η ικανοποίηση όλων των επιθυμιών. Η ουτοπική κοινωνία των μηδενικών ανικανοποίητων επιθυμιών είναι βέβαιο ότι θα παραμείνει ουτοπική. Ο άνθρωπος δεν θα αυτοκτονήσει λόγω υπαρξιακής άρνησης αν απωλέσει την τελευταία επιθυμία του. Όμως η υπερπροσφορά αγαθών θα αφήνει όλο και πιο ανικανοποίητη την βουλιμία του, θα ανατρέπει την ιεραρχία των αναγκών του και θα τον αφήνει ανοχύρωτο στον έλεγχο και στη χειραγώγηση εκείνων που παράγουν τα αγαθά. Και τούτο είναι εξίσου επικίνδυνο επειδή οδηγεί ευθέως στη στέρηση της πνευματικής του ελευθερίας δηλ. της υπέρτατης ανθρώπινης δύναμης. 4. Ο υπερπληθυσμός. Οι άνθρωποι στις μεγαλουπόλεις δεν έχουν πληθυσμιακό ταβάνι ούτε το 620 ούτε άλλον αριθμό αφού διαθέτουν νου και δυνατότητες οργάνωσης των κοινωνιών τους. Όμως ο υπερπληθυσμός φτηναίνει τις ζωές των ανθρώπων αν δεν μπορούν να οργανώσουν έτσι τις κοινωνίες ώστε να προστατευθούν από την αξιακή κατάρρευση και την έκπτωση ή τον εκφασισμό της δημοκρατικής τους συνείδησης και αν η ύπαρξη τούτων των αρετών στις και µείς Η άμυνα των ανθρώπων δεν μπορεί να έχει σκοπό μόνο το ζην αλλά πρωτίστως το ευ ζην, αλλιώς θα χαθεί το παιγνίδι. Αν πράγματι ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι ο θάνατος των ελεύθερων συνειδήσεων τότε ο στόχος είναι περισσότερη ελευθερία του νου, περισσότερη ευαισθησία συναισθημάτων, περισσότερη κοινωνική ισότητα και κοινωνία δικαίου. Και τούτα μόνο θεσμοί που προάγουν τον πολιτισμό και την ελεύθερη παιδεία μπορούν να μας τα προσφέρουν. μεγαλουπόλεις μας καταστεί η ουτοπία τους. Τότε θα βιώσουμε την κόλαση του συνωστισμού ανθρώπων στις άλλοτε πολιτείες τους που θα συμπεριφέρονται αποκλειστικά σαν άτομα σε άναρχες και συγκρουόμενες διαδρομές, κάπως δηλ. σαν διάχυτη ύλη μέσα στο αρχέγονο σύμπαν. Τελικά όμως οι άνθρωποι δεν είναι ποντίκια για να πεθάνουν από την απώλεια του ένστικτου της ύπαρξής τους. Και το πιο δυνατό τους ένστικτο είναι εκείνο της επιβίωσης. Όσο κι αν το πείραμα είχε εντυπωσιακά και πρωτότυπα ευρήματα ο κίνδυνος για τους ανθρώπους δεν είναι η πλήρης αυτοεξόντωσή τους αλλά μάλλον ο αργός βασανιστικός θάνατος των κοινωνιών τους. Και όχι λόγω αδυναμίας κανόνων οργάνωσης και κοινωνικής λειτουργίας αλλά μάλλον λόγω της ανισότητας στην κατανομή της δύναμης και των πόρων που επι- τρέπει στους έχοντες να στραγγαλίζουν με κανόνες το ελεύθερο πνεύμα και να το εκπορνεύουν προκειμένου να διατηρήσουν τις ανισότητες. Γι’ αυτό η άμυνα των ανθρώπων δεν μπορεί να έχει σκοπό μόνο το ζην αλλά πρωτίστως το ευ ζην, αλλιώς θα χαθεί το παιγνίδι. Αν πράγματι ο μεγαλύτερος κίνδυνος είναι ο θάνατος των ελεύθερων συνειδήσεων τότε ο στόχος είναι περισσότερη ελευθερία του νου, περισσότερη ευαισθησία συναισθημάτων, περισσότερη κοινωνική ισότητα και κοινωνία δικαίου. Και τούτα μόνο θεσμοί που προάγουν τον πολιτισμό και την ελεύθερη παιδεία μπορούν να μας τα προσφέρουν. Αυτό να είναι το ταξίδι μας και η ιδανική πολιτεία του Πλάτωνα να είναι η ουτοπία μας. Αλλιώς άνθρωποι και ποντίκια ένα και το αυτό. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 7 και µείς Πυγμής Λάκτισμα «Και οι θεοί και αναμφισβήτητα και οι άνθρωποι, αναγκάζονται πάντοτε, από φυσική ορμή, να εξουσιάζουν εκείνους από τους οποίους υπερτερούν.» Θουκυδίδη, Διάλογος Αθηναίων–Μηλίων Τ ο πρώτο λάκτισμα του ανθρώπου λαμβάνει χώρα στη μήτρα -πριν δει το φως του κόσμου. Το έμβρυο κλοτσά στην κοιλιά της μάΝΕΦΗ νας -προάγοντας την ανάπτυξη του. ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ Σαν φτερούγισμα περιγράφουν οι κυοφορούσες το ζωτικής σημασίας, το εναρκτήριο της ζωής, κτύπημα με το πόδι. Προάγγελος ζωής το ενδομήτριο του εμβρύου λάκτισμα. Πώς από τη ζωογόνο κλοτσιά, βυθισμένος στο σκοτάδι του αμνιακού υγρού, με την έλευσή του στο φως ο άνθρωπος περνά ως ενήλικας στην πυγμή -τη θανατηφόρα γροθιά. Από τη γέννα, κατευθείαν στον θάνατο; Κοινωνικό ον εκ φύσεως ο άνθρωπος, κατά Αριστοτέλη. «Φύσει πολιτικόν ζώο», μόνο σε μια πόλη μπορεί να επιτύχει την ολοκλήρωσή του -άπολις, δίχως σύστημα χρηστής διοίκησης και, προπαντός, απονομής δικαιοσύνης, είτε καταστρέφει είτε αυτοκαταστρέφεται. Εντούτοις, ως πολιτικό ον, διαχρονικά δεν φαίνεται να προωθεί την ελεύθερη σκέψη και ουδόλως προάγει την ευδαίμονα ζωή -ακόμα και κατά τον 20ο αι.–21ο αι. Υπό την κυριαρχία της σιδηράς πυγμής απολυταρχικών καθεστώτων, περνά από ανάθεμα σε ανάθεμα. τεθώ, το «ζώο» μέσα μου θα νικήσει, εγώ όμως σαν άνθρωπος με φρόνημα ηθικό θα νικηθώ. Και αυτή τη νίκη του «φυσικού» που με ταπεινώνει, δεν τη θέλω.» Ως το μόνο έλλογο ον, ο άνθρωπος -με την ικανότητα και τη δυνατότητα της εξέλιξης- οπισθοδρομεί ως ανθρωποειδές. Δεν φαίνεται να πλαισίωσε την ερευνητική και επιστημονική του πρόοδο -τη γνώση και την εμπειρία- με φιλοσοφικό στοχασμό. Δεν προσδίδει πνευματικότητα στην ανθρώπινη του υπόσταση. Επικεντρώνεται και εστιάζει στην οικονομική δύναμη και την εξουσία -στην υπερίσχυση, την καθιέρωση, την κυριαρχία. Γιατί αδυνατεί η λογική να επικρατήσει, στον αιώνα της υψηλής τεχνολογίας; Το ερώτημα παραμένει -η απηνής πραγματικότητα το συντηρεί. Κατά την Κλασική Εποχή της ορθολογιστικής Αριστοτέλειας Ηθικής, η Αρετή και μόνον αυτή θεωρείται ότι παράγει ευημερία και ευδαιμονία -το «Ευ Ζην», διασφαλίζεται διά της τήρησης του μέτρου, της αποφυγής των υπερβολών. Στην Ελληνιστική Εποχή, η ακλόνητη θεωρία των Στο δοκίμιό του με τίτλο «Το δίκαιο της πυγμής», ο Ευάγγελος Παπανούτσος αναφέρεται στην πανάρχαια θεωρία, που πρεσβεύει ότι «η βία είναι νόμος της φύσης» -με αναγωγή στον περίφημο διάλογο των Αθηναίων με τους Μηλίους. Ότι, δηλαδή, το «δίκαιο του ισχυρού» ως ικανοτέρου, υπερισχύει και επιβάλλεται διά της βίας στους ασθενεστέρους: Στωικών και του ιδρυτή της Σχολής Ζήνωνος του Κιτιέως, ση- «Κι' εμείς οι Αθηναίοι γνωρίζουμε, όπως και εσείς, ότι κατά τον ανθρώπινο νόμο τα δίκαια κρίνονται μόνο από ίσους, ενώ τα δυνατά τα πράττουν οι ισχυροί και τα παραδέχονται οι ασθενείς.» Ως ουμανιστική αξία ορθώνεται η Ηθική, η ενάρετη ζωή, και Η πολιτική της γροθιάς, της αποφασιστικότητας, της δύναμης -εντέλει της ωµής βίας- έκτοτε, αδιαλείπτως θριαμβεύει. Είναι, όντως, η βία «νόμος της φύσης»; Δεν είναι θηρίο ο άνθρωπος, δεν είναι καταβολές που του αναλογούν η αγριότητα, η αιμοδιψία, η ανθρωποφαγία. Ενδέχεται «η δύναμη της πυγμής να είναι ταυτόχρονα και αδυναμία» -υπό αμφισβήτηση τίθεται από τον δοκιμιογράφο του 20ου αι. Ε.Π. η Θουκυδίδειος θεωρία: «Εάν υποχωρήσω στις παρορμήσεις του ενστίκου και επι8 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 μειώνει την ειδοποιό διαφορά -το «κατά Φύσιν ζην» ομού και εξ αδιαιρέτου με το «κατ' Αρετήν ζην». Χρέος του ανθρώπου να θέσει τον εαυτό του σε αρμονία και όχι σε αντιπαλότητα με το Σύμπαν. διά της οδού αυτής διέρχονται οι δυτικές κοινωνίες -από την εθνόπολη του 20ου αι., με την επίτευξη της χάραξης των συνόρων των εθνών-κρατών, στη Ζώνη Σέγκεν και την κατάργηση των συνόρων της Ευρωζώνης. Τι μέλλει γενέσθαι με την Κοσμόπολη του 21ου αι., και τον χωρίς σύνορα νέο κόσμο -με την επικείμενη «εισβολή» και την ενδεχόμενη εισβολή της Ανατολής, στις κοινωνίες της Δύσης; Ο εξ Ανατολών κίνδυνος της επέκτασης των απολυταρχικών καθεστώτων, εξόφθαλμα ελλοχεύει. Υπόψιν, ότι το λεγόμενο «δίκαιο του ισχυρού» -η πυγμή της ισχύος- την ζωώδη, όχι την λογική πλευρά του εαυτού λακτίζει. και µείς Η «Περσεφόνη»... ...Ανέβηκε στα χείλη μου, ανεπαίσθητα κι αυθόρμητα, μόλις αισθάνθηκα να πατώ πάνω στο μαλακό χορταριασμένο χώμα. Εκεί, στα πρώτα βήματα, μόλις περάσεις πίσω απ’ τις μεζονέτες και τα σπίτια της παραλίας, μόλις βρεθείς στα χωράφια, ανάμεσα στη σιωπή και τη στωικότητα που αποπνέουν οι γερασμένες ελιές, μόλις αισθανθείς τη μοναξιά ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΒΟΥΤΣΙΝΑΚΗΣ που αναδύουν κάποια σκόρπια πατημένα πορτοκάλια ή σαπισμένα λεμόνια, που σιωπηλά κι αυτά με τη σειρά τους συντροφεύουν στη μοναχικότητά τους παραπεταμένα άδεια μπουκαλάκια από νερό ή ξεφτισμένα πακέτα από τσιγάρα. βόλτα, πότε σε κάποια συζήτηση ή με την ευκαιρία ενός γεγονότος, ο προβληματισμός κι η αναζήτηση κάποιας απάντησης σχετικά με το μέλλον μπλέκεται στο μυαλό ή στην κουβέντα αυθόρμητα κι αβίαστα, όπως κυλούν τα νερά στον Βουραϊκό. Πίσω απ’ τον μικρόκοσμο του χωριού, παραπέρα, αλλά μόλις δίπλα, από ‘κει που ο πολιτισμός έχει σηκώσει θριαμβευτικά τα τσιμεντένια τρόπαιά του και τα έχει απλώσει σε τετραγωνικά και σε ορόφους, μας αρέσει να τρυπώνουμε και να εξερευνούμε κάθε φορά που θα δοθεί η ευκαιρία· η Νούκα βρίσκει μυρωδιές που δεν μοιάζουν με της πόλης εξερευνώντας κουφάλες και τρύπες στα ριζά απ’ τις ελιές κι εγώ κάποιο αρχέγονο νήμα που με συνδέει με τη ζωή, με τη φύση, με την αίσθηση της ελευθερίας, με τον στοχασμό. Η ζωντάνια κι η κινητικότητα στα καφενεία και τα μαγαζιά γύρω απ’ τον σταθμό, η πολυκοσμία κι ο συνωστισμός στην αποβάθρα λίγο πριν τις αναχωρήσεις του Οδοντωτού, μπορεί να ξεγελάσουν στιγμιαία κάποιον που θα βρεθεί εκείνη των ώρα εκεί. Τα πούλμαν των εκδρομέων και των επιβατών του τρένου δεν επαρκούν για να «θρέψουν» το χωριό· οι περαστικοί, όση διάθεση, χρόνο ή οικονομική άνεση κι αν διαθέτουν, φεύγουν· το πέρασμά τους -όσο κι αν παρηγορεί «η σκόνη απ’ τα παπούτσια τους» που αφήνουν, δεν μπορεί ν’ αποτελέσει πρώτη ύλη και παράγοντα οικονομικής ανάπτυξης για το χωριό. Οι χειμώνες είναι σκληροί κι οι διακοπές των δρομολογίων για διάφορους λόγους -κατολισθήσεις κ.λπ.- τους κάνουν σκληρότερους. Τ Σιγοψιθυρίζοντας τους στίχους του Νίκου Γκάτσου, ο ήλιος συνέχισε να παίζει ανάμεσα στα κλαδιά από τα λιόδεντρα κι η Νούκα επέμενε να ξετρυπώσει ό,τι ήταν χωμένο εκεί που έψαχνε... Κι ακούγονται αίφνης φωνές κι είναι άντρες σκαρφαλωμένοι πάνω σε ψηλές σκάλες με το πριόνι στο χέρι και γυναίκες με τις μαντίλες στο κεφάλι ράβδιζαν από κάτω τον καρπό να πέσει πάνω στα λιόπανα κι ήταν κι η «Περσεφόνη» μαζί τους, χαμογελαστή, όταν απλωνόταν κατά τις δώδεκα κάτω απ’ τον αναζωογόνο ίσκιο μιας ελιάς η καρό πετσέτα με το ζυμωτό καρβέλι, τη ντομάτα, τη μυζήθρα, τ’ αυγά· ήταν κι η ζωή εκεί, η σκληρή, η δύσκολη, η απαιτητική με τις νομοτέλειες της ανέχειας, της βιοπάλης, της επιβίωσης... Πίσω με γυρίζουν κάποιες φορές αυτά τα βήματα στα χωράφια, όταν βρίσκομαι σ’ αυτόν τον τόπο, σ’ αυτό το παραθαλάσσιο χωριό, στο Διακοφτό. Μα, είναι κι άλλες φορές, που μια άλλη σκέψη τριβελίζει στο μυαλό μου, «άραγε τι θα υπάρχει εδώ σε πενήντα χρόνια;» Τι μπορεί ν’ απογίνουν αυτές οι ελιές, οι πορτοκαλιές, οι λεμονιές; Ποια τύχη περιμένει όλα αυτά τα χωράφια, τα μικρά, τα λίγο μεγαλύτερα, τα παράγωνα, τα άφραχτα, εκείνα που τα δέντρα τα ίδια βλέπουν με καρτερία τους καρπούς τους να σαπίζουν στα αζήτητα ή τ’ άλλα που πνιγμένα στα βάτα και τ’ αγριόχορτα μαρτυρούν την εγκατάλειψη. Κάθε φορά σχεδόν που θα βρεθώ εκεί, πότε με αφορμή μια Τα χωράφια είναι πλέον προτεραιότητα και δραστηριότητα για τους λίγους. Οι περισσότεροι νέοι -όπως παντού- με την πρώτη ευκαιρία φεύγουν αναζητώντας κάπου αλλού και με κάποιον άλλο τρόπο καλύτερο μέλλον, περισσότερες ευκαιρίες. Το χωριό γερνάει, αλλά ούτε το σφύριγμα του τρένου ή του Οδοντωτού φτάνει πια για να το υπενθυμίσει, να το φωνάξει· σαν μια σιωπηλή συμφωνία με τη μοίρα να έχει δέσει τις ζωές των παρόντων, σαν μια ομολογία ματαιότητας να σκιάζει το βλέμμα ακόμα κι εκείνων που ελπίζουν και πασχίζουν. Χρειάζεται κάτι περισσότερο, είναι ανάγκη η «Περσεφόνη» ν’ ανέβει στο τρένο! Μπορεί, ο εμπνευσμένος στίχος του Νίκου Γκάτσου να την προτρέπει να μην ξαναβγεί στου κόσμου το μπαλκόνι, όμως το Διακοφτό, κάνοντας μιαν θεαματική υπέρβαση, μπορεί να την ανεβάσει στον Οδοντωτό! Να κάνει ένα άλμα ανάπτυξης κι από το χώμα, τη γη των προγόνων, από τον ατμό και το κάρβουνο, να μπει στις ράγιες για το αύριο, να ενώσει -όπως ο ομφάλιος λώρος του Οδοντωτού ενώνει το Διακοφτό με τα Καλάβρυτα- τη θάλασσα με το βουνό, το βότσαλο με το χιόνι, το καλοκαίρι με τον χειμώνα. Το τρένο δεν είναι μόνο ζωή για το Διακοφτό, είναι η μοίρα, το πεπρωμένο του. Πάνω σ’ αυτό μπορούν να οικοδομηθούν σταθερές βάσεις και προοπτικές για το μέλλον. Όσες οικοδομές κι αν σηκωθούν, όσα σπίτια από ‘δω και πέρα κι αν χτιστούν, όσα χωράφια κι αν οικοπεδοποιηθούν, δεν θα μπορέσουν να οικοδομήσουν ένα καλύτερο αύριο. Το μόνο που μπορεί να συμβεί είναι να επαληθευτεί η προτροπή του Νίκου Γκάτσου, αλλά τότε -πολύ φοβάμαι- δεν θα ’ναι μόνο η «Περσεφόνη» που θα κοιμάται στην αγκαλιά της γης, αλλά και το ίδιο το Διακοφτό. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 9 αι οι λλοι H Τεχνητή Νοημοσύνη είναι «επικίνδυνο φορτίο» Η εξέλιξη της Τεχνητής Νοημοσύνης είναι αναμφίβολα η μεγάλη επανάσταση της εποχής μας και αποδεικνύεται ταχύτερη από ό,τι οι ειδικοί προέβλεπαν. Η εξέλιξη όμως αυτή γεννά έντονους προβληματισμούς για τους όρους και τα όρια που απαιτούνται προς αποφυγή δυσάρεστων συνεπειών. ΣΤΕΛΛΑ Ποιες αλήθεια θα είναι οι επιπτώσεις της ΠΡΙΟΒΟΛΟΥ ανάθεσης ανθρώπινων δραστηριοτήτων σε ένα τεχνολογικό σύστημα και πώς περιφρουρείται η ηθική αυτού του συστήματος; Η απλή απάντηση, προκειμένου να μην ανακοπεί η πρόοδος, είναι ότι η τεχνολογία και στο παρελθόν έγινε πηγή αλλαγών αλλά και κινδύνων. Ας μη λησμονούμε, όμως, και τα προφητικά λόγια του μεγάλου δασκάλου Ευάγγελου Παπανούτσου: «Ο πολιτισμός μακάρι στα χέρια σας να λύσει αμέτρητα προβλήματα… κινδυνεύει, όμως, ταυτόχρονα να γίνει και πηγή δυστυχίας». 10 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Ο γνωστός προγραμματιστής υπολογιστών και εφευρέτης Μπιλ Γκέιτς συχνά περιγράφει ένα δυστοπικό και συγχρόνως παραδεισένιο μέλλον. Στο εγγύς μέλλον θα μπορεί οποιοσδήποτε συνδεδεμένος στο διαδίκτυο να έχει έναν προσωπικό βοηθό χάρη στην Τ.Ν., η οποία με το δικό της τρόπο θα διευκολύνει κάποιες υπηρεσίες που σήμερα είναι δύσκολα προσεγγίσιμες από τον πολίτη. Ιδιαίτερη επιρροή θα έχει σε τέσσερεις τομείς: υγειονομική περίθαλψη, εκπαίδευση, παραγωγικότητα, αγορές και ψυχαγωγία. Ας σημειωθεί, επίσης, ότι η ισπανική ομάδα Σεβίλλη θα βασιστεί στην Τ.Ν. για την πληρέστερη αξιολόγηση των υποψηφίων παικτών της. Ειδικά για την υγεία, η Τ.Ν. θα μπορεί να καθοδηγεί τον ασθενή σχετικά με το αν χρειάζεται ή όχι θεραπεία. Και θα είναι ιδιαίτερα επωφελής για τους πτωχούς πολίτες που συχνά δεν μπορούν να επισκεφθούν γιατρό. Σχετικά με την εκπαίδευση, δεν θα αντικαταστήσει, φυσικά, τον δάσκαλο αλλά θα τον απελευθερώσει από τις γραφειοκρατικές πτυχές της δουλειάς του, ώστε να μπορεί να αφιερώνεται στη διδασκαλία του. Εξάλλου, και µείς η Τ.Ν. θα βοηθήσει τον επιχειρηματία να συντάξει ένα επιχειρηματικό σχέδιο, ενώ μπορεί εξίσου να κάνει προτάσεις για ψυχαγωγία, προσαρμοσμένες αποκλειστικά στα ενδιαφέροντα αυτού που θα ζητήσει τη βοήθειά της. Έτσι, θα εξυπηρετείται ο πολίτης προκειμένου να έχει πολύ περισσότερο ελεύθερο χρόνο στη διάθεσή του. Η Τ.Ν. έρχεται ακόμη και στους δρόμους για να βοηθήσει στην αντιμετώπιση του κυκλοφοριακού. Ο Μπιλ Γκέιτς παρατηρεί επιπλέον ότι η Τ.Ν. θα μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο αλληλοεπιδρούμε με την οικογένεια και τους φίλους μας. Και δεν επεκράτησε ακόμη η Τ.Ν. , και η εξέλιξή της παρουσίασε και στη χώρα μας την κακοποιητική της όψη, το ονομαζόμενο deepfake πορνό, με την αισχρή κατάχρηση προσωπικών εικόνων. Η τελευταία αυτή εξέλιξη μαρτυρεί ότι, ενώ η Τ.Ν. εξελίσσεται, συγχρόνως αυξάνονται καθημερινά τα θέματα έμφυλης βίας, κουλτούρας βιασμού και εκβιαστικού πορνό. Πολλά επομένως τα οφέλη, αλλά ουκ ολίγοι και οι κίνδυνοι που ελλοχεύουν. O χαρακτήρας αυτών των συστημάτων της τεχνολογίας, που μεταβάλλεται ταχύτατα, μπορεί να οδηγήσει σε κοινωνικές διακρίσεις ή παραβιάσεις δικαιωμάτων. Δεν επιτρέπεται, εξάλλου, να είμαστε βέβαιοι ότι η Τ.Ν. «συναισθάνεται» τον άνθρωπο και ότι δεν κινδυνεύουμε να οδηγηθούμε σε ένα μετα-ανθρώπινο μέλλον. Η ανησυχία κορυφώνεται όταν διαβάσει κανείς την αναφορά του διάσημου ιστορικού Νιλ Φέργκιουσον στο τελευταίο του βιβλίο με τίτλο Καταστροφές. Μαθήματα ιστορίας για τη Δύση, όπου γράφει χαρακτηριστικά: ίσως η Τεχνητή Νοημοσύνη θα εκπληρώσει το άσχημο προαίσθημα του Ιλον Μασκ για τη μετατροπή της υποδεέστερης διανοητικά ανθρωπότητας σε «βιολογικό εκκινητή συστήματος για την ψηφιακή υπερ-νοημοσύνη». Ερωτηματικά, εξάλλου, προκαλεί η απόλυση και η αστραπιαία επαναπρόσληψη του Σαμ Αλτμαν, του βασιλιά της AI από την Open AI, καθώς μάλιστα αυτό συνέβη εξαιτίας μιας διαμάχης ανάμεσα στα στελέχη εκείνα που θεωρούν ότι η ανάπτυξη της Τ.Ν. δεν πρέπει να γίνεται χωρίς κανένα έλεγχο και με κάθε κόστος, και σε εκείνα, όπως ο Αλτμαν, που θέλουν να κάνουν άλματα με τεράστια κέρδη, χωρίς να λογαριάζουν τις συνέπειες. O Nτέιβιντ Πάλφρεϊμαν, Διευθυντής του Κέντρου Μελετών Πολιτικής για την Ανώτατη Εκπαίδευση στο Νιου Κόλετζ της Οξφόρδης και ο Πολ Τεμπλ, ομότιμος καθηγητής του UCL παρατηρούν ότι η μεταβαλλόμενη φύση της γνώσης και της οικονομίας της γνώσης θα καθορίσει τη μορφή των συστημάτων ανώτατης εκπαίδευσης. Αναρωτιούνται αν η Τ.Ν. θα μπορούσε να εξαφανίσει πλήθος θέσεων εργασίας από τον μεταπτυχιακό τομέα τις επόμενες δεκαετίες ή μήπως ο αρνητικός αυτός αντίκτυπός της θα μπορούσε να σημαίνει ότι τα πανεπιστήμια θα έχουν νέες οι λλοι επιχειρηματικές ευκαιρίες στρεφόμενα στη διά βίου εκπαίδευση. Πολλοί επιστήμονες εξέφρασαν επανειλημμένα τις ανησυχίες τους για τις απειλές που θέτει η Τ.Ν. και έδωσαν τις σχετικές συμβουλές τους. Ανάμεσά τους και η καθηγήτρια Λίλιαν Μήτρου, η οποία σε άρθρο της παρατηρεί: η Τ.Ν. δεν έχει «ηθική πυξίδα» και δεν θα μπορούσε να έχει. Ο νομοθέτης όμως, οφείλει να επιβάλει εργαλεία και μηχανισμούς έγκαιρης διάγνωσης και εκτίμησης των κινδύνων. H συμβουλή αυτή, πιστεύω, είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς είναι γνωστή η επιφυλακτική στάση των κυβερνήσεων για νομοθετικές παρεμβάσεις προκειμένου να μη δώσουν την εντύπωση ότι αντιδρούν και ανακόπτουν την πρόοδο της τεχνολογίας. Η Ακαδημία Αθηνών διοργάνωσε ειδική συζήτηση για την «Τεχνητή Νοημοσύνη στο πεδίο απονομής της Δικαιοσύνης» με τη συμμετοχή των ακαδημαϊκών Αλ. Νεχαμά, Πρ. Παυλόπουλου και Π. Σούρλα, υπό την προεδρία του Μ. Σταθόπουλου, προέδρου, τότε, της Ακαδημίας Αθηνών. Κατά τη συζήτηση ετέθησαν εξαιρετικά ενδιαφέροντα ζητήματα όπως η σχέση συνείδησης και τεχνητής νοημοσύνης, ο ρόλος του τροφοδότη του συστήματος, καθώς και η ασυμμετρία μεταξύ ανθρώπου και μηχανής. Ολοι συμφώνησαν ότι ο Άνθρωπος παραμένει αναντικατάστατος. Η Τ.Ν. –όπως τόνισε ο ακαδημαϊκός, πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Πρ. Παυλόπουλος– δεν μπορεί να αντικαταστήσει τον νομοθέτη, αλλά πρέπει να λειτουργεί ως θεραπαινίδα για την απονομή της δικαιοσύνης. Στην κοινωνία του 21ου αιώνα με την εντυπωσιακή πρόοδο που ο άνθρωπος επέτυχε δεν επιτρέπεται η επιδίωξη της ευμάρειας να ξεπερνά τον ίδιο τον άνθρωπο αδιαφορώντας για την ασφάλεια και την ίδια την ύπαρξή του. Η αλματώδης εξέλιξη της τεχνολογίας με την Τεχνητή Νοημοσύνη δεν θα πρέπει να μας φοβίζει αλλά ούτε να μας ενθουσιάζει ανεξέλεγκτα. Το 1971παρουσιάστηκε στο θέατρο το έργο του αλησμόνητου Κώστα Μουρσελά «Το Επικίνδυνο Φορτίο» με θέμα τις ανησυχίες της εποχής εκείνης για την «μηχανοποίηση» της Επιστήμης και του Ανθρώπου. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι από το τραγούδι του έργου: «Μετρώ, μετρώ, ένα, δύο, τρία./ Τι χάρμα ο κόσμος, τι αρμονία!/ Είναι αριθμός κάθε μου βήμα…/ άραγε θύτης είμαι ή θύμα;/ Ξένη μού φαίνεται η φωνή…/ άνθρωπος είμαι ή μηχανή;». (ΤΟ ΒΗΜΑ, 17 Φεβρ. 2024) Η κυρία Στέλλα Πριόβολου είναι ομότιμη καθηγήτρια, πρόεδρος Σώματος Ομοτίμων Καθηγητών ΕΚΠΑ, κοσμήτορας Δημοτικού Λαϊκού Πανεπιστημίου Αγίας Παρασκευής. Στην κοινωνία του 21ου αιώνα με την εντυπωσιακή πρόοδο που ο άνθρωπος επέτυχε δεν επιτρέπεται η επιδίωξη της ευμάρειας να ξεπερνά τον ίδιο τον άνθρωπο αδιαφορώντας για την ασφάλεια και την ίδια την ύπαρξή του. Η αλματώδης εξέλιξη της τεχνολογίας με την Τεχνητή Νοημοσύνη δεν θα πρέπει να μας φοβίζει αλλά ούτε να μας ενθουσιάζει ανεξέλεγκτα. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 11 ι οι λλοι Η άτολμη αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης Η είσοδος στο 2024 σημαδεύεται από τις πιο απαισιόδοξες προβλέψεις αναφορικά με τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής. Ήδη οι επιστήμονες μιλούν όχι για αλλαγή αλλά για κλιματική κρίση. Η πανδημία του COVID-19 έχει αναδείξει ως μέγιστη προτεραιότητα διεθνώς την προστασία της δημόσιας ΓΙΑΝΝΑΚΗΣ υγείας. Και αυτό προϋποθέτει τη διΟΜΗΡΟΥ αφύλαξη των φυσικών θεμελίων της ανθρώπινης ζωής. Άρα, του φυσικού περιβάλλοντος. Και αντιμετώπισης της αλλαγής κλίματος. Το φαινόμενο των κλιματικών αλλαγών έχει καταστεί ένας πραγματικός εφιάλτης για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Τα θεμέλια της ανθρώπινης ζωής στον πλανήτη κινδυνεύουν. Ως Ευρωπαίοι οφείλουμε να δράσουμε έγκαιρα και αποτελεσματικά για μας και τις επόμενες γενιές. Η άμεση ανάληψη δράσης θα επιτρέψει στην Ευρώπη να ηγηθεί παγκοσμίως στην ανάπτυξη νέων, αποτελεσματικών, πράσινων τεχνολογιών και να μειώσει τον κίνδυνο μιας μελλοντικής απώλειας της ευημερίας λόγω της κλιματικής αλλαγής. Η απραξία θα θέσει σε κίνδυνο τη ζωή πάνω στη Γη. Η Ευρώπη πρέπει, επομένως, να σταματήσει την εξάρτησή της από το πετρέλαιο και τον άνθρακα και να πρωτοστατήσει στην επίτευξη μιας παγκόσμιας κλιματικής συμφωνίας σε συνέχεια της Συνθήκης του Κιότο, της Συμφωνίας των Παρισίων, της Συνόδου της Γλασκόβης και της διάσκεψης του Ντουμπάι. Για μια επιτυχή κατάληξη των διεθνών διαπραγματεύσεων, μετά και τη Σύνοδο του Ντουμπάι, επιβάλλεται όπως η Ε.Ε. ηγηθεί των διεθνών διαπραγματεύσεων για δραστική μείωση των εκπομπών παγκοσμίως. Είναι κοινός στόχος να διασφαλιστεί ότι όλες οι αναπτυγμένες και αναδυόμενες οικονομίες, συμπεριλαμβανομένων των ΗΠΑ, της Κίνας και της Ινδίας, θα δεσμευθούν σε αυτό. Θα πρέπει να αυξηθεί η στήριξη της Ε.Ε. προς τις αναπτυσσόμενες χώρες, τόσο για την καταπολέμηση, όσο και για την προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή. Η Ε.Ε. πρέπει να εξασφαλίσει μαζικές μεταφορές τεχνολογίας για να διασφαλίσει ότι αυτές οι χώρες μπορούν να καταπολεμήσουν τη φτώχια και να αναπτυχθούν οικονομικά, χωρίς να επιδεινώνουν το φαινόμενο της υπερθέρμανσης του πλανήτη. Επίσης, πρέπει να διασφαλι- στεί ότι οι ευρωπαϊκές πολιτικές δεν θα προκαλέσουν υψηλότερες εκπομπές αερίων σε τρίτες χώρες, λαμβάνοντας μέτρα για να αποφευχθεί ο κίνδυνος μετακίνησης των βιομηχανιών υψηλής έντασης ενέργειας σε άλλες περιοχές του κόσμου, όπου οι περιορισμοί για την κλιματική αλλαγή είναι λιγότερο αυστηροί. Σε συνέχεια των πρωτοβουλιών που πήραν ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, η Ε.Ε. θα πρέπει να ηγηθεί της θέσπισης ενός παγκόσμιου ενεργειακού και αναπτυξιακού φόρουμ, φέρνοντας όλα τα κράτη του κόσμου μαζί, προκειμένου να καθορίσουν το μακροπρόθεσμο όραμά τους για την ενέργεια και τη βιώσιμη ανάπτυξη του πλανήτη. Επείγει η εισαγωγή μιας συνολικής ευρωπαϊκής οδηγίας για το κλίμα, που θα εξασφαλίζει ότι οι στόχοι και οι δράσεις σε όλους εκείνους τους τομείς που δεν καλύπτονται ήδη από την ισχύουσα νομοθεσία -ενέργεια, γεωργία, τρόφιμα, κατασκευές και μεταφορές- συνδυάζονται έτσι, ώστε να μπορέσει η Ένωση να επιτύχει τους στόχους της. Όλες οι άλλες νομοθεσίες για το κλίμα θα πρέπει να προσαρμοστούν, ώστε να ικανοποιούν τον στόχο της μείωσης των εκπομπών στο 30%. Απαιτείται ανάληψη δράσης σε κάθε τομέα, αν θέλουμε να έχουμε αποτελεσματική μείωση των εκπομπών. Θα πρέπει ακόμα να αναπτυχθεί μια Κοινή Ευρωπαϊκή Ενεργειακή Πολιτική, η οποία θα στηρίζεται στη βιωσιμότητα, την ενεργειακή ασφάλεια και ανεξαρτησία, την ποικιλομορφία των πηγών ενέργειας και την αλληλεγγύη μεταξύ των κρατών μελών σε περίπτωση ενεργειακής κρίσης. Η Ε.Ε. θα πρέπει, για παράδειγμα, να αυξήσει τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και να ηγηθεί της κατασκευής ενός Δικτύου Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας Υψηλής Τάσης για τη μεταφορά της παράκτιας αιολικής ενέργειας από τη Βορειοδυτική Ευρώπη και της ηλιακής ενέργειας από τη Νότια Ευρώπη και Βόρεια Αφρική. Να υποστηρίξουμε μια σύγχρονη Κοινή Αγροτική Πολιτική, που θα προωθεί την ολοκληρωμένη ανάπτυξη της υπαίθρου και θα σέβεται τον θεμελιώδη ρόλο των αγροτών, αναγνωρίζοντας τον ρόλο που έχει η γεωργία στην προστασία του περιβάλλοντος, τη διασφάλιση της ποιότητας των τροφίμων και την ασφάλεια του εφοδιασμού, την προστασία του τοπίου, την καλή διαβίωση και προστασία των ζώων και των φυτών. Τα βιοκαύσιμα μπορούν να βοηθήσουν τη μείωση των εκπομπών στις μεταφορές, αυτό όμως δεν πρέπει να γίνει σε βάρος της ευρωπαϊκής και της παγκόσμιας παραγωγής τροφίμων, της προστασίας του περιβάλλοντος και της βιοποικιλότητας. Η Οδηγία για Το φαινόμενο των κλιματικών αλλαγών έχει καταστεί ένας πραγματικός εφιάλτης για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Τα θεμέλια της ανθρώπινης ζωής στον πλανήτη κινδυνεύουν. Ως Ευρωπαίοι οφείλουμε να δράσουμε έγκαιρα και αποτελεσματικά για μας και τις επόμενες γενιές. 12 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 και µείς τα βιοκαύσιμα της Ε.Ε. θα πρέπει να αναθεωρηθεί προκειμένου να εξασφαλιστεί ο σεβασμός αυτών των αρχών. Εξαρτάται από το κάθε κράτος μέλος να αποφασίσει αν θα χρησιμοποιήσει πυρηνική ενέργεια. Ωστόσο, με δεδομένη τη σημασία της πυρηνικής ασφάλειας για όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, η επιτήρηση των υφιστάμενων και νέων πυρηνικών σταθμών θα πρέπει να συντονίζεται σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Για να ηγηθεί η Ευρώπη του παγκόσμιου αγώνα ενάντια στην κλιματική αλλαγή χρειάζεται μια νέα ευρωπαϊκή, προοδευτική, μεταρρυθμιστική ατζέντα. οι λλοι Η μέχρι τώρα διαχείριση της κλιματικής αλλαγής - κρίσης τόσο σε παγκόσμιο, όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, χαρακτηρίζεται από μια κραυγαλέα ατολμία. Σημ.: Η διάσκεψη του ΟΗΕ για το κλίμα, που πραγματοποιήθηκε στο Ντουμπάι, δεν μπορεί να θεωρηθεί επιτυχής. Χαρακτηριστικά ο Αντόνιο Γκουτέρες δήλωσε ότι «δεν μπορούμε να σώσουμε έναν πλανήτη που καίγεται με μια μάνικα από ορυκτά καύσιμα». Και βέβαια η μάνικα συνεχίζει το εμπρηστικό της έργο. (Πηγή: https://simerini.sigmalive.com) *Πρώην Πρόεδρος της Κυπριακής Βουλής των Αντιπροσώπων Επιλογές Ο Σολωμός σαν ποιητής Δεν είναι ο ποιητής που ζωγραφίζει την εξωτερική πραγματικότητα , αλλά εκείνος που μεταμορφώνει και εξιδανικεύει τα στοιχεία της, δίνοντας προνομιακή την κυριαρχία του πνεύματος πάνω στην ύλη. Το καλλιτεχνικό του αποτέλεσμα είναι τις περισσότερες φορές θαυμαστό, γιατί η μεταμόρφωση και η εξιδανίκευση τούτη δε γίνεται με λογικά στοιχεία, αλλά μόνο με το βαθύτερο λυρικό στοιχείο που κλείνει το δικό του όραμα της πραγματικότητας. Με τον τρόπο αυτό μπορούσε να πετυχαίνη εκείνο που έλεγε ο Καλοσγούρος “φυσικοποίηση της ιδέας”. Ο Σολωμός, μολονότι θύμα μιας τάσης της εποχής του που δε συμβιβαζόταν με τη δική του ιδιοσυγκρασία, της τάσης που οδηγούσε στη συγγραφή μακρόπνοων έργων, μένει ποιητής αναντίρρητου βάθους και λυρικών πραγματώσεων εκπληκτικών όχι μονάχα για την εποχή του, ιδίως μέσα στα τότε νεοελληνικά πλαίσια, αλλ’ απροσπέλαστων για μας και σήμερα ακόμη, ύστερα από ενός αιώνα λογοτεχνική πορεία. Είναι αναμφισβήτητες οι ποικίλης, ιταλικής ιδίως και γερμανικής, προέλευσης επιδράσεις που δέχτηκε, μπόρεσε όμως πάντα βαθύτατα να τις αφομοιώση τις επιδράσεις αυτές με τα συγγενικά στοιχεία της δικής του ψυχικής ιδιοσυστασίας και οδηγήθηκε έτσι σε καταπληκτικές πραγματώσεις, έστω και αποσπασματικού χαρακτήρα. Ε. Κιαρά, Διονύσιος Σολωμός. Ο βίος – το έργο. Θεσσαλονίκη 1957. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 13 Ένας πολίτης σχολιάζει! Ψυχοφθόρες διαψεύσεις… Ενώ η εποχή μας έχει να επιδείξει τόσα και τόσα μεγαλεία σε όλους τους τομείς, αφήνει τον άν- θρωπο τραυματισμένο στη βαθύτερη κι ευγενέστερη εκδοχή του. Τι θέλουμε, τι ζητάμε, για ποιο σκοπό είμαστε φτιαγμένοι; Το τέλος του εικοστού αιώνα έφερε και το τέλος των ιδεολογιών και την πανωλεθρία της θεωρίας. Ενώ παλιότερα οικοδομήθηκαν θεωρίες που εξέθρεψαν γενιές και γενιές, η εποχή μας καταγίνεται να τις ξεκουρελιάζει στο βωμό ενός αδυσώπητου πραγματισμού. Εμείς όμως, οι αιθεροβάμονες, δεν συλλογιζόμαστε μόνο τα μάταια μέχρι τώρα μαρτυρολόγια, τις ψυχοφθόρες διαψεύσεις, τις εκατόμβες από καλής ποιότητας ανθρώπινο υλικό που χάθηκε προδομένο. Συλλογιζόμαστε και πως κάθε ήττα ιδεολογίας είναι ήττα της ψυχής... Αυτόν το λογαριασμό πώς θα τον ξαφλήσουμε; 14 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 6 9 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Ποια είναι η δουλειά των [πραγματικών] συγγραφέων; Πάντα αναρωτιόμουν για το ρόλο τους στην κοινωνία. Ωστόσο, τα πράγματα είναι απλά. Η δουλειά των πραγματικών συγγραφέων δεν είναι να κελαηδάνε στο κλουβί, να ξεθυμαίνουν σε λαρυγγισμούς και τρίλιες. Δουλειά των [πραγματικών] συγγραφέων είναι να προλειαίνουν το έδαφος για τον αγώνα, να προχωρούν ως ακροβολιστές, να ειδοποιούν και να σαλπίζουν. Δεν πιστεύω πως έγραψαν για να μας αποκοιμίζουν ο Ντίκενς, ο Σταντάλ, ο Μπαλζάκ, ο Ντοστογιέφσκι, ο Τολστόι, ο Ζολά, ο Τόμας Χάρντι! Οι πραγματικοί συγγραφείς είναι διδάσκαλοι αγωνίας. Οι άλλοι, που γράφουν για να δημιουργήσουν μόδες, περνάνε όπως τα είδη νεωτερισμών. Και τέτοιους η εποχή μας έχει διαπλάσει και τους προβάλλει μάλιστα. Φαίνεται πως η πλευρά της "πιάτσας" χρειάζεται τους ψευτοπνευματικούς της εκπροσώπους, εγκάθετους αρωματισμένους… • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 15 6 9 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Η Ε.Ε. είναι το κοινό μας σπίτι, αλλά ο φόβος μάς κατατρώει τα σπλάχνα! Τελικά δεν έχει εξαντληθεί το ζήτημα που έχει σχέση με την περιώνυμη συνένωση της Ευρώπης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι στα καλύτερά της. Άπειρα τα προβλήματα που την κατατρύχουν. Θέλουμε να υποστηρίζουμε ότι η ΕΕ είναι το κοινό μας σπίτι, αλλά ο φόβος μας κατατρώει τα σπλάχνα. Ποτέ δεν σταμάτησαν οι εμφύλιες διαμάχες, οι διαλυτικές επιδρομές, οι πολεμικές συγκρούσεις. Τώρα είναι οι Αφρικανοί και οι Ασιάτες που έχουν "εκδράμει" στη γηραιά ήπειρο και περιφέρονται σε αναζήτηση τύχης ή εστίας. Μην ξεχνάμε ότι κατά τον Μεσαίωνα είχε εξασφαλιστεί στη Δυτική Ευρώπη μια κάποια ισορροπία που βασιζόταν σε μια κοινή συνείδηση, τον Χριστιανισμό. Και το Βυζάντιο επωμιζόταν το ρόλο του φραγμού απέναντι στη βαρβαρότητα. Ωστόσο η προδοσία των Δυτικών ανάγκασε το Βυζάντιο να πέσει στις επάλξεις στον αγώνα του κατά του ασιατικού δεσποτισμού. Ακολουθεί η Αναγέννηση και στη συνέχεια οι Νε16 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ότεροι Χρόνοι ανοίγουν την περίοδο των κρίσεων συνείδησης. Αρχίζει ο κατακερματισμός σε εθνότητες και όλη η Ευρώπη ματώνει από τις πολεμικές διαμάχες. Έρχονται οι μεγάλοι πόλεμοι, οι καταστροφές, τα εγκλήματα, η ανάγκη για ειρήνη. Το όραμα της ενωμένης Ευρώπης θέρμανε τους ανθρώπους. Αλλά αυτό που σήμερα βλέπουμε είναι οι τεράστιες δυσκολίες που συναντάει αυτό το όραμα κι αυτό έχει σχέση με τη διαφορά περιεχομένου μερικών εθνικισμών. Δεν πρέπει να παραβλέπουμε και το γεγονός ότι οι δυσκολίες που κατατρώγουν αυτό το όραμα είναι η κατάλυση της θρησκευτικής ομοιογένειας και οι διαφορετικές παραδόσεις. Είναι και οι οπαδοί κάποιων κομμάτων που ξεπεράστηκαν από τα γεγονότα και προσκολλήθηκαν στις παλιές τους δοξασίες για να πολεμήσουν την ευρωπαϊκή ενότητα. Να μην ξεχνάμε και τους μαρξιστές, δηλωμένους ή όχι, που δεν έχουν κατορθώσει ν' αποσπαστούν ιδεολογικά από τον 19ο αιώνα και που σκέπτονται με αφαιρέσεις ξένες στην εποχή μας… 6 9 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Δημοκρατία και Κάφροι! Πολλοί έχουν την εντύπωση ότι η Δημοκρατία είναι ένα πολίτευμα που τους δίνει τη δυνατότητα να μπουρδολογούν. Και φυσικά αδυνατούν να καταλάβουν ότι πρόκειται για απόληξη και όχι για αφετηρία. Δημοκρατία σημαίνει αναβαθμός πολιτισμού και γι’ αυτό δεν είναι αρκετός ένας κάποιος ιδεολογικός προσανατολισμός ή μια κατεύθυνση του γούστου. Και τούτο διότι για να γίνει άξιος κανείς να υψωθεί ώς τη δημοκρατική ιδέα, πρέπει προηγουμένως να έχει διανύσει κάποια στάδιο εσωτερικού εκπολιτισμού. Πιστεύετε, ας πούμε, ότι μια Δημοκρατία στη χώρα των Κάφρων είναι νοητή; Είναι απλώς αδιανόητη! Πέρα από την πολιτική, υπάρχει και η τέχνη! Έχετε ακούσει ποτέ για τον Ιταλό ρομαντικό καλλιτέχνη Francesco Hayez (17911882); Είναι ελάχιστα γνωστός σε ανθρώπους που έχουν μικρή σχέση με τις τέχνες. Εγώ είδα κάπου αυτό τον ωραίο πίνακα [το φιλί, 1859], μου άρεσε και στο μυαλό μου ήρθαν σκηνές από θεατρικά και κινηματογραφικά έργα… Αναρτώ και δυο ακόμη έργα του, φιλοτεχνημένα κι αυτά από τον ίδιο. Αυτοπροσωπογραφία στην ηλικία των 88 ετών και, επίσης, άλλη μια αυτοπροσωπογραφία με τίγρη και λιοντάρι. Ο Francesco Hayez καταγόταν από μια φτωχή οικογένεια της Βενετίας. Ο πατέρας του ήταν γαλλικής καταγωγής και η μητέρα του ήταν από το Μουράνο, το γνωστό νησάκι της Βενετίας. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 17 6 9 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Ταξίδια του μυαλού… Θα έχουμε παρατηρήσει τα έργα εικαστικών δημιουργών που διαφέρουν μεταξύ τους γιατί έχουν γίνει σε διαφορετικές περιό- δους και αποτυπώνουν την εξέλιξή τους. Ποτέ δεν θα φανταζόμουν, λόγου χάρη, ότι αυτά τα δύο γλυπτά είχαν φιλοτεχνηθεί από τον ίδιο δημιουργό, τον Γάλλο γλύπτη Eugene Delaplanche (1836-1891), διότι το στυλ των δύο αυτών γλυπτών μοιάζει να έρχεται σε αντίθεση. Η Αφρικανή, που βρίσκεται απέναντι από το Μουσείο Orsay, στο Παρίσι, είναι μια υπερήφανη, πολεμίστρια, με τα κοχύλια. Το γλυπτό για τη μητρική εκπαίδευση, τη μητέρα και το παιδί, που είναι τοποθετημένο στην πλατεία Samuel Rousseau, παρουσιάζει μία αξιοσημείωτη απαλότητα των γραμμών. Ο καλλιτέχνης ήθελε να παρουσιάσει δύο σχεδόν αρχετυπικά πρότυπα θηλυκότητας και δύο οπτικές που σχετίζονται με τη γυναίκα. Είναι ολοφάνερη η διαφορά στο στιλ, σε βαθμό που κάποιος θα σκεφτόταν ότι πρόκειται για δύο έργα από διαφορετικούς γλύπτες. 18 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 6 9 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Ο Σωκράτης (469–399 π.χ.)... ...κατηγορήθηκε ότι έδειξε ασέβεια στους θεούς και διέφθειρε τους νέους μέσα από τη διδασκαλία του, και του προσφέρθηκε η δυνατότητα ή ν' αποκηρύξει τις πεποιθήσεις του ή να καταδικασθεί σε θάνατο, πίνοντας κώνειο. Ο Γάλλος νεοκλασικιστής ζωγράφος David τον δείχνει να είναι ήρεμος, μιλώντας για την αθανασία της ψυχής, ενώ οι μαθητές γύρω του είναι σε βαθιά θλίψη. Το έργο φιλοτεχνήθηκε το 1787. Όπως ξέρουμε, ο Σωκράτης μετά την καταδίκη του σε θάνατο, παρέμεινε στη φυλακή για τριάντα μέρες, διότι ο νόμος απαγόρευε την εκτέλεση θανατικής ποινής πριν από την επιστροφή του ιερού πλοίου από τις γιορτές της Δήλου. Θα μπορούσε να αποδράσει, εφόσον το επιθυμούσε και γι' αυτό θα φρόντιζαν οι φίλοι και μαθητές του, αλλά ο Σωκράτης αρνήθηκε και, ως νομοταγής πολίτης και αληθινός φιλόσοφος, περίμενε τον θάνατο ειρηνικά και γαλήνια, και ήπιε το κώνειο, όπως όριζε ο νόμος... Το έργο του David, The Death of Socrates Metropolitan Museum of Art. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 19 6 9 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Κι επειδή... Ἡ ποίηση δὲν ἀνήκει σ᾿ αὐτοὺς ποὺ τὴ γράφουν ἀλλὰ σ᾿ αὐτοὺς ποὺ τὴν ἔχουν ἀνάγκη (Πάβλο Νερούδα), σας προσφέρω τους στίχους του αγαπημένου μας ποιητή Νικηφόρου Βρεττάκου: Ἡ βρύση τοῦ πουλιοῦ Κάνε με ἀηδόνι Θεέ μου, πᾶρε μου ὅλες τὶς λέξεις κι ἄφησέ μου τὴ φωτιά, τὴ λαχτάρα, τὸ πάθος, τὴν ἀγάπη, νὰ τραγουδῶ ἔτσι ἁπλά, ὅπως τραγουδοῦσαν οἱ γρῦλοι μία φορὰ κι ἀντιλαλοῦσε ἡ Πλούμιτσα τὴ νύχτα. Ὅπως ἡ βρύση τοῦ Πουλιοῦ μὲς στὴ φτέρη. Νὰ γιομίζω μὲ τὸ μουμούρισμά μου τὴ μεγάλη κυψέλη τ᾿ οὐρανοῦ. Νὰ θησαυρίζω Ένα τρένο να πάρω κι εγώ και να φύγω… Κ αθώς έγραφα μερικές κουβέντες για το κίτρινο χρώμα, το μυαλό μου ήταν αλλού. Ακούω τη βροχή και τον άνεμο που ξετινάζει τις τέντες στις βεράντες των πολυκατοικιών, αλλά και την Φαραντούρη να τραγουδάει το «Τρένο φεύγει στις οκτώ…» Μνήμες ανάκατες μπλέκονται και παλεύουν να βγουν μπροστά να με κυριέψουν, να με βγάλουν από την βολή μου, εδώ στη σοφίτα μου και να με στείλουν σε άλλους χρόνους, σε άλλες εποχές, όταν ακόμη με κυνηγούσε η αγωνία για το αύριο, και χανόμουν στις φαντασιώσεις ενός κόσμου που τον έφτιαχνα όπως θα ήθελα να είναι. Και νιώθω μια στεναχώρια να με κυριεύει. Θέλω να κακίσω το θράσος της εποχής μας, και την ασυδοσία των παλιανθρώπων, αλλά δυστυχώς ο θερμοκαυτήρας που κρατώ περιοδεύει στο κενό και δεν υπάρχει περίπτωση να κάψω κάποιον. Όλοι βρίσκονται στο προσκήνιο κι έχουν το νου τους για τις κινήσεις μας. Δεν μπορούμε πια να κρυφτούμε και να ξεφύγουμε. Μόνο να σκεφτόμαστε και να τραγουδάμε. Να σκεφτόμαστε αλλά αυτή είναι και η δυστυχία μας. Η σκέψη είναι δύναμη αλλά τις περισσότερες φορές καταντά αδυναμία. τὰ νερὰ τῶν βροχῶν καὶ τὶς ἀνταύγειες ἀπ᾿ τὸ θαῦμα τοῦ κόσμου. Νὰ μ᾿ ἁπλώνουν τὶς φοῦχτες τους οἱ ἄνθρωποι κι ἕνας ἕνας νὰ προσπερνοῦν. Κι ἀδιάκοπα νὰ ρέω τὴ ζωή, τὴν ἐλπίδα, τὴ λάμψη τοῦ ἥλιου, τοῦ ἡλιογέρματος τὸ γαρουφαλένιο Αχ, να ήμουν δέντρο ανάμεσα σε δέντρα! ψιχάλισμα στὰ ὄρη, τὴ χαρά, τὰ χρώματα νὰ ρέω τοῦ οὐράνιου τόξου καὶ τὴ βροχούλα τῆς ἀστροφεγγιᾶς. Ὢ τί καλὰ πού ῾ναι σ᾿ αὐτὸν τὸν κόσμο! 20 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Η φαινομενική ακινησία των δέντρων είναι μια ψευδαίσθηση, αφού στην πραγματικότητα η ανάπτυξή τους υφίσταται σαν μια σύνθεση αναρίθμητων κινήσεων, μέσα στον ελεύθερο χώρο, προς όλες τις κατευθύνσεις, η οποία οδηγεί στη διαμόρφωση της μοναδικής τους μορφής. 6 9 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ ΕΝΑ στυφό απόθεμα αποθαρρύνσεων... Κάποτε έγραψα για τον αναχωρητισμό ότι είναι μια λύση απελπισίας, αλλά είναι μια κάποια λύση. Η λογοτεχνία του καιρού μας κάποτε περιφρονούσε το παραμύθι κι ενδιαφερόταν περισσότερο με τις καταστάσεις της ψυχής, αλλά τώρα έχω την εντύπωση ότι ξανασυμβαίνει το ίδιο, αποκαλύπτοντας έτσι τη μακρά θεωρία των υποψηφίων του αναχωρητισμού. Η νεότερη λογοτεχνία μας δίνει κραυγές δίχως αντίλαλους. Κάποτε μόνον μερικές τέτοιες κραυγές γίνονται ερεθίσματα για μια προσωπική αυτοσκόπηση που φανερώνει πόσο οι άνθρωποι μένουν μονήρεις, πόσο δεν πρέπει να περιμένουν καμιά συμπαράσταση, καμιά βοήθεια. ΤΟ ΟΝΕΙΡΟ ΕΙΝΑΙ ΤΡΑΥΜΑΤΙΣΜΕΝΟ από μνήμες και εμπειρίες και μένει κι αυτό αποξενωμένο όνειρο Ρωβινσώνων χωρίς προσδοκία, σε ακατοίκητη γη! Εκτός ημερήσιας διάταξης! Πόσο έχει ταλαιπωρηθεί στις μέρες μας η έννοια της ελευθερίας είναι γνωστό τοις πάσι. Αρκεί να σκεφτείτε όλους εκείνους που “αρνούνται” π.χ. να εμβολιαστούν επικαλούμενοι το σύνταγμα και την… ελευθερία! Ότι δηλ. είναι ελεύθεροι να διαθέσουν τον εαυτό τους όπως εκείνοι θέλουν… Εδώ θα επικαλεστώ μια ωραία κουβέντα του Καρλ Γιάσπερς που είχα διαβάσει. Ακούστε τον, ω αρνητές: “Μέσα στην ίδια την ελευθερία υπάρχει ένας συντελεστής αυτοκαταστροφής…”! Ας το σκεφτούν λιγάκι αυτοί που μας βασανίζουν με τη συμπεριφορά τους… **** Αυτά που συμβαίνουν στους πανε- πιστημιακούς χώρους, τολμώ να πω ότι δεν είναι φοιτητικές ανησυχίες. Δυστυχώς είναι ανίερες συμμαχίες κάποιων στοιχείων που απλώς εκμεταλλεύονται τις φοιτητικές ανησυχίες. Αυτή η ιστορία με κάποιες ομάδες που καταλαμβάνουν χώρους, ξυλοκοπούν καθηγητές και φοιτητές, καταστρέφουν αίθουσες, απειλούν τους πρυτάνεις και γενικότερα την πανεπιστημιακή κοινότητα, οδηγούν σε δυσάρεστες και διχαστικές καταστάσεις. Δεν κακίζω τους νέους. Απλώς αυτές τις θλιβερές μειοψηφίες που δεν ενδιαφέρονται για σπουδές και μόρφωση. Και βέβαια κακίζω και εκείνες τις πολιτικές δυνάμεις που επιχειρούν με τη σειρά τους να εκμεταλλευθούν αυτές τις καταστάσεις για μικροκομματικά οφέλη. *** Τι φταίει άραγε για τον ξεπεσμό της Ευρώπης και υποκλίνεται κατ’ εξακολούθηση στον Τούρκο δικτάτορα;; Εκείνος βρίζει τους πάντες, απειλεί τους πάντες, προκαλεί τους πάντες και οι Ευρωπαίοι τον καλοπληρώνουν και δεν τολμάνε να του πουν μια άγρια κουβέντα και να τον βάλουν στη θέση του. Η διπλωματία πρέπει να έχει και κάποια όρια. Μα να είναι η Ευρώπη συνεχώς αμυνόμενη απέναντι στον βάρβαρο Ερντογάν; • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 21 6 9 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Καφενεία όλων των χρωμάτων! Τελικά αυτή η δυτική καταναλωτική κοινωνία τα έχει καταφέρει να δημιουργεί πάμπολλες ανάγκες στον άνθρωπο, όλο και περισσότερες ανάγκες, γιατί αυτές τροφοδοτούν το «παραγωγικό» κεφάλαιο. Όμως όλες αυτές οι ανάγκες είναι του ίδιου ουσιαστικά τύπου ή κάλλιο του ίδιου ποιού [είναι λίγο δύσχρηστος αυτός ο τύπος αλλά μάλλον αποδίδει…]. Την εξωστρέφεια έχουν κοινό τους στόχο και γνώρισμα. Ο ιδανικός πελάτης για την κοινωνία της αφθονίας θα ήταν ένα ανθρωπόμορφο ον, επιμελέστατα αδειασμένο από κάθε περιεχόμενο. Και τότε θα χρειαζόταν όλο και πιο πολλές εξωτερικές εντυπώσεις να εισβάλουν μέσα του με ορμή, με πάταγο, για να του δίνουν την εντύπωση πως κάποτε θα τον γεμίσουν. Ο μύθος του πίθου των Δαναΐδων είναι προφητικός, αλλά κακά ερμηνευμένος. Είναι βέβαιο ότι οι αναγνώστες μου θα δυσκολευτούν να ερμηνεύσουν τα λόγια μου. Αλλά δεν θέλω να βάζω γρίφους. Οι πολίτες έχουν σ’ αυτή την κοινωνία της αφθονίας να διαλέξουν το καφενείο που τους ταιριάζει. Δεν υπάρχουν πλέον μονάχα πράσινα, γαλάζια και κόκκινα. Υπάρχουν άπειρα. Είπαμε ότι ο καθένας μπορεί να απαγκιάσει εκεί που αισθάνεται ζεστασιά και φυσικά να βρει πρόθυμους ακροατές. Άντε, λοιπόν, τι περιμένετε;; Η ώρα της κρίσης πλησιάζει. Είναι αναπότρεπτο να πάρετε θέση. Και ο χρόνος σε τέτοιες στιγμές έχει διαφορετική ποιότητα και πυκνότητα. Και, προσοχή, δεν βρισκόμαστε και στο χείλος της αβύσσου για να πιάνεστε από τα συνθήματα της αγοράς! Η φορτισμένη ατμόσφαιρα είναι πυκνή όχι από ανάσες αλλά από μουγκά φτερουγίσματα. Παράδοξος ο κόσμος μας όταν υψώνει στα βάθρα των ηρώων πλάσματα αδιάφορα δίχως ιστορία ψυχής. Λάμπω μέσα στο φως! Θ’ αναρτήσω ένα μίνι ποίημα του σπουδαίου Ιταλού ποιητή Τζουζέπε Ουνγκαρέτι [Giuseppe Ungaretti] με λίγες λέξεις, τις οποίες δεν μπορώ να μεταφράσω αλλά τις διαισθάνομαι [απ' όσο μπορώ να καταλάβω]: Mattina m'illumino / d'immenso ΠΡΩΙΝΟ Λάμπω μες στο φως του άπειρου [Κάπως έτσι]. Είναι η αίσθηση δέους που νιώθεις όταν το πρωί σε λούζει το εκθαμβωτικό φως του ήλιου, γίνεσαι ένα με το σύμπαν… 22 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Θα το ξέρετε ότι είμαστε πολύ έξυπνοι για να θυσιαστούμε, για να υποφέρουμε, πολύ ατομιστές για να υποταχτούμε! Τελικά, έτσι που έχουν διαμορφωθεί κάποιες κακές, κάκιστες συνθήκες στην κοινωνία μας, αν βρεθούν ανάμεσά μας δυο-τρεις αγνοί άνθρωποι αποφασισμένοι να εκτεθούν , να ριψοκινδυνέψουν, να θυσιαστούν, θα τους χαρακτηρίσουμε ανοήτους, ανεδαφικούς, θα σταθούμε παράμερα, πονηροί όντες εμείς, να περιμένουμε πότε θα γλιστρήσουν να τσακιστούν για να γελάσουμε. Και τι θα κάνουμε; Θα κοιτάξουμε να τους εκμεταλλευτούμε, να επωφεληθούμε από την αφέλειά τους, από το πάθος τους... Φαντάζομαι να έχετε καταλάβει ότι ο ελληνικός λαός είναι ένα άθροισμα από έξυπνους ανθρώπους που φροντίζει με τον καλύτερο τρόπο να κάνει βλακείες. Και ξέρετε γιατί; Απλούστατα, γιατί εδώ η εξυπνάδα είναι ένα φτηνό προϊόν! 6 9 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Ο θάνατος ενός νέου στην παραλιακή! Μου έδωσε την αφορμή να κάνω μερικές σκέψεις που μάλλον είναι παράκαιρες, αλλά αυτός ο άδικος θάνατος τις επικαιροποιεί. Είναι γνωστό ότι από το βιομηχανικό κεφάλαιο έχει εξαπολυθεί επιτήδεια ο μηχανισμός του μιμητισμού, της κοινωνικής ματαιοδοξίας, κι από κοντά πηγαίνει η επίσημη υστεροβουλία, που βρίσκει στο αυτοκίνητο ένα μέσο για την αύξηση των δημοσίων εσόδων. Όλα αυτά μαζί δημιουργούν ένα πλέγμα ακαταγώνιστο. Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει γίνει παρανάλωμα του ευδαιμονισμού του. Στην παλιότερη αυτή φωτογραφία, η Ferrari κι ο οδηγός της καίγονται... • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 23 6 9 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ Ιδεολογία και πολιτική Αυτό που τα τελευταία χρόνια με απασχολεί, μέσα στον ορυμαγδό των "αποκαλύψεων", δηλώσεων, μετακινήσεων, λαϊκισμού και ατελώνιστης ρητορείας, είναι αν υπάρχει ιδεολογικό κενό ή όχι! Το γεγονός ότι υπήρξαν κάποιοι πολιτικοί που σφετερίστηκαν τη λαϊκή εντολή, δεν σημαίνει ότι ξέφτισαν οι ιδεολογίες. Βέβαια, η κατάρα της ιδεολογίας είναι ότι συνδυάζεται πάντα με την πολιτική, η οποία και καταπιάνεται να την πραγματοποιήσει. Το αποτέλεσμα είναι η ποιότητα της πολιτικής ν' αντανακλάται στο κρύσταλλο της ιδεολογίας, η οποία τελικά γίνεται αγνώριστη. Και τούτο γιατί έπεσε στα χέρια καιροσκόπων, δημοκόπων και ανθρώπων με ελαστική συνείδηση ή και χωρίς συνείδηση. Πιστεύω όμως ότι δεν μπορούμε να ξεφύγουμε από τη διαλεκτική της Ιστορίας, η οποία έχει και σφυριά και δρεπάνια, αλλά και ιδέες και ηθική και αγάπη για τον άνθρωπο. Την αγάπη την γνωρίζεις, δεν την εξηγείς! “Θυμάμαι τα λόγια του Τολστόι. Την αγάπη την γνωρίζεις, δεν την εξη- γείς. Μόνο την ιδέα της αγάπης μπορούμε να εξηγήσουμε. Αγαπάμε αυτό που φοβόμαστε ότι θα χάσουμε, τον εαυτό μας, μια γυναίκα, την πατρίδα μας...” (Γ. Ιάβερτ, "Σολάρις", 1972, σκηνοθεσία Αντρέι Ταρκόφσκι) Ποιος θα είχε αντίρρηση; Αλλά η αγάπη είναι ξεχείλισμα καρδιάς απειθάρχητης, γενναιοδωρία, μεθύσι. Και τι ομορφιά να την εκφράζεις! Σα να είσαι ένας μικρός κήπος που προσφέρει τη μικρή αυτή χλωρή πολυτέλεια, με χρώματα και αρώματα, έτσι όπως θα θέλαμε να είναι η καθημερινότητά μας. Και με τραγούδια... Είχα διαβάσει κάποτε ότι στην άλλοτε Σοβιετική Ένωση το βιβλίο που διαβαζόταν περισσότερο ήταν η "Άννα Καρένινα", κι αυτό γιατί εκείνο που τραβούσε το ενδιαφέρον του κοινού ήταν ο έρωτας! Στη φωτογραφία η ηθοποιός Keira Knightley στην "Άννα Καρένινα", μια ταινία του 2012. 24 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 6 9 ΕΝΑΣ ΠΟΛΙΤΗΣ ΣΧΟΛΙΑΖΕΙ «Καὶ ἐγὼ ὀνειρεύτηκα ἕναν καλύτερο κόσμο…» «Καὶ νὰ ποὺ φτάσαμε ἐδῶ / Χωρὶς ἀποσκευὲς / Μὰ μ᾿ ἕνα τόσο ὡραῖο φεγγάρι / Καὶ ἐγὼ ὀνειρεύτηκα ἕναν καλύτερο κόσμο…» (Τάσος Λειβαδίτης «Ἀλλὰ τὰ βράδια») Αυτές τις μέρες η βελόνα έχει κολλήσει σε κάποιες ομάδες «αντιεξουσιαστών» που είχαν κάνει καταλήψεις δημόσιων κτιρίων και η πολιτεία έκρινε σωστό να τους διώξει. Και καλά έκανε! Από εκεί και πέρα άρχισαν οι διαμαρτυρίες και των ίδιων των «αντιεξουσιαστών», αλλά και των πολιτικών εκείνων που τους προστατεύουν… ΟΜΩΣ αυτές οι διαμαρτυρίες έχουν καταντήσει μονότονες πια. Και είναι μονότονες γιατί στριφογυρίζουν μέσα σ’ ένα αδιέξοδο. Ξέρετε ότι η εποχή μας, οι άνθρωποι της εποχής μας, πίστεψαν σε ιδανικά που δεν ήσαν ικανοί να τα σηκώσουν στους ώμους τους. Όταν λέμε ότι ο κόσμος αλλάζει, δεν είναι ακριβές αυτό. Ο κόσμος αλλάζει γιατί αλλάζουμε εμείς! Δεν μπορώ να ξέρω τι μερίδιο συμμετοχής έχει ο καθένας μας στη διαμόρφωση των γεγονότων της ζωής. Ωστόσο αυτό που έχει αρχίσει να μ’ ενοχλεί είναι πως οι διάφορες μειοψηφίες τα τελευταία χρόνια στην πατρίδα μας πετυχαίνουν να θορυβούν, να κάνουν φασαρία τόση ώστε να επισύρουν τα φώτα της δημοσιότητας κι εγώ αναγνωρίζω καρτερικά πως είμαι ετερόφωτος, ένα είδος πνευματικής και πολιτικο-δημοσιογραφικής γαλαρίας. Κουκούλες, κράνη, μπουκάλια, τρυπάνια, τροχοί, δοχεία με εύφλεκτο υλικό, αντιασφυξιογόνες μάσκες, κροτίδες, μαχαίρια, μεταλλικά σφαιρίδια, σφεντόνες, γκλομπ, ναρκωτικά... Αυτά ήταν μονίμως τα υλικά που βρίσκονταν στα χέρια τ ων διαφόρ ν καταληψιών. Τώρα, αν κάποιοι θέλουν όλα αυτά να τα περιγελάσουν, είναι δικό τους θέμα. «Και εγώ ονειρεύτηκα έναν καλύτερο κόσμο», όπως λέει και ο ποιητής, αλλά είναι βέβαιο ότι η μορφή και το περιεχόμενο του αγώνα μου για να κερδίσω τον «καλύτερο κόσμο» διαφέρουν. Η δημοκρατία μας δεν μπορεί να σκεπάζει το χάος! Αν οι άνθρωποι που θέλουν το μπάχαλο στην κοινωνία μας είναι θύματα μιας αυταπάτης, αυτό είναι δικό τους πρόβλημα. Σε καμιά περίπτωση δεν μπορώ να δεχτώ τη «διαλεκτική» αυτού του δήθεν αγώνα που κάνουν οι διάφοροι «αντιεξουσιαστές» ή όπως αλλιώς θέλουν να ονομάζονται. Η υπεροχή της νεότητας! Κι εμείς, οι κάπως μεγαλύτεροι, νιώθουμε εξόρι- στοι… Τι να πούμε; Κάτι γλίστρησε, λάκισε, σαν μια δύναμη μες από τα πράγματα, ένα άρωμα που δεν το νιώθεις, αλλά μόνο σαν θύμηση, όταν έχει πετάξει. Απλώς, τώρα, βλέπεις πως το μύρο της στιγμής ήταν η μοναδική γεύση των πραγμάτων, η άπιαστη κι αληθινή τους υπόσταση… Μονάχα η νεότητα! • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 25 ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ Οι φωτογραφίες είναι από το διαδίκτυο, και δείχνουν μανιάτισσα νοικοκυρά που μετρά νερό και λάδια στο χαρανί, για το ονομαστό χωριάτικο σαπούνι! Το χωριάτικο σαπούνι! Η ανακύκλωση των χρησιμοποιημένων λαδιών από τις «μαστόρες» νοικοκυρές του χωριού! ΛΟΥΗΣ ΣΕΡΕΜΕΤΗΣ 26 Οι αρχαιολόγοι υποστηρίζουν με βεβαιότητα ότι η ανακύκλωση ήταν ανέκαθεν μέρος της ζωής του ανθρώπου, μόνο που οι τρόποι ανακύκλωσης ήταν πιο απλοί αφού δεν υπήρχε η τεχνολογία. Ο παλιατζής με κίνητρο ένα καλό χαρτζιλίκι, αναλάμβανε το μάζεμα υλικών του νοικοκυριού που αν και είχαν χρησιμοποιηθεί μπορούσαν να είναι ακόμα χρήσιμα για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ Τ ούτες τις μέρες ένας παλιατζής με ένα φορτηγάκι που περνάει χρόνια τώρα από όλα τα σοκάκια του χωριού, διαλαλούσε ότι αγοράζει όλα τα παλιόλαδα, ή τα αλλάζει με σαπούνια, σκόνες και χλωρίνες», αφού είναι μια πρώτη ύλη στην βιομηχανία απορρυπαντικών. Κάποτε γέμιζε με παλιόλαδα όλα τα κιούπια που είχε στην καρότσα, όμως τώρα φεύγει άδειο αφού σπάνια βλέπεις γυναίκες να βγαίνουν για να πουλήσουν παλιόλαδα, ή να τα ανταλλάξουν με χημικά απορρυπαντικά, αφού δεν τα μαζεύουν πια, και τα αδειάζουν όπου βρουν! Παλιά όποια έχυνε τα λάδια την λέγανε «ρούτα», «άφτουρη», και «αχαΐρευτη»! Πριν χρόνια ό,τι περίσσευε στο σπίτι δεν πετιόταν εύκολα, αφού εύρισκαν τρόπους να ξαναχρησιμοποιηθεί. Και τότε γινόταν ανακύκλωση, γιατί βασική αρχή ήταν τίποτα να μην πάει χαμένο μέχρι να χρησιμοποιηθεί ξανά με κάθε τρόπο, αφού η σωστή διαχείριση έδειχνε την νοικοκυροσύνη της νοικοκυράς, και την προκοπή του σπιτιού! Τα ρούχα τα μεταποιούσαν για να ξαναφορεθούν από τους μικρότερους, ή αδύνατους, το φαγητό που περίσσευε έμπαινε στο κλουβί για την επόμενη, και αν ξίνιζε το έτρωγαν οι κότες, ή το γουρούνι. Τα παλιά σίδερα από τα εργαλεία των αγροτών, και τα χαλκώματα των γυναικών τα μάζευαν οι παλιατζήδες. Αλλά τα τηγανισμένα λάδια που περίσσευαν από το φαγητό, τα ζωικά λίπη από κότες αρνοκάτσικα χοιρινά, και τις μούργες από τα ντεπόζιτα του λαδιού, οι νοικοκυρές τα μάζευαν σε λαήνες που δεν τρυπούσαν από σκουριά, για να φτιάξουν το δικό τους σπιτικό σαπούνι, το γνωστό «πράσινο σαπούνι», που θα μπορούσε να ονομάζεται έτσι και από τον οικολογικό και φιλικό προς στο περιβάλλον τρόπο παρασκευής του! Το φθινόπωρο που ψυχραίνει ο καιρός, έφτιαχναν το σαπούνι τους για την οικονομία, και για την καθαριότητα, τη «μισή αρχοντιά»! Βοηθιόντουσαν μεταξύ τους, και έστηναν στις αυλές τους τα «κακαβόλιθρα», για να ακουμπήσουν πάνω από τη φωτιά το χαρανί που είχαν για σαπούνι και για πλύσιμο, που χώραγε δώδεκα «μπότσες» νερό και δώδεκα λάδι, η μία «μπότσα» ήταν δύο οκάδες, περίπου 2,6 κιλά. Από το μπακάλικο αγόραζαν το «σπίρτο», και από τον «μπάλτο» χοντρό αλάτι, όλα ζυγισμένα με ακρίβεια. Κάθε «μπότσα» λάδι ήθελε 312 δράμια «σπίρτο», και 60 δράμια αλάτι χοντρό, το «μάρμαρο» όπως το λέγανε. Όσοι έμπαιναν στην αυλή έριχναν και μια πέτρα άσπρη, για να γίνει το σαπούνι σκληρό και άσπρο σαν μάρμαρο! Οι γριές «μαστόρες» ορμήνευαν, οι νεότερες μετρούσαν τα υλικά, φρόντιζαν τη φωτιά, ανακάτευαν, λιώνανε το σπίρτο με την «κεψέ», τη σιδερένια τρυπητή κουτάλα, με προσοχή μην πέσει άλιωτο στον πάτο και τρυπήσει το χαρανί. Όταν έπεφτε πολύ σπίρτο γιατί τους ξεγελούσε η αναλογία του φυτικού λαδιού και του ζωικού λίπους, το καταλάβαιναν αμέσως με ένα ξυλάκι που το βύθιζαν στο σαπούνι, οπότε πρόσθεταν και άλλο λάδι και το διόρθωναν, και εκεί ήταν η μαστοριά! Για να μην ερεθίζει το σαπούνι, κρατάγανε το χέρι τους στο «σπίρτο» και δεν γινόταν σαπούνι όλο το λάδι, αλλά ήταν απαλό. Το σαπούνι από λιόλαδο δεν άφριζε όσο αυτό με το ζωικό λίπος, ήταν όμως πιο ακριβό γιατί ήταν περιζήτητο ας ήταν και από Το φθινόπωρο που ψυχραίνει ο καιρός, έφτιαχναν το σαπούνι τους για την οικονομία, και για την καθαριότητα, τη «μισή αρχοντιά»! Βοηθιόντουσαν μεταξύ τους, και έστηναν στις αυλές τους τα «κακαβόλιθρα», για να ακουμπήσουν πάνω από τη φωτιά το χαρανί που είχαν για σαπούνι και για πλύσιμο, που χώραγε δώδεκα «μπότσες» νερό και δώδεκα λάδι, η μία «μπότσα» ήταν δύο οκάδες, περίπου 2,6 κιλά. «μούργες». Όσο πιο καθαρό ήταν το λάδι, τόσο πιο άσπρο το σαπούνι. Πολλές γυναίκες έφτιαχναν σαπούνι με παραγγελία και το πούλαγαν στις πολιτείες, αλλά και στο χωριό, στη γυναίκα του πρόεδρου, του δάσκαλου, του καθηγητή, του έφορα, του χωροφύλακα, του αγρονόμου, του ειρηνοδίκη, και στην κυρά παπαδιά, που το τρίβανε με τον τρίφτη και πλένανε στο πλυντήριο! Το έφτυναν ασταμάτητα να μην το ματιάσουν, το δοκίμαζαν με το ξυλάκι, και όταν έπηζε πάνω του και γινόταν σαν λέπι ψαριού, και το μίγμα δεν είχε φουσκάλες με λάδι, το σαπούνι είχε πετύχει! Τότε έσβηναν τη φωτιά, το χάραζαν σε λωρίδες, το σταύρωναν βάζοντας δύο ξυλάκια για σταυρό και στην μέση ένα κάρβουνο για να μην το πιάσει το μάτι, το έφτυναν για τελευταία φορά «να γίνει σαν το μάρμαρο», και το σκέπαζαν με τάβλες μην πέσει μέσα κανένα κατσούλι από περιέργεια! Αν παρά την προσπάθεια το μίγμα έμενε σαν χυλός, τότε έψαχναν να βρουν ποιος περαστικός μαγαρισμένος το είδε, και ποιο φθονερό μάτι • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 27 ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ το μάτιασε, και το ξανάβραζαν. Το έκοβαν με το πριόνι το άλλο πρωινό, και το ακάθαρτο νερό που έμενε στο χαρανί, το «προτιό», που ήταν καυστικό, το έριχναν στη λεκάνη του «μέρους», ή στον νεροχύτη για να καθαρίσουν τις αποχετεύσεις, ή για να ξεράνουν κάποιο δέντρο. Τέτοιο καιρό που τα περσινά κρασιά είχαν «κλωτσήσει», όταν γλώσσιαζαν το κρασί και «έκλεινε το μάτι» και ανατρίχιαζαν, λέγανε στον «κρασοπούλο», «προτιό μας πούλησες; Ρίχτο στα βάτα να ξεραθούν»! Όσο είχαν απλωμένο το σαπούνι να στεγνώσει, κλείνανε τις πόρτες της αυλής για να μην μπουν και το πάρουνε τα σκυλιά, και οι τσιγγάνες που θα τους έκαναν στο σπίτι «μαγάρα» κρύβοντας «για το καλό» μια πλάκα σαπούνι κάτω από τα φουστάνια τους! Αλλιώς το γύρευαν και δεν φεύγανε αν δεν έπαιρναν τουλάχιστον μια πλάκα στο τσαντίρι τους! Το σαπούνι ήθελε ενάμιση μήνα να γίνει, γιατί τότε σκλήραινε και δεν έλιωνε εύκολα, και φτούραγε. Το χρησιμοποιούσαν και στην πρακτική ιατρική, στις μαλάξεις με σαπουνόνερο των πονεμένων χεριών και ποδιών, αλλά και στα σπασίματα όπου χρησιμοποιούσαν το «αυγοσάπουνο», ένα κατάπλασμα από τριμμένο σπιτικό σαπούνι, ούζο, και ασπράδι αυγού! Μόλις έφερναν τα κόκκαλα στη θέση τους, τα ακινητοποιούσαν με ένα παχύ στρώμα «αυγοσάπουνου» που ανακάτευαν εκείνη την ώρα, και το άλειφαν σε ένα πανί που είχαν τυλίξει στο σπάσιμο, που όσο ξεραινόταν τόσο σκλήραινε και γινόταν σαν το γύψο, και μετά από δέκα μέρες, έσπαγαν το «αυγοσάπουνο». Με χλιαρό νερό και σπιτικό σαπούνι έκαναν μασάζ στα στραμπουλιγμένα χέρια ή πόδια, ή στο νευροκαβαλίκεμα. Με σπιτικό σαπούνι πλένανε τα μωρά και τους κατάκοιτους, γιατί ήταν το μόνο σαπούνι που δεν ήθελε ξέβγαλμα και δεν ερέθιζε την ευαίσθητη επιδερμίδα. Με σαπούνι και αλισίβα πλένανε τα ρούχα στη γούρνα της αυλής ή στη σκάφη, και τα χοντρόρουχα στο ποτάμι. Στην ατομική υγιεινή το σαπούνι ήταν και σαμπουάν και αφρόλουτρο, 2 σε 1, δεν πέφτανε τα μαλλιά, ούτε βγάζανε «ψαχνίδα», όπως λέγανε την πιτυρίδα! Με σαπούνι λουζόμαστε και κάναμε μπάνιο κάθε Σαββάτο με το κατσαρολάκι στο σκαφίδι! Στο λούσιμο πάντα βάζαμε τρείς φορές σαπούνι αφού από την λέρα άφριζε την τρίτη φορά, και αν το νερό ήταν «θεϊκό», το βρόχινο που έπιαναν από τον ρεύτη, άφριζε και καθάριζε καλύτερα, και τα μαλλιά τριζοβόλαγαν από την καθαριότητα! Μας άκουγε η γειτονιά όταν μας τσούζανε τα μάτια μας, και αν σπαρταράγαμε από το τσούξιμο, τρώγαμε και καμιά στο κεφάλι, πότε με το κατσαρολάκι, και πότε με το σαπούνι! Κι αν πέρασαν τόσα χρόνια, είναι σα να βλέπουμε τώρα τις γυναίκες που έπλεναν στοίβες τα ρούχα με το σαπούνι σκυφτές όλη μέρα πάνω από τη σκάφη. Ακόμα γελάμε με το σκυλί που έβγαινε από την αυλή με ένα κομμάτι σαπούνι στο στόμα που το πετροβολούσαν κυνηγώντας το μπας και το αφήσει, και με τη γριά τσιγγάνα που έλεγε τη μοίρα του κοριτσιού για μια πλάκα σαπούνι! Αλλά πως μπορείς να ξεχάσεις τα Σαββατόβραδα που πότε με το καλό και πότε με το άγριο πολεμάγανε να μας μαζέψουν για το λούσιμο και το μπανιάρισμα, για να πάμε την Κυριακή καθαροί στην εκκλησία! Αξέχαστη έμεινε και όλη η τελετουργία, και η ρούγα γύρω από το χαρανί με τις γυναίκες 28 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Με σαπούνι και αλισίβα πλένανε τα ρούχα στη γούρνα της αυλής ή στη σκάφη, και τα χοντρόρουχα στο ποτάμι. Στην ατομική υγιεινή το σαπούνι ήταν και σαμπουάν και αφρόλουτρο, 2 σε 1, δεν πέφτανε τα μαλλιά, ούτε βγάζανε «ψαχνίδα», όπως λέγανε την πιτυρίδα! Με σαπούνι λουζόμαστε και κάναμε μπάνιο κάθε Σαββάτο με το κατσαρολάκι στο σκαφίδι! Στο λούσιμο πάντα βάζαμε τρείς φορές σαπούνι αφού από την λέρα άφριζε την τρίτη φορά, και αν το νερό ήταν «θεϊκό», το βρόχινο που έπιαναν από τον ρεύτη, άφριζε και καθάριζε καλύτερα, και τα μαλλιά τριζοβόλαγαν από την καθαριότητα! που βοηθούσαν και έπιναν καφέδες όλη μέρα και έλεγαν και το φλιτζάνι, με τα καλαμπούρια τους, αλλά και με την αγωνία στο πρόσωπο αν θα πετύχει το σαπούνι. Θυμάμαι σαν τώρα τα δασκαλέματα της θειάς Μήτσαινας, της θειάς Στρατούς, της θειάς Νικόλαινας, γνωστές «μαστόρες» στο σαπούνι που πήγαιναν στα σπίτια χωρίς βαρυγκώμια όποτε τις φώναζαν, να επιβλέπουν και να ορμηνεύουν, για να μάθουν στις νεότερες την ανακύκλωση του λαδιού και του λίπους μέσα από την τέχνη του σαπουνιού, γιατί τίποτα δεν έπρεπε να πάει χαμένο, και για να γίνουν τα κορίτσια καλές νοικοκυρές, άξιες για το σπίτι! Αυτόν τον κόσμο θυμόμαστε, και αυτές τις συνήθειες και τα έργα του νοσταλγούμε! Χίλιες ευχές για καλό Σαββατοκύριακο με υγεία, και κατάλευκο σαν το αγνό χωριάτικο σαπούνι! ΙΔΕΕΣ Διαβάζοντας Κορνήλιο Καστοριάδη Η κριτική σκέψη του Καστοριάδη, δείχνοντας μια άλλη προοπτική για την ιστορία, έρχεται σε ρήξη με βασικές αντιλήψεις του Μαρξ και του μαρξισμού, αλλά και με όλη την φιλοσοφική παράδοση του Πλάτωνα, του Χέγκελ, του Νίτσε, του Χάιντεγκερ κ.α. ΒΑΣΙΛΗΣ ΤΑΚΤΙΚΟΣ Όσοι ενδιαφέρονται πραγματικά σήμερα για την συμμετοχική δημοκρατία και αναζητούν την θεωρητική και φιλοσοφική θεμελίωσή της, δεν έχουν παρά να ανατρέξουν κάποια στιγμή στο έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη, για να ενισχύσουν τα επιχειρήματα εφικτότητας αυτής της πολιτικής προοπτικής. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 29 ΙΔΕΕΣ Ο Καστοριάδης ως διανοητής όχι μόνο γίνεται ολοένα και περισσότερο επίκαιρος σε παγκόσμια κλίμακα, αλλά προσφέρει και την δυνατότητα μέσα από το έργο του για μια νέα οπτική ανάγνωσης της ιστορίας. Πρόκειται για μια καινοτόμο φιλοσοφική θεώρηση που έρχεται σε ρήξη τόσο με την παραδοσιακή φιλοσοφία, όσο και με τον μαρξισμό, εγείροντας το πρόταγμα της αυτονομίας και της άμεσης δημοκρατίας. Για κάποιον που γνωρίζει το έργο του, η επαλήθευση της κριτικής του έρχεται ακόμα πιο πειστική μετά την κατάρρευση του κρατικογραφειοκρατικού συστήματος της πρώην Σοβιετικής Ένωσης και εν γένει των χωρών του πρώην ανατολικού μπλοκ, αλλά και μετά το αδιέξοδο του νεοφιλελευθερισμού και την κατάρρευση των βεβαιοτήτων και της κάθε μαζικής αυταπάτης σχετικά με τις δυνατότητές του να δώσει προοπτική στον δοκιμαζόμενο Τρίτο Κόσμο, που αποτελεί τα 8/10 της ανθρωπότητας. Μολαταύτα, παρά την επαλήθευση της κριτικής του στο σύστημα του κρατικογραφειοκρατικού καπιταλισμού, όπως ονόμαζε το καθεστώς του υπαρκτού σοσιαλισμού, και στις «οικονομικές ολιγαρχίες», όπως χαρακτήριζε τις «δημοκρατίες» της Δύσης, το έργο του ελάχιστα έχει εκλαϊκευτεί, ώστε να είναι προσιτό στον μέσο πολίτη. Για έναν περιορισμένο αριθμό ενεργών πολιτών που τυχόν έχουν εξοικειωθεί με το έργο του, η περιήγηση στην ιστορία της φιλοσοφίας, καθώς και σε όλους τους τομείς δραστηριότητας του ανθρώπου, είναι συναρπαστική. Πρόκειται όμως, όπως προαναφέρθηκε, για ένα περιορισμένο πολιτικοποιημένο κοινό, το οποίο μπορεί να διευρυνθεί όσο βεβαίως πληθαίνουν και οι ενεργοί πολίτες. Προφανώς η έλλειψη εκλαΐκευσης στο μεγαλύτερο τμήμα του έργου του οφείλεται στο γεγονός ότι τα κόμματα εξουσίας συμπεριφέρονται ανασταλτικά, αν όχι εχθρικά προς τις ιδέες του, και αυτό βέβαια είναι αναμενόμενο μέσα από το ιεραρχικό σύστημα των κομμάτων. Και τούτο συμβαίνει, καθ’ όσον ο Καστοριάδης αποκαλύπτει τον σφετερισμό της εκπροσώπησης μέσα στο υφιστάμενο πολιτικό σύστημα που τα κόμματα και οι ηγεσίες τους εν πολλοίς εξυπηρετούν και αναπαράγουν, όταν βλέπουν την πολιτική κυρίως ως επάγγελμα. Επομένως τα κόμματα και η εξουσία δεν μπαίνουν στην διαδικασία να εκλαϊκεύσουν ένα έργο που αφαιρεί την λογική ηθική βάση των εξουσιαστικών μηχανισμών. Έτσι, η διαμεσολάβηση στην διάδοση του έργου του γίνεται κατά το μάλλον μέσω των ανεξάρτητων από την εξουσία διανοουμένων και θα μπορούσε να επεκταθεί περισσότερο μόνον εάν κάποιο κόμμα υιοθετήσει πραγματικά την άμεση δημοκρατία και ενισχυθεί και ο ρόλος των Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων. Η κριτική σκέψη του Καστοριάδη, δείχνοντας μια άλλη προοπτική για την ιστορία, έρχεται σε ρήξη με βασικές αντιλήψεις του Μαρξ και του μαρξισμού, αλλά και με όλη την φιλοσοφική παράδοση του Πλάτωνα, του Χέγκελ, του Νίτσε, του Χάιντεγκερ κ.α. 30 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Η έλλειψη εκλαΐκευσης στο μεγαλύτερο τμήμα του έργου του οφείλεται στο γεγονός ότι τα κόμματα εξουσίας συμπεριφέρονται ανασταλτικά, αν όχι εχθρικά προς τις ιδέες του, και αυτό βέβαια είναι αναμενόμενο μέσα από το ιεραρχικό σύστημα των κομμάτων. Και τούτο συμβαίνει, καθ’ όσον ο Καστοριάδης αποκαλύπτει τον σφετερισμό της εκπροσώπησης μέσα στο υφιστάμενο πολιτικό σύστημα που τα κόμματα και οι ηγεσίες τους εν πολλοίς εξυπηρετούν και αναπαράγουν, όταν βλέπουν την πολιτική κυρίως ως επάγγελμα. Δηλαδή έρχεται σε ρήξη με τις αντιλήψεις για την νομοτέλεια της ιστορίας και τον ετεροπροσδιορισμό των απόλυτων ιδεών, την λατρεία της εξουσίας, την δικαιολόγηση των πολέμων και των καταπιεστικών καθεστώτων. Ο Κ. αναδεικνύει με το φιλοσοφικό του έργο το γεγονός ότι «είμαστε υπεύθυνοι για την ιστορία μας» και ότι οι λαοί έχουν πάντοτε το επίπεδο των ηγετών που ταιριάζει στην κουλτούρα τους. Η ιστορία δεν είναι ένας χώρος προκαθορισμένος, με προδιαγεγραμμένη πορεία του ιστορικού γίγνεσθαι, αλλά ένας χώρος ανθρώπινης δημιουργίας άλλοτε θετικής και άλλοτε αρνητικής, ανάλογα με την ανθρώπινη θεσμίζουσα αντίληψη και φαντασία. «Όταν λέμε δημιουργία, δεν υπάρχει μόνο η δημιουργία “θετικών αξιών”, αλλά και η δημιουργία “αρνητικών αξιών”. Το Άουσβιτς και τα γκουλάνγκ είναι ανθρώπινες δημιουργίες, όπως ανθρώπινες δημιουργίες είναι και ο Παρθενώνας και τα “Principia Mathematica». Απέναντι στην αιτιοκρατική – «ντετερμινιστική» αντίληψη του ιστορικού γίγνεσθαι και την απόλυτη ερμηνευτική ιδέα της «πάλης των τάξεων», που βλέπει το πολιτικό υποκείμενο ως τη ΙΔΕΕΣ μαία της ιστορίας, ο Κ. αντιπαραθέτει την ιδέα της ατομικής και συλλογικής αυτονομίας, τον καθοριστικό ρόλο της ανθρώπινης δημιουργίας με βάση το φαντασιακό (παράδοση, γλώσσα, ήθη, έθιμα, φαντασιακές κοινωνικές σημασίες), αλλά και την επανάσταση ως έννοια ρητής αυτοθέσμισης της κοινωνίας. Τέσσερις λέξεις Τέσσερις λέξεις, τέσσερις έννοιες-κλειδιά χαρακτηρίζουν ολόκληρο το έργο του Κορνήλιου Καστοριάδη: ΦΑΝΤΑΣΙΑ, ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΟ, ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ, ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ. Η ΦΑΝΤΑΣΙΑ μπορεί να οδηγήσει τον άνθρωπο στην αυταπάρνηση, την θυσία και σε κάθε μεγαλειώδη δημιουργία, αλλά επίσης μπορεί να οδηγήσει στην παραφροσύνη, την διαστροφή και την τερατωδία. Χάρη σε αυτήν μπορούμε να δημιουργούμε. Χάρη σε αυτήν δημιουργήσαμε την τέχνη, την επιστήμη και την φιλοσοφία. Η φαντασία άλλοτε δεν γνωρίζει όρια, κανόνες, ηθικούς και λογικούς περιορισμούς και άλλοτε αυτοπεριχαρακώνεται μέσα σε θεσμούς και κανόνες που την οριοθετούν και την περιορίζουν. ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΑΝΤΑΣΙΑΚΟ είναι η πηγή των θεσμών που ρυθμίζουν και οργανώνουν την ζωή των ανθρώπων. Αυτό επίσης δημιουργεί κάτι πολύ σημαντικό: τις φαντασιακές κοινωνικές σημασίες. Οι φαντασιακές κοινωνικές σημασίες καθορίζουν τις αξίες μιας κοινωνίας, δηλαδή καθορίζουν τι είναι καλό και τι κακό, τι είναι αληθές και τι ψευδές, τι είναι δίκαιο και τι άδικο. Οι φαντασιακές κοινωνικές σημασίες δίνουν νόημα στην ζωή των ατόμων και τελικά δίνουν νόημα ακόμα και στον θάνατό τους. Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ νέων στοιχείων συνιστά την Ιστορία, που δεν είναι παρά η δημιουργία της μουσικής, της ζωγραφικής, της τέχνης, της φιλοσοφίας, της δημοκρατίας. Και φυσικά δεν μπορούμε να εξηγήσουμε με την σχέση αιτίας – αποτελέσματος την μουσική του Μπαχ ή του Μπετόβεν. Αυτή η μουσική είναι μεγάλη, διότι είναι πρωτότυπη. Και λέγοντας πρωτότυπη, σημαίνει ότι ακριβώς δεν μπορούμε να την εξηγήσουμε. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ είναι η στιγμή της ρήξης με την παράδοση και η δημιουργία νέων θεσμών. Η ρήξη αυτή παρατηρείται για πρώτη φορά στην αρχαία Ελλάδα (στις πόλεις που δημιούργησαν την δημοκρατία και την φιλοσοφία) και μετά, αφού μεσολάβησαν είκοσι αιώνες έκλειψης, ξεκίνησε για δεύτερη φορά στην Δυτική Ευρώπη (με την Αναγέννηση, τον Διαφωτισμό, το μεγάλο δημοκρατικό κίνημα χειραφέτησης, το εργατικό κίνημα κ.λπ.). Αυτά τα κινήματα –με το πρόταγμα της αυτονομίας– δημιούργησαν τις κάποιες ελευθερίες που διαθέτει η κοινωνία στην οποία ζούμε. «Όταν λέμε δημιουργία, δεν υπάρχει μόνο η δημιουργία “θετικών αξιών”, αλλά και η δημιουργία “αρνητικών αξιών”. Το Άουσβιτς και τα γκουλάνγκ είναι ανθρώπινες δημιουργίες, όπως ανθρώπινες δημιουργίες είναι και ο Παρθενώνας και τα “Principia Mathematica». • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 31 ΙΔΕΕΣ Η αρχαία ελληνική πόλις Κεντρική θέση ως πρότυπο και παράδειγμα στην αυτοθέσμιση της κοινωνίας για την σκέψη του Καστοριάδη έχει η ελληνική πόλις και η δημιουργία της δημοκρατίας με κορυφαίο δείγμα την αθηναϊκή δημοκρατία, διευκρινίζοντας ωστόσο ότι μόνο ως σπέρμα σκέψης μπορούμε να λάβουμε σήμερα το παράδειγμα της αθηναϊκής δημοκρατίας. Αυτό που επισημαίνεται είναι ότι «ο Αθηναίος πολίτης είναι ένας πολίτης για τον οποίο η τέχνη και η φιλοσοφία έχουν γίνει τρόπος ζωής». Αυτή είναι η αληθινή απάντηση, η συγκεκριμένη απάντηση της αρχαίας δημοκρατίας στο ερώτημα σχετικά με το «αντικείμενο» της πολιτικής θέσμισης. Επομένως το ερώτημα τι οφείλει να πραγματοποιήσει η θέσμιση της κοινωνίας, είναι ένα ερώτημα που απασχολούσε διαρκώς τους Έλληνες. Στην περίπτωση της Αθήνας, έδωσαν την εξής απάντηση: την δημιουργία ανθρώπινων όντων που ζουν μαζί με την ομορφιά, που ζουν μαζί με την σοφία και που αγαπούν το κοινό καλό. Αυτό το ιστορικό πρότυπο μας δείχνει ότι οι κοινωνίες μπορούν να αυτοπροσδιοριστούν, όταν το θελήσουν, και να δημιουργήσουν από μόνες τους τούς νόμους και τις αξίες μέσα στις οποίες θέλουν να ζήσουν. Διανοούμενοι και ιστορία Το εύρος και την οξύτητα της κριτικής σκέψης του Καστοριάδη, χάριν συντομίας, μπορούμε να συμπυκνώσουμε στο κεφάλαιο «Διανοούμενοι και ιστορία». Σε αυτό επισημαίνει την αξιοθρήνητη πλευρά της δραστηριότητας των διανοουμένων, που κυριαρχώντας με το έργο τους στις φαντασιακές σημασίες της κοινωνίας δεν προσέφεραν τίποτα περισσότερο από την νομιμοποίηση των υπαρχουσών εξουσιών. Π.χ. η αποθέωση της πραγματικότητας στο εγελιανό σύστημα (Χέγκελ) “ό,τι είναι πραγματικό είναι ορθολογικό” και από το Νίτσε η “αθωότητα του γίγνεσθαι”. Υπογραμμίζει χαρακτηριστικά: «Πρέπει κάποτε να τελειώνουμε με αυτό το εκκλησιαστικό, ακαδημαϊκό και λογοτεχνικό σέβας. Πρέπει τελικά να μιλήσουμε για την σύφιλη αυτής της οικογένειας, της οποίας προφανώς τα μισά μέλη πάσχουν από γενικευμένη παράλυση. Πρέπει να πιάσουμε από το αυτί τον θεολόγο, τον εγελιανό, το νιτσεϊκό, τον χαϊντεγκεριανό και να τους οδηγήσουμε στα στρατόπεδα της Κόλυμα, του Άουσβιτς, στα ρώσικα ψυχιατρεία, στις αίθουσες βασανιστηρίων της αργεντινής αστυνομίας και να απαιτήσουμε να μας εξηγήσουν εδώ και τώρα και δίχως υπεκφυγές το νόημα των εκφράσεων “πάσα εξουσία εκ Θεού”, “ό,τι είναι πραγματικό είναι ορθολογικό”, “αθωότητα του γίγνεσθαι” ή “η ψυχή ισοδυναμεί με την παρουσία των πραγμάτων”. Αυτό το φανταστικό αμάλγαμα παρουσιάζεται όταν ο διανοούμενος πετυχαίνει, ύψιστο κατόρθωμα, να συνδέσει την κριτική της πραγματικότητας με την λατρεία της δύναμης και της εξουσίας.» 32 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Εμείς μπορούμε να προσθέσουμε ότι πραγματικός διανοούμενος είναι εκείνος που αντιστέκεται στην λατρεία της εξουσίας, αγωνίζεται για την κοινωνική δικαιοσύνη, αναδεικνύει την γνώση της κοινωνικής απελευθέρωσης, την πρωτοτυπία και την καινοτομία στην ανθρώπινη δημιουργία. Ο Κ.Κ. δεν υπηρετεί απλώς αυτές τις αξίες με το έργο του, αλλά συμβάλλει στην διάγνωση της ιστορίας για να απαλλαγούμε από την «δουλεία» της παράδοσης στον κόσμο των ιδεών. Ο Κορνήλιος Καστοριάδης σπάει το φράγμα της αγοράς. Το πρώτο βιβλίο του Κ. Καστοριάδη που μεταφράζεται στα αγγλικά είναι γεγονός. Όχι όμως υπό την μεταφραστική επιμέλεια και την εκδοτική δύναμη ενός μεγάλου εκδοτικού οίκου, όπως θα ήταν το αναμενόμενο, αλλά δια μέσω μιας ιστοσελίδας αμερικανών αναρχικών. Στην εν λόγω σελίδα λοιπόν, την notbored.org, εμφανίστηκε η 444 σελίδων συλλογή κειμένων και άρθρων του διανοητή, της περιόδου 1979 – 1996, με τίτλο ‘Το Διογκούμενο κύμα της Ασημαντότητας (Ο μεγάλος ύπνος)’ (The Rising tide of Insignificancy / The big sleep) προκαλώντας έντονες αντιδράσεις τόσο από την οικογένεια Καστοριάδη που σχολίασε το γεγονός αρνητικά, όσο και από τον εκδοτικό οίκο Le Seuil που ήδη έχει κινήσει διαδικασίες προκειμένου να διασφαλίσει τα νόμιμα συμφέροντά του. Τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί μεγάλο ενδιαφέρον στην Αμερική γύρω από το έργο του Καστοριάδη. Ο καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου του Μέριλαντ, B. Parker, χαρακτήρισε τον Καστοριάδη ως «ένα φιλόσοφο που οι οπαδοί του Τζέφερσον, οι ριζοσπάστες δημοκρατικοί και οι προοδευτικοί θα έβρισκαν πολύ συμπαθή, αν τον διάβαζαν προσεχτικά”. Το πανεπιστήμιο του Στάνφορντ εξέδωσε το έργο Περί του «Νομοθέτη» του Πλάτωνα κι ετοιμάζει την έκδοση του έργου ‘Εικόνες του Προσλήψιμου’, το οποίο όμως ο άγνωστος μεταφραστής της αμερικανικής ιστοσελίδας δηλώνει ότι θα ανεβάσει πρώτος στο διαδίκτυο σύντομα, ενώ θα υπάρξει και συνέχεια με πολλά άλλα έργα του Καστοριάδη. ΙΔΕΕΣ Διάλογος περί του εθνικού εορτασμού για την Ελληνική Επανάσταση ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΠΑΣ • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 33 ΙΔΕΕΣ Η Αθηνά μαζί με τον καλό της φίλο Μενέλαο που είναι φιλόλογος, έχουν επιστρέψει στο σπίτι της Αθηνάς έπειτα από την παρακολούθηση μιας παρέλασης για την εθνική επέτειο της 25ης Μαρτίου. ME: Τι κατάντια είναι αυτή; ΑΘ: Τι εννοείς Μενέλαε; ΜΕ: Σιγά-σιγά οι νέες γενιές θα ξεχάσουν ακόμη και τον λόγο που γιορτάζουμε την 25η Μαρτίου. Είναι μια σημαντική εθνική εορτή, οπού τιμάμε τους προγόνους μας. Εκείνοι έδωσαν την ζωή τους για να υπερασπιστούν ιδανικά και για να είμαστε σήμερα εμείς ελεύθεροι. AΘ: Συμφωνώ ως προς τις ιδέες και τα ιδανικά που τις συνοδεύουν. Είναι όμως προς διερεύνηση αν αυτές οι ιδέες έχουν πραγματωθεί επί του πρακτέου από τότε ή μένουν απλά κούφιες. ME: Μα γι’ αυτόν τον λόγο έχουμε τελετουργίες! Για να μην ξεχνάμε αυτές τις ιδέες! AΘ: Με αφορμή την τελετουργία της παρέλασης που παρακολουθήσαμε σήμερα, η μνημοσύνη με κάλεσε για να αρχίσω να θυμάμαι... Πόσο σημαντική ήταν η Φιλική Εταιρεία για την απελευθέρωση των Ελλήνων; ΜΕ: Μεγάλης σημασίας! Αυτή η οργάνωση προετοίμαζε σιωπηλά τον αγώνα για την επανάσταση με μέλη όπως ο Εμμανουήλ Ξανθός. AΘ: Θύμισέ μου κάτι... Ποιοι συνεργάζονταν από το μέρος των Ελλήνων με την κορωνίδα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας; ΜΕ: Οι δημογέροντες εκπροσωπούσαν τους μη χριστιανικούς πληθυσμούς σε θέματα οικονομικής διοικητικής και νομικής τάξης. Η εκκλησία επίσης έπαιξε μεγάλο ρόλο στην διατήρηση της ηθικής, της θρησκευτικής και της πολιτισμικής συνοχής. AΘ: Τα πατριαρχικά αξιώματα εκχωρούνταν από τον Σουλτάνο έπειτα από πλειστηριασμούς. Σωστά; ΜΕ: Ναι... και τι έγινε με αυτό; ΑΘ: Παράλληλα εκείνη την εποχή οι άνθρωποι που ταλανίζονταν από την φορολογία, άφηναν επίσης την ιδιοκτησία τους στην εκκλησία με την υπόσχεση για έναν καλύτερο κόσμο στον παράδεισο – σωστά; Σιγά-σιγά οι νέες γενιές θα ξεχάσουν ακόμη και τον λόγο που γιορτάζουμε την 25η Μαρτίου. Είναι μια σημαντική εθνική εορτή, οπού τιμάμε τους προγόνους μας. Εκείνοι έδωσαν την ζωή τους για να υπερασπιστούν ιδανικά και για να είμαστε σήμερα εμείς ελεύθεροι. νοιάζονται για το πώς θα λάβουν οικονομική ενίσχυση από τους πιστούς. Μετά την φυγή των Οθωμανών από την Ελλάδα, παραχωρήθηκαν από εκείνους κάποια κτήματα στην εκκλησία. Ισχύει αυτό; ΜΕ: Ναι, ισχύει.. AΘ: Ο Ιωάννης Καποδίστριας συμφωνείς ότι ήταν ο μοναδικός άξιος κυβερνήτης που παρουσιάστηκε στην ιστορία; ΜΕ: Ναι φυσικά.. δεν ξέρω πού το πας όμως! AΘ: Απ’ ό,τι γνωρίζουμε ήθελε να προσχωρήσει σε μια δίκαιη ανακατανομή της γης και να έχει κανείς μια έκταση γης για να καλλιεργεί. Αυτό όμως δεν άρεσε στην οικογένεια Μαυρομιχάλη, μέλη της οποίας τον δολοφόνησαν, λόγω του ότι θα έχαναν τα προνόμια που είχαν στην κατοχή γης. Σωστά; Εν πρώτοις λίγα, σχεδόν επιγραμματικά, για τον άνθρωπο και τη ΜΕ: Ναι, αλλά σε αυτό υποκινήθηκαν από τους Άγγλους... Εκείνοι είναι υπαίτιοι! δράση του. Ο Θεόφιλος Καΐρης (1784-1853), καταγόμενος από ΜΕ: Ναι, έτσι γίνονταν.. Και εσύ σαν το καινούργιο ρεύμα είσαι AΘ: Έχουμε αποδείξεις ότι είναι υπαίτιοι; διδάσκαλος που θέλεις να τα ισοπεδώσεις παλαιάόλα.. οικογένεια της Άνδρου, υπήρξε προεπαναστατικά Όχι, αλλά ο Καποδίστριας ήταν με τους Ρώσους, κάτι που AΘ: Μπορεί και να έχεις στη δίκιο, Σχολή αλλά θα ήθελα τελειώσω τον ΜΕ: τωνναΚυδωνιών, συμμετείχε στον Αγώνα, τραυματισθείς προφανώς θα ενοχλούσε την Αγγλική κυβέρνηση. συλλογισμό μου για να αποδειχτεί αν έχω την πρόθεση να καιφορείς εξελέγη επανειλημμένα ‘παραστάτης’ της Άνδρου στις τα ισοπεδώσω όλα. Οιμάλιστα, εκκλησιαστικοί δεν παρήγαγαν κάποιο έργο για να μισθωθούν και να ξεπληρώσουν τα AΘ: Ακόμη και αν εκμεταλλεύτηκαν οι Άγγλοι, όπως λες, την εμΕθνικέςφύλια Συνελεύσεις. διαμάχη των Ελλήνων, εμείς οφείλουμε να σταθούμε αξιώματα που αγόραζαν με αποτέλεσμα να αναγκάζονται να στα δικά μας προβλήματα και όχι να τα θάβουμε αποδίδο- 34 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΙΔΕΕΣ ντας τις ευθύνες στους άλλους. Έτσι δεν είναι; ΜΕ: Ναι, έτσι είναι.. AΘ: Αν ο καθένας είχε ένα κομμάτι γης να εργαστεί και υπήρχε ένα στοιχείο κατάλοιπο του φεουδαρχισμού, δεν θα άρχιζαν οι άνθρωποι στην Ελλάδα να μην φθονούν ο ένας τον άλλο; ΜΕ: Αυτό είναι αλήθεια.. AΘ: Η Φιλική Εταιρεία έχω πληροφορηθεί από έναν πελάτη μου που είναι έμπορος τέχνης στην Ιταλία, ότι έλκει την καταγωγή της από τις πρώτες τεκτονικές στοές που ιδρύθηκαν στην Ιταλία, οπού εμπλέκονται και οι Καρμπονάροι που έχουν σχέση με την Γαλλική επανάσταση. Το πνεύμα λοιπόν αυτό ήρθε και στην Ελλάδα, αλλά δεν ξεπεράστηκε η θεοκρατία, εφόσον ο κλήρος είναι κοσμικός.. Συμφωνείς; ΜΕ: Ναι... Αλλά έπαιξε μεγάλο ρόλο στην επανάσταση. AΘ: Η Καινή Διαθήκη μας διδάσκει πως το αρχέτυπο του θεανθρώπου που είναι ο Χριστός, δεν ενδιαφέρεται για υλικά αγαθά παρά μόνο για να πραγματώσει τον λόγο του Θεού. Σύμφωνα με την διδασκαλία του οι ιερείς θα έπρεπε να νοιάζονται για τα προς το ζην, χωρίς να επιδιώκουν τα αγαθά που επιδιώκει ο κάθε κοσμικός. Συμφωνείς; ΜΕ: Τότε όλοι πρέπει να γίνουν μοναχοί... Δεν γίνεται αυτό. Είναι ακραίο! AΘ: Μπορούν να ζουν από τις εισφορές των πιστών με ένα πιάτο φαγητό και ένα σπίτι. Αν έχουν σύζυγο, δεν είναι ανάγκη οι πιστοί να συνεισφέρουν και για αυτήν, αλλά μπορεί να βρει μια εργασία. Αν έχουν παιδιά καταλαβαίνεις ότι μεγαλώνει το βάρος για το χρηματικό αντίτιμο των εισφορών. Αν κάποιος αφιερώνεται στα πνευματικά αποφασίζει να μην ακολουθήσει κάτι κοσμικό… Θεωρείς ότι μπορούμε να λέμε ότι έχουμε περάσει στον διαφωτισμό χωρίς να έχει χωριστεί το κράτος από την εκκλησία; ΜΕ: Αυτό πρέπει να γίνει και όσο αυτό που λες για τους ιερείς θα συμφωνήσω, αν και είναι δύσκολο να το κάνουν. AΘ: Σήμερα έχουμε επιβαρυνθεί με μια τεράστια φορολογία, από ένα αντι-παραγωγικό κράτος ενώ ακόμη λειτουργούμε σαν μια φατρία. Είναι έτσι ή δεν είναι; ΜΕ: Ναι, είναι.. AΘ: Μήπως εμείς που είμαστε οι παλιότερες γενιές, αναπαράγουμε το καθεστώς του οποίου γιορτάζουμε την απομάκρυνση; ΜΕ: Δυστυχώς, συμβαίνει αυτό. AΘ: Μήπως εμείς βάζουμε τα υλικά μας συμφέροντα πάνω από το αγαθό του συνόλου αντίθετα με έναν Καποδίστρια; ΜΕ: Μην μου τα λες αυτά... Νευριάζω! AΘ: Γιατί νευριάζεις; ΜΕ: Επειδή ο εαυτός μου αυτήν την στιγμή είναι μεγαλύτερος εχθρός για την πατρίδα από ό,τι οι Τούρκοι.. Επιλογές Είχε φουσκοθαλασσιά… Θυμόμουν ττο δρόμο για την παραλία. Διασχίσαμε τον κήπο, χωρίς να δίνουμε σημασία στις παράξενες σκιές που μας έφραζαν το δρόμο. Κρατούσα σφιχτά τον Ευγένιο απ’ το χέρι, κατηφορίσαμε το λασπωμένο μονοπάτι που οδηγεί προς τον ορμίσκο. Είχε φουσκοθαλασσιά. Καθίσαμε πάνω σ’ ένα βράχο, βλέπαμε το φάρο, την ασημένια θάλασσα, το φεγγάρι, τον σχεδόν πράσινο κι απέραντο ουρανό, τ’ αστραφτερά σκαριά από τα σκάφη αναψυχής που μένουν όλο το χειμώνα στο αβέβαιο καταφύγιο του λιμανιού. Γύρω από τον κόλπο, τα μικρά φωτάκι των σπιτιών και των καφενείων των ανθρώπων, των αυτοκινήτων και των φανοστατών τού παραλιακού δρόμου λαμπύριζαν σαν μάτια λύκου μέσα στη νύχτα. Κατά μήκος του μόλου, ήταν δυο αλιευτικά. Στην άκρη, μου φάνηκε ότι διέκρινα τις σφιχταγκαλιασμένες σιλουέτες δυο ερωτευμένων που ακουμπούσαν με την πλάτη στη σημαδούρα, αλλά δε θα έβαζα και το χέρι μου στη φωτιά, έχω την τάση να βλέπω παντού ερωτευμένους. Μείναμε καθιστοί για αρκετή ώρα, ενώ τα μάτια μας έτσουζαν από το έντονο κοίταγμα προς το αστραφτερό σκοτάδι, κρατώντας ο ένας το χέρι του άλλου, νιώθοντας τα δόντια μας να τρίζουν απ’ το κρύο. Ζενεβιέβ Μπριζάκ, Η μητέρα του Ευγένιου. Μετάφραση: Ιω΄ννα Παπασπυρίδου. Εκδόσεις Πατάκη 1999. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 35 ΙΣΤΟΡΙΑ Η συμβολή των προεστών της Πελοποννήσου στην έκρηξη της Επανάστασης του 1821 ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Θ. ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ 36 Η αυτοδιοίκηση είναι ένας πανάρχαιος θεσμός, τον οποίο δημιούργησαν οι άνθρωποι για την επίλυση των προβλημάτων που τους απασχολούσαν και των κινδύνων που αντιμετώπιζαν. Το τελειότερο σύστημα αυτοδιοίκησης τα χρόνια της τουρκοκρατίας είχε διαμορφωθεί στην Πελοπόννησο. Όπως είναι γνωστό, για την προέλευση του θεσμού των κοινοτήτων υπάρχουν διάφορες απόψεις, κάποιες που υποστηρίζουν ότι η αρχή τους ανάγεται στην αρχαιότητα και τα Βυζαντινά χρόνια, και άλλες που τη θεωρούν δημιούργημα των χρόνων της δουλείας. •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΙΣΤΟΡΙΑ Β έβαιο είναι ότι οι Τούρκοι κατακτητές τις αντιλαμβάνονταν σαν φορολογικές μονάδες υπεύθυνες για τη συγκέντρωση των φόρων που έπρεπε να καταβάλλουν οι υπόδουλοι. Για την περίοδο της πρώτης τουρκοκρατίας οι πηγές για την ιστορία της αυτοδιοίκησης είναι λιγοστές. Αφθονότερες υπάρχουν για την περίοδο της βενετοκρατίας και της δεύτερης τουρκοκρατίας, παρά το γεγονός ότι οι ιστορικές περιπέτειες του τόπου εξαφάνισαν το μέγιστο μέρος τους. Η περίοδος της δεύτερης Τουρκοκρατίας είναι καθοριστική για την παγίωση και λειτουργία της αυτοδιοίκησης. Οι Βενετοί (1685-1715) είχαν δημιουργήσει δικές τους κοινότητες, τις οποίες διοικούσαν άτομα που προέρχονταν από φιλοβενετικές οικογένειες. Τότε τέθηκαν και οι βάσεις για τη δημιουργία των ισχυρών αρχοντικών οικογενειών, των τζακιών, όπως τα αποκαλούμε σήμερα. Με την επάνοδο των Τούρκων δόθηκαν στους προεστούς ποικίλα προνόμια, με κυριότερο την ενισχυμένη αυτοδιοίκηση. Την περίοδο αυτή, και μέχρι την έκρηξη της Επανάστασης, ο Κανέλλος Δεληγιάννης αποκαλεί «καλόν καιρόν». Κατά τόπους αναδεικνύονται ισχυροί αυτοδιοικητικοί παράγοντες, όπως οι Σισίνηδες στην Ηλεία, οι Ρέντηδες στην Κορινθία, οι Περρουκαίοι στο Άργος, οι Δεληγιανναίοι στη Γορτυνία, οι Βαρβογλαίοι και οι Κουγιάδες στην Τριπολιτσά, οι Μπενάκηδες στην Καλαμάτα, οι Κρεββατάδες στον Μυστρά και άλλοι. Σημειώνουμε ότι ισχυροί προεστοί προέρχονταν από την Αχαΐα και ιδιαίτερα την επαρχία των Καλαβρύτων με προεξάρχοντες αυτούς που ανήκαν στις οικογένειες Χαραλάμπη, Ζαΐμη, Θεοχαρόπουλου, Μουρτογιάννη και Φωτήλα. Αφήσαμε επίτηδες τελευταία την αναφορά των Αχαιών, και περισσότερο των Καλαβρυτινών προεστών, γιατί από τη δική τους δράση προήλθαν οι ενέργειες που οδήγησαν στο δρόμο της Επανάστασης. Αν θελήσουμε να εξηγήσουμε τον ρόλο των προεστών στις επαναστατικές διαδικασίες, πρέπει να επισημάνουμε ότι αυτοί δεν επαναστάτησαν για πρώτη φορά το 1821. Στον προεστό της Καλαμάτας Παν. Μπενάκη απευθύνθηκαν οι Ρώσσοι, προκειμένου να εξεγερθούν οι Πελοποννήσιοι το 1769 (Ορλωφικά), κι αυτός κινητοποίησε τους άλλους Πελοποννήσιους προεστούς και κλέφτες. Η πολιτική και οικονομική τους άνοδος και η διαφαινόμενη συρρίκνωση της ισχύος των Τούρκων αγιάνηδων αποτέλεσε το εκρηκτικό μείγμα που άναψε τη θρυαλλίδα της εξέγερσης. Η παλαιομαρξιστική ιστοριογραφία υπερτονίζει την καταπίεση και εκμετάλλευση που υφίστατο ο απλός λαός από τους προεστούς. Αυτό, όμως, δεν είναι βέβαιο ότι συνέβαινε σε ευρεία κλίμακα. Ο θεσμός της δημογεροντίας δεν δημιουργήθηκε τυχαία και υπήρχαν πολλοί όροι που τον εξέτρεφαν και συντηρούσαν. Ο αείμνηστος ιστορικός και ακαδημαϊκός Μιχ. Β. Σακελλαρίου ορθότατα έβαλε τα πράγματα στη σωστή τους βάση. Όπως έγραψε, οι προεστοί «ήντλουν τας οικονομικάς των δυνάμεις από τους ομοεθνείς των, τους μόνους εκμεταλλευσίμους. [...] Δια του τρόπου τούτου ενίσχυσαν την εθνικήν αντοχήν και προπαρεσκεύασαν την εθνικήν αποκατάστασιν. Η ιστορία δεν δύναται να ηθικολογεί”. Όλοι σχεδόν οι προεστοί της Πελοποννήσου είχαν μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία. Σύμφωνα με κάποιες μαρτυρίες, ήδη από τις αρχές του 1820 είχαν αρχίσει να συγκεντρώνουν χρήματα και άλλα εφόδια για τον αναμενόμενο επαναστατικό αγώνα. Και, βεβαίως, θορυβήθηκαν από την άφιξη (19.10.1820) του νέου διοικητή του Μοριά (Μόρα Βαλεσί) Χουρσίτ Πασά, ο οποίος είχε σταλεί για να προλάβει τυχόν επαναστατικές ενέργειες. Από τις αρχές του 1821 τα γεγονότα εξελίσσονται με απρόβλεπτο ρυθμό και επιταχύνεται η πορεία προς την εξέγερση. Την 1η Ιανουαρίου 1821 φθάνει στην Πελοπόννησο ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δικαίος ή Παπαφλέσσας ως απεσταλμένος της αρχής της Φιλικής Εταιρείας για να προετοιμάσει την εξέγερση. Ήταν προσωπικότητα δυναμική, ορμητική, θυελλώδης αλλά όχι τόσο ομαλή και, κυρίως, μη αποδεκτή. Οι προεστοί σκέφτηκαν αρχικά να τον περιορίσουν αλλά δεν τα κατάφεραν και προσπάθησαν να τον εξοντώσουν σε περίπτωση που δεν πειθόταν να περιοριστεί. Αμέσως μετά την άφιξή του άρχισε να κάνει επαφές με Φιλικούς και να τους προετοιμάζει για την εκτέλεση των σχεδίων του. Με πρόσκληση των προεστών ήρθε στη Βοστίτσα (σημερινό Αίγιο), όπου συγκλήθηκε μυστική συνέλευση για να ληφθούν αποφάσεις περί του πρακτέου (26-29.1.1821). Εκεί παρουσίασε την εξέγερση ως επικείμενη, καλά οργανωμένη και προστατευόμενη από μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη, εννοώντας τη Ρωσία. Σε πέντε λογικά ερωτήματα που του έθεσε ο Παλαιών Πατρών Γερμανός δεν μπορούσε να δώσει θετική απάντηση. Η δυναμική του στάση και το ότι φαινόταν ότι δεν υπολόγιζε το κόστος για τον τόπο, προκάλεσε την αντίδραση κάποιων συνέδρων που του μίλησαν με αυστηρό ύφος. Ο Ανδρέας Ζαΐμης χαρακτήρισε τα επιχειρήματά του «άστατα, απελπισμένα, ιδιοτελή και σχεδόν μπερμπάντικα». Ισχυρή επιφύλαξη διατυπώθηκε και από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, οι δε σύνεδροι χαρακτήρισαν τις προτάσεις του ως πράγματα «μηδαμινώτατα, σαθρά, απελπισμένα». Τους βαθύτερους φόβους των προεστών εξέφρασε ο ισχυρός και σοβαρός καλαβρυτινός προεστός Σωτήρης Χαραλάμπης, ο οποίος δέχθηκε υποθετικά ως πραγματοποιήσιμα τα λεχθέντα του Παπαφλέσσα, αλλά κατέληξε διατυπώνοντας την απόκρυφη σκέψη του: «Hμείς εδώ… εις ποιον θα παραδοθώμεν, ποίον θα έχωμεν ανώτερον; Ο ραγιάς ευθύς αφού πάρη τα όπλα, δεν θα μας ακούη και δεν θα μας • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 37 ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ λοι «δειλιάσαντες» και άλλοι για να διασκεδάσουν τις υποψίες των Τούρκων, αρκετοί από διάφορες επαρχίες της Πελοποννήσου, όμως δεν προσήλθαν οι σημαντικότεροι Αχαιοί, οι οποίοι κινήθηκαν προς τα Καλάβρυτα. Η άρνησή τους, με διάφορες προφάσεις, να μην υπακούσουν στη διαταγή της εξουσίας είναι αυτόχρημα επαναστατική πράξη και σηματοδοτεί την επανάσταση (Aufstand). Την 10η Μαρτίου μετέβησαν στη μονή της Αγίας Λαύρας. ΄Ηδη όμως από την 7η του ίδιου μήνα είχαν πάρει την οριστική τους απόφαση. Σε επιστολή τους προς τον Κανέλλο Δεληγιάννη λέγουν ότι δεν ενόμιζαν συμφέρουσα την προσέλευσή τους στην Τριπολιτσά, «δια να μη ριψοκινδυνεύσωμεν, εν καιρώ όπου αι ελπίδαι μας είναι εγγύς, και οποὺ βλέπομεν ότι η κίνησις του σκοπού οργανίζεται, καθώς η Βλαχία αποσκίρτησεν και η Ρούμελη όλη ετοιμάσθη και περιμένει την οδηγίαν μας εις το να κινηθή [...]. Η ανάγκη ούτως υπαγορεύει και η θεία πρόνοια ελπίζομεν να μη μας αφήση κατησχυμμένους». Το έγγραφο έγραψε ιδιοχείρως ο Παλαιών Πατρών Γερμανός και το υπέγραψε ο ίδιος, ο επίσκοπος Κερνίτσης Προκόπιος και οι προεστοί Σωτήρης Χαραλάμπης, Ανδρέας Ζαΐμης Ασημάκης Φωτήλας και Σωτήριος Θεοχαρόπουλος. Προεστός του 18ου αιώνα με την επίσημη στολή του. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αθήνα. σέβεται». Εξέφρασε έτσι τον βαθύτερο φόβο και την αγωνία της τάξης του. Οι σύνεδροι έκριναν την εποχή όχι κατάλληλη για επανάσταση. αποφάσισαν να μη δώσουν αφορμή υποψίας στους Τούρκους και να συγκεντρώσουν πληροφορίες για τις διαθέσεις της Ρωσίας, των Ευρωπαίων και των άλλων ελληνικών περιοχών (νησιά). Ο Παπαφλέσσας υποχρεώθηκε να περιοριστεί στην ιδιαίτερη πατρίδα του χωρίς να δημιουργεί προβλήματα μέχρι να ξεκινήσει ο αγώνας. Όμως τα γεγονότα έτρεχαν με μεγάλη ταχύτητα. Όταν οι Τούρκοι αντιλήφθηκαν ότι υπήρχε επαναστατικός αναβρασμός που θα οδηγούσε σε σύγκρουση, σκέφτηκαν να καλέσουν στην Τριπολιτσά τους προεστούς και αρχιερείς σκοπεύοντας να τους κρατήσουν ως ομήρους. Επιστολή-πρόσκληση εστάλη (16.2.1821) από τον δραγομάνο του Μορέως Σταυράκη (Ιωβίκη) και τους μοραγιάνηδες Αλέξιο Οικονόμο (Παπαλέξη), Σωτήρο Κουγιά και Θεόδωρο Παπαγιαννόπουλο (Δεληγιάννη). Τον Ιανουάριο του 1821 η Υψηλή Πύλη έστειλε μυστική διαταγή για τη θανάτωση των ηγετών του πελοποννησιακού λαού. Από τους προσκληθέντες προσήλθαν αυθορμήτως, άλ38 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Στην Αγία Λαύρα οι συσκεπτόμενοι προεστοί και αρχιερείς προσπαθούσαν να βρουν κάποια διέξοδο και, εν ανάγκη, τόπο καταφυγής. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός συνοψίζει τις αποφάσεις που λήφθηκαν στην Αγία Λαύρα: «απεφάσισαν να μη δώσωσι αιτίαν τινά αλλά να μένωσι, έως ού να ίδωσι τα πράγματα». Είναι διστακτικοί και «πεφοβισμένοι», περισσότερο ο Παλαιών Πατρών Γερμανός και ο Ανδρέας Ζαΐμης, όμως ο Ασημάκης Φωτήλας «πνέων την ελευθερίαν της πατρίδος» και με την υποστήριξη του Σωτήρη Χαραλάμπη πρότεινε την άμεση έναρξη της Επανάστασης. Κάποια λόγια του μας μεταφέρει ο Φωτάκος: «Ό,τι εδυνήθημεν εκάναμε μέχρι τούδε και αρκετά εμακρύναμεν τον καιρόν, αλλ’ εις το εξής οι Τούρκοι δεν μας πιστεύουν, όσον και αν προσπαθήσωμεν να τους γελάσωμεν[...] Αλλ’ η γνώμη μου είναι να πιάσωμε τα όπλα και ο Θεός ας μας βοηθήση, και ό,τι γίνη ας γίνη”. Αυτή ήταν η τελευταία απόφασή τους και οι περισσότεροι ασπάστηκαν τη σκέψη για έναρξη του πολέμου. Η παραμονή των Αχαιών στο μοναστήρι δεν παρατάθηκε πέρα από τις 14 Μαρτίου. Ύστερα όλοι αυτοί σκόρπισαν σε διάφορα ασφαλή μέρη αναμένοντας την εξέλιξη των πραγμάτων. Στην Αγία Λαύρα είχε ληφθεί απόφαση και για στρατολογία. είχαν συγκεντρωθεί ένοπλα σώματα που τις επόμενες ημέρες πολιόρκησαν τους Τούρκους στους πύργους της πόλης. Στο μοναστήρι αυτό είχαν προσέλθει και οι Πετιμεζαίοι με 40 άνδρες. Ακριβώς την 14η Μαρτίου αρχίζουν να σημειώνονται διάφορα επαναστατικά επεισόδια με πρώτο αυτό του Νικολάου Σολιώτη στο Αγρίδι της Νωνάκριδας. Ακολουθούν και άλλα επεισόδια σε διάφορα μέρη της επαρχίας Καλαβρύτων με επιθέσεις κατά τουρκικών αποσπασμάτων. Το σημαντικότερο από όλα ήταν η -με εντολή του Ασημ. Ζαΐμη- ενέδρα των Χοντρογιανναίων ΙΣΤΟΡΙΑ στη Χελωνοσπηλιά της Λυκούριας, όπου επιτέθηκαν και λεηλάτησαν τη συνοδεία του τραπεζίτη (=τοκογλύφου) Νικολάου Ταμπακόπουλου, ο οποίος συνοδευόταν για την ασφάλεια του από τον Λαλιώτη Σεϊντή. Σκοπός των επιτεθέντων ήταν η αφαίρεση ομολόγων τα οποία είχε υπογράψει ο Ασημάκης Ζαΐμης για την εξυπηρέτηση φορολογικών αναγκών της επαρχίας Καλαβρύτων. Ο Ταμπακόπουλος με τον Σεϊντή κατάφεραν να ξεφύγουν από την ενέδρα και να φτάσουν ο μεν πρώτος στην πατρίδα του Βυτίνα και ο συνοδός του στην Τριπολιτσά. Το επεισόδιο αυτό υπαγορεύτηκε από απόκρυφες σκέψεις του Ασημάκη Ζαΐμη, όμως από τους Τούρκους εξελήφθη ως καθαρά επαναστατικό. Τα επεισόδια των Καλαβρύτων ο Ιωάννης Φιλήμων χαρακτηρίζει ως ληστρικά κινήματα και ο Αμβρόσιος Φραντζής ως «όχι δημοσίως γεγονότα αποστατικά». Ως μη επαναστατικά τα χαρακτηρίζει και Σπυρίδων Τρικούπης, ο οποίος, ωστόσο, αναγνωρίζει ότι αύξησαν «τας δίκαιας υποψίας των Οθωμανών». Ο Ιωάννης Φιλήμων αποδίδει τις επιθέσεις αυτές στους Καλαβρυτινούς προεστούς και τους αναγνωρίζει «την τιμήν του πρωταθλητού». Τέλος, ο αείμνηστος καθηγητής Απόστολος Δασκαλάκης χαρακτηρίζει τα επεισόδια ως «προανάκρουσμα της εν συνεχεία ραγδαίας εξελίξεως των καθαυτό επαναστατικών γεγονότων». Ύστερα από αυτά η εξέγερση γενικεύεται. Συγκροτείται το Αχαϊκό Διευθυντήριο στην Πάτρα, η Μεσσηνιακή Γερουσία στην Καλαμάτα και, γενικά, άναψε πραγματικά η φωτιά του πολέμου σε όλες τις πελοποννησιακές επαρχίες. Μαρτυρία του Εμμανουήλ Ξάνθου, του εκ των ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας, είναι χαρακτηριστική και σημαντικότατη: «Η επανάστασις εις την Πελοπόννησον ενεψυχώθη και ενεθαρρύνθη παρά των προεστώτων και άλλων τινών κτηματιών και εμπόρων, και πρώτοι τούτων εσήκωσαν εις τα όπλα και ενεθάρρυναν τον λαόν, καθώς και όλοι σχεδόν οι εκ του ιερατικού τάγματος, άνευ των οποίων, ποτέ ο λαός δεν ήθελε κινηθή ή ηδύνατο να ευδοκιμήση» Υπάρχει προσπάθεια να μειωθεί ο ρόλος των προϊσταμένων στην έκρηξη της Επανάστασης και σαν μέσο χρησιμοποιείται ο θρύλος της Αγίας Λαύρας. Δεν θα ασχοληθούμε με το θέμα της υψώσεως του λαβάρου από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, αν και υπάρχουν μαρτυρίες επ’ αυτού. Χρειάζονται πολλοί τόνοι γεγονότων για να δημιουργηθεί ένας θρύλος, ο οποίος ριζώνει στην ψυχή και το πνεύμα του λαού. Οι αρνητές της Αγίας Λαύρας έχουν ποικίλα κίνητρα: πολιτικά (αφού δεν συμμετείχε ο απλός λαός), τοπικιστικά και συμμόρφωσης στα κελεύσματα που απορρέουν από ποικίλες ψευδο-επιστημονικές θεωρήσεις και τις επιδιώξεις μιας Νέας Τάξης πραγμάτων που υπεισέρχεται σε θέματα ιστορίας, παιδείας και πολιτισμού. Επιπλέον επιδιώκεται να σμικρυνθεί ή και να απαλειφθεί ο ρόλος του κλήρου στις δύσκολες και κρίσιμες στιγμές που προηγήθηκαν της Επανάστασης. Η μαρτυρία του Εμμανουήλ Ξάνθου, του εκ των ιδρυτών της Φιλικής Εταιρείας, είναι χαρακτηριστική και σημαντικότατη: «Η επανάστασις εις την Πελοπόννησον ενεψυχώθη και ενεθαρρύνθη παρά των προεστώτων και άλλων τινών κτηματιών και εμπόρων, και πρώτοι τούτων εσήκωσαν εις τα όπλα και ενεθάρρυναν τον λαόν, καθώς και όλοι σχεδόν οι εκ του ιερατικού τάγματος, άνευ των οποίων, ποτέ ο λαός δεν ήθελε κινηθή ή ηδύνατο να ευδοκιμήση». Αναπόφευκτα, θα τεθεί εν τέλει και το ερώτημα: ο απλός λαός πώς κινήθηκε κατά την έκρηξη της Επανάστασης; Στο ερώτημα αυτό απήντησε ο Παπαφλέσσας, ο οποίος δεν είχε ταχθεί με το μέρος των προεστών ήδη από τη στιγμή που πάτησε το πόδι του στην Πελοπόννησο: «Εγώ δεν εφανταζόμην και εκήρυξα ότι οι Πελοποννήσιοι με τα ξύλα θε να διώξουν τους Τούρκους, αλλ’ ευρέθην ηπατημένος». «ΗπατηΕν κατακλείδι θα αναρωτηθούμε αν οι προεστοί συνέβαλαν μένοι» ευρέθησαν και αυτοί που υποστήριζαν ότι για να οδηγηουσιωδώς στην προετοιμασία και έκρηξη της επανάστασης, θούμε στην επανάσταση έπρεπε πρώτα να διαφωτιστεί ο λαός γιατί και σήμερα ακόμα, παρά την πρόοδο της επιστημονικής έρευνας, υποστηρίζεται ότι όχι μόνο δεν συνέβαλαν αλλά και με την πρόοδο της παιδείας και τη διάδοση των ευρωπαϊκών κράτησαν αντιδραστική θέση. Επικρατούν σε όχι μικρή κλίμακα ιδεών και αξιών στον ελληνικό χώρο. Όμως η ιστορία έχει δικούς του της νόμους. Και,του τότε, ένα ορμητικό ποτάμι συμπαρέσυρε ακραίες απόψεις, προερχόμενες κυρίως από τον χώροτης των Η Μεγάλη Σκάλα Όπερας Παρισιού τους προεστούς, τον λαό και γενικότερα όλους τους ορθόδοστρατευμένων ιστορικών, οι οποίες επηρεάζουν μη δυνάΣαρλτους Γκαρνιέ (1861–75) (1861–75). μενους να καταφύγουν στις ιστορικές πηγές, που είναι οι μόνοι ξους Έλληνες στον αγώνα για την απόκτηση της χιλιάκριβης λευτεριάς τους. αψευδείς μάρτυρες των γεγονότων. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 39 ΜΟΡΦΕΣ Ανδρόνικος / Νίκανδρος Νούκιος Δυό ή τρία πράγματα που γνωρίζω γι΄ αυτόν (δάνειο αντλημένο από τίτλο ταινίας του Ζαν Λικ Γκοντάρ) ΜΑΡΙΑ ΠΑΝ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ 40 Σχετικά πρόσφατα αναδύθηκε στην ειδησεογραφική νεοελληνική πραγματικότητα ο κερκυραίος λόγιος του 16ου αι. Ανδρόνικος ή Νίκανδρος Νούκιος με αφορμή την έκδοση του περιηγητικού κειμένου του στην Ευρώπη της εποχής εκείνης (εκδόσεις Άγρα). •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΜΟΡΦΕΣ Ο ι θερμές κριτικές πρόσληψης του εκδοτικού εγχειρήματος (όσες τουλάχιστον υπέπεσαν στην αντίληψή μου) επιβεβαιώνουν τη σημασία της έκδοσης που οφείλεται στον μόχθο του καθηγητή Paolo Odorico και των συνεργατών του (βλ. βιβλιοκρισίες των Τίνα Μανδηλαρά,4-12-2021, https://www.lifo.gr/culture/vivlio/taxidistin-ellada-kai-tin-eyropi-toy-dekatoy-ektoy-aiona . https:// tetartopress.gr/nikandros-noykios-taxidi-stin-esperia/, 16-122021. Κυριακή Μπεϊόγλου, 24-12-2021, https://www.efsyn. gr/nisides/324984_o-agnostos-ellinas-tis-esperias. Μάρω Βασιλειάδου, 16/1/2022, https://www.kathimerini.gr/culture/ books/561671389/o-paolo-ontoriko-stin-k-enas-ellinas-stidysi/. Ο κ. Odorico παρουσιάζει συνοπτικά στην εισαγωγή του και ορισμένα ψιχία, ελάχιστα, όπως τονίζει, που είναι γνωστά για τη βιοτή του συγγραφέα, μεταξύ αυτών και τους τίτλους δύο άλλων κειμένων που συνδέονται με τον Νούκιο. Συμβαίνει να έχω ασχοληθεί και με τα δύο αυτά έργα, όπως άλλωστε και με το περιηγητικό κείμενο, καθώς ο Ανδρόνικος/Νίκανδρος υπήρξε νεανικός μου «σύντροφος» (1983-1991) . Μας είχε συστήσει ο αείμνηστος καθηγητής Νικόλαος Παναγιωτάκης, αναθέτοντάς μου την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής για το έργο «Τραγωδία εις την Αυτεξουσίου αναίρεσιν». Έτσι είχε αποδώσει ο Ανδρόνικος τον τίτλο του έργου «Τragedia del Re Libero Arbitrio”, όταν καταπιάστηκε με την μετάφρασή του. Σκοπός της διατριβής ήταν να συνεξετασθούν τα δύο κείμενα, πρωτότυπο του Francesco Negri και ελληνική μετάφραση του Ανδρονίκου, σε συνάρτηση με τους δημιουργούς τους αλλά και τον ιστορικό περίγυρο : τον ταραγμένο 16ο αιώνα . Επιπλέον να διερευνηθεί η διακειμενική σχέση τους, αναζητώντας τη μεθοδολογία του μεταφραστή. Και βέβαια να ανιχνευθούν τα κίνητρα που είχαν οδηγήσει τον Ανδρόνικο σε μία ουσιαστικά ριψοκίνδυνη, για τα μέτρα της εποχής του, πράξη. Γιατί το 1551, που φαίνεται ότι είχε ολοκληρώσει τη μετάφραση, το ιταλικό πρότυπο, εκδεδομένο από το 1546, είχε ήδη απαγορευθεί από την Ιερά Εξέταση με αυστηρότατες ποινές για τους κατόχους αντιτύπων του ως αιρετικών (μεταξύ των καταδικασθέντων, λόγω και της Τραγωδίας, ήταν και ο κρητικός Φραγκίσκος Πόρτος). Αιτία της δίωξης κατά του βιβλίου, του συγγραφέα και των κατόχων αντιτύπων του δεν ήσαν μόνο οι προβαλλόμενες «αιρετικές» (δηλ. οι λουθηρανικές απόψεις του συγγραφέα του) αλλά και η δριμεία, καυστική σάτιρα κατά του Πάπα Ρώμης και του ρωμαιο-καθολικισμού εν γένει. Κύριο σημείο για την πλοκή, ανάπτυξη και εξέλιξη περιεχομένου και δράσης (στην οποία προσδίδεται θεατρική μορφή) είναι το ζήτημα της ύπαρξης ελεύθερης βούλησης στον άνθρωπο , που προσωποποιείται ως βασιλιάς Αυτεξούσιο ( re Libero Arbitrio) . Παράλληλα προσεγγίζονται και πολλά άλλα ζητήματα, μερικά από τα οποία σχολιάζονται και στο περιηγητικό κείμενο του Νικάνδρου, όπως ο μοναχισμός, με εντυπωσιακά παρόμοιο τρόπο . Τα χρόνια εκείνα όμως είχε σημαντικά αναπτυχθεί η αντίδραση της Ρώμης στη Μεταρρύθμιση, ακόμη και στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας, μέχρι προ τινων ετών ανεκτική στις νέες μεταρρυθμιστικές ιδέες που συγκλόνιζαν την Χριστιανοσύνη της Δύσης. Προφανέστατα λοιπόν ο Νούκιος εγνώριζε πολύ καλά σε τι ριψοκίνδυνα μονοπάτια βάδιζε, όχι μόνο κατέχοντας αλλά και μεταφράζοντας ένα τέτοιο απαγορευμένο βιβλίο, ενώ ζούσε στη βενετική επικράτεια (στην Κέρκυρα, το 1551) . Προσπαθώντας λοιπόν να διερευνήσω το πώς και το γιατί ο Ανδρόνικος προέβη σε μια τέτοια ενέργεια, εξ ανάγκης ένα κεφάλαιο της διατριβής αναφέρεται ακριβώς στο περιηγητικό κείμενό του, που τώρα έχουμε την χαρά να απολαμβάνουμε στη φροντισμένη αυτή έκδοση. Και με ικανοποίηση διαπιστώνω ότι οι επισημάνσεις του κ. καθηγητή και των συνεργατών του επιβεβαιώνουν αρκετές από τις σκέψεις και τις υποθέσεις της νεανικής μου εκείνης έρευνας για την εμπειρία αυτή του Νικάνδρου, αλλά και για τον τρόπο που την μετέπλασε σε περιηγητικό κείμενο με ιστοριογραφικές αξιώσεις. Υπάρχουν όμως και σημεία διαφωνίας μου. Για παράδειγμα, βάσει στοιχείων, αμφισβητώ την μετάβαση του Νικάνδρου στην Κωνσταντινούπολη, δηλαδή τη συμμετοχή του στην πρώτη φάση της διπλωματικής αποστολής του πρεσβευτή Γεράρδου βαν Βέλτγουικ. Θα άξιζε πολλά ακόμη να αναφέρω για την Τραγωδία, τον ιταλό συγγραφέα (που ξεκίνησε τη δράση ως δομινικανός μοναχός, μετεστράφη στο λουθηρανισμό, ακολούθως έγινε καλβινιστής και πέθανε ως αναβαπτιστής) και την Μεταρρύθμιση, καθώς και για την μετάφραση του Ανδρονίκου αλλά και για το ιταλικό κείμενο που σημείωσε σημαντική εκδοτική και μεταφραστική διάδοση στην εποχή του (σώζονται όμως ελάχιστα αντίτυπά του, λόγω ακριβώς των απαγορεύσεων και των διώξεων των ατόμων που το κατείχαν). Ας περιορισθώ όμως σε λίγα, χωρίς να αγνοώ τη συναισθηματική-βιωματική σχέση μου με το πρόσωπο αυτό. Ο Νούκιος υπήρξε σταθερή αξία στη νιότη μου. Με τον νεανικό ζήλο και παλμό του τότε, τον έβλεπα • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 41 ΜΟΡΦΕΣ έξω από το σκοτεινό περιβάλλον ενός σκονισμένου αντιγραφείου : ήταν γοητευτική η μορφή του και την γοητεία της, έτσι θέλω να ελπίζω, γεύτηκαν αρκετά οικεία μου πρόσωπα, καθώς τους μιλούσα για αυτόν και τις περιπέτειές του (θυμάμαι στον χιονισμένο Παρνασσό, ένα βράδυ γύρω από τη φωτιά στο καταφύγιο, που η παρέα μας των ορειβατών είχαν βυθισθεί στη γοητεία του). Ας μου επιτραπεί, λοιπόν, να ανακαλέσω στη μνήμη μου μετά από τριάντα έτη και με βαθύτατη αγάπη μορφές άλλες που με καθοδήγησαν στην περιπέτεια αυτή : τον καθηγητή μου Νικόλαο Παναγιωτάκη (1935-1997) και τον Βέλγο ελληνιστή, τον φίλο μου André Deisser (1936-1999) επίσης «νικανδρολόγο». Και να βιώσω έτσι πάλι λίγο από το εύλογο πάθος που τότε με διακατείχε ως νεαρά ερευνήτρια. Ας μου συγχωρεθεί επίσης ένα συναίσθημα βαθιάς συγκίνησης που η «αγάπη» μου αυτή της νιότης , όπως έλεγε η Ρωξάνη, αναδύεται τώρα στην επιφάνεια, αποκαθαρμένη αρκετά από την απαξίωση που είχε γνωρίσει, καθώς γενικά ο Νίκανδρος αξιολογείτο ως ελάσσων μορφή. Έτσι άλλωστε χαρακτηρίσθηκε ο Ανδρόνικος από επιφανή νεοελληνιστή και ιστορικό της λογοτεχνίας το 1991 στο συνέδριο στη Βενετία, όταν σχολίασε την εισήγησή μου για τον Νούκιο και τους αισώπειους μύθους (η εισήγησή μου δημοσιευμένη στο Neograeca Medii Aevi II, Istituto Ellenico di Studi Bizantini e Postbizantini di Venezia, Βενετία 1991, Nikolaos M. Panagiotakis (Εκδ.): Origini della letteratura neogreca. Atti del secondo Congresso internazionale Neograeca medii aevi, Venezia, 7-10 novembre 1991., τ.2, Βενετία,1993, 443-466 Με τη μετάφρασή του αυτή των μύθων σε δημώδη γλώσσα, την έκδοση της οποίας επιμελήθηκε ο ίδιος, ο Ανδρόνικος συνέβαλε με τον δικό του τρόπο στην εκδοτική άνοιξη του ελληνικού βιβλίου, όπως έχει χαρακτηρισθεί. Ήταν, βλέπετε, η πρώτη πεζή νεοελληνική μετάφραση μιάς συλλογής 150 μύθων που τυπώθηκε στη Βενετία το 1543, ανατυπώθηκε πολλές φορές και υπήρξε ένα ιδιαίτερα δημοφιλές λαϊκό βιβλίο, που πλέον διαθέτουμε στην έκδοση του 1993 . Μία άλλη πτυχή του ρόλου του αυτού είναι η έκδοση βασικών λειτουργικών βιβλίων της Ορθόδοξης Εκκλησίας, όπως το «Τυπικόν Αγίου Σάββα», από την οποία δίνω μία χαρακτηριστική εικόνα του προλόγου: http://www.orthlib.info/Typikon-Greek-1545/Typikon-Venice1545-00A-015.pdf Χαίρομαι λοιπόν που η «χαμηλή φωνή» του Ανδρόνικου (δάνειο οφειλόμενο στον Μανόλη Αναγνωστάκη) ακούγεται τώρα εύληπτη , ηχώντας αυτό που ήταν ο Ανδρόνικος: μία ενδιαφέρουσα προσωπικότητα που αντικατοπτρίζει πολλά από τα χαρακτηριστικά της εποχής της, μερικά από τα οποία εντοπίζονται και από τον κ. Odorico, αλλά έχουν και από το 1991 επισημανθεί στη διατριβή μου, η οποία εγκρίθηκε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης (Είναι αδημοσίευτη, αλλά προσβάσιμη ηλεκτρονικά στο Αρχείο 42 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Διδακτορικών Διατριβών Ε.Κ.Τ.. Πιθανότατα την γνωρίζει ο κ. καθηγητής, δεν παρατίθενται όμως οι βιβλιογραφικές αναφορές του). Προσδοκώ πως αρκετοί αναγνώστες θα επιδιώξουν να ακούσουν τη φωνή του Ανδρονίκου / Νικάνδρου του Κερκυραίου, χάρη στην έκδοση αυτή και την θερμή αποδοχή της. Για τούτο σταχυολογώ μερικά ακόμη ψιχία, ενδεικτικά θεωρώ, για να σκιαγραφηθεί καλύτερα το πορτραίτο του, να ακουσθεί λαγαρότερη η φωνή του και να κατανοηθεί το πνεύμα του. Τα αρχεία της Ελληνικής Αδελφότητας Βενετίας παρέχουν πλήθος στοιχείων για μέλη της κερκυραϊκής αυτής οικογένειας εμπόρων (αρωματοπωλών) που το 1544 για λόγους συγκυριακά ιστορικούς απέκτησαν την κερκυραϊκή ευγένεια του Libro d’ Oro. Ανιχνεύονται επίσης επαρκώς άλλα ζητήματα, όπως η γαμηλιότητα μέσω της οποίας συγγενεύουν με άλλα επιφανή πρόσωπα: λ.χ. ο γιος του Ανδρονίκου Θεόφιλος νυμφεύθηκε την θυγατέρα του επίσης κερκυραίου και ονομαστού λογίου Αντωνίου Επάρχου. Όσον αφορά τον ίδιο τον Ανδρόνικο προσδιορίζεται η σχέση του με την Ελληνική Αδελφότητα, της οποίας διετέλεσε έμμισθος γραμματέας και αναγνώστης. Εξάλλου σημαντική πτυχή της σχέσης αυτής συνδέεται με αναστάτωση στους κόλπους της Αδελφότητας (1540-1542), οπότε τα μέλη της διαχωρίσθησαν σε φιλοκαθολικούς και ορθοδόξους, με τον Ανδρόνικο να συντάσσεται με τους δεύτερους . Αξίζει νομίζω επιπλέον να επισημανθεί ότι ήταν επαρκής γνώστης αρχαίων ελληνικών, ιταλικών και λατινικών. Ήταν σε θέση να προβληματίζεται και να πειραματίζεται γλωσσικά, να εναλλάσσει τη μορφή της γλώσσας που χρησιμοποιούσε για τα κείμενά του : από την τεχνητή, δύσκαμπτη αρχαΐζουσα των «Αποδημιών», στην ανάμεικτη (εκκλησιαστική, λόγια και δημώδη) της μετάφρασης της Τραγωδίας και στη δημώδη των αισωπείων μύθων. Όσο για το όνομά του φαίνεται πως προτιμούσε το Ανδρόνι- ΜΟΡΦΕΣ κος όταν «υπέγραφε» στους κολοφώνες των κωδίκων που είχε αντιγράψει, όταν αναλάμβανε την επιμέλεια εκδόσεων αλλά και στην μετάφραση της Τραγωδίας, που σώζεται σε ένα μοναδικό χειρόγραφο, αυτόγραφό του. Αλλά όταν επεξεργάζεται το υλικό του για το περιηγητικό κείμενο, διαλέγει το Νίκανδρος , ενδυόμενος έτσι μίαν άλλη συγγραφική προσωπικότητα που αντανακλά τις επιρροές του και τους στόχους του τους ιστοριογραφικούς. Μια τέτοια «πινελιά» προσθέτει και το όνομα της αγαπημένης του Νουκίας, που ολοκάθαρα πλάσθηκε κατ΄ αναλογία προς ένα άλλο πρότυπο. Γιατί ξέρουμε ότι ο Ανδρόνικος κατείχε ένα χειρόγραφο με δύο έργα : το «Υσμίνη και Υσμινίας» του Ευσταθίου Μακρεμβολίτη και το «Ερωτικαί υποθέσεις» του Μαρίνου Φαλιέρου (για το δεύτερο βλ. την κριτική έκδοση - εισαγωγή - σχόλια -λεξιλόγιο: Arnold Van Gemert, Βυζαντινή & Νεοελληνική Βιβλιοθήκη, 1980). Δίνω ένα δείγμα του κειμένου αυτού που διάβαζαν ο Ανδρόνικος και οι φίλοι του, γιατί στο χειρόγραφο αναγράφεται «Το παρόν βιβλίον κτήμα εστι Νουκίου και των φίλων αυτού». Συνηθιζόταν ο τρόπος αυτός πρόσληψης του κειμένου, ένας αναγιγνώσκει και οι άλλοι ακούγοντας προσλαμβάνουν τον λόγο. Άλλωστε και στο περιηγητικό κείμενό του ανιχνεύεται ο ακουστικός/συλλογικός χαρακτήρας της πρόσληψης. ( http://epet.nlg.gr/db/icon/a1961/a61_20.pdf ) Από το κείμενο του Ευσταθίου δανείσθηκε αυτούσιους στίχους για να εκφράσει το θρηνώδες πάθος του για την Νουκία του. Η ανάμνηση του σφοδρού έρωτά του, φλέγει τα σωθικά του : «Τι γαρ αν και πάθοιμι υπό τε κόπου τοσούτου και δυσπραγιών αλλεπαλλήλων πιεζομένω και μάλιστα υπό του τυρανούντος και κατέχοντος βιαίου έρωτος, έρωτος οίμοι Νουκίας εκείνης, ης και μόνον επιμνησθείς τα σπλάγχνα πιμπράσκομαι». Ανάλογα όμως είχε καταφλεχθεί από έρωτα ο Υσμινίας : «την Υσμίνην ης μόνον επιμνησθείς, όλα πυρπολούμαι τα σπλάγχνα και όλην ψυχήν κατακαίομαι». Την αγαπημένη του ο Ανδρόνικος/Νίκανδρος θα μπορούσε ίσως να την έχει πεί Ανδρονίκη ή Νικάνδρα (το δεύτερο τώρα που το σκέφτομαι εντοπίζεται αρκετά συχνά στο Καρπενήσι, όπως και το επώνυμο Νούτσος). Αλλά το Νούκιος-Νουκία συστοιχεί καλύτερα, ίσως και επειδή πηγάζει αβίαστα από την ορθόδοξη χριστιανική εμπειρία του, καθώς στο εορτολόγιο είναι συχνά παρόμοια ζεύγη ονομάτων (λ.χ Ευλάμπιος- Ευλαμπία). Αλλά και επειδή συνυποδηλώνεται, με την παραγωγή του θηλυκού Νουκία από το επίθετο Νούκιος, η χαρακτηριστική ιδιότητα του γυναικείου προσώπου, ότι πρόκειται δηλ. για τη δική του γυναίκα (σαν να έλεγε, με τη νεώτερη γλώσσα, Νούτσαινα). Το σπουδαιότερο όμως είναι ότι ο καημός από την απώλεια της Νουκίας προβάλλεται και ως αιτία των τοσούτων δυσπραγιών της ζωής του. Ίσως είναι και το λογοτεχνικό πρόσχημά του, ένα άλλοθι για την περιπέτεια του ταξιδιού όπου ξανοίχθηκε, για να ξεχάσει και τον βαρύ καημό του. Ελπίζω πως με τις πινελιές αυτές που προσθέτει ο χρωστήρας μου φαίνεται ξεκάθαρα ότι ο παλιός αυτός «φίλος» μου, δεν ήταν ένας ταπεινός Έλληνας αντιγραφέας χειρογράφων, όπως τον προσλαμβάνουν ακόμη σε κάποιες από τις παρουσιάσεις της έκδοσης αυτής του περιηγητικού κειμένου. Άλλωστε το κείμενο αυτό, οπωσδήποτε σημαντικό, δεν αποτελεί το ένα και μοναδικό στίγμα από το πέρασμα του προσώπου αυτού στον κόσμο τούτο. Ο Ανδρόνικος άφησε και άλλα ίχνη που μαρτυρούν ότι ανέπτυξε, ως δρων άνθρωπος, μία ιστορική σχέση με την εποχή και την κοινωνία του. Επιμύθιο : με αφορμή τον εντοπισμό στη βιβλιοθήκη της Μονής Παναγίας Τατάρνας δύο αντιτύπων του βιβλίου Τυπικόν του αγίου Σάββα (Βενετία 1545), που όπως αναφέρθηκε την επιμέλεια της έκδοσης είχε ο Ανδρόνικος, επαναπροσέγγισα τον Νούκιο με μία μελέτη στο περιοδικό Βυζαντιακά 37 (2022) με τίτλο «Σχόλια στην πρώτη(;) έκδοση του Τυπικόν του αγίου Σάββα (Βενετία 1545) και σε δύο αντίτυπα στη βιβλιοθήκη μονής Παναγίας Τατάρνας των ευρυτανικών Αγράφων». Η μελέτη αφιερώνεται στη μνήμη του αρχιμανδρίτη Δοσιθέου Κανέλλου, ηγουμένου της Μονής, ο οποίος το 2006 προέβη σε επανέκδοση του Τυπικού βάσει της πρώτης έκδοσης του 1545 του Νουκίου. Επιπλέον, προσεγγίζω τον Ανδρόνικο και με άλλη οδό με εισήγησή μου «Μήλα κι απίδι. Και μία ανάμνηση, φλόγα στα σωθικά και αιτία (;) για ένα ταξίδι (του Ανδρονίκου / Νικάνδρου Νουκίου στην Ευρώπη του 16ου αιώνα)» στο συνέδριο «Συνέδριο του ΕΚΠΑ «Γλυκύπικρον αμάχανον όρπετον. Ο έρωτας στη διαχρονία της ελληνικής γραμματείας», που είχε αρχικά εξαγγελθεί για τις 14 Φεβρουαρίου 2023, μετατέθηκε για τον Ιούνιο 2023, μετά μεταφέρθηκε Φεβρουάριο 2022, και τελικά ματαιώθηκε! Εις Μνήμην αρχιμανδρίτου Δοσιθέου Κανέλλου † 4η Ιανουαρίου 2023 • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 43 Η ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ ΜΗΝΑ Ο «ανθρωπιστής» φωτογράφος Κώστας Μπαλάφας Ο Κώστας Μπαλάφας (1920 - 9 Οκτωβρίου 2011) είναι «ανθρωπιστής» φωτογράφος που παρατηρεί και αποτυπώνει τα δρώμενα με ειλικρίνεια, είναι ο καλλιτέχνης που δημιούργησε, κάτω από αντίξοες συνθήκες, φωτογραφίες-ντοκουμέντα για να διασωθεί το μεγαλείο του λαού μας. Η σεμνότητά του, το ήθος και το ταλέντο του εμποτίζουν τις δημιουργίες του. Οι μελλοντικές γενιές θα μάθουν γυμνή την αλήθεια της Αντίστασης. Τα χρώματα που κυριαρχούν στις φωτογραφίες του είναι το μαύρο και το άσπρο, αλλά και αποχρώσεις του γκρίζου για να αποδοθεί η οδύνη, ο φόβος, η απελπισία… η καταχνιά. Αποσπάει εκφράσεις στις οποίες διακρίνονται: η ανέχεια, η αγωνία, η αβεβαιότητα, αλλά και οι σταγόνες ελπίδας. Η ζωή ορίζεται από μια σκανδάλη είτε να σωθεί είτε να αφαιρεθεί! (Από ομιλία στο Μέγαρο Μουσικής (Αθήνα, 4-11-2007) του καθηγητή Χρήστου Β. Μασσαλά, π. Πρύτανη του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων) 44 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΤΕΧΝΗ Βούλα Δασκαλοπούλου ΑΝΝΙΤΑ ΠΑΤΣΟΥΡΑΚΗ «Μάσκες, της ζωής και της τέχνης» • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 45 ΤΕΧΝΗ Η Βούλα Δασκαλοπούλου είδε το φως του κόσμου στην Άμφισσα. Έχοντας παρακολουθήσει σπουδές κεραμικής και αγγειοπλαστικής στη Σχολή του Δήμου Αθηναίων ανήκει στην Πανελλήνια Ένωση ΚεραμιστώνΑγγειοπλαστών και στην Εικαστική Ομάδα Art Studio Est. Επαγγελματικά συνεργάζεται στα Εκπαιδευτικά Προγράμματα Πηλοπλαστικής που διοργανώνονται σε Μουσεία, σε δημόσια και ιδιωτικά σχολεία, καθώς και σε Κοινωφελή Ιδρύματα επιδεικνύοντας συνέπεια, έντονη δράση, ιδιαίτερο ζήλο και αμέριστη προσφορά. Παράλληλα ασχολείται με τη ζωγραφική σκηνικών σε θεατρικά έργα καθώς και με την κατασκευή γλυπτών και κοσμημάτων. Η συμμετοχή της σε ομαδικές εκθέσεις και η παρουσία της σε ατομικές, κατά πλειοψηφία σε χώρους της ευρύτερης περιοχής του τόπου καταγωγής της, δηλώνουν την αγάπη της σ’ αυτόν και τονίζουν την πηγή έμπνευσής της από τη γενέτειρα γη. Ο παραδοσιακός οικισμός της Χάρμαινας, όπου η καλλιτέχνιδα διατηρεί το εργαστήριό της, την τροφοδότησε πνευματικά και υλικά για τη δημιουργία της εικαστικής σειράς «Μάσκες». Οι «Μάσκες» της Βούλας Δασκαλοπούλου αποτελούν μέσο έκφρασης και δείγμα απόδοσης τιμής, στο πλαίσιο καθιέρωσης ενός θεσμού, σε συνεργασία με το «Μαγικό Θέατρο». Το θέμα βασίστηκε στη λαϊκή παράδοση και πηγάζει από την αναβίωση ενός τοπικού μύθου. Κατά τη διάρκεια της Αποκριάς, το «στοιχειό» προστατεύει τους «ταμπάκηδες», τους βυρσοδέψες που εργάζονται στην περιοχή μέχρι και σήμερα. Η μάσκα υπήρξε ανέκαθεν ένα δυναμικό καλλιτεχνικό είδος, φορτισμένο με ποικίλες ιδιότητες εξαγνιστικές, θεραπευτικές, προστατευτικές. Κάθε φορά που ο άνθρωπος απειλείται από το «κακό», το οποίο δε θα μπορούσε να εξουσιάζει με φυσικά μέσα καλεί σε δραστική βοήθεια τα «καλά πνεύματα». Η μάσκα χρησιμοποιήθηκε από διάφορους πολιτισμούς και κοινωνίες. Κυρίως στις χώρες της Αφρικής υπήρξε διαμεσολαβητής εξαγνισμού, όπου ο μασκοφόρος συγκλονισμένος από την πίστη του μεταμορφώνεται από τη δύναμή της. Άλλοτε η διακόσμησή της συνοδεύει θρησκευτικές τελετές, μεταφέρει μηνύματα από το υπερπέραν ή επικαλείται δεήσεις για γονιμότητα ή για βροχή. Στην Αρχαία Ελλάδα, οι μάσκες χρησιμοποιήθηκαν για θεατρικές παραστάσεις ή για εκφοβισμό τω παιδιών διατηρώντας συχνά δαιμονικά στοιχεία. Στη Βενετία, η μάσκα καθιερώθηκε από τις κυρίες της αριστοκρατίας σαν ερωτικό παιχνίδι παραπλάνησης και καθιερώθηκε στο καρναβάλι σαν μέσο διασκέδασης, απόκρυψης ή αποκάλυψης διαφορετικών προσωπικοτήτων. Η Βούλα Δασκαλοπούλου με γνώση και ευαισθησία αποτυπώνει τα κουρασμένα από τη σκληρή δουλειά πρόσωπα των βυρσοδεψών της Χάρμαινας, που αγόγγυστα και με πρωτόγονα μέσα δουλεύουν το δέρμα των ζώων. 46 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Η συμμετοχή της σε ομαδικές εκθέσεις και η παρουσία της σε ατομικές, κατά πλειοψηφία σε χώρους της ευρύτερης περιοχής του τόπου καταγωγής της, δηλώνουν την αγάπη της σ’ αυτόν και τονίζουν την πηγή έμπνευσής της από τη γενέτειρα γη. Το τοπίο σκληρό και αφιλόξενο, γεμάτο από τις μυρωδιές της ποτισμένης γης από τα ζώα, μοναχικό και σιωπηλό, μας δίνει την αίσθηση του εφήμερου, της εγκατάλειψης, της σήψης. Αυτή η ίδια γη της Χάρμαινας ξεβράζει και γεννά υλικά που κουβαλούν αυτές τις αισθήσεις. Παλιά και ανακυκλωμένα, παραπεταμένα, φθαρμένα, εγκαταλελειμμένα, με ίχνη της αρχικής τους χρήσης ή ιδιότητας, με αποτυπώματα της ανθρώπινης ιδιοκτησίας τους, ενώνονται με φαντασία και μεταβάλλονται εκφραστικά από τη δημιουργό τους, με ενώσεις πηλού και δέρματος, βασικό υλικό των βυρσοδεψών στερεώνονται σε κορμούς δέντρων ή γίνονται δημιουργίες από ρίζες δέντρων, διακοσμούνται με λουλούδια ανθισμένης αμυγδαλιάς, εμπλουτίζονται από υδάτινα στοιχεία και μυρωδιές της θάλασσας από τις όχθες του Κάλιου και της Λίμνης του Μόρνου. Με κυρίαρχα τα γαιώδη του πηλού και πορφυρό χρωστήρα, τα ξέψυχα αντικείμενα συναρμολογούνται και μετεμψυχώνονται διοχετεύοντας δύναμη και πνευματικότητα στον κάτοχό της. Οι Χαρμενιώτικες φυσιογνωμίες μετατρέπονται σε «μάσκες», σε καθαρτήριες φιγούρες εξαγνισμού και απαλλαγής συναισθηματικής φόρτισης. Τα είδωλά τους αναμεμειγμένα με διονυσιακά στοιχεία αποδίδονται με τρισδιάστατες εικαστικές υφές και αντικατοπτρίζουν τις εσώτερες δυνάμεις που κυριεύουν τη Χαρμενιώτικη γη και τους μύστες της. ΘΕΑΤΡ0 EUGENIO BARBA Ένας ζωντανός θρύλος του θεάτρου 60 Χρόνια από την ίδρυση του Odin Teatret ΔΗΜΙΟΥΡΓΩΝΤΑΣ ΣΕΙΣΜΟΥΣ Jon Mann ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΝΤΖΟΣ Ξαφνικά η γη χορεύει κάτω από τα πόδια μου και πέφτω στα γόνατα. Είναι μια στάση που αλλάζει την προοπτική του κόσμου: ένας σεισμός. Satsi και σεισμοί • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 47 ΘΕΑΤΡΟ Μ όλις επέστρεψα από ένα ταξίδι στη Θήβα. Είναι η σύγχρονη ονομασία της αρχαίας Θήβας, της πόλης της Σφίγγας που εξαπέλυσε την πανούκλα. Εδώ ο Οιδίποδας τρύπησε τα μάτια του γιατί η αλήθεια θαμπώνει, οι γιοι-αδελφοί του αλληλοσφαγιάστηκαν σε έναν αδελφοκτόνο πόλεμο και η αδελφή τους η Αντιγόνη τιμωρήθηκε επειδή αρνήθηκε τους νόμους της πόλης και ακολούθησε τη φωνή της συνείδησής της. Στο νέο μου έργο, το τελευταίο που θα κάνω με το Odin Teatret, εμπνεύστηκα από τη Θήβα ως πρότυπο του κόσμου στον οποίο ζω. Η πανδημία του covid-19 έχει απολιθώσει τη ζωή μας και για περισσότερο από δύο χρόνια τώρα έχει αλλάξει τον ρυθμό και τις δραστηριότητες ολόκληρου του πλανήτη. Παντού τα θέατρα είναι κλειστά και οι ηθοποιοί απομονωμένοι στα σπίτια τους, σε μια αναστολή που διαρκεί πάνω από δύο χρόνια. Έτσι και εμείς στο Odin Teatret αναγκαστήκαμε να κλείσουμε το θέατρό μας. Καθηλωμένοι στη μικρή μας πόλη Χόλστεμπρο, προσπαθήσαμε να κρατήσουμε ζωντανή την αίσθηση του χρόνου και της δουλειάς μας. Κάποιοι άδειασαν ένα δωμάτιο και το μετέτρεψαν σε χώρο καθημερινής μοναχικής άσκησης. Άλλοι προσπάθησαν να διατηρήσουν την επαφή με τους θεατές και τους συναδέλφους τους μέσω μιας ψηφιακής οθόνης. Αυτή τη στιγμή, δεν έχω κάποιο μήνυμα να στείλω, ούτε μπορώ να βρω ενθαρρυντικά λόγια να πω. Αφήνω την κυοφορία να προετοιμάσει το μέλλον που θα αξιώσει όλη μας την αντίσταση, την οποία ο Federico García Lorca ονόμασε «κόκκο τρέλας του ποιητή». Δεν ξεχνώ τη δύναμη των ηθοποιών που κατάφεραν ανά τους αιώνες να αντισταθούν στις διώξεις και στην εξουσία, στις διακρίσεις και τη δυστυχία, στους πολέμους και τις επιδημίες. Είμαι απόλυτα βέβαιος: το μέλλον του θεάτρου δεν είναι η τεχνολογία, αλλά η συνάντηση δύο πληγωμένων, μοναχικών, επαναστατημένων ατόμων, η αποδοχή μιας ενεργητικής και μιας αντιδραστικής ενέργειας. Τι κοινό έχουν όλοι οι ηθοποιοί στον κόσμο, ακόμη και αν δεν μιλούν την ίδια γλώσσα και δεν μοιράζονται τις ίδιες αξίες; Τα «sats» ή τις μεταπτώσεις των εσωτερικών ορμών μόλις πριν τη δράση, την προσωπική αποφασιστικότητα που συνδυάζει το κίνητρο και την οργανικότητα. Η σπουδαιότητα στο επάγγελμά μας έγκειται στην ικανότητα να επιμένουμε σε μια συνεχή κατάσταση sats. Αυτός που είναι ακίνητος δεν έχει επίγνωση των δεσμών του. Το θεατρικό έργο μας δεν ορίζεται από τους υλικούς περιορισμούς, αλλά από την εφευρετικότητά μας στο να τους παρακάμπτουμε. Η εργατικότητα και η ικανότητα να εκμεταλλευόμαστε τις συμπτώσεις. Να μπορούμε να είμαστε αποτελεσματικοί και να ανατρέπουμε τις συνθήκες. Η γνώση είναι σημαντική, Piazza del Duomo του Carrà αλλά ακόμη πιο σημαντική είναι η φαντασία. Η επαγγελματική αφοσίωση είναι απαραίτητη και καθοριστική, είναι η οπτική του τυφλού αλόγου που καλπάζει πεισματικά μέσα μας και περιδιαβαίνει τις σκέψεις μας. Σε αυτό το κίνημα που ονομάζεται θέ48 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ατρο, το πείσμα είναι η πυξίδα σε μας τους ταξιδιώτες της Χώρας της Ταχύτητας...” Eugenio Barba, Καλοκαίρι 2022 Έτσι αρχίζει ο πρόλογος του Εουτζένιο Μπάρμπα στο τελευταίο εμβληματικό και περιεκτικό από τα 65 χρόνια δράσης του, βιβλίο: “ΟΙ ΖΩΕΣ ΜΟΥ ΣΤΟ ΤΡΙΤΟ ΘΕΑΤΡΟ – Διαφορά, Τέχνη, Εξέγερση”, που κυκλοφόρησε στα τέλη του '23 στην Ελλάδα από τις Εκδόσεις ΚΑΠΑ Εκδοτική, σε μετάφραση Κώστα και Ευάγγελου Βάντζου. Με το βιβλίο αυτό, επισημαίνονται και περικλείονται τα 65 χρόνια 'ιερατικής' αφοσίωσης και ατέρμονης δουλειάς του Barba σε πολλούς τομείς του θεάτρου, με συλλογική και προσωπική έρευνα. Χρονολογικά, από το 1959 έως σήμερα. Το 1961-'64 μαθητεύει και ως βοηθός του συνεργάζεται με τον Γκροτόβσκι στο Teater Laboratorium του, στην Οπόλε της Πολωνίας και από το1964 έως σήμερα που γιορτάζει και τα 60 Χρόνια, με το ODIN Teatret, που έχει έδρα το Holstebro της Δανίας, αλλά ταξιδεύει και περιοδεύει αέναα και στους πλέον δυσπρόσιτους τόπους της γης, σε Ανατολή, Δύση, Βορά και Νότο. Οι πολυεπίπεδες θεσμικές δράσεις και τομείς εργασίας του Eugenio Barba, ακόμη και σήμερα στα 87 του χρόνια είναι συνεχείς και μπορούν να συντεθούν στα παρακάτω σημεία: 1) Kathakali. Στις αρχές της δεκαετίας του 1960 ο Barba παρουσίασε στη Δύση τις έρευνες για το κλασικό Kathakali των Ινδιών, κάνοντας το βασικό σημείο αναφοράς. Στο μακροσκελές δοκίμιό του που δημοσιεύτηκε ταυτόχρονα σε πολλές γλώσσες, δεν περιορίστηκε στη δραματουργική και φαντασμαγορική διάσταση αυτού του θεάτρου. Αλλά διερεύνησε την τεχνική τού σκελετού, την παιδαγωγική πρακτική και τη μετάδοση της εμπειρίας, καθώς και τους ηθοπλαστικούς συνειρμούς του. Το δοκίμιο τού έδινε ένα μοντέλο ανάλυσης για κάθε τύπο παράστασης, έτσι έγινε ένα αναπόσπαστο μεθοδολογικό και επιστημονολογικό εργαλείο στα χρόνια που ακολούθησαν. ΘΕΑΤΡΟ 2) Grotowski. Από τις αρχές κιόλας της δεκαετίας του 1960, ο Barba ήταν ο κύριος υποστηρικτής της διεθνούς διάδοσης του ανανεωτικού θεάτρου του Grotowski. Το 1964, ο Barba έγραψε το Αναζητώντας ένα χαμένο θέατρο, το πρώτο βιβλίο για τον μέχρι τότε άγνωστο Grotowski, και ήταν αυτός που συνέταξε και δημοσίευσε το 1968 το επιδραστικό βιβλίο για τον Grotowski Για ένα φτωχό θέατρο, ένα από τα πλέον θεμελιώδη κείμενα του εικοστού αιώνα. 3) Εργαστήριο. Με το Odin Teatret, το θεατρικό εργαστήριο στην μικρή πόλη του Χόλστεμπρο στη Δανία, ο Barba υπήρξε ένας πρωτοπόρος για τη δόμηση ενός διαπολιτισμικού αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος ικανού να συνδυάσει με έναν καινοτόμο τρόπο, κοινωνικές δεσμεύσεις και καλλιτεχνική έρευνα. Έπλασε την θεατρική του ομάδα σαν κύτταρο ενός πολιτιστικού οργανισμού (εκδοτικός οίκος, διδακτικές δραστηριότητες, κοινωνιολογικά ερωτήματα, διεθνείς συναντήσεις, ανταλλαγές εργασίας, κοινοτικές πρωτοβουλίες), χωρίς να παραμελείται η καλλιτεχνική έρευνα που τα αποτελέσματά της επηρέασαν τις παραστάσεις που ήταν ανεξάρτητες από τις τρέχουσες μόδες. Το θεατρικό του μοντέλο, διαφορετικό και από το «θέατρο τέχνης» και από το θέατρο της αβανγκάρντ, ήταν ένα ερέθισμα και ένα στήριγμα για πολλές ομάδες αυτής της περιόδου, ιδιαίτερα στην Ευρώπη και τη Λατινική Αμερική. 4) Τρίτο Θέατρο. Το 1976 στα πλαίσια του Διεθνούς Φεστιβάλ Θεάτρου στο Βελιγράδι, με ευχαριστίες στην UNESCO για μια μικρή χορηγία, ο Barba οργάνωσε μια συνάντηση άγνωστων ανεξάρτητων θιάσων και ομάδων από την Ευρώπη και την Λατινική Αμερική. Για την συγκεκριμένη περίσταση έγραψε το μανιφέστο του «Τρίτου Θεάτρου», το οποίο ταυτοποιεί, μια θεατρική κουλτούρα διάσπαρτη σε όλο τον κόσμο, που είναι όμως αόρατη, θεωρούμενη μη ισάξια αυτής του επαγγελματικού θεάτρου (του παραδοσιακού), του αβανγκάρντ, ακόμη κι αυτού των ερασιτεχνικών ομάδων. Στα χρόνια που ακολούθησαν καθοδήγησε και βοήθησε, διοργανώνοντας θεατρικές συναντήσεις μεγάλων ομάδων (Μπέργκαμο, Ιταλία 1977, Αγιακούτσο, Περού 1978, Μαδρίτη και Λεκέιτιο, Ισπανία 1979, εδραιώνοντας έτσι έναν θεσμό που διαρκεί μέχρι σήμερα. Σε αυτές τις συναντήσεις, ο Barba ενοποίησε την πρακτική και τη θεωρητική δουλειά των παραστατικών παραδόσεων,. σε συνεργασία με έμπειρους επαγγελματίες, ερασιτέχνες, ηθοποιούς και σκηνοθέτες, ακαδημαϊκούς και οργανωτές, καθώς και με καταξιωμένους καλλιτέχνες από τη Δύση και την Ασία 5) Ένα θέατρο αμοιβαιότητας: Ανταλλαγές και Festuge. Το 1974, κατά τη διάρκεια των πέντε μηνών παραμονής στο Καρπινιάνο, ένα χωριό στη Νότια Ιταλία, ο Barba άρχισε να συνθέτει πλανόδιες παραστάσεις σε ανοιχτούς χώρους, εφαρμόζοντας μια δραματουργία για δημόσιους χώρους, η οποία άνοιξε τον δρόμο σε μια ανανεωτική καινοτομία υπαίθριων παραστάσεων. Οι ηθοποιοί του χρησιμοποιούσαν μάσκες, ξυλοπόδαρα, κοστούμια με ζωηρά χρώματα και εντυπωσιακά σκηνικά αντικείμενα, δραματοποιώντας και Dario Fo, Eugenio Barba και Jerzy Grotowski στη Volterra ISTA, 1981 υπονομεύοντας έτσι τον ρυθμό και την πραγματικότητα των δρόμων και των πλατειών. Αυτά συμβαίνουν την ίδια περίοδο που ο Barba παρουσίασε και εξέλιξε τις «ανταλλαγές» (barters), μια πολιτιστική ανταλλαγή δομημένη σαν θεατρική τελετή που ήταν βασισμένη στην αμοιβαιότητα. Οι ηθοποιοί παρουσίαζαν την δουλειά τους σε μια ομάδα ανθρώπων, η οποία με τη σειρά της ανταπαντούσε με εκφράσεις της δικής της κουλτούρας: τραγούδια, μουσική, χορούς, βιογραφικές περιγραφές, παραδοσιακά παιχνίδια ή επιδείξεις φαγητών. Η ανταλλαγή είναι ένας τρόπος χρήσης του θεάτρου ως μια κοινωνική διάδραση που υπερβαίνει τη γλώσσα και τα εθνικά σύνορα. Μπορεί να λάβει χώρα σε συνωστισμένες αστικές περιοχές ή σε απομονωμένες αγροτικές ζώνες, ανάμεσα σε μετανάστες, σε μια εκκλησία με τους ενορίτες της, στους ασθενείς ενός ψυχιατρείου ή στα παιδιά ενός νηπιαγωγείου. Η ανταλλαγή ενισχύει τους δεσμούς ενός επαγγελματία, μιας θρησκείας, μιας εθνικά διχασμένης κοινότητας, συμπεριλαμβανομένης της κοινής τους ταυτότητας ενάντια στους «ξένους» – τους ηθοποιούς και την ομαδική επαγγελματική κουλτούρα τους. Η άποψη του Barba είναι ότι θέατρο είναι η τεχνική τού να καθιερώνεις μια σχέση που, διαφοροποιώντας τη, γίνεται ορατή. Σε αυτή την ιδέα βασίζεται και το το Hostelbro Festuge (Festival Week) που οργανώνεται από το Odin Teatret στην πόλη του κάθε τρία χρόνια, και κατά τη διάρκεια των εννέα ημερών και νυχτών, περισσότερα από 100 τοπικά ιδρύματα, συντεχνίες και οργανισμοί συνεργάζονται για να παρουσιάσουν μια θεατροποιημένη εικόνα της κουλτούρας τους: ο στρατός και οι εκκλησίες, η αστυνομία και τα σχολεία, τα πολιτιστικά ιδρύματα και τα αθλητικά σωματεία. Σε μια διαδικασία ενσυναίσθησης και αμοιβαιότητας, το θέατρο εκθέτει και λαμπρύνει με διάφορους τρόπους ζωής και λειτουργικότητας, ενδιαφερόντων, δραστηριοτήτων και εκδηλώσεων σε μια κοινότητα. Το θέατρο μεταβάλλεται σε μια πρόσκαιρη γέφυρα κατασκευασμένη από ετερογενή και αποκομμένα μέρη ενός κοινωνικού και πολιτιστικού μωσαϊκού. Το μοντέλο του Festuge έχει υιοθετηθεί και από άλλα περιφερειακά θέατρα της Δανίας, και οι δράσεις του επεκτάθηκαν σε τριετούς διάρκειας πρόγραμμα – το European Union Project • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 49 ΘΕΑΤΡΟ (2015-2018) με θέατρα από 13 χώρες. 6) Ευρασιατικό Θέατρο. Από το 1972, ο Barba παρουσιάζει ασιατικά θέατρα στην Ευρώπη. Στα πλαίσια σεμιναρίων προσκαλεί στο Χόστελμπρο γνωστούς καλλιτέχνες με τις ομάδες τους για να παρουσιάσουν τις παραστάσεις τους, αλλά και ώστε οι ηθοποιοί-χορευτές τους να αναλύσουν σε βάθος τα καλλιτεχνικά και τεχνικά χαρακτηριστικά τους. Κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων, οι περισσότερες παραδόσεις στην Ασία παρουσιάστηκαν και μελετήθηκαν στο Odin Teatret: Noh, Kabuki, Nihon Buyo, Butoh και σύγχρονο ιαπωνικό θέατρο, Gambuh, Topeng, Tjalonarang, Barong, καθώς και άλλα μπαλινέζικα είδη, αλλά και χοροί από την Ιάβα, Jingju (Όπερα του Πεκίνου), Kathakali, Bharatanatyam, Kuchipudi, Katak, Chhau και Odissi από την Ινδία· παραστάσεις σαμάνων από την Κορέα. Το ενδιαφέρον του Barba συχνά οδήγησε σε βαθύτερες επαφές, και συνεργάστηκε συχνά με καλλιτέχνες και ακαδημαϊκούς όπως οι Hideo και Hisao Kanze, Mannojo και Kosuke Nomura, Shuji Terayama, Kazuo Ohno, Natsu Nakajima, Katsuko Azuma, Kanichi Hanayagi, Akira Matsui, Moriaki Watanabe, Masao Yamaguchi, Keiin Yoshimura, So Sugiura, I Made Bandem, I Made Tempo, I Made Djimat, Shanta Rao, Uma Sharma, Sanjukta και Ragunath Panigrahi, Sankaran Namboodiri, Gopal Venu, Suresh Awasthi, Parvathy Baul, Ravi Gopalan Nair, Kapila Venu, Pei Yanglin, Wu Hsing-Kuo. 7) Θεατρική Ανθρωπολογία. Στις αρχές της δεκαετίας του 50 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 1980, ο Barba μέσω των βιβλίων του και της εμπειρικής έρευνας προσδιόρισε ένα νέο πεδίο μελέτης που το ονόμασε «Θεατρική Ανθρωπολογία». Είναι αφιερωμένη στη συγκριτική μελέτη και έρευνα των επαναλαμβανόμενων αρχών στις ρίζες των τεχνικών των ηθοποιών-χορευτών των διαφόρων παραδόσεων και σκηνικών πρακτικών, ανεξάρτητα από πολιτιστικές και γεωγραφικές διακρίσεις. Η Θεατρική Ανθρωπολογία έχει γίνει μια πραγματική επιστήμη, με εντυπωσιακή βιβλιογραφία καλλιτεχνών, ερευνητών, ακαδημαϊκών και πολλών πανεπιστημιακών ομάδων προερχόμενων από πολλές χώρες και πολλές εξειδικεύσεις. 8) ISTA, Διεθνές Σχολείο Θεατρικής Ανθρωπολογίας. Με την δημιουργία του Διεθνούς Σχολείου Θεατρικής Ανθρωπολογίας ο Barba εμφύσησε ζωή σε ένα διεπιστημονικό περιβάλλον, εστιάζοντας σε μια συγκριτική έρευνα και μελέτη των τεχνικών αρχών, αποκαλύπτοντας αυτά που βρίσκονται κάτω από τις εκφραστικές και στιλιστικές φόρμες των ηθοποιών-χορευτών. Στο ISTA οι φόρμες αυτές είναι παρούσες με τις πολλές παραλλαγές και τα δείγματά τους: κορυφαίοι δάσκαλοι των κλασικών ασιατικών θεάτρων και αφροαμερικανικών παραδόσεων από το Δυτικό θέατρο, μίμοι και χορευτές, ακαδημαϊκοί, σκηνοθέτες, ηθοποιοί, συγγραφείς, έμπειροι και αρχάριοι καλλιτέχνες, γνωστές προσωπικότητες και άνθρωποι που λειτουργούν στην ανωνυμία της τέχνης. Το ISTA είναι ένα δίκτυο σχέσεων συνεργασιών που μοιράζεται το κοινό ενδιαφέρον στην εμπειρική έρευνα, την ρεαλιστική παραστατική γνώση. Αυτό το περιβάλλον συναντά- ΘΕΑΤΡΟ ται περιοδικά με συνόδους επιδείξεων για θέματα ιστορικών και θεωρητικών συλλογισμών πάνω σε συγκεκριμένες ιδέες (αυτοσχεδιασμό, ρυθμό, σωματική γνώση, ροή). Αυτές οι συναντήσεις είναι ανοιχτές σε περιορισμένο αριθμό συμμετεχόντων από διάφορες χώρες και διαρκούν από 10 ημέρες έως δύο μήνες. Μέχρι τώρα έχουν υλοποιηθεί 17 τέτοιες συναντήσεις. 9) Γραπτά. Ο Eugenio Barba έχει γράψει 23 βιβλία και αναρίθμητα δοκίμια που έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από 30 χώρες. Ποτέ δεν γράφει για την αισθητική και τον σκοπό του θεάτρου του. Δεν θέλει και ποτέ δεν ήθελε να αλλάξει το θέατρο. Αν είναι κάτι που θέλει, αυτό είναι να μπορέσει να ρυθμίσει τους δικούς του λογαριασμούς με την Ιστορία και τις αδικίες της. Εμπιστεύεται τη διαφορά της σκέψης του με τις παράξενες μεταφορές του και δεν προσποιείται όταν τις μοιράζεται. Για αυτόν το θέατρο είναι ένα πλωτό νησί, ένα αιμοφιλικό σώμα που αιμορραγεί, ένα μάθημα ανατομίας, ένα νησί ελευθερίας, μια κενή τελετουργία, και κατά μια έννοια ένα είδος πολιτικής. Σκιαγραφεί μια «υπόγεια» ιστορία του θεάτρου, ένα πεδίο μιας τεχνικής των τεχνικών, σε έναν συνεχή διάλογο με τους προγόνους του, τους «οργισμένους δασκάλους» που ανάδεψαν τη θεατρική επανάσταση του εικοστού αιώνα. Από τα γραπτά του αναδύεται η επίγνωση ότι το θέατρο έχει χάσει κάθε χρηστική λειτουργία. Το θέατρο είναι ένα πολύτιμο πολιτιστικό λείψανο, το σύμπτωμα και το αποτέλεσμα μιας συνεχούς αιμορραγίας νοήματος – της απώλειας της υπηκοότητάς του. Αλλά το προνομιούχο αυτό μνημείο μπορεί να μετατραπεί σε μια παρακαταθήκη αντίστασης και διαφωνίας για άτομα και μικρές ομάδες που εναντιώνονται στο πνεύμα των καιρών. Θα υπάρχουν και θα αντιστέκονται μόνο με το να επινοούν και να οριοθετούν το δικό τους raison d'être, έναν προσωπικό τρόπο και νόημα για να αντιδρούν στις περιστάσεις. Ακολουθεί μια ιδέα ενός θεάτρου που είναι ξένο, μεταναστευτικό και που συνειδητά λειτουργεί σε αθεράπευτες, απαθείς και εχθρικές συνθήκες. Το σύμφυτο κορυφαίο έργο του Eugenio Barba είναι η ατέρμονη ύφανση ενός δικτύου από τάσεις, πόλους, ερεθίσματα και προκλήσεις, που έχει καταφέρει να συνενώσει και να αποκαλύψει τις δημιουργικές προσπάθειες και τα έργα προσωπικοτήτων που δεν θα πετύχαιναν ποτέ από κοινού να δουλέψουν μαζί. Αυτό αληθεύει σε κάποιο βαθμό και για το Odin Teatret, για το ISTA, καθώς και για το υπόλοιπο θεατρικό οικοσύστημα που αναπτύχθηκε και ακόμη αναπτύσσεται γύρω του. Ο Eugenio Barba με τον Κώστα Βάντζο γικό, που θα μιλάει στον κάθε ένα και στη κάθε μια ξεχωριστά. Ευτύχησε να υλοποιήσει σχεδόν όλα του τα οράματα, που εδώ και 65 χρόνια πήραν σάρκα και οστά. Πιστός στις ιδέες του καλλιτεχνικού κινήματος του '50 και του '60 για την επικείμενη ''πολιτιστική επανάσταση'', που οραματίζονταν ν' αλλάξει ειρηνικά τον κόσμο, να γκρεμίσει το κατεστημένο και την δήθεν σεμνοτυφία, τα ταμπού της πατριαρχίας, το ρατσισμό, τους πολέμους, την ομοφοβία κ.α. Όταν πρωτοσυνάντησα τον Eugenio Barba το 1979, εμείς (το “Θέατρο Τέχνης-Κ. Κουν”) συμμετείχαμε στο Φεστιβάλ των Εθνών στο Αμβούργο. Αφού ένα απόγευμα παρακολούθησα τυχαία από το “Οντίν Τεατρέτ” την παράσταση “Come And the Day will be Ours” (“Έλα Και η Μέρα θα είναι Δική Μας”) στη Ένα υστερόγραφο πλατεία Κάουπτμαν, καλεσμένο κι αυτό από το φεστιβάλ, στο τέλος ενθουσιασμένος πήγα και γνώρισα τον σκηνοθέτη. Ήταν Τα αέναα ταξίδια αυτογνωσίας, αναζήτησης, έρευνας και θεαο Eugenio Barba. Γίναμε φίλοι και μου έκανε δώρο το πρώτο τρικής δημιουργίας, στο άγνωστο, σε μακρινούς και δυσπρόσιτου βιβλίο, που είχε μόλις κυκλοφορήσει στην Ευρώπη, στα Μπενεντέτα (Κάπα Μαρινέτι) Σύνθεση τους τόπους της Γης, οδήγησαν τον Eugenio Barba στις πηγές “Τα Πλωτά Νησιά”. Όταν γύρισα στην Αθήνα, το μετέΕναέριων ΕπικοινωνιώνΑγγλικά, (Sintesi delle του ζητούμενου: της αλήθειας, των “ριζών” του “δέντρου” του και εκδόθηκε από τις “Εκδόσεις Ανδρομέδα”. Η σχέση comunicazioni aeree),φρασα 1933-1934 Θεάτρου και της Ζωής, που για τον ίδιο είναι ταυτόσημα. μας και Μουσείο Γκούγκενχαϊμ η συνεργασία μας, ρεαλιστικά και μεταφυσικά, είναι άρΑποτελούσε πάντα στόχο του ένα Νέο Θέατρο, το “Άλλο” Θέα- ρητα ζωντανή έως σήμερα. τρο: τελετουργικό, σωματικό, διαπολιτισμικό, νεωτεριστικό, μα- Δεν θα μπορούσα να φανταστώ, σ' εκείνη την πλατεία ότι • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 51 ΘΕΑΤΡΟ πάνω από 40 χρόνια μετά, ο Eugenio Barba θα είχε 'ταξιδέψει' τόσο μακριά και όντας ένας ενεργός 'θρύλος' θα εξελίξει την τέχνη του Θεάτρου τόσο δραστικά μέσω του “Οντίν Τεατρέτ”, του “ISTA” (Διεθνές Σχολείο Θεατρικής Ανθρωπολογίας), του “Τρίτου Θεάτρου” και φυσικά του εκτενούς συγγραφικού του έργου. Τον Eugenio Barba τον θεωρώ έναν από τους δασκάλους μου και τον ευχαριστώ για την εμπιστοσύνη, τη φιλία, τις τόσες συνεργασίες μας και τη μεταφυσική διαμόρφωση της σύγχρονης θεατρικής μου αντίληψης. Σύντομο βιογραφικό του Eugenio Barba (γενν. 1936) Ο E. Barba έχει συγγράψει μια πλειάδα βιβλίων που έχουν μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και έχει τιμηθεί ως επίτιμος διδάκτωρ από τα Πανεπιστήμια Aarhus, Ayacucho, Bologna, Havana, Warsaw, Plymouth, Hong Kong, Buenos Aires, Tallinn, Cluj Napoca, Edinburgh, Shanghai, Janáček, Montreal, Copenhagen, Queen Margaret University και Πελοποννήσου, όπου και διδάσκεται στα αντίστοιχα τμήματά τους. Το 2019 ίδρυσε στη Ρώμη το Ίδρυμα Barba Varley, και το 2000 του απονεμήθηκε από το Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης το βραβείο Σόνινγκ, γνωστό ως το «μικρό Νόμπελ», το οποίο δίδεται κάθε δεύτερο χρόνο σε μια προσωπικότητα που έχει συνεισφέρει σημαντικά στην ανάπτυξη της ευρωπαϊκής κουλτούρας. Το 2022 εγκαινιάστηκε η μόνιμη έκθεση όλων των αρχειακών υλικών των έργων του, των βιβλίων του, αλλά και πολλών άλλων σκηνικών υλικών των πάνω από εξήντα χρόνων ακάματης δράσης του στην Biblioteca Provinciale Nicola Bernardini, στην πόλη Λέτσε της Ιταλίας. Ανάμεσα στους καλλιτέχνες που έχουν σημαδέψει την ιστορία του θεάτρου κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, ο Eugenio Barba είναι ο μόνος που έχει δουλέψει με καινοτόμο τρόπο σε όλα τα πεδία της θεατρικής κουλτούρας. Σπούδασε θέατρο στην Πολωνία τα έτη 1961-1964, τα τρία από τα οποία ήταν κοντά στον Jerzy Grotowski, στο Teater laboratorium. Παράλληλα μελέτησε τις ασιατικές παραδοσιακές θεατρικές τεχνικές. Το 1964 ίδρυσε στο Όσλο το Odin Teatret, και το 1966 μετακόμισε μαζί με το θέατρό του στο Χόλστεμπρο της Δανίας. Το 1976 διακήρυξε στο Βελιγράδι (Φεστιβάλ PITEF) με το μανιφέστο του το Τρίτο Θέατρο. Το 1979 ίδρυσε το ISTA (Διεθνές Σχολείο Θεατρικής Ανθρωπολογίας), ανοίγοντας νέους ορίζοντες για σπουδή και συγκριτική προσέγγιση των τεχνικών υποκριτικής που προέρχονται από διαφορετικούς πολιτισμούς. Έχει σκηνοθετήσει πάνω από ογδόντα παραστάσεις με το Odin Teatret και με το πολυ-πολιτισμικό Theatrum Mundi Ensemble σε όλο σχεδόν τον πλανήτη. 52 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ Pier Paolo Pasolini Μεταξύ λογοτεχνΙας και κινηματογρΑφου Ποιητής, συγγραφέας, σκηνοθέτης και θεατρικός συγγραφέας (Μπολόνια, 1922 – Ρώμη, 1975). Ο Παζολίνι είχε πολύ στενή σχέση με την Μπολόνια κατά τη διάρκεια των γυμνασιακών και πανεπιστημιακών χρόνων. Το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια έμεινε εντυπωσιασμένο με το έργο του χάρη στις διαλέξεις που έδωσε ο καθηγητής ιστορίας της τέχνης, Roberto Longhi, από τον οποίο απορρόφησε μια βαθιά οπτική κουλτούρα. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 53 ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ Ο κού. Pier Paolo Pasolini γεννήθηκε στη Μπολόνια, στη via Borgonuovo, το 1922. Ο πατέρας του, Carlo Alberto, ήταν αξιωματικός του στρατού, ενώ η μητέρα του, Susanna Colussi, ήταν δασκάλα δημοτι- Η στρατιωτική σταδιοδρομία του πατέρα του σήμαινε ότι η παιδική ηλικία του Παζολίνι σημαδεύτηκε από συνεχείς μετακινήσεις από τη μια πόλη στην άλλη στη βόρεια Ιταλία. Παρακολούθησε το γυμνάσιο στην περιοχή του δήμου Reggio Emilia και το γυμνάσιο Galvani στη Μπολόνια, όπου η οικογένεια Παζολίνι επέστρεψε το 1937. Παραλείποντας το τελευταίο έτος της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, ο Παζολίνι γράφτηκε στο τμήμα Λογοτεχνίας το 1939, όπου έγινε φίλος με τον Roberto Roversi και τον Francesco Leonetti και επανασυνδέθηκε με τον φίλο του από το γυμνάσιο Luciano Serra. Γοητευμένος από τις διαλέξεις του –το μάθημα «Fatti di Masolino e Masaccio» επρόκειτο να είναι καθοριστικό για την καριέρα του– αποφάσισε να ζητήσει από τον Roberto Longhi να επιβλέπει τη διπλωματική του εργασία. Η έλξη του για αρχαϊκές και αρχέγονες εκφράσεις στην τέχνη οδήγησε στη δημοσίευση του Poesie a Casarsa το 1942, ένα σύντομο βιβλίο στη διάλεκτο Friulian (η μητέρα του ήταν από την Carsara). Ήταν μια περίοδος πειραματισμού για τον Παζολίνι, που αντιλαμβανόταν τον εαυτό του ως έναν αγνό πρωτοπόρο, έναν ελεύθερο, αδιάφθορο αιώνιο έφηβο. Όσον αφορά την πνευματική του εξέλιξη στη Μπολόνια, ο Παζολίνι συνεργάστηκε στο μηνιαίο τού Gruppi Universitari Fascisti, «L’Architrave», και συνίδρυσε το περιοδικό «Il Setaccio». Η έντονη σχέση του με την αγροτική κουλτούρα της Friulian διαλύθηκε από τον πόλεμο, με τον εικοσάχρονο Παζολίνι να καλείται στα όπλα λίγες μέρες πριν από την ανακωχή (1943). Η εμπειρία άσκησε βαθιά επιρροή στον νεαρό συγγραφέα, ο οποίος αιχμαλωτίστηκε από τους Γερμανούς μαζί με τη μονάδα του. Κατάφερε να δραπετεύσει, καταφεύγοντας στην Casarsa, όπου ενώθηκε με την οικογένειά του. Κατά την παράτολμη απόδρασή του, ωστόσο, ο Παζολίνι έχασε τις σημειώσεις για τη διατριβή του και, μόλις επέστρεψε στη Μπολόνια, αποφάσισε να αλλάξει θέμα και έτσι, αποφοίτησε το 1945 με μια διατριβή για τον Giovanni Pascoli, υπό την επίβλεψη του Carlo Calcaterra. Ενώ ο πατέρας του βρισκόταν στην Αφρική, αρχικά ως μαχητής στις ιταλικές αποικίες, στη συνέχεια ως αιχμάλωτος πολέμου στην Κένυα, ο Παζολίνι δίδασκε σε ένα μικρό ιδιωτικό σχολείο που άνοιξε με τη μητέρα του και, αργότερα, σε ένα γυμνάσιο στο Valvasone, στην επαρχία του Pordenone. Ήταν συντετριμμένος από το θάνατο του αγαπημένου του αδερφού Guido, που σκοτώθηκε το 1945 από γαριβαλδινούς παρτιζάνους (οι Ταξιαρχίες Garibaldi ή Garibaldi ήταν αντάρτικες μονάδες ευθυγραμμισμένες με το Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα που δραστηριοποιούνταν στην ένοπλη αντίσταση κατά 54 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Οι μαρτυρίες της ζωής του και οι στοχασμοί του για την κοινωνία που τον είχε παραπλανήσει και τον αποστασιοποιήσει εξακολουθούν να παραμένουν σήμερα ως βασικές πτυχές της ιταλικής κουλτούρας: η απαγορευμένη ταινία Salòo o le 120 giornate di Sodoma (μέρος της οποίας είχε γυριστεί στη Μπολόνια στον ανοιχτό χώρο μπροστά από Villa Aldini), η συλλογή της φριουλικής ποίησης la Nuova gioventù και το ημιτελές μυθιστόρημα Petrolio. των γερμανικών και των ιταλικών φασιστικών δυνάμεων κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου). Το 1947, ο Παζολίνι έγινε μέλος του PCI (Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα), δουλεύοντας ενεργά όχι μόνο στον πολιτικό αλλά και στον λογοτεχνικό τομέα. Η αρχική του κλίση προς τη λυρική ποίηση και την αυτοβιογραφία οδήγησε σε ένα έργο για ένα μυθιστόρημα που πραγματευόταν κοινωνικά ζητήματα που θα ονομαζόταν αρχικά La meglio gioventù, αλλά δημοσιεύτηκε πολύ αργότερα, περικόπηκε και αναθεωρήθηκε ριζικά, το 1962, ως Il sogno di una cosa. Αυτό το μυθιστόρημα περιλάμβανε ήδη το θέμα του ομοφυλοφιλικού ερωτισμού, αντανακλώντας το ενδιαφέρον τού συγγραφέα για τους νέους αγρότες, τους οποίους συναντούσε συχνά σε τοπικά φεστιβάλ και εκθέσεις. Μια από τις αμέτρητες σεξουαλικές του συναντήσεις ανακαλύφθηκε και προκάλεσε σάλο, φέρνοντας τον Παζολίνι ένα βήμα από την καταδίκη (1949). Αυτό το επεισόδιο είχε αναπόφευκτες συνέπειες, συμπεριλαμβανομένης της αποβολής του από το σχολείο και της αποβολής του από το PCI. Ο Παζολίνι και η μητέρα του αποφάσισαν να εγκαταλείψουν την πόλη όπου είχε συμβεί το σκάνδαλο, καταφεύγοντας στη Ρώμη το 1950, στο σπίτι μιας θείας (ο πατέρας του έπεσε σε κα- ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ τάθλιψη μετά το επεισόδιο και επρόκειτο να ενταθεί αργότερα). Η μετακόμιση στην πρωτεύουσα εγκαινίασε μια περίοδο χάριτος για τον Παζολίνι, ο οποίος κατάφερε να απελευθερωθεί από τον επιδεικτικά ευσεβή επαρχιωτισμό τη δεκαετία του 1950 (το μυθιστόρημά του με θέμα, Il disprezzo della provincia, δημοσιεύτηκε μετά θάνατον) και να έρθει σε επαφή με καλλιτέχνες και διανοούμενους όπως τους Sandro Penna, Giorgio Caproni, Moravia και Elsa Morante. Γοητεύτηκε αμέσως από την τοπική κατώτερη τάξη. Αρχικά επιχείρησε μια καριέρα ηθοποιού στο Cinecittà και στη συνέχεια επέστρεψε στη διδασκαλία από το 1951 έως το 1953 σε ένα σχολείο στο Ciampino. Όπως θα το είχε η τύχη, γείτονές του ήταν οι Bertolucci, με τους οποίους ο Παζολίνι έκανε αμέσως φιλία. Έκανε τα πρώτα του βήματα στη δημιουργία ταινιών με τον Bernardo, ενώ ο πατέρας του Attilio του εξασφάλισε μια συνεργασία με τον εκδοτικό οίκο Guanda για δύο ανθολογίες, με θέμα την ποίηση της διαλέκτου του εικοστού αιώνα και την άλλη για τη δημοφιλή ιταλική ποίηση. Το 1954, εργάστηκε ως σεναριογράφος για την ταινία του Mario Soldati «La donna del fiume» και στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον Φεντερίκο Φελίνι στις ταινίες «Le notti di Cabiria» (1957) και «La dolce vita» (1960). Στο μεταξύ, συνέχισε να γράφει, δημοσιεύοντας τα φριουλιανά ποιήματά του στον τόμο La meglio gioventù το 1954 και, την επόμενη χρονιά, το αμφιλεγόμενο μυθιστόρημα Ragazzi di vita. Το 1957, δημοσίευσε την ποιητική συλλογή Le ceneri di Gramsci (που τον έκανε αντιδημοφιλή στους κομμουνιστές για την κριτική του στην ηγεσία του PCI) και στη συνέχεια, το 1959, το ιδεολογικό μυθιστόρημα Una vita violenta. Το 1955 άρχισε να συνεισφέρει στο διμηνιαίο ποιητικό περιοδικό «Officina», το οποίο ιδρύθηκε στη Μπολόνια από τον παλιό του φίλο Roberto Roversi. Η απόδραση του Παζολίνι στον κόσμο της εργατικής τάξης, μακριά από την αστική αξιοπρέπεια, κατανοητή ως πολιτιστική ασθένεια περισσότερο από μια θέση στην κοινωνία, δεν ήταν αρκετή όταν, στη δεκαετία του 1960, με την παγκοσμιοποίηση να εκτινάσσεται σταδιακά, ακόμη και οι πιο άποροι συμβιβάζονταν με τον μοναδικό τρόπο σκέψης της Δύσης. Νέοι και πιο μακρινοί ορίζοντες άνοιγαν ως θεραπεία για τον αποπροσανατολισμό: οι χώρες του Τρίτου Κόσμου μετατράπηκαν σε εδάφη της επαγγελίας όπου η γεωγραφική απόσταση συνέπιπτε με την καθαρότητα ενός πρωτόγονου τρόπου ζωής. Το μόνο του καταφύγιο σε μια Ρώμη που δεν αναγνώριζε πια ήταν ο Ninetto Davoli, ο μόνος από τα αμέτρητα παιδιά από το εργατικό προάστιο που είχε φτιάξει μια σταθερή ζωή για τον εαυτό του. Προλεταριάτο ή μεσαία τάξη, οι νέοι είχαν χάσει τη σωτηριολογική και επαναστατική αποστολή τους, την οποία μπορούμε ακόμα να αντιληφθούμε στο μεγάλου μήκους ντοκιμαντέρ «Comizi d'amore» του 1965 (συνεντεύξεις του με μερικούς φοιτητές στο Πανεπιστήμιο της Μπολόνια παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον). Η απόγνωση και η απόλυτη αυταπάτη κυριάρχησαν μετά το ταξίδι του στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1966, όπως αντικατοπτρίζεται στην κριτική του ανάλυση για τις φοιτητικές διαμαρτυρίες στην Ιταλία το 1968: η τυποποίηση της παραβίασης είχε φέρει την επαναστατική αιτία στην προσκόλληση σε μια νέα μορφή ταξισμού και έτσι σε ένα είδος εξ ολοκλήρου αστικού εμφυλίου πολέμου. Η απώλεια της ελπίδας και της σιγουριάς οδήγησε τον Παζολίνι να εξερευνήσει νέα μονοπάτια στη λογοτεχνία, τόσο μέσα από ποιητικές συλλογές, όπως το θυμωμένο La Revolutione del mio tempo (1961), το μη αναπαραστατικό Poesia in forma di Rosa (1964) και το νευρωτικό Trasumanar e organizzar (1970), όπως σε ημιτελή μυθιστορήματα και μετα-αφηγήματα, όπως το La divina mimesis (1963) και το Ali dagli occhi azzurri (1965). Αλλά μέσω του κινηματογράφου ήταν που ο Παζολίνι μπόρεσε να απελευθερωθεί από τα δεσμά της μυθοπλασίας και να κάνει βαθύτερη, πιο τσιμπημένη επαφή με το κοινό. Accattone (1961), Mamma Roma (1962), La Ricotta (1963), Uccellacci e uccellini (1965), Edipo re –εν μέρει στη Μπολόνια, κάτω από το Portico di Servi και στην Piazza Maggiore– (1967) και Medea (1969), σημάδεψε και τάραξε την ιστορία του ιταλικού και μάλιστα του παγκόσμιου κινηματογράφου. Από την αγνότητα των πρώτων του χρόνων μέχρι τη φυγή στα νιάτα του και την κριτική που δέχτηκε στην ενηλικίωση, ο Παζολίνι είχε φτάσει σε κατάσταση απόγνωσης τα τελευταία του χρόνια. Και πράγματι, η δεκαετία του 1970 ξεκίνησε με την εγκατάλειψή του από τον ηθοποιό Ninetto (1971). Η δουλειά του με την «Corriere della Sera» εναλλάσσεται με αυτή στον κινηματογράφο και τη λογοτεχνία. Οι μαρτυρίες της ζωής του και οι στοχασμοί του για την κοινωνία που τον είχε παραπλανήσει και τον αποστασιοποιήσει εξακολουθούν να παραμένουν σήμερα ως βασικές πτυχές της ιταλικής κουλτούρας: η απαγορευμένη ταινία Salòo o le 120 giornate di Sodoma (μέρος της οποίας είχε γυριστεί στη Μπολόνια στον ανοιχτό χώρο μπροστά από Villa Aldini), η συλλογή της φριουλικής ποίησης la Nuova gioventù και το ημιτελές μυθιστόρημα Petrolio. Όταν ήταν πενήντα τριών ετών, ο Παζολίνι βρέθηκε νεκρός κοντά σε ένα χωράφι στην Όστια (1975). Μια ζωή γεμάτη σκάνδαλα, και αντίθετη στο ρεύμα έφτασε έτσι στο τέλος της. Αμέσως άνοιξε μια γραμμή έρευνας με βάση το σεξ, με τον κατηγορούμενο Pino Pelosi να καταδικάζεται. ΠΗΓΗ : www.unibo.it • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 55 ΘΕΑΤΡΟ ΜΟΥΣΙΚΗ Ο Έκτωρ Μπερλιόζ και η Φανταστική Συμφωνία Ο Γάλλος συνθέτης Hector Berlioz ακολούθησε τα ιδανικά του ρομαντισμού του 19ου αιώνα σε μουσικές δημιουργίες όπως η Symphonie fantastique και το La Damnation de Faust. 56 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΜΟΥΣΙΚΗ Ο Λουί-Έκτωρ Μπερλιόζ (Louis-Hector Berlioz) ήταν Γάλλος συνθέτης: ένθερμος και λαμπρός θιασώτης του γαλλικού ρομαντισμού. Γεννήθηκε στις 11 Δεκεμβρίου 1803 στην πληγείσα από τον πόλεμο Γαλλία. Ήταν ο μεγαλύτερος γιος ενός επαρχιακού γιατρού. Ο πατέρας του Berlioz, μια αξιοσέβαστη τοπική προσωπικότητα, ήταν ένας προοδευτικός γιατρός που πιστώθηκε ως ο πρώτος Ευρωπαίος που έκανε και έγραψε για τον βελονισμό. Ήταν αγνωστικιστής με φιλελεύθερη προοπτική. η γυναίκα του ήταν αυστηρή Ρωμαιοκαθολική με λιγότερο ευέλικτες απόψεις. Αφού παρακολούθησε για λίγο ένα τοπικό σχολείο όταν ήταν περίπου δέκα ετών, ο Berlioz εκπαιδεύτηκε στο σπίτι από τον πατέρα του. Θυμόταν στα απομνημονεύματά του ότι του άρεσε η γεωγραφία, ειδικά τα βιβλία για ταξίδια, στα οποία περιπλανιόταν μερικές φορές το μυαλό του όταν υποτίθεται ότι μελετούσε Λατινικά. Ωστόσο, οι κλασικοί τού έκαναν εντύπωση, και τον συγκίνησε μέχρι του σημείου να δακρύζει από την αφήγηση του Βιργίλιου για την τραγωδία της Διδώς και του Αινεία. Σε ηλικία δώδεκα ετών ο Μπερλιόζ ερωτεύτηκε για πρώτη φορά. Το αντικείμενο της αγάπης του ήταν μια δεκαοχτάχρονη γειτόνισσα, η Estelle Dubœuf. Τον κορόιδευαν για αυτό που τον θεωρούσαν αγορίστικο έρωτα, αλλά κάτι από το πρώιμο πάθος του για την Εστέλ άντεξε σε όλη του τη ζωή. Έριξε μερικά από τα ανεκπλήρωτα συναισθήματά του στις πρώτες του προσπάθειες σύνθεσης. Προσπαθώντας να κυριαρχήσει στην αρμονία, διάβασε το Traité de l'harmonie του Rameau, το οποίο αποδείχθηκε ακατανόητο σε έναν αρχάριο, αλλά η απλούστερη πραγματεία του Charles-Simon Catel για το θέμα του το έκανε πιο σαφές. Έγραψε πολλά έργα δωματίου ως νεαρός, καταστρέφοντας στη συνέχεια τα χειρόγραφα, αλλά ένα θέμα που του έμεινε στο μυαλό επανεμφανίστηκε αργότερα ως το δεύτερο θέμα της ουβερτούρας στους Les Francs-juges. Τον Μάρτιο του 1821 ο Μπερλιόζ πέρασε τις εξετάσεις του απολυτηρίου στο Πανεπιστήμιο της Γκρενόμπλ – δεν είναι σίγουρο αν στην πρώτη ή στη δεύτερη προσπάθεια – και στα τέλη Σεπτεμβρίου, σε ηλικία δεκαεπτά ετών, μετακόμισε στο Παρίσι. Με την επιμονή του πατέρα του γράφτηκε στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου του Παρισιού. Έπρεπε να παλέψει σκληρά για να ξεπεράσει την αποστροφή του για την ανατομή σωμάτων, αλλά σεβόμενος τις επιθυμίες του πατέρα του, ανάγκασε τον εαυτό του να συνεχίσει τις ιατρικές του σπουδές. Αφίσα για την πρεμιέρα του Benvenuto Cellini, Σεπτέμβριος 1838. Το όνομα του Berlioz δεν αναφέρεται. το Iphigénie en Tauride του Gluck, το οποίο τον ενθουσίασε. Εμπνεύστηκε ιδιαίτερα από τη χρήση της ορχήστρας από τον Gluck για να μεταφέρει το δράμα. Μια μεταγενέστερη απόδοση του ίδιου έργου στην Όπερα τον έπεισε ότι η αποστολή του ήταν να είναι συνθέτης. Η ανεξαρτησία του μυαλού του και η άρνησή του να ακολουθήσει τους παραδοσιακούς κανόνες και τύπους τον έβαλαν σε αντιπαράθεση με το συντηρητικό μουσικό κατεστημένο του Παρισιού. Συντόνισε για λίγο το στυλ του αρκετά ώστε να κερδίσει το κορυφαίο μουσικό βραβείο της Γαλλίας –το Prix de Rome– το 1830, αλλά έμαθε ελάχιστα από τους ακαδημαϊκούς του Ωδείου του Παρισιού. Η γνώμη ήταν διχασμένη για πολλά χρόνια μεταξύ εκείνων που τον θεωρούσαν πρωτότυπη ιδιοφυΐα και εκείνων που έβλεπαν τη μουσική του ως στερούμενη μορφής και συνοχής. Την επόμενη δεκαετία ο Berlioz οργάνωσε πολλές συναυλίες δημιουργώντας μια σειρά από οραματικά αριστουργήματα μουσικής σύνθεσης. Η δεκαετία του 1830 βρήκε τον Berlioz να παράγει μερικά από τα πολύ έξυπνα έργα μουσικής σύνθεσης, όπως το Harold en Italie (1834) και το Requiem (1837). Αλλά το μελόδραμα Benvenuto Cellini (1836) ήταν μια μεγάλη αποτυχία. Το 1839, ο βιολιστής Paganini έδωσε στον Berlioz 20.000 φράγκα για να γράψει τη χορωδιακή συμφωνία Roméo et Juliette, η οποία του πήρε σχεδόν ένα χρόνο για να την ολοκληρώσει. Το 1840, προς τιμήν της 10ης επετείου της Επανάστασης του Ιουλίου, ο Berlioz δημιούργησε μια Grande Symphonie funèbre et triomphale. Η φρίκη της ιατρικής σχολής μετριάστηκε χάρη σε ένα άφθονο επίδομα από τον πατέρα του, που του επέτρεψε να εκμεταλλευτεί πλήρως την πολιτιστική, και ιδιαίτερα τη μουσική, ζωή του Παρισιού. Η μουσική δεν απολάμβανε εκείνη την εποχή το κύρος της λογοτεχνίας στη γαλλική κουλτούρα, αλλά το Παρίσι διέΚατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1840 ο Berlioz έκανε πολθετε ωστόσο δύο μεγάλες όπερες και τη σημαντικότερη μουσική λές περιοδείες με συναυλίες στην Πράγα, τη Βιέννη, τις Βρυβιβλιοθήκη της χώρας. Ο Berlioz τα εκμεταλλεύτηκε όλα. Μέσα ξέλλες και το Λονδίνο. Η αφοσίωσή του στη μουσική άρχισε να σε λίγες μέρες από την άφιξή του στο Παρίσι πήγε στην Όπερα, επηρεάζει την προσωπική του ζωή. Καθώς εργαζόταν σε διακαι παρόλο που το κομμάτι που προσφερόταν ήταν ενός ανήλι- φορετική σύνθεση, βρήκε μια νέα πηγή εισοδήματος. Άρχισε κου συνθέτη, η σκηνοθεσία και το υπέροχο ορχηστρικό παίξιμο να εργάζεται ως μαέστρος στη Γερμανία, την Αγγλία και τη ΡωΣάντροκαι Μποτιτσέλι, Ιταλία, «Μυστική Γέννηση», 1501, Λονδίνο, Εθνική Πινακοθήκη. τον μάγεψαν. Πήγε σε άλλα έργα στην Όπερα στην Όπερασία. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου δημιούργησε το La Κόμικ. στο πρώτο, τρεις εβδομάδες μετά την άφιξή του, είδε • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 57 ΜΟΥΣΙΚΗ Αν και το συνθετικό στυλ τού Berlioz μερικές φορές θεωρείται ιδιόρρυθμο, εκτεταμένες μελωδίες ακανόνιστου μήκους, ωστόσο η εντυπωσιακή και καινοτόμος έκφραση της μουσικής του προκαλεί αίσθημα έλξης που προκαλεί τον ακροατή προς τον εαυτό του. Αν και η καινοτομία του έργου του μπορεί να λειτούργησε εναντίον του κατά τη διάρκεια της ζωής του, ωστόσο η εκτίμηση της μουσικής του συνέχισε να αυξάνεται μετά το θάνατό του. Η Φανταστική Συμφωνία Η Φανταστική Συμφωνία (Symphonie Fantastique) είναι ένα έπος για μια τεράστια ορχήστρα. Μέσα από τις κινήσεις του, αφηγείται την ιστορία του αυτοκαταστροφικού πάθους ενός καλλιτέχνη για μια όμορφη γυναίκα. Η συμφωνία περιγράφει την εμμονή και τα όνειρά του, τα ξεσπάσματα και τις στιγμές τρυφερότητας και οράματα αυτοκτονίας και φόνου, έκστασης και απόγνωσης. Η ιστορία είναι μια αυτοπροσωπογραφία του συνθέτη του, Hector Berlioz. Η Marie Recio, δεύτερη σύζυγος του Berlioz Damnation de Faust (= Η καταδίκη του Φαουστ) που ήταν ένα πλήρες φιάσκο και έγινε μια οικονομική καταβόθρα μετά την πρεμιέρα του το 1846. Ευτυχώς, τα χρήματα από τις περιοδείες βοήθησαν. Στη δεκαετία του 1850, η σύνθεση του θριάμβου L’Enfance du Christ (= Η παιδική ηλικία του Χριστού) έφερε τον Berlioz ξανά στα πόδια του, γεγονός που τον εξέλεξε ως μέλος του Institut de France. Όσο περνούσε ο καιρός, ο Berlioz μπορούσε να αφοσιωθεί στην καριέρα του. Ολοκλήρωσε το ημιτελές αριστούργημα του Ρωμαίου ποιητή και το 1862 παρήγαγε το Les Troyens (= Οι Τρώες) βασισμένο στην Αινειάδα του Βιργίλιου. Επέστρεψε ξανά στον Ουίλιαμ Σαίξπηρ, δημιουργώντας την όπερα Béatrice et Bénédict (Βεατρίκη και Βενέδικτος), της οποίας η υπόθεση είναι παρμένη από το έργο του Πολύ κακό για το Τίποτα και που έκανε ένα επιτυχημένο ντεμπούτο στη Γερμανία το 1862. Το 1868, αφού ολοκλήρωσε πολλές ευρωπαϊκές περιοδείες, ο μοναχικός, διαζευγμένος, Berlioz επέστρεψε στο Παρίσι. Η δεύτερη σύζυγός του πέθανε το 1862. Το μοναχοπαίδι του, ονόματι Λουίς, πέθανε επίσης μερικά χρόνια αργότερα το 1867. Αν και η υγεία του ήταν σε συνεχή απόκλιση, ο Berlioz συνέχισε να παράγει το έργο του στη Βιέννη (1866), και στη συνέχεια ταξίδεψε στην Πετρούπολη και τη Μόσχα ( 1867-1868). Πίσω στο Παρίσι το 1868, ήταν ένα φάντασμα που περπατούσε και καθώς ο καιρός περνούσε αργά στους ρυθμούς του, η παράλυση σταδιακά νίκησε τη ζωή του. 58 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Η γοητεία του Berlioz με τα έργα του Σαίξπηρ τον ώθησε να αρχίσει να μαθαίνει αγγλικά το 1828, ώστε να μπορεί να τα διαβάσει στο πρωτότυπο. Την ίδια περίπου εποχή συνάντησε δύο ακόμη δημιουργικές εμπνεύσεις: τον Μπετόβεν και τον Γκαίτε. Άκουσε την τρίτη, την πέμπτη και την έβδομη συμφωνία του Μπετόβεν να παίζονται στο Ωδείο και διάβασε τον Φάουστ του Γκαίτε σε μετάφραση του Ζεράρ ντε Νερβάλ. Ο Μπετόβεν έγινε ταυτόχρονα ιδανικό και εμπόδιο για τον Berlioz – ένας εμπνευσμένος προκάτοχος αλλά και τρομακτικός. Το έργο του Γκαίτε αποτέλεσε τη βάση του Huit scènes de Faust (Opus 1 του Berlioz), το οποίο έκανε πρεμιέρα τον επόμενο χρόνο και ανακατασκευάστηκε και επεκτάθηκε πολύ αργότερα ως La Damnation de Faust. Η μουσική του Μπετόβεν καθιέρωσε το ρομαντικό ιδανικό. Αντί να προσαρμόσει την κατάλληλη μουσική σε κλασικές φόρμες, ο Μπετόβεν αναδιαμόρφωσε τη συμφωνία και το προσωπικό της ορχήστρας για να προσαρμόσει τη συναισθηματική του έκφραση. Ο Berlioz δεν το χόρταινε. Αφού παρακολούθησε μια παράσταση του Άμλετ του Ουίλιαμ Σαίξπηρ στις 11 Σεπτεμβρίου 1827, ο Berlioz ερωτεύτηκε την Ιρλανδή ηθοποιό Harriet Smithson, η οποία έπαιζε τον ρόλο της Οφηλίας. Της έστειλε πολλά ερωτικά γράμματα, όλα αναπάντητα. Όταν έφυγε από το Παρίσι το 1829, δεν είχαν ακόμη συναντηθεί. Ο Berlioz έγραψε τη Φανταστική Συμφωνία ως έναν τρόπο να εκφράσει την ερωτική εμμονή του. Ο Σαίξπηρ, όπως τον παρουσίασε η Ιρλανδή ηθοποιός, Harriet Smithson, άλλαξε για πάντα τη ζωή του Berlioz. Από τη στιγμή που την είδε, είχε εμμονή. Η Φανταστική Συμφωνία δεν είναι τίποτα λιγότερο από την υπερβολική προσπάθεια του Berlioz να τραβήξει την προσοχή της Harriet. Το κομμάτι ξεκινάει εισάγοντας τον ακροατή στην ευάλωτη ΜΟΥΣΙΚΗ George Clint, πορτρέτο της ηθοποιού Harriett Smithson, η οποία υπήρξε η έμπνευση του Berlioz για την Φανταστική Συμφωνία • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 59 ΜΟΥΣΙΚΗ Η Φανταστική Συμφωνία (Symphonie Fantastique) είναι ένα έπος για μια τεράστια ορχήστρα. Μέσα από τις κινήσεις του, αφηγείται την ιστορία του αυτοκαταστροφικού πάθους ενός καλλιτέχνη για μια όμορφη γυναίκα. Η συμφωνία περιγράφει την εμμονή και τα όνειρά του, τα ξεσπάσματα και τις στιγμές τρυφερότητας και οράματα αυτοκτονίας και φόνου, έκστασης και απόγνωσης. πλευρά του πρωταγωνιστή, του Καλλιτέχνη. Το αντικείμενο της αγάπης του Καλλιτέχνη αντιπροσωπεύεται από ένα άπιαστο θέμα που ονομάζεται «idée fixe» (= έμμονη ιδέα) – το αντικείμενο της καθήλωσης. Βιολιά και φλάουτο φλερτάρουν μέσα από τη γοητευτική μελωδία. Ο θόρυβος της υπόλοιπης ορχήστρας αντιπροσωπεύει την απογοήτευση και την απόγνωση του Καλλιτέχνη. Τα τρομακτικά ξεσπάσματα εναλλάσσονται με στιγμές της μεγαλύτερης τρυφερότητας. Όλα οδηγούν σε μια στιγμή πλήρους φρενίτιδας και κατάρρευσης. Η Φανταστική Συμφωνία έκανε πρεμιέρα στο Παρίσι το 1830. Οι αντιδράσεις ήταν ανάμεικτες. Το πιο απογοητευτικό ήταν ότι η Harriet Smithson δεν παρευρέθηκε. Μετά την απογοήτευση της πρεμιέρας, ο Berlioz αποφάσισε να διαγωνιστεί για το διάσημο Prix de Rome. Για τον διαγωνισμό, στους συμμετέχοντες δόθηκε μια μελωδία και έπρεπε να γράψουν μια φούγκα (ένα έντυπο με πολύ αυστηρούς κανόνες) επί τόπου. Ο Berlioz χρειάστηκε τέσσερα χρόνια για να κυριαρχήσει στη διαβολική μορφή, αλλά τελικά κέρδισε. Το Prix de Rome κέρδισε στον Berlioz την εθνική αναγνώριση που λαχταρούσε συν μια επιδότηση για να σπουδάσει για δύο χρόνια στη Ρώμη. Σκηνές στα χωράφια Ενώ βρισκόταν στην Ιταλία, ο Berlioz εξερεύνησε το μουσικό τοπίο της υπαίθρου και συνέχισε να αναμορφώνει τη Φανταστική Συμφωνία. Το τρίτο επεισόδιο της Φανταστικής Συμφωνίας ξεκινά με έναν απόηχο από την παιδική ηλικία του Berlioz: τον ήχο της μελωδίας ενός βοσκού. Ο Berlioz χρησιμοποιεί την τεράστια ορχήστρα για να δημιουργήσει την αίσθηση της αναστολής του χρόνου που μπορεί να φέρει η οικειότητα. Αυτό το επεισόδιο για τον Berlioz ήταν το πιο δύσκολο να συντεθεί. Η μουσική είναι πάντα μόνο ένας χτύπος της καρδιάς μακριά από τη ζήλια και την οργή που προκύπτουν όταν ο Καλλιτέχνης βλέπει την αγαπημένη του με κάποιον άλλο. Μέχρι το 1832, ο Berlioz ήταν πίσω στο Παρίσι και αποφασισμένος να κερδίσει την κοινή γνώμη με μια νέα έκδοση της Φανταστικής Συμφωνίας. Κανόνισε για δεύτερη πρεμιέρα. Πορεία προς το ικρίωμα Οι σημειώσεις του προγράμματος έγραφαν: "Ο καλλιτέχνης, γνωρίζοντας πέρα από κάθε αμφιβολία ότι η αγάπη του δεν 60 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ανταποκρίνεται, δηλητηριάζει τον εαυτό του με όπιο. Το ναρκωτικό τον βυθίζει στον ύπνο, συνοδευόμενο από τα πιο φρικτά οράματα." Το πρώτο από αυτά τα οράματα είναι η «Πορεία προς το ικρίωμα». Σε αυτό, ο Καλλιτέχνης εκτελείται για τον φόνο της αγαπημένης του. Η πορεία αντηχεί τον ήχο των συγκροτημάτων της πραγματικής ζωής που θα συνόδευαν τους καταδικασμένους στην εκτέλεσή τους. Η στρατιωτική μπάντα συνοδεύει τον κρατούμενο στις ενθουσιώδεις επευφημίες των εγχόρδων. Στην τελευταία στιγμή της ζωής του ο Καλλιτέχνης σκέφτεται την αγαπημένη του. Το θέμα της ξεκινά αλλά περικόπτεται από τη λεπίδα της γκιλοτίνας. Το κεφάλι του καλλιτέχνη αναπηδά κάτω από τα σκαλιά, τα ντραμς κυλούν και τα πλήθη βρυχώνται. Το πέμπτο επεισόδιο είναι ένα σατανικό όνειρο. Ο Καλλιτέχνης βλέπει τον εαυτό του ανάμεσα σε ένα φρικτό πλήθος μάγων και τεράτων που συγκεντρώθηκαν για την κηδεία του. Ο αέρας γεμίζει με περίεργα βογγητά, εκρήξεις γέλιου, φωνές και ηχώ. Ξαφνικά, η αγαπημένη του Καλλιτέχνη εμφανίζεται ως μάγισσα, με το θέμα της να παραμορφώνεται σε μοχθηρή παρωδία. Μια τεράστια καμπάνα της εκκλησίας αρχίζει να χτυπά το ύμνο του θανάτου. Φαγκότες και τούμπα γαυγίζουν το Dies Irae – το παραδοσιακό νεκρικό άσμα. Η ορχήστρα χωρίζεται σε ομάδες για να οργανώσει μια απαίσια τελετουργία. Στο τέλος αυτής της δεύτερης πρεμιέρας, το κοινό ξέσπασε σε χειροκροτήματα. Η Harriet Smithson κατάλαβε επιτέλους ότι η Φανταστική Συμφωνία αφορούσε εκείνη. Συμφώνησε να δεχτεί τον Berlioz. Ο Berlioz και η Smithson άρχισαν να παίζουν στην πραγματικότητα αυτό που μόνο φανταζόταν η Φανταστική Συμφωνία. Άρχισε να τη γοητεύει και μετά έκανε κάτι απελπισμένο. Από την τσέπη του, ο Berlioz έβγαλε ένα φιαλίδιο που περιείχε μια θανατηφόρα δόση οπίου. Μπροστά στα μάτια του Smithson, το κατάπιε. Εκείνη άρχισε τις υστερίες και τελικά συμφώνησε να τον παντρευτεί. Στη συνέχεια, εκείνος έβγαλε το αντίδοτο από μια άλλη τσέπη και το κατάπιε. Μετά την ανάρρωσή τους, ο Berlioz και η Smithson παντρεύτηκαν το 1833. Τελικά, η Smithson και ο Berlioz χώρισαν, αλλά πάντα τη φρόντιζε. Είναι θαμμένοι μαζί στο νεκροταφείο της Μονμάρτρης. Με τη Φανταστική Συμφωνία, ο Berlioz μπήκε στην καλλιτεχνική του ωριμότητα. Ε.Κ ΜΟΥΣΙΚΗ Ο Berlioz από τον Gustave Courbet, 1850 • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 61 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου «ΚαβΑλα 13 του ΔεκΕμβρη 1967» ΣΤΕΛΙΟΣ ΦΩΚΟΣ 62 Ο Καβαλιώτης ποιητής της (αποκαλούμενης) Β΄ μεταπολεμικής γενιάς Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου παρουσιάζει και σχολιάζει το κίνημα-οπερέτα του Κωνσταντίνου Γλίξμπουργκ το Δεκέμβρη του 1967 στην Καβάλα. •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Ο ποιητής και πεζογράφος Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου ανήκει στη λεγόμενη Β΄ μεταπολεμική ποιητική γενιά. Γεννήθηκε το 1935 στην Καβάλα κι από το 1971 διαμένει στη Θεσσαλονίκη. Εξέδωσε: ΠΟΙΗΣΗ: Έγκλειστοι (1962), Χωροστάθμηση (1965), Τα κύματα και οι φωνές (1971), Το δόντι της πέτρας (1975), Συνοπτική διαδικασία (1980), Έσχατη Υπόσχεση. Ποιήματα 1958-1978 (1984, συγκεντρ. έκδ.), Πάροδος Μοναστηρίου (1989), Σημειώσεις για ποιήματα που δε γράφτηκαν (1993), Έσχατη Υπόσχεση. Ποιήματα 1958-1992 (1996, συγκεντρ. έκδ.), Ονείρων κοινοκτημοσύνη (2002), Έσχατη υπόσχεση. Ποιήματα 1958-2010 (2016, συγκεντρ. έκδ.), Ριζώματα (2021). ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Ο χώρος της Ιωάννας και ο χρόνος του Ιωάννη (1980, νουβέλα), Σταθερή απώλεια (1992, διηγήματα), Σπαράγματα (1997, νουβέλα), Διέφυγε το μοιραίον (2003, διηγήματα), Καταδολίευση (2006, μυθιστόρημα), Τα σύννεφα ταξιδεύουν τη νύχτα (2011, διηγήματα). Εξέδωσε επίσης τη συλλογή Κείμενα μικράς πνοής (2009) που περιέχει σύντομα ποιήματα και πεζά.1 Βραβεύτηκε με το Κρατικό Βραβείο Διηγήματος 1998 για τα Σπαράγματα και το Βραβείο Διηγήματος της Ακαδημίας Αθηνών (Έδρα Πέτρου Χάρη) το 2004 για το Διέφυγε το μοιραίον. Έργα του έχουν μεταφραστεί στα Αγγλικά, Γαλλικά, Γερμανικά, Ιταλικά, Ολλανδικά, Ρωσικά, Πολωνικά και Ρουμανικά. Ο Πρόδρομος Μάρκογλου είναι 31 χρόνων τον Απρίλιο του 1967, όταν η χούντα των συνταγματαρχών καταλαμβάνει με πραξικόπημα την εξουσία. Η αντίδρασή του είναι αναμενόμενη, καθώς πρόκειται για κομμουνιστή πνευματικό άνθρωπο, ανδρωμένο στην ατμόσφαιρα της Καβάλας, γνωστής για τους μεγάλους αγώνες των κατοίκων της, καπνεργατών και προσφύγων. Λίγο αργότερα, το 1969, δημοσιεύει στο εξωτερικό, με ψευδώνυμο, πέντε αντιδικτατορικά ποιήματά του.2 Λίγο αργότερα, συμμετέχει ενεργά στην προσπάθεια έκδοσης στη Θεσσαλονίκη κειμένων αντίστοιχων προς τα Δεκαοχτώ Κείμενα, που είχαν εκδοθεί τον Ιούλιο του 1970 στην Αθήνα. Την προσπάθεια είχε ξεκινήσει ο ποιητής και φίλος του Μάρκογλου Ανέστης Ευαγγέλου, αλλά ναυάγησε λόγω του κινδύνου της λογοκρισίας.3 Πάντως, ο Μάρκογλου είχε ήδη αποστείλει για τη συγκεκριμένη έκδοση επτά ποιήματά του από τη μελλοντική συλλογή του Το δόντι της πέτρας (1975) καθώς και το «Καβάλα 13 του Δεκέμβρη 1967», στο οποίο θα αναφερθούμε παρακάτω. Το Δεκέμβριο του 1967, ο τότε βασιλιάς Κωνσταντίνος Γλίξμπουργκ, ο οποίος είχε αποδεχθεί τη χούντα των συνταγματαρχών και είχε ορκίσει την κυβέρνησή της, αποφασίζει να την ανατρέψει με αντίστοιχο στρατιωτικό πραξικόπημα. Το πρωί της 13ης Δεκεμβρίου, συνοδευόμενος από την οικογένειά του και τον πρωθυπουργό της δικτατορίας Κων. Κόλλια, φτάνει με αεροπλάνο στην Καβάλα. Πιστεύει πως έχει ήδη κινητοποιήσει στρατιωτικές δυνάμεις που του είναι πιστές, κυρίως στη Θράκη και την ανατολική Μακεδονία. Όμως, θα αντιληφθεί πολύ σύντομα την αποτυχία του κακοσχεδιασμένου εγχειρήματός του, που αποκλήθηκε «κίνημα-οπερέτα», και τα χαράματα της επόμενης ημέρας θα αναχωρήσει αεροπορικώς για τη Ρώμη.4 Ο Καβαλιώτης ποιητής Πρόδρομος Μάρκογλου, που γνωρίζει τα γεγονότα από πολύ κοντά, θα εμπνευστεί ένα ιδιαίτερα αξιόλογο ποίημα, το οποίο τα αναπαριστά, αποκαλύπτει τη στάση του λαού και προβαίνει σε έμμεσα σχόλια για την τότε πολιτική κατάσταση της χώρας. Το ποίημα, σύμφωνα και με μαρτυρία του ποιητή, λειτούργησε λίγο αργότερα και ως προπαγανδιστικό κείμενο πριν από το δημοψήφισμα του 1974, που κατήργησε τη βασιλεία στην Ελλάδα.5 Το ποίημα, μοναδικό, απ’ όσο γνωρίζουμε, με θέμα το συγκεκριμένο γεγονός, είναι το πρώτο στη συλλογή Συνοπτική διαδικασία (1980) και με τον τίτλο του «Καβάλα, 13 του Δεκέμβρη 1967»6 ορίζει ρητά τον τόπο και το χρόνο του γεγονότος και προσανατολίζει το γνώστη της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Εξάλλου, ακόμη και για τους νεότερους αναγνώστες, παρέχει όλες τις απαραίτητες πληροφορίες, υιοθετώντας τη μορφή του ιστορικού χρονικού. Ο ποιητής, σαν απλός παρατηρητής, αφηγείται με ακρίβεια τα γεγονότα, μολονότι διανθίζει την περιγραφή με δικά του έμμεσα σχόλια. Συναντούμε πάλι τη γνωστή ρεαλιστική γραφή του Μάρκογλου, που στοχεύει κατευθείαν στην ουσία του πράγματος επιδιώκοντας παράλληλα την άμεση επικοινωνία με τον αναγνώστη. Δέκα το πρωί Φτάσαν αντιφατικές ειδήσεις υπόκουφο μουρμουρητό Κι ύστερα ήρθαν απ’ τα Δυτικά η Αυλή κι όλη η κουστωδία Ζητώντας συμπαράσταση στρατού και λαού Ζητώντας την καταστροφή των σφετεριστών Ο Αυτοκράτορας με την Πριγκίπισσα στα χέρια του Στο πλήθος που μαζεύτηκε Βεβαίωνε πίστη στους νόμους και την Πατρίδα Ήταν ισχύς του η αγάπη του λαού Αρχίζοντας με μια λιτή καταγραφή των γεγονότων, δεν αργεί να υποδηλώσει τη συγκεκριμένη στάση του απέναντι σ’ αυτά ήδη από τον τρίτο στίχο. Χαρακτηρισμοί αποκαλυπτικοί με τη σαφήνειά τους (κουστωδία), πομπώδεις ή βαρύγδουποι τίτλοι (Αυτοκράτορας, Πριγκίπισσα), συμπλέκονται με χιλιοειπωμένες κοινότοπες εκφράσεις της εξουσιαστικής προπαγάνδας (συμπαράσταση στρατού και λαού, καταστροφή των σφετεριστών, πίστη στους νόμους και την Πατρίδα, ισχύς του η αγάπη του λαού) για να αποκαλύψουν την υποκρισία της και να υποβάλουν τα εντελώς αντίθετα νοήματα. Λέξεις-κλειδιά, επίσης, καταδεικνύουν όλη τη γελοιότητα των συγκεκριμένων ενεργειών. Όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω, αρκετά στοιχεία της σκηνοθεσίας, με τις απανωτές διαψεύσεις και αντιθέσεις που ακολουθούν, θυμίζουν αντίστοιχα ποιήματα του Καβάφη, όπως, για παράδειγμα, το «Αλεξανδρινοί βασιλείς», μολονότι η ειρωνεία εδώ είναι εμφανέστερη. Άλλωστε, ο Μάρκογλου έχει επηρεαστεί • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 63 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ από τον Καβάφη, όπως αποκαλύπτουν αρκετά ποιήματά του. Ο φακός τώρα στρέφεται στις αντιδράσεις του λαού της πόλης. Εύλογη η αβεβαιότητά του, λόγω της άγνοιας των μελλοντικών εξελίξεων, και οι διάφορες συζητήσεις. Οι πρώτες εκδηλώσεις του αποκαλύπτουν μια πρόσκαιρη λησμοσύνη των αμέσως προηγούμενων, οδυνηρών για το λαό, γεγονότων, στα οποία είχε συμμετάσχει πρόθυμα ο τώρα «επαναστάτης» βασιλιάς. Όμως, γίνεται σχεδόν αμέσως φανερό πως αυτές οι αντιδράσεις είναι μόνο επιφανειακές και δεν εκφράζουν την πλειονότητα των ανθρώπων. Προχωρώντας από αντίθεση σε αντίθεση, ο ποιητής μάς τις παρουσιάζει: Όμως Ανακοινώσεις από ραδιόφωνα μεγάλωναν την αβεβαιότητα καταστήσει ζωντανότερη και παραστατικότερη τη σκηνή αλλά και να καταδείξει τη διαφορά των ενεργειών μεταξύ του λαού και των άμεσα συμμετεχόντων ή δραστών. Ο λαός συνεχίζει τις καθημερινές του ασχολίες (θαμιστικός παρατατικός), ενώ οι ραδιουργίες παρουσιάζονται σε ενεστώτα. Όμως, ακόμη πιο αξιοπρόσεκτη είναι στη συνέχεια η αλλαγή της έκτασης των στίχων. Εδώ, τον αργό βηματισμό της αρκετά νωχελικής περιγραφής διαδέχεται το κοφτό και αγχώδες βήμα του σύντομου στίχου, που μοιάζει να λαχανιάζει, προκειμένου να προβληθεί, έστω για μια στιγμή, η αγωνία για τις μελλοντικές υποτιθέμενες σοβαρές επιπτώσεις. Και πάλι, όμως, ο αφηγητής/ποιητής καταλήγει τελικά στην αντίθεση και την ανατροπή, ενώ καταθέτει και το σχόλιο-μήνυμά του με τον απομονωμένο επιλογικό στίχο: Ένοπλοι στρατιώτες περιφέρονταν Τα γεγονότα ήταν σοβαρά Κανείς ακόμη δε γνώριζε την πορεία των γεγονότων Θα υπήρχαν επιπτώσεις Κι αλλαγές σημαντικά θα επηρέαζαν Βέβαια όλα αυτά ταράξανε την πόλη. Από χρόνια άλλωστε ήταν γνωστό το χωράφι των Ελλήνων Ανάψαν οι συζητήσεις κι οι διχογνωμίες Ήξερε ο λαός τις υπερπόντιες συμμαχίες και τους ντόπιους Εφιάλτες Ξεχαστήκανε για λίγο τ’ Αναγκαστικά Διατάγματα Πολλοί στοιχηματίζανε Γνώριζαν οι άνθρωποι πώς εξαργυρώθηκε το αίμα τους Ειδικευμένοι κιόλας σε προγνωστικά ποδοσφαίρων Δεν τους ξεγελούσαν οι οικογενειακοί καβγάδες Την έκβαση της ημέρας που βούλιαζε στα ραδιόφωνα Ουσιαστικά η έκβαση ξένη υπόθεση Αδιαφορούσαν κιόλας, Όμως Η δικαιοσύνη αλίμονο, ήταν ακόμη μακριά. Οι γυναίκες ψωνίζανε στα καταστήματα Τα παιδιά στις γειτονιές συνεχίζαν το παιχνίδι Σταθερά οι κινηματογράφοι παρακολουθούσαν τα προγράμματά τους Κι οι εντεταλμένοι λειτουργοί στα παρασκήνια αποστηθίζουν πιθανούς ρόλους Κι ο στρατός στο διπλό παιχνίδι της αναμονής Δεν χρειάζεται να σχολιάσει κανείς τους τελευταίους στίχους. Εδώ έχουμε μια βαθιά «πολιτική» ανάλυση δοσμένη, πάντα ποιητικά, με ελάχιστες λέξεις και σύμβολα. Ένα «ξεγύμνωμα» της υποκρισίας των «αντιπάλων» και αποκάλυψη των σκοτεινών δυνάμεων, «υπερπόντιων συμμαχιών» και «ντόπιων Εφιαλτών», που λυμαίνονταν «το χωράφι των Ελλήνων»7 τις προηγούμενες δεκαετίες.8 Ο καταληκτικός στίχος, συνηθισμένο φαινόμενο στην ποίηση του Μάρκογλου, αποκαλύπτει όχι μόνο την πικρία του δημιουργού αλλά και το γνωστό και διαρκή αγώνα του για δικαιοσύνη. Εξάλλου, επειδή ο ποιητής δεν μένει ποτέ στην επιφάνεια των πραγμάτων ή στο άμεσο και πρόσκαιρο, δεν παραλείπει να Μια πανοραμική εικόνα των αντιδράσεων προς όλες τις κα- υπαινιχθεί και να ξαναθυμίσει, έστω και έμμεσα, με τη συμπατευθύνσεις φροντίζει να καλύψει, με λιτό και λακωνικό τρόπο, ράθεση των τελευταίων στίχων, τις δοκιμασίες και τον πόνο, τα οράματα και τις θυσίες του λαού όλα τα προηγούμενα τις εμφανείς και υπόγειες ενέργειες όλων κόσμου των παραγόντων. Αξί- παλιά Πλήθος στο Α΄ Νεκροταφείο συχρόνια (Αντίσταση, Εμφύλιος, μετεμφυλιακά χρόνια), αυτά που ζει να προσέξουμε πιο πάνω, στους τελευταίους στίχους, την νοδεύει το φέρετρο του Κωστή Παλαμά. αλλαγή του χρόνου της αφήγησης, που από παρελθοντικός αποτέλεσαν τη μόνιμη πηγή της έμπνευσης και των θεμάτων (παρατατικός) μετατρέπεται σε ενεστώτα με σκοπό όχι μόνο να του έργου του. Καθώς ο Αυτοκράτορας περιφέρεται μ’ ελικόπτερα στη Θράκη. 64 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1. Αναλυτική μελέτη για το σύνολο του έργου του Μάρκογλου, ποιητικού και πεζογραφικού, βλ. στο βιβλίο μας που μόλις κυκλοφόρησε Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου. Ο ποιητής - ο πεζογράφος, Εκδόσεις Οδυσσέας, Αθήνα 2024. 2. Πρόκειται για δύο ποιήματα που απευθύνονται στον Ανδρέα Κάλβο («Α΄ Ριγμένος στο καμίνι» και «Γ΄ Φωνάζω τ’ όνομά σου») και τα «Δ΄ Θα μείνουμε εδώ», «Ζ΄ Κι αναρωτιούνται οι ποιητές» και «Η΄ 3. Τραγούδησε», τα οποία δημοσιεύτηκαν, με το ψευδώνυμο Χαράλαμπος Προδρόμου, στο περιοδικό Επανάσταση, τχ. 2-3, ΣεπτέμβρηςΟκτώβρης 1969. Το περιοδικό εξέδιδε στη Χάγη της Ολλανδίας ο φίλος του ποιητή Κρίτων Ζωάκος. Η πληροφορία από τον ίδιο τον ποιητή (βλ. Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου, Έσχατη υπόσχεση. Ποιήματα 1958-2010, Εκδόσεις Ένεκεν, Θεσσαλονίκη 2016, σ. 291). Τα ποιήματα συμπεριλήφθηκαν αργότερα στη συλλογή Τα κύματα και οι φωνές (1971) και βρίσκονται τώρα στη συγκεντρωτική έκδοση Έσχατη υπόσχεση, ό.π., σ. 116, 119-120, 121, 126-127 και 128-129 αντίστοιχα. 4. Ο Ευαγγέλου, με επιστολές, ζήτησε τη συμμετοχή πολλών δημιουργών αλλά η προσπάθειά του δεν είχε ευτυχή κατάληξη. Πληροφορίες για την κίνηση αυτή βλ. στο Μαρκόπουλος Ε. Θανάσης, Ανέστης Ευαγγέλου. Ο ποιητής, ο πεζογράφος, ο κριτικός, διδ. διατρ., Θεσσαλονίκη 2000, σ. 381 και 403, σημ. 57 και 58. Ο ίδιος ο Μάρκογλου, σε πρόσφατη επικοινωνία μας, γράφει: «Την προσπάθεια για την έκδοση αντιδικτατορικών κειμένων την ξεκίνησε ο αδελφικός μου φίλος και ποιητής Ανέστης Ευαγγέλου. Η υπόθεση ναυάγησε όταν ο εκδοτικός οίκος Κέδρος επικαλέσθηκε προβλήματα λογοκρισίας. Όλο το αρχείο του Ανέστη Ευαγγέλου τώρα βρίσκεται στο ΜΙΕΤ, δεν γνωρίζω, και δεν νομίζω, να έχει διασωθεί κάποιο κείμενο». 5. Όπως είναι γνωστό, η χούντα αργότερα, με το αμφιλεγόμενο δημοψήφισμα της 29ης Ιουλίου 1973, κατάργησε τη βασιλεία, αλλά η ουσι- αστική κατάργησή της έγινε αμέσως μετά τη μεταπολίτευση, με το δημοψήφισμα της 8ης Δεκεμβρίου 1974. 6. Όπως δηλώνει ο Μάρκογλου, το ποίημα κυκλοφόρησε το Νοέμβριο του 1974 σε φυλλάδιο (βλ. Καβάλα, 13 του Δεκέμβρη 1967, 1974) σαν συμμετοχή στο δημοψήφισμα για τη βασιλεία. Αναδημοσιεύτηκε στις εφημερίδες Η Αυγή 7-12-1974 και Έρευνα Καβάλας 9-12-1974 και κατόπιν στην ετήσια έκδοση του Συλλόγου Γραμμάτων και Τεχνών Καβάλας Σκαπτή Ύλη του 1978 (βλ. Έσχατη υπόσχεση, ό.π., σ. 291). 7. Έσχατη υπόσχεση, ό.π., σ. 155-156. Το ποίημα φέρει χρονική ένδειξη «Μάρτης 1968-Σεπτέμβρης 1970». Βλ. και Στέλιος Φώκος, Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου. Ο ποιητής - ο πεζογράφος, ό.π., σ. 190-194. 8. Δεν αποφεύγουμε τον πειρασμό να σημειώσουμε πως εδώ το ποίημα μοιάζει να αποτελεί μια προδρομική διατύπωση πολύ γνωστών στίχων σχετικά πρόσφατου τραγουδιού: «εδώ είναι Αττική φαιό νταμάρι / κι εγώ ένα πεδίο βολής φτηνό / που ασκούνται βρίζοντας ξένοι φαντάροι». Πρόκειται για την «Πιρόγα» σε στίχους του Άλκη Αλκαίου και μουσική του Θάνου Μικρούτσικου από το δίσκο Εμπάργκο του 1982, τραγούδι που αγαπήθηκε και τραγουδήθηκε πολύ από τον κόσμο. 9. Το ποίημα χαρακτηρίζεται από τον Κ. Παπαγεωργίου ως ««το μοναδικό άμεσα πολιτικό ποίημα» της συλλογής Συνοπτική διαδικασία και συνοδεύεται με την παρακάτω κρίση: ««Γραμμένο με έναν τρόπο αποστασιοποιημένης, θα έλεγα, δραματικότητας, με την έννοια ότι η τελευταία δεν έχει, ή τουλάχιστον δε φαίνεται να έχει άμεση εξάρτηση από τη δραματικότητα των συγκεκριμένων περιστατικών που καταγράφονται σ’ αυτό με μιαν ακρίβεια απολύτως ιστορική – κάτι που επιτρέπει την καταφυγή στο ύφος του Καβάφη» (Παπαγεωργίου Γ. Κ., «Ποίηση της κοινωνικής οδύνης. Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου: Συνοπτική διαδικασία», Διαβάζω, τχ. 40, Μάρτιος 1981, 63-65: 63). Πιστεύουμε, όμως, πως ο κριτικός υποβαθμίζει (ή παραγνωρίζει;) την απροκάλυπτη ειρωνεία του ποιητή, τουλάχιστον στην αρχή του. Επιλογές Γι’ αυτό και δεν πρόκοψε τελικά… Χρόνια αργότερα ο Νίκος Νικολάου, ο γνωστός αθλητικός συντάκτης, με αφορμή κάποιο νέο άστρο που ανάτελλε στα γήπεδα, σκέφτηκε να κάνει μια έρευνα για ποδοσφαιριστές που είχαν κάποτε απασχολήσει την κοινή γνώμη, και που το άστρο τους έδυσε πριν καλά-καλά ανατείλει. Ανάμεσα σ’ άλλους, έψαξε για τον παλιό παίχτη, έφτασε ώς την κάμαρή του και μίλησε μαζί του. Ο συντάκτης κάθισε γύρω στη μια ώρα, αλλά η κασέτα του είχε μείνει άγραφη. Τώρα, ξαπλωμένος στο κρεβάτι, με την εφημερίδα απλωμένη στα γόνατα –σε μια άκρη ακουμπισμένη η βαλίτσα του–, ο παλιός παίχτης είχε την εντύπωση πως το άρθρο δεν ήταν για κείνον και πως η πρόσφατη φωτογραφία του, που τον έδειχνε κομμάτι παχύ και φαλακρό, αφορούσε κάποιον άλλον, ξένο και μακρινό. Στην έρευνα άνθρωποι που τον έζησαν από κοντά πρόσφεραν ο καθένας κι από μια διαφορετική εκδοχή. Η πρώτη φωτογραφία έδειχνε τον Σαλονικιό προπονητή με κάτασπρα μαλλιά και μ’ ένα ύφος σαν κάτι ν’ αναπολούσε. Κατά τη γνώμη του, οι φήμες ήθελαν τον παλιό παίχτη μπάρμαν σ’ ένα μεγάλο ξενοδοχείο ν’ ανακατεύει με τέχνη τα κοκτέιλ, “σαν να ’παιζε μαράκες σε βραζιλιάνικη ορχήστρα”, είπε χαρακτηριστικά, και ότι τώρα, τριανταπεντάρης πια, είχε πάντα πέραση στις τουρίστριες που κατέκλυζαν το ξενοδοχείο… Μένης Κουμανταρέας, Η Φανέλα με το εννιά. Εκδόσεις Κέδρος. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 65 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Άρθουρ Κέσλερ Από τον κομμουνισμό στην παραψυχολογία Ο Άρθουρ Κέσλερ (5 Σεπτεμβρίου 1905 – 1 Μαρτίου 1983) γεννήθηκε στη Βουδαπέστη. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης πριν εργαστεί ως ξένος ανταποκριτής στη Μέση Ανατολή, στο Βερολίνο και στο Παρίσι. Για έξι χρόνια ήταν ενεργό μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος και αιχμαλωτίστηκε από τον Φράνκο στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο. Το 1940 ήρθε στην Αγγλία, υιοθετώντας τη γλώσσα με το πρώτο του βιβλίο στα αγγλικά, Scum of the Earth (= Αποβράσματα της Γης). Οι δημοσιεύσεις του εκδηλώνουν ένα ευρύ φάσμα πολιτικών, επιστημονικών και λογοτεχνικών ενδιαφερόντων και περιλαμβάνουν το Darkness at Noon, Arrow in the Blue και The Invisible Writing. Πέθανε το 1983 από αυτοκτονία, έχοντας εκφράσει συχνά την πίστη του στο δικαίωμα στην ευθανασία. 66 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Μ υθιστοριογράφος, δημοσιογράφος και κριτικός, γνωστός για το μυθιστόρημά του Darkness at Noon (= Το Μηδέν και το άπειρο, 1940), το οποίο αντανακλά τη ρήξη του με το Κομμουνιστικό Κόμμα και την ιδεολογική του αναγέννηση. Από το 1937 ο Άρθουρ Κέσλερ (Arthur Koestler) ήταν ένας από τους κύριους εκπροσώπους πολιτικά ενεργών Ευρωπαίων συγγραφέων, των οποίων οι επιθέσεις στον σοβιετικό ολοκληρωτισμό κατά την πρώιμη περίοδο του Ψυχρού Πολέμου τον χώρισαν από διεθνώς διάσημους διανοούμενους όπως ο Σαρτρ και ο Μπρεχτ. Από το 1956 επικεντρώθηκε κυρίως σε ζητήματα επιστήμης και μυστικισμού, ιδιαίτερα στην τηλεπάθεια και την εξωαισθητηριακή αντίληψη. Όλα τα μεγάλα λογοτεχνικά έργα περιέχουν παραλλαγές και συνδυασμούς, φανερές ή υπονοούμενες, τέτοιων αρχετυπικών συγκρούσεων εγγενών στην κατάσταση του ανθρώπου, που εμφανίζονται πρώτα στα σύμβολα της μυθολογίας και επαναδιατυπώνονται στο ιδιαίτερο ιδίωμα κάθε πολιτισμού και περιόδου. Όλη η λογοτεχνία, έγραψε ο Gerhart Hauptmann, είναι «η μακρινή ηχώ του πρωτόγονου κόσμου πίσω από το πέπλο των λέξεων» και η δράση ενός δράματος ή μυθιστορήματος είναι πάντα ο μακρινός απόηχος κάποιας προγονικής δράσης πίσω από το πέπλο των κοστουμιών και των συμβάσεων της περιόδου. (The Act of Creation / = Η Πράξη της Δημιουργίας, 1964) Ο Arthur Koestler γεννήθηκε το 1905 στη Βουδαπέστη, γιος του Henrik K. Koestler, βιομήχανου και εφευρέτη, και της Adele (Jeiteles) Koestler. Ο Άρθουρ ήταν το πρώτο και μοναδικό τους παιδί. «Όλα φαίνεται να πήγαν στραβά με τη γέννησή μου: ζύγιζα πάνω από δέκα κιλά· ο τοκετός της μητέρας μου διήρκεσε δύο μέρες και παραλίγο να τη σκοτώσει», είπε στην αυτοβιογραφία του. «Όλος ο δυσάρεστος φροϋδικός Όλυμπος, από τον Οιδίποδα μέχρι τον Ορέστη, στάθηκε φύλακας στο λίκνο μου». Οι γονείς του Koestler ήταν Εβραίοι, αλλά αργότερα το 194950 ο Koestler «απαρνήθηκε» τη θρησκευτική του κληρονομιά. Ως επιχειρηματίας, ο Henrik Koestler ήταν απροκατάληπτος – χρηματοδότησε καταστροφικές εφευρέσεις όπως το μηχάνημα ανοίγματος φακέλων και το ραδιενεργό σαπούνι. Το 1922 ο Koestler μπήκε στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης (1922-26) και έλκεται από το σιωνιστικό κίνημα. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου συνεργάστηκε με τον ρεβιζιονιστή, μαχητικό σιωνιστή Vladimir Jabotinsky. Ο Koestler έφυγε για την Παλαιστίνη το 1926 χωρίς να ολοκληρώσει το πτυχίο του. Πρώτα εργάστηκε ως εργάτης σε φάρμα και στη συνέχεια ως ανταποκριτής γερμανικών εφημερίδων με έδρα την Ιερουσαλήμ. Το 1929 μεταφέρθηκε στο Παρίσι, ένα χρόνο αργότερα στο Βερολίνο όπου έγινε επιστημονικός συντάκτης της Vossische Zeitung. Από το 1932 έως το 1938 ο Koestler ήταν μέλος του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος, αλλά αποχώρησε από το κόμμα κατά τις δίκες της Μόσχας. Έζησε στη Γαλλία το 1932-36, βγάζοντας τα προς το ζην ως ελεύθερος επαγγελματίας δημοσιογράφος. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930, ο Koestler ταξίδεψε στο όρος Αραράτ, στο Μπακού, στα σύνορα του Αφγανιστάν και Από το 1932 έως το 1938 ο Koestler ήταν μέλος του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος, αλλά αποχώρησε από το κόμμα κατά τις δίκες της Μόσχας. Έζησε στη Γαλλία το 193236, βγάζοντας τα προς το ζην ως ελεύθερος επαγγελματίας δημοσιογράφος. στο Τουρκμενιστάν (τότε Τουρκμενική Σοβιετική Δημοκρατία), συνθέτοντας προπαγάνδα για τη σοβιετική πρόοδο. Στο Τουρκμενιστάν γνώρισε τον Αμερικανό ποιητή Langston Hughes, ο οποίος αργότερα έγραψε για τον Koestler στην αυτοβιογραφία του. Στο Παρίσι, ο Koestler επιμελήθηκε την εβδομαδιαία εφημερίδα Zukunft κατά του Χίτλερ και του Στάλιν. Στο ξέσπασμα του Ισπανικού Εμφυλίου Πολέμου, ο Koestler προσφέρθηκε εθελοντικά στην Κομιντέρν. Μετά από πολλά ταξίδια στην Ισπανία, συνελήφθη από τις δυνάμεις του Φράνκο. Ο συγγραφέας είχε παραμείνει στη Μάλαγα μετά τη φυγή των στρατιωτικών διοικητών και στην πραγματικότητα δεν είχε άλλα καθήκοντα ως ανταποκριτής. Ο Koestler φυλακίστηκε και περνούσε το χρόνο του σε κάποιο είδος μυστικιστικής παθητικότητας. Χρησιμοποίησε τη βιβλιοθήκη τής σχετικά πολυτελούς φυλακής της Σεβίλλης και έκανε απεργία πείνας. Έγινε φανερό για τον συγγραφέα ότι αποτελούσε εξαίρεση μεταξύ των κρατουμένων – άλλοι σκοτώθηκαν. Σε ένα μήνυμα τρεις άλλοι κρατούμενοι, ρεπουμπλικάνοι πολιτοφύλακες, του έγραψαν: «Αγαπητέ σύντροφε ξένε, και εμείς οι τρεις είμαστε καταδικασμένοι σε θάνατο, και θα μας εκτελέσουν απόψε ή αύριο. Αλλά εσύ μπορεί να επιβιώσεις. Και αν βγεις ποτέ, πρέπει να πεις στον κόσμο για όλους αυτούς ότι μας σκοτώνουν γιατί θέλουμε την ελευθερία και όχι τον Χίτλερ»». «Πράγματι, το ιδανικό για ένα δημοκρατικό κράτος που λειτουργεί καλά είναι σαν το ιδανικό για ένα καλογραμμένο κοστούμι κυρίων – δεν γίνεται αντιληπτό. Για τους απλούς ανθρώπους της Βρετανίας, η Γκεστάπο και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης έχουν περίπου τον ίδιο βαθμό πραγματικότητας με το τέρας του Λοχ Νες. Η προπαγάνδα της θηριωδίας είναι αβοήθητη απέναντι σε • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 67 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ θηκε από ένα αρχείο στη Μόσχα το 2016. Ο Koestler συνελήφθη και φυλακίστηκε τον Οκτώβριο του 1939 στο στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Le Vernet, περιοχή που βρισκόταν υπό την κατοχή της κυβέρνησης του Vichy. Με το παρατσούκλι «Γαλλικό Νταχάου», ήταν το πιο διαβόητο στρατόπεδο, αλλά ο Koestler κατάφερε να κερδίσει μια προνομιακή θέση και άδεια να συνεχίσει τη συγγραφική δραστηριότητά του. Ο Harold Nicholson, αναπληρωτής υπουργός, και ο Paul Willert, διπλωμάτης, άσκησαν πιέσεις για την απελευθέρωσή του και τον Ιανουάριο του 1940 επέστρεψε στο Παρίσι. Πριν δραπετεύσει στην Αγγλία, ο Koestler κατατάχθηκε στη Γαλλική Λεγεώνα των Ξένων. Στη νέα του πατρίδα, όπου κρατήθηκε για έξι εβδομάδες στη φυλακή Pentonville κατά την άφιξή του, ο Koestler άλλαξε τη γλώσσα του από γερμανικά σε αγγλικά. Η Daphne Hardy (1917-2003), ένας γλύπτης και ο εραστής του στο Παρίσι και στο Λονδίνο εν καιρώ πολέμου, μετέφρασαν το Darkness at Noon στ’ αγγλικά το 1940. Δεν είχε καμία εκπαίδευση ή εμπειρία, αλλά πιθανότατα ο Koestler διάβασε το τελειωμένο κείμενο και έκανε τις απαραίτητες διορθώσεις προτού τυπωθεί. Το αρχικό χειρόγραφο χάθηκε για δεκαετίες. Μια νέα μετάφραση, από τον Philip Boehm και έκδοση Vintage, κυκλοφόρησε το 2019. Οι Gladiators (= Μονομάχοι, 1939) ήταν το πρώτο μυθιστόρημα του Koestler. Ασχολήθηκε με την εξέγερση των σκλάβων του Σπάρτακου στη Ρώμη, ένα από τα αγαπημένα θέματα των αριστερών συγγραφέων από την αρχαία ιστορία. αυτή την υγιή έλλειψη φαντασίας». («A Challenge to «Knights in Rusty Armor», The New York Times, 14 Φεβρουαρίου 1943). Τελικά το βρετανικό Υπουργείο Εξωτερικών κατάφερε να φροντίσει την απελευθέρωση του Koestler. Αυτή την περίοδο απεικόνισε στην Spanish Testament (= Ισπανική Διαθήκη, 1937), που ξαναγράφτηκε ως Dialogue with Death (= Διάλογος με τον θάνατο, 1942). Από το 1936 έως το 1939 ήταν ανταποκριτής του News Chronicle. Το πρώτο βιβλίο του Koestler στα αγγλικά, Scum of the Earth, μια αυτοβιογραφία, κυκλοφόρησε το 1941. Οι Gladiators (= Μονομάχοι, 1939) ήταν το πρώτο μυθιστόρημα του Koestler. Ασχολήθηκε με την εξέγερση των σκλάβων του Σπάρτακου στη Ρώμη, ένα από τα αγαπημένα θέματα των αριστερών συγγραφέων από την αρχαία ιστορία. Ο Koestler προσέλαβε την εικοσάχρονη μαθήτρια τέχνης και μυθιστοριογράφο Edith Simon για να το μεταφράσει στα αγγλικά. Το αρχικό χειρόγραφο θεωρείτο από καιρό χαμένο, μέχρι που ανασύρ68 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Ο Koestler πέρασε το 1941 και το 1942 στο Βρετανικό Σώμα Πιονέρων και αφού απολύθηκε από το στρατό προσλήφθηκε στο Υπουργείο Πληροφοριών και στο BBC. Για ένα σύντομο διάστημα μοιράστηκε ένα διαμέρισμα με τον κριτικό και λογοτεχνικό συντάκτη Cyril Connolly και τη φίλη του, Lys Lubbock, και τον ποιητή και κριτικό Peter Quennell. Το διαμέρισμα ανήκε στη Celia και τη Mamaine Paget. Η Mamaine έγινε η δεύτερη σύζυγος του Koestler. Ο Koestler απέκτησε τη βρετανική υπηκοότητα το 1945. Έζησε στη Βόρεια Ουαλία τρία χρόνια αλλά ταξίδεψε επίσης μεταξύ Αγγλίας και Ηνωμένων Πολιτειών. Στο Σάφολκ είχε μια αγροικία. Στον φιλόσοφο A.J. Ayer, που επισκέφτηκε το σπίτι του στην Ουαλία, ο Koestler ομολόγησε ότι φιλοδοξούσε να γίνει ο «Δαρβίνος του 20ού αιώνα». Αργότερα ο Ayer έγραψε ότι ο Koesler «αποδείχθηκε άνθρωπος με εξαιρετικά χαρίσματα, αλλά το μυαλό του είχε επιδείξει μια θρησκευτική και όχι επιστημονική κλίση». Ο Koestler γνώρισε τον Σαρτρ το 1946 στο Παρίσι, όπου συναναστράφηκε όχι μόνο με τον Σαρτρ αλλά και με τον Αλμπέρ Καμύ και τη Σιμόν ντε Μποβουάρ. Το Darkness at Noon, που εκδόθηκε στη Γαλλία με τον τίτλο Le Zero et l'Infini, γνώρισε μεγάλη επιτυχία, πουλώντας πάνω από 400.000 αντίτυπα. Ενόχλησε τους αριστερούς διανοούμενους. «Δεν πιστεύω ότι η άποψή μου είναι ανώτερη από τη δική σου, ούτε η δική σου από τη δική μου», έγραψε αργότερα ο Σαρτρ στον Koestler. Δεν έγιναν ποτέ στενοί φίλοι. Στον πρόλογό του στον Προδότη του Αντρέ Γκορζ (1959) ο Σαρτρ ανέλυσε την ψυχολογία του Koestler.. Ο Camus έχασε και κατηγόρησε τον Koestler για απάτη. "Είναι αδύνατο να είσαι φίλος αν διαφέρεις στην πολιτική!" είπε στον Καμύ, κατηγορώντας αυτόν και τον Σαρτρ ότι προσπάθησαν να συμβιβαστούν με τους Σοβι- ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ετικούς. Υπό την επιρροή της προσωπικότητας του Koestler και του Darkness at Noon, ο Καμύ άρχισε να σκέφτεται ότι κάτι δεν πάει καλά με τον κομμουνισμό. Το Darkness at Noon αποκάλυψε το ολοκληρωτικό σύστημα και τη φθορά της Ρωσικής Επανάστασης. Βασισμένο εν μέρει στις εμπειρίες του ίδιου του συγγραφέα ως φυλακισμένου και στις δίκες του Στάλιν, το βιβλίο απεικόνιζε τη μοίρα ενός παλιού ιδεαλιστή Μπολσεβίκου, του Ρουμπασόφ, θύματος της κυριαρχίας του τρόμου του Στάλιν. Ο Ρουμπασόφ φυλακίζεται το 1938 και πείθεται να ομολογήσει εγκλήματα «κατά του κράτους», για τα οποία είναι αθώος. Στο μυαλό του ο Rubashov ξέρει ότι είναι ένοχος που εργάζεται για το σύστημα, που έχει κοστίσει πάρα πολλά βάσανα. «Δεν πιστεύω πλέον στο δικό μου αλάθητο», παραδέχεται. «Γι’ αυτό είμαι χαμένος». Όπως ο Winston Smith στο Nineteen Eighty Four (1949) του Orwell, αποδέχεται τη μοίρα του: μια σφαίρα στο πίσω μέρος του λαιμού. Ο Ρουμπασόφ παρείχε το πρότυπο για τον ήρωα του Όργουελ. Το μυθιστόρημα του Koestler θεωρείται ένα από τα πιο ισχυρά πολιτικά μυθιστορήματα του αιώνα. Διασκευάστηκε για τη σκηνή του Broadway από τον Sidney Kingsley το 1951. Άλλα έργα του Koestler για τον σταλινισμό και τον κομμουνισμό περιλαμβάνουν το The Yogi and the Commissar (= Ο Κομισσάριος και ο Γιόγκι, 1945) και το The God That Failed (= Ο Θεός που απέτυχε, 1949). «Μου λένε ότι η επιρροή του Koestler μεταξύ των αριστερών διανοουμένων είναι μεγάλη και ανησυχητική και η πηγή πολλών κρίσεων συνείδησης», είπε ο ρωσικής καταγωγής Βρετανός δημοσιογράφος και συγγραφέας Alexander Werth στην ομιλία του στο Chatman House το 1945. Διάβασα ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου του, Ο Κομισσάριος και ο Γιόγκι, και δεν εντυπωσιάστηκα». Στα απομνημονεύματά του, Arrow in the Blue (= Βέλος μέσα στο γαλάζιο, 1951) και The Invisible Writing (= Η αόρατη γραφή, 1954), ο Koestler ανέλυσε την αναζήτησή του για την Ουτοπία και την απογοήτευσή του από τον ρωσικό κομμουνισμό. «Στην κοινωνική εξίσωση, η αξία μιας μοναδικής ζωής είναι μηδενική· στην κοσμική εξίσωση, είναι άπειρη... Όχι μόνο ο κομμουνισμός, αλλά κάθε πολιτικό κίνημα που βασίζεται σιωπηρά στην καθαρά ωφελιμιστική ηθική, πρέπει να γίνει θύμα του ίδιου μοιραίου λάθους. Είναι μια πλάνη τόσο αφελής όσο ένα μαθηματικό teaser, και όμως οι συνέπειές της οδηγούν κατευθείαν στις Καταστροφές του Γκόγια, στη βασιλεία της γκιλοτίνας, στους θαλάμους βασανιστηρίων της Ιεράς Εξέτασης ή στα κελάρια της Λουμπιάνκα». (The Invisible Writing) Το 1950 ο Koestler έλαβε ηγετικό μέρος σε μια διεθνή συνάντηση συγγραφέων, μελετητών και επιστημόνων στο Δυτικό Βερολίνο, που οργανώθηκε ως αντεπίθεση ενάντια σε πολιτιστικά συνέδρια που υποστηρίζονταν από τη Σοβιετική Ένωση. Το Κογκρέσο για την Πολιτιστική Ελευθερία αποκαλύφθηκε αργότερα ότι ήταν μια επιχείρηση Ψυχρού Πολέμου της CIA. Από τη δεκαετία του 1950 ο Koestler δημοσίευσε επιστημονικές και φιλοσοφικές εργασίες. The Sleepwalkers: A History of Το Darkness at Noon αποκάλυψε το ολοκληρωτικό σύστημα και τη φθορά της Ρωσικής Επανάστασης. Βασισμένο εν μέρει στις εμπειρίες του ίδιου του συγγραφέα ως φυλακισμένου και στις δίκες του Στάλιν, το βιβλίο απεικόνιζε τη μοίρα ενός παλιού ιδεαλιστή Μπολσεβίκου, του Ρουμπασόφ, θύματος της κυριαρχίας του τρόμου του Στάλιν. Man's Changing Vision of the Universe (1959), μια ιστορία με τις μεγαλύτερες πωλήσεις της πρώιμης αστρονομίας, ώθησε τον καθηγητή αστρονομίας και ιστορίας της επιστήμης του Smithsonian, Owen Gingerich, να αποδείξει λάθος τον ισχυρισμό του Koestler, ότι ο De Revolutionibus του Κοπέρνικου (1543) ήταν ένα βιβλίο που κανείς δεν διάβασε, "ο χειρότερος πωλητής όλων των εποχών". Ο Gingerich κατέγραψε την οδύσσεια πολλών δεκαετιών του από βιβλιοθήκη σε βιβλιοθήκη στην συναρπαστική βιβλιοφιλική αστυνομική ιστορία The Book Nobody Read (= Το βιβλίο που κανείς δεν διάβασε, 2004), καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι ο Koestler «δεν θα μπορούσε να κάνει πιο λάθος». Για ένα διάστημα ο Koestler έζησε στο Delaware των Ηνωμένων Πολιτειών με τη δεύτερη σύζυγό του – η μελλοντική τρίτη σύζυγός του, Cynthia Jefferies, ήταν γραμματέας του. «Μια • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 69 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ευγενική, απαλή, λυπημένη γυναίκα» την περιέγραψε ο Duncan Fallowell στη συνέντευξή του στον Koestler – την τελευταία που έδωσε πριν από το θάνατό του. Ο ίδιος ο συγγραφέας δεν ήταν στα καλύτερά του, είχε κρυώσει, και απάντησε σύντομα, εκτός από τις περιπτώσεις που μιλούσε για την επιρροή των βιβλίων του. "Κοιτάξτε αυτό. Είδατε ποτέ ένα περιοδικό που ονομάζεται New Musical Express; Αποδεικνύεται ότι υπάρχει ένα ποπ συγκρότημα που ονομάζεται The Police –δεν ξέρω γιατί τους λένε έτσι, μάλλον για να τους ξεχωρίσουν από τους πανκ– και αυτοί έφτιαξαν ένα άλμπουμ με το δοκίμιό μου "The Ghost in the Machine" (= “Το Φάντασμα στη Μηχανή”). Δεν ήξερα τίποτα γι' αυτό μέχρι που το πρακτορείο αποκομμάτων μού έστειλε μια κριτική για τον δίσκο." (Writers at Work, εκδ. George Plimpton, 1986, σελ. 32). Στη δεκαετία του 1970 ο Koestler έγινε Διοικητής του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και Σύντροφος της Λογοτεχνίας. Αντιμετωπίζοντας την ανίατη ασθένεια –τη νόσο του Πάρκινσον και την καταληκτική λευχαιμία– και ως ισόβιος υποστηρικτής της ευθανασίας, ο Koestler αυτοκτόνησε με τη σύζυγό του, η οποία, ωστόσο, ήταν απολύτως υγιής. Ο Koestler πέθανε από υπερβολική δόση ναρκωτικών – ο θάνατός του αναφέρθηκε στις 3 Μαρτίου 1983. Στο σημείωμα αυτοκτονίας της η Cynthia Koestler έγραψε, «Δεν μπορώ να ζήσω χωρίς τον Arthur...» Στον πρόλογο του βιβλίου του με δοκίμια The Trail of the Dinosaur (= Το Μονοπάτι του Δεινόσαυρου, 1955), ο Koestler δήλωσε ότι η λογοτεχνική-πολιτική του σταδιοδρομία έχει τελειώσει. Το 1958 και το 1959 ταξίδεψε στην Ινδία και την Ιαπωνία, προκειμένου να ανακαλύψει εάν η Ανατολή θα μπορούσε να προσφέρει πνευματική βοήθεια στη Δύση. Για την απογοήτευσή του, δεν βρήκε αυτό που έψαχνε και αναφέρθηκε στην αποτυχία του στο The Lotus and the Robot (= Ο λωτός και το ρομπότ, 1960). Το άρθρο του Koestler για την αγγλοαμερικανική «κουλτούρα των ναρκωτικών, «Ταξίδι επιστροφής στη Νιρβάνα» εμφανίστηκε στην Sunday Telegraph το 1967 και αμφισβήτησε την υπεράσπιση των ναρκωτικών από τον Aldous Huxley. Πειραματίστηκε στο Πανεπιστήμιο του Michigan στο Ann Arbor με ψιλοκυβίνη και σε συνδυασμό με την επίδρασή της με το όραμά του στο Fantasia του Walt Disney. «Θαυμάζω βαθιά τον Aldous Huxley, τόσο για τη φιλοσοφία του όσο και για την ασυμβίβαστη ειλικρίνειά του. Αλλά διαφωνώ με την υποστήριξή του για το "χημικό άνοιγμα των θυρών στον Άλλο Κόσμο" και με την πεποίθησή του ότι τα ναρκωτικά μπορούν να αποκτήσουν "αυτό που οι Καθολικοί θεολόγοι αποκαλούν χαριστική χάρη". Οι παραισθήσεις, οι ψευδαισθήσεις και οι αρπαγές που προκαλούνται από χημικά μπορεί να είναι τρομακτικές ή υπέροχα ευχάριστες· σε κάθε περίπτωση είναι στη φύση των τεχνασμάτων αυτοπεποίθησης που παίζονται στο νευρικό σύστημα.» Στη δεκαετία του 1970 ο Koestler έγινε Διοικητής του Τάγματος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας και Σύντροφος της Λογοτεχνίας. Αντιμετωπίζοντας την ανίατη ασθένεια –τη νόσο του Πάρκινσον και την καταληκτική λευχαιμία– και ως ισόβιος υποστηρικτής της ευθανασίας, ο Koestler αυτοκτόνησε με τη σύζυγό του, η οποία, ωστόσο, ήταν απολύτως υγιής. Ο Koestler πέθανε από υπερβολική δόση ναρκωτικών – ο θάνατός του αναφέρθηκε στις 3 Μαρτίου 1983. Στο σημείωμα αυτοκτονίας της η Cynthia Koestler έγραψε, «Δεν μπορώ να ζήσω χωρίς τον Arthur...» 70 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Ο Koestler παντρεύτηκε τρεις φορές: με την Dorothy Asher (1935-50), τη Mamaine Paget (1950-52) και τη Cynthia Jefferies (1965-83). Είχε επίσης εκατοντάδες σχέσεις – αλλά η μονοήμερη συνάντηση και σχέση του με τη Simone de Beauvoir στο Παρίσι ήταν και για τους δύο κάτι που δεν ήθελαν να επαναλάβουν. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Μποβουάρ τον περιέγραψε ως τραχύ αλλά όχι βιαστή. Η κουνιάδα του Κέσλερ, Celia Kirwan (το γένος Paget), εργαζόταν στο IRD, μια μυστικά χρηματοδοτούμενη μονάδα αντικομμουνιστικής προπαγάνδας που συνδέεται με το Φόρεϊν Όφις. Χωρίς επιτυχία, ο Τζορτζ Όργουελ της έκανε πρόταση γάμου. Ο ίδιος ο Koestler συνεργάστηκε επίσης με την IRD. Σε όλη του τη ζωή ο Koestler είχε ψυχικές εμπειρίες, αν και υποστήριξε ότι δεν ήταν ο ίδιος μέντιουμ, δεν πίστευε στους «κρυφούς σοφούς στο Θιβέτ» και δεν γνώρισε ποτέ τον Gurdjieff ή τον Aleister Crowley. Δημιούργησε το Ίδρυμα Koestler, για την προώθηση της έρευνας στην παραψυχολογία και σε άλλους τομείς. Στη διαθήκη του ο Koestler άφησε ολόκληρη την περιουσία του για να ιδρύσει μια Έδρα Παραψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου. Οι πιο γνωστές επιστημονικές δημοσιεύσεις του Koestler από τη δεκαετία του 1970 είναι The Roots of Coincidence (= Οι ρίζες της σύμπτωσης, 1972), μια προσπάθεια παροχής εξωαισθητηριακής αντίληψης με βάση την κβαντική φυσική και The Challenge of Chance: A Mass Experiment in Telepathy and Its Unexpected Outcome (1973), όπου συνέδεσε τη μελέτη του για τις συμπτώσεις με τις υποθέσεις της «συγχρονικότητας» του Carl Jung και του Kammerer, ενός ζωολόγου που καταδικάστηκε λανθασμένα για απάτη επειδή φαινόταν να έχει ανακαλύψει μια εξαίρεση στον κανόνα, ότι τα επίκτητα χαρακτηριστικά δεν μπορούν να κληρονομηθούν. Ο David Cesarani ισχυρίστηκε στο βιβλίο του The Homeless Mind (= Το μυαλό των αστέγων, 1998), ότι ο Koestler βίασε πολλές γυναίκες τη δεκαετία του 1950. Ένα από τα θύματά του, σύμφωνα με τον Cesarini, ήταν η Jill Craigie, σκηνοθέτης ταινιών ντοκιμαντέρ παντρεμένη με τον μετέπειτα ηγέτη των Εργατικών M.P. Michael Foot. Η αφήγηση του Craigie είχε ομοιότητες με μια σκηνή από το μυθιστόρημα του Koestler Arrival and Departure (= Άφιξη και αναχώρηση, 1943). Μετά τη δημοσίευση του βιβλίου, η προτομή του Koestler που σμιλεύτηκε από τη Daphne Hardy Henrion στο Πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου μεταφέρθηκε σε ασφαλέστερο μέρος για να αποφευχθούν επιθέσεις. Η καταχώριση του ημερολογίου του Koestler για εκείνη την ημέρα λέει, "Jill Foot – Sunday pubcrawl on Heath". Η Craigie δημοσιοποίησε την ιστορία της στα μέσα της δεκαετίας του 1990, σε ένα δείπνο για τον Salman Rushdie. Ε.Κ. ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Γιώργος Θεοτοκάς Ο αριστοκράτης του πνεύματος! ΠΑΝΟΣ Ν. ΑΒΡΑΜΟΠΟΥΛΟΣ Την ώρα που η αποτελμάτωση της πνευματικής δημιουργίας και η στείρα εμμονή σε φόρμες ξεπερασμένες –οι οποίες αδυνατούν να παρακολουθήσουν τον γοργό κοινωνικό βηματισμό και τις διεθνείς καλλιτεχνικές εξελίξεις– έχει καθηλώσει την πνευματική ζωή της Ελλάδας του μεσοπολέμου, ένα ακαταδάμαστο πνεύμα με την καταλυτική παρουσία του ταράζει τα λιμνάζοντα ύδατα και διανοίγει νέους ορίζοντες, σε μια Ελλάδα που έχει απολέσει την πνευματική της αυτοπεποίθησή. Είναι ο Γιώργος Θεοτοκάς. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 71 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Κ οσμοπολίτης με ευρυδιάστατη παιδεία, ρωμαλέες πνευματικές ρίζες από τη Φαναριώτικη καταγωγή του και επίζηλη γλωσσομάθεια. Επανακάμπτει από το Παρίσι από τις μεταπτυχιακές του σπουδές και ενώ δονείται από την θεία αγωνία για την ελληνική διάρκεια, κομίζει συνάμα τον αναγεννητικό άνεμο της πνευματικής ανάτασης στην Ευρώπη. Ο Θεοτοκάς διαπιστώνοντας την κατήφεια και την ακινητισία στα ελληνικά πνευματικά δρώμενα και την δεσποτεία της παλιάς γενιάς τον διανοουμένων, που στην κυριολεξία στραγγαλίζουν κάθε νέα αναθεωρητική φωνή δυσφορεί αφάνταστα. Εκδίδει έτσι στα 1929, ένα πνευματικό μανιφέστο υπό τον συμβολικό τίτλο το «Ελεύθερο πνεύμα» μέσα στο οποίο μαστιγώνει το συντηρητισμό της παλιάς γενιάς και καταθέτει εμπνευσμένες προτάσεις για την αναγέννηση του τόπου και την επάνοδο της Ελλάδας στη λεωφόρο της πνευματικής πρωτοπορίας. Ο Θεοτοκάς είναι ο κατεξοχήν εκφραστής της νέας γενιάς που ασφυκτιά από τον θανατηφόρο δεσποτισμό των παλιών και θέλει να διοχετεύσει τη δημιουργικότητά της. Συγκεντρώνει γύρω του τα πιο ευπρεπή και μορφωμένα στρώματα της ελληνικής νεότητας και τίθεται με την πολυεπίπεδη πνευματική παρουσία του, ηγέτης της προσπάθειας για την αναγέννηση του τόπου, που μετά την μικρασιατική καταστροφή χωρίς οράματα και στόχους, έχει μείνει μετέωρος. Διακήρυξε όπως εύστοχα επισημαίνει ο μεγάλος μας κριτικός Αντρέας Καραντώνης, πως ο νεοελληνικός χαρακτήρας, σαν χαρακτήρας έθνους ζωντανού, δεν μπορεί να είναι μονόπλευρος και σταματημένος σε πάγια χαρακτηριστικά, αλλά μια πολύχρωμη σύνθεση από πολλές διαφορετικές τάσεις παραδόσεις και προσωπικότητες. Σε κάθε του βήμα εξάλλου, έκδηλη ήταν η διαύγεια του ύφους του, η καθαρότητα των συλλογισμών του και η κριτική ματιά του, που είχε χαρακτήρα φωτισμένου ευρωπαίου επισκέπτη. Τη συγγραφική του τεχνοτροπία, την πνευματική του οξυδέρκεια ως αξεπέραστος δοκιμιογράφος, αλλά και την θεία αγωνία του για την ελληνική διάρκεια, αποτυπώνει με ξεχωριστή ενάργεια ο Θεοτοκάς στο πρωτοποριακό για την εποχή του έργο «Αργώ». Μια σπουδαία πεζογραφική σύλληψη από τις πιο εμπνευσμένες της γενιάς του ’30 –που τόσο πλατιά εκπροσώπησε ο συγγραφέας– μέσα από την οποία όπως σχολιάζει ο Σπύρος Πλασκοβίτης «Ο Θεοτοκάς θέλησε να αγκαλιάσει ολάκερη την ιδεολογική και ηθική μετάβαση του νεοελληνικού αστισμού, από τη μονοκρατορία της Μεγάλης Ιδέας, ως την παροπλισμένη δημοκρατία του μεσοπολέμου». Επιχειρεί για πρώτη φορά στη γενιά του, μια συστηματική προσπάθεια ψυχολογικής αποτύπωσης, όλων των τύπων που εκφράζουν την νεοελληνική πραγματικότητα και έτσι δίνει και μια εξαιρετική τοιχογραφία της Ελλάδας του μεσοπολέμου, που παραδέρνει μέσα στον αριβισμό των πολιτικών της ταγών. Όμως με τις άχραντες ηθικά μορφές του στην «Αργώ» ο Θεοτοκάς μάς δίνει και ένα μυθιστόρημα υψηλής πνευματικής και πολιτισμικής αγωγής. Πέρα και πάνω από τους ξεθωριασμένους τύπους της κουραστικά επαναλαμβανόμενης ηθογραφίας που κυριαρχεί στην Ελλάδα αυτή την εποχή, μέσα από την «Αργώ» ο αναγνώστης, όπως σημειώνει ο Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, «ανασαίνει σε μια πνευματική ατμόσφαιρα». Βασικό μέλημα σε όλα τα έργα του Θεοτοκά που 72 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Ο Θεοτοκάς είναι ο κατεξοχήν εκφραστής της νέας γενιάς που ασφυκτιά από τον θανατηφόρο δεσποτισμό των παλιών και θέλει να διοχετεύσει τη δημιουργικότητά της. Συγκεντρώνει γύρω του τα πιο ευπρεπή και μορφωμένα στρώματα της ελληνικής νεότητας και τίθεται με την πολυεπίπεδη πνευματική παρουσία του, ηγέτης της προσπάθειας για την αναγέννηση του τόπου, που μετά την μικρασιατική καταστροφή χωρίς οράματα και στόχους, έχει μείνει μετέωρος. παρουσιάζουν μια αδιαίρετη ενότητα είναι, η ελληνική διάρκεια, το μέλλον και η πορεία του ελληνισμού, ως σπουδαίας πνευματικής και πολιτισμικής δομής της ανθρωπότητας. Πρέσβευε πως «το γνήσιο ελληνικό πνεύμα, που παραδόθηκε ναρκωμένο και καταχωνιασμένο κάτω από τις στοίβες νεκρού δασκαλισμού, μπορούσε να απελευθερωθεί και να συμβάλλει σε μια άνθηση της ελληνικής σκέψης και των ελληνικών γραμμάτων». Όπως σημειώνει και ο ίδιος στα πρωτοπόρα δοκίμιά του «Αναζητούσε ένα ορισμένο είδος ανθρωπιάς, όχι στατικό, αλλά δυναμικό, ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ικανό να ανανεώνεται, να αναπροσαρμόζεται και να δημιουργεί χωρίς τελειωμό». Ο Θεοτοκάς έχοντας ζήσει για πολλά χρόνια στο εξωτερικό και έχοντας, δεχθεί επηρεασμούς από τα πιο πρωτοπόρα αισθητικά ρεύματα της Ευρώπης, κόμιζε πάντα στα πνευματικά του βήματα τη φρεσκάδα της πρωτοπορίας, χωρίς όμως ποτέ να αλλοτριώσει την ελληνικότητά του, για την οποία πάσχιζε μια ζωή. Κατόρθωσε να μπολιάσει έτσι την νεοελληνική πνευματική πραγματικότητα, με νοοτροπία ευρωπαϊκή. Και οραματίστηκε βαθιά την αναγέννηση του ελληνισμού, ως μελλοντικού καθοδηγητή της Ευρώπης. Μέσα από αυτή τη στάση του όπως κριτικά σημείωνε ο Χρήστος Λαμπράκης, εξέφρασε το πρότυπο του ευρωπαίου διανοουμένου, που γνώριζε την αλληλεξάρτηση όλων των φαινομένων και για αυτό ζητούσε να αποκτήσει γενική καλλιέργεια. Ο Θεοτοκάς όπως είναι φυσικό με τις ρηξικέλευθες θέσεις που πήρε για τον ρόλο και την ευθύνη των πνευματικών ανθρώπων, δέχθηκε σωρεία άδικων και κακόβουλων επιθέσεων. Κράτησε όμως απέναντι σ΄ αυτές την πνευματική του αιδημοσύνη και την ιδεολογική του εμμετρία, αρνούμενος κάθε αντιανθρώπινη στάση. Αναμφισβήτητα ο Θεοτοκάς υπήρξε μιας από τις πιο λαμπρές και πολυεπίπεδες φυσιογνωμίες των ελληνικών γραμμάτων την περίοδο του μεσοπολέμου. Διάνοιξε με το ευρύ, οιστρηλατημένο και καινοτόμο πνεύμα του, νέους ορίζοντες στη νεοελληνική γραμματεία και αναδείχτηκε στους κορυφαίους εκπροσώπους της γενιάς του ’30. Ο Π. Σπανδωνίδης δίνοντας επιγραμματικά το πνευματικό στίγμα του Θεοτοκά γράφει: «Η όλη παρουσία του Θεοτοκά στη διασκεπτική περιοχή, μας δίνει ένα μυαλό οπλισμένο με βαθιά καλλιέργεια και φανερωμένο σε γεωμετρικές αναλογίες, μεγάλης στερεότητας. Παρουσιάζει ένα πνεύμα φωτεινό και διαυγές, αλλά ακόμη συνθετικό και βαθύ, όχι διάχυτο και αυθόρμητο, δημοσιογραφικό». Σε ό,τι αφορά τα βιογραφικά του στοιχεία: Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1905. Οι γονείς του Μιχάλης και Ανδρονίκη κατάγονταν από τη Χίο. Τελείωσε τη Νομική Αθηνών και έκανε μεταπτυχιακά στο Παρίσι και το Λονδίνο. Το 1939 βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών με το βραβείο πεζογραφίας για το μυθιστόρημά του «Το δαιμόνιο». Για την προσφορά του στα γράμματα βραβεύτηκε ακόμα το 1957 με το κρατικό λογοτεχνικό βραβείο για το δοκίμιο, για το έργο του «Τα προβλήματα του καιρού μας». Τις περιόδους 1945-46 και 195052 διετέλεσε διευθυντής του Εθνικού Θεάτρου. Ενώ το 1961 ανέλαβε την οργάνωση του Κρατικού Θεάτρου Βορείου Ελλάδος. Το 1955 υπήρξε υποψήφιος βουλευτής Χίου, αλλά δεν εξελέγη. Μετά από δεκαετή συζυγικό βίο με τη Ναυσικά Στεργίου, χήρεψε το 1959. Το 1965 ξαναπαντρεύτηκε, αυτή τη φορά την Κοραλία Ανδρειάδη. Απεβίωσε στην Αθήνα το 1966. Επιλογές Ένας αντιπαθητικός, ανάποδος... Νύχτα στους δρόμους του Περισσού. Ένας μεσόκοπος γιατρός περπατάει αργά στους δρόμους της συνοικίας του. Τώρα βρίσκεται πίσω από τις ξεχασμένες οικοδομές έρημων παλιών εργοστασίων. Συλλογίζεται για λίγο τον άρρωστο που έστειλε στο νοσοκομείο. Ένας αντιπαθητικός, ανάποδος, όλο εξηγήσεις γύρευε, φοβόταν θα πεθάνει, δεν ήθελε να ξεκολλήσει από το σπίτι του. Τώρα ο γιατρός περπατάει συλλογισμένος, ανήσυχος, βασανισμένος, αξεδίψαστος, ανικανοποίητος, βαρύς ανάμεσα στη σκέψη και την κούραση. Ξέρει τι θέλει, μα δεν ξέρει τι θέλει, τι γυρεύει σ’ αυτόν τον κόσμο, τι είναι εκείνο που τον τυραννάει, εκείνο που αναδεύει μέσα του ακατάπαυστα, τον πονάει, τον καταματώνει. Τα όνειρά του έχουν ένα πλήθος σκιές, οι επιθυμίες του είναι γεμάτες αγκάθια. Ένα φεγγάρι πλατύ στον ουρανό, φεγγαρόφωτο της άνοιξης, ασημώνει στέγες σπιτιών, δρομάκια, δρόμους, λιγοστά δέντρα. Η σελήνη, το ψυχρόν της αργύριον, ο Κάλβος και τα λοιπά. Αργότερα, τσακισμένος γυρίζει στο σπίτι του. Τρώει, πέφτει να κοιμηθεί, το γεμάτο φεγγάρι του φέρνει αϋπνίες. Ο γιατρός ωστόσο κοιμάται, το τηλέφωνο κοιμάται, τα φώτα σβηστά, όλος ο κόσμος τριγύρω κοιμάται. Καληνύχτα. […] Τα προηγούμενα, τα παλιά χρόνια, πόσες φορές στον ύπνο σου δεν ορθώθηκε μέσα σου το κόκαλο της πείνας. Τότε που ήξερες πως πεινούσες και δεν ήξερες πως κάποτε θα πάψεις να πεινάς, θα ’χεις πεθάνει. Τάκης Σινόπουλος, Νυχτολόγιο. Εκδόσεις Κέδρος. Αθήνα 1982. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 73 ΒΙΒΛΙΑ Ο Οδυσσέας Σπαχής στην τελετή βράβευσής του με το βραβείο «Παναγιώτης Φωτέας» (Δήμος Καλαμάτας). Σύντομη περιδιάβαση στους δοκιμιακούς και ποιητικούς δρόμους του Οδυσσέα Σπαχή ΜΕΡΟΣ 10 Εισαγωγικά: Μελετητής μύθων και ιδεών αλλά και συλλέκτης εμπειριών και αισθημάτων ο Σύμβουλος Επικρατείας και συγγραφέας Οδυσσέας Σπαχής. ΜΑΡΙΑ ΦΡΑΓΚΙΑΔΑΚΗ 74 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΒΙΒΛΙΑ Γ εννήθηκε στα Ανώγεια της Κρήτης αλλά ζει στην Αθήνα. Απόφοιτος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, με μεταπτυχιακές σπουδές στην κατεύθυνση Δημοσίου Δικαίου και Πολιτικής Επιστήμης και ειδικότητα στο Συνταγματικό Δίκαιο, έχει διδάξει στην Εθνική Σχολή Δικαστικών Λειτουργών, έχει κάνει εισηγήσεις σε συνέδρια για επίκαιρα νομικά ζητήματα, ενώ έχει συγγράψει νομικά άρθρα και μελέτες, κυρίως για το κοινωνικό κράτος δικαίου, τα ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα και τη διοικητική δίκη. Οι πνευματικές του ωστόσο αναζητήσεις είναι πολύ ευρύτερες. Αρκετές οι ομιλίες του σε συμπόσια και ημερίδες για θέματα γενικότερου επιστημονικού και λογοτεχνικού ενδιαφέροντος, πολλά και τα δημοσιευμένα μελετήματά του γύρω από την πολιτική φιλοσοφία, την ποίηση και τον λαϊκό πολιτισμό. Ποιήματα και διηγήματά του φιλοξενούνται επίσης σε διάφορα περιοδικά και συλλογικά έργα (ανθολογίες, ημερολόγια), ενώ το καθαυτό συγγραφικό του έργο αποτελείται, μέχρι σήμερα, από τέσσερα βιβλία δοκιμίου και τέσσερις ποιητικές συλλογές.1 Ο Οδυσσέας Σπαχής λοιπόν καλλιεργεί τον κυριολεκτικό δοκιμιακό και επιστημονικό λόγο αλλά τον συναρπάζει και η αλληγορική, υπαινικτική γλώσσα της ποίησης. Η νομική παιδεία και η γενικότερη λογιοσύνη –μελέτη της μινωικής μυθολογίας, της αρχαιοελληνικής και σύγχρονης φιλοσοφίας, της ιστορίας και της λογοτεχνίας– αλλά και τα καταγωγικά του βιώματα, τροφοδοτούν τους φιλοσοφικούς και ποιητικούς του στοχασμούς. Το δοκιμιακό του έργο Αγαπημένες του «εμμονές» οι μινωικοί μύθοι, διαπερνούν, με ένα ευρύ φάσμα συνδηλώσεων και ποικίλες διασταυρώσεις, όλα του τα έργα. Οι πανάρχαιοι αυτοί μύθοι, οι οποίοι γεννήθηκαν μεν στον γενέθλιο τόπο αλλά, με μια δυναμική πορεία στον χρόνο, έγιναν υπερτοπικοί (ευρωπαϊκοί, κάποιοι και οικουμενικοί), τον γοήτευαν από πολύ νωρίς. Ο Γιούχτας, το ιερό βουνό των Μινωιτών, με τη μορφή του Δία, όπως φαίνεται από το Ηράκλειο. και αναρωτιέται. Τα δύο θεόμορφα βουνά τού στέλνουν μηνύματα. Οι στενοί ορίζοντες ανοίγουν με τη σπερματική σχολική γνώση. Κι από τότε δεν παύει να εντρυφά στη μαγεία των προαιώνιων τοπικών μύθων. Βυθίζεται στο προϊστορικό παρελθόν με τον Κρηταγενή Δία, ύστερα στο ιστορικό μέσω του Πλάτωνα κυρίως, και αναδύεται στο παρόν μέσω του Έβανς, του Καζαντζάκη και πολλών άλλων στοχαστών, σε μια διαδρομή από τη μυθική σκέψη στη γέννηση της Ιστορίας και του ορθού λόγου της επιστήμης. Μετά από επίμονη και επίπονη μελέτη ποικίλων πηγών (εντυπωσιακή η βιβλιογραφική έκταση), προσπαθεί να αναδείξει τόσο τη βαθύτερη αλήθεια των μυθικών αυτών αφηγήσεων όσο και τη σύγχρονη πρόσληψή τους, όπως μαρτυρούν οι τίτλοι των κεφαλαίων.2 Όλοι αυτοί οι μύθοι σχετίζονται με το Δίκαιο και τους Νόμους. Και ξεκινά με τη δημιουργία τους, καθώς εκεί στον οικείο του χώρο, συντελέστηκε η μεγάλη αρχή στη διαδικασία εκπολιτισμού του ανθρώπινου γένους, με τη διαδοχή στην εξουσία των θεών. «Από την παιδική μου ηλικία ακόμη, κάθε φορά που ανέβαινα στις ρίζες του Ψηλορείτη κι αντίκριζα τις κορυφογραμμές του, αντιμετώπιζα την ίδια απορία: «αυτά τα σχήματα έχουν νόημα;» […] στα δύσκολα χρόνια της εφηβείας του ανούσιου μαυροπί«Η ανάγκη της μυστικής γέννησης του Δία στο Ιερό Σπήλαιο νακα με τις αδιάφορες χημικές εξισώσεις, η ματιά έφευγε από το της Ίδης, εν πολλοίς καθορίζεται από την ιδιότητά του ως εγτζάμι του παραθύρου της παγερής μαθητικής γυητή του δικαίου. Ο γεννήτορας των θεών αίθουσας και αντίκριζε τις βουνοπλαγιές του και υπέρτατος δικαστής επιβίωσε χάρη σε Ευαίσθητος παρατηρητής Ψηλορείτη. Εκεί είχα όλη τη δυνατότητα να μια συνωμοσία που έστησε η μητέρα του αφήνω τις ωραίες μορφές, που είχαν διασωο Οδυσσέας Σπαχής, Ρέα, […] για τη διάσωσή του από τον βέθεί στη μνήμη μου ως Μινωική Μυθολογία και βαιο θάνατο που προετοίμαζε ο παιδοκτόνος εμπιστεύεται αρχικά μου ήταν τόσο οικείες. Το συνομήλικό μου, πατέρας. […] Η αόρατη προστασία παρέτις αισθήσεις του. Το επίσης έφηβο Ίκαρο, τον τολμηρό Θησέα, το χεται από τις ίδιες εκείνες δυνάμεις που το φοβερό Μινώταυρο, τον παράξενο Τάλω, την βλέμμα σταματά στην γεννούν, οι οποίες και ενδιαφέρονται για την πανέμορφη Αριάδνη κτλ. […]» γράφει στον επικράτησή του […] για τον λόγο αυτό επιΊδη (Ψηλορείτη) και πρόλογο του πρώτου του βιβλίου. στρατεύονται οι Κουρήτες, δηλαδή οι κοινωστον Γιούχτα. Θαυμάζει νικές δυνάμεις, που ωθούν την εξέλιξη του Ευαίσθητος παρατηρητής λοιπόν ο Οδυσκαι αναρωτιέται. Τα δύο νέου δικαίου. […] μετά τη γέννηση του Δία, το σέας Σπαχής, εμπιστεύεται αρχικά τις αιμέλλον “πρέπει” να είναι μία διαρκής νίκη του θεόμορφα βουνά τού σθήσεις του. Το βλέμμα σταματά στην Ίδη πνεύματος απέναντι στα αχαλίνωτα ένστικτα, (Ψηλορείτη) και στον Γιούχτα. Θαυμάζει στέλνουν μηνύματα. ο θρίαμβος του δικαίου, εν τέλει, απέναντι • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 75 ΒΙΒΛΙΑ στο άναρχο που, ελλείψει νοήματος και τάξης, καταντά άδικο. […] Ο ορθός λόγος του δικαίου είναι, ήδη από τη γέννησή του, προορισμένος να αναζητεί μαχητικά την αρετή και τη σύνεση. Τα στοιχεία αυτά αντικατοπτρίζονται, ως θεμελίωση του ηθικού βίου, στον μύθο του Μίτου της Αριάδνης» (Το Ιερό και το Δίκαιο, σσ. 71-75). Σ’ αυτόν τον ιερό τόπο γέννησης του νέου θεού προστρέχουν αργότερα, κατά την παράδοση, οι σοφοί νομοθέτες Μίνωας και Ραδάμανθυς αλλά και ο μύστης Επιμενίδης και ο Πυθαγόρας. Απόγονοι επομένως των μυθικών παραδόσεων οι νόμοι, καθιερώνονται ως θεμελιώδεις συνιστώσες του κοινωνικού και ιδιωτικού βίου με την ιεροποίησή τους. Αυτή η ιερή πορεία του Μίνωα από την Κνωσό προς το βουνό της Ίδης, κάθε εννιά χρόνια, εμπνέει, ως γνωστόν, και τον μέγα Πλάτωνα. Ο Σπαχής θα συνεχίσει και στο δεύτερο βιβλίο του με τον Μινωικό Μύθο, καθότι θεωρεί ότι «αποτελεί τη βασική ζύμη στον φιλοσοφικό άρτο του Πλάτωνα, άρα και σ’ όλη τη δυτική φιλοσοφία». Επιχειρεί λοιπόν, μεταξύ άλλων, να ερμηνεύσει την «Κρητική ανάμνηση του Πλάτωνα». Γράφει: «ο Πλάτωνας αναζητά την άριστη πολιτεία, δηλαδή εκείνη που θα επιτύχει να κάνει τη ζωή των πολιτών της ‘‘ευδαίμονα’’. Σε αυτήν την αναζήτηση οι νόμοι και οι θεσμοί της Κρήτης τον γοητεύουν […] αποζητούσε να θεμελιώσει τις βασικές αρχές της ορθής, κατ’ αυτόν, νομοθεσίας στηριζόμενος στην γνησιότητα και αυθεντικότητα των νομικών συστημάτων –όπως της Κρήτης– που αντλούσαν την έμπνευση και την αρχική νομιμοποίησή τους από τον ίδιο το Θεό» (Η Μνήμη του Κόσμου, σ. 28-29). Θέλει όμως να μιλήσει σφαιρικότερα για το φιλοσοφικό ζήτημα της Μνήμης. Σ’ αυτή του την προσπάθεια, επιστρέφει ξανά στις απαρχές, στη μνήμη του τόπου: στο ιερό σπήλαιο-μήτρα αλλά και στο ιερό ανθρωπόμορφο βουνό με τη μορφή του θνήσκοντος θεού, γιατί, όπως σημειώνει «Η μνήμη είναι συνυφασμένη όχι μόνο με τη γέννηση αλλά και με τον θάνατο. Το σώμα του Θεού-Δία, που συμβολικά είναι και μνήμη, γεννιέται και πεθαίνει αιώνια μέσα στον αγωνιώδη ρυθμό της ζώσας πνοής. Το σημαδιακό ταξίδι από τον τόπο της γέννησης του Δία (το σπήλαιο της Ίδης) προς τον συμβολικό τόπο της απεικόνισης τού εν υπνώσει Θεού στον Γιούχτα, δεν αποτελούσε μόνο μια εμπειρία αυτογνωσίας, αλλά αργότερα μου έδωσε την εδραία πεποίθηση ότι αυτό ήταν και μία πορεία προς μία ανάγνωση του θείου δράματος, κοινή στον μεσογειακό πολιτισμό, δηλαδή του θρήνου για την προσωρινή έστω απώλεια της μνήμης, δηλαδή του σώματος του πάσχοντος θεού…» (σ. 48). Ο συγγραφέας δηλώνει φορέας της προαιώνιας αυτής μνήμης, με το βάρος μάλιστα της συνέχειας: «Η Ανάβαση προς τον γενέθλιο τόπο ακολουθεί ως σκιά το υφάδι της μνήμης, καθώς το αλφαβητάρι της Ποίησης ιστορεί το χρονικό της ανατροφής μας πάνω στις πέτρες του Ψηλορείτη. Οι σύντροφοί μας, οι Κουρήτες, αφού έσωσαν, κατά τη σχετική μυθολογία, το Θείο βρέφος, άφησαν κληρονομιά την ερημιά της απουσίας τους, που βαραίνει, όπως τα βράχια του βουνού. Οι σύγχρονοι απόγονοί τους διαιωνίζουν, χωρίς να το γνωρίζουν απαραίτητα, την τελετουργία ενός πένθους, που καταλήγει στις ιερές πηγές της αρχέγονης ουσίας της Ποίησης...» (σ. 7) Μέσα του όμως αναδεύουν ζωντανές και οι δικές του μνήμες, με τις μαυροφορεμένες γυναίκες και τη σιωπηλή σημασία του 76 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Γιούχτας στο βάθος πόνου, τη σοφία και τις αξίες ενός ζωντανού λαϊκού πολιτισμού, τη συγκίνηση μπρος στο κάλλος του ηλιοβασιλέματος, τη σαγήνη της ελευθερίας και τις μάσκες του χρόνου που άλλες χάνονται κι άλλες καθορίζουν το λιοπύρι της συλλογικής μνήμης. Η προσωπική αυτή εμπειρία του τόπου δηλώνεται ρητά στον πρόλογο: «Ό,τι θυμούμαι είναι η αγάπη που αντίκρισα σε πρόσωπα, τα οποία η μνήμη έχει ντύσει με το ιερό φωτοστέφανο. Οι κινήσεις της αξιοπρέπειάς τους μας δίδασκαν την καθημερινή απλότητα της ευγένειας της ψυχής. Η καρτερία, η αγάπη σε όλα όσα τυχαίνει να έχουν την όψη και την πνοή του ιερού, η αλληλεγγύη απέναντι στον πόνο, η ελεύθερη φρόνηση, η πραότητα, είναι μερικά συστατικά της γέφυρας αυτής της μνήμης. Ήταν το χάρισμα της ψυχής, η απλωσιά της μητέρας φύσης, για να μπορέσουμε να ανέλθουμε ως το σωτήριο καθαρμό της ψυχής μας, δηλαδή το σωτήριο μέτρο της αληθινής φύσης, η οποία ουδέποτε ψεύδεται…».Μα στο τέλος του προλογικού αυτού κειμένου, το ιστορικό παρόν φαίνεται να σμίγει αξεδιάλυτα με το μυθολογικό παρελθόν. Κι ο συγγραφέας, με ιδιαίτερη λυρικότητα, υπενθυμίζει το ατομικό και συλλογικό χρέος απέναντι στη διαχρονική μνήμη του τόπου: «Γιατί γράφουν τα γράμματα της αλφαβήτας, με ρώτησε κάποια φωνή, που θα μπορούσε να ήταν της γιαγιάς μου της Αφροδίτης ή του συντρόφου μας του Κουρήτη; Δεν ήξερα να απαντήσω, αλλά αν γνώριζα, θα έλεγα πως το κάνουν γιατί οι άνθρωποι θέλουν να μνημονεύουν τον ΒΙΒΛΙΑ Θεό τους με την αλφαβήτα της Αγωνίας τους. Και χρόνια, πολλά χρόνια αργότερα, θα συμπλήρωνα πως τους ανθρώπους τούς μνημονεύουν οι Ιερομνήμονες με το Αλφαβητάρι των Αγγέλων. Όπως τη γιαγιά μου την Αφροδίτη, για τη μνήμη της οποίας σας καλώ να περπατήσουμε μαζί στους μαιάνδρους της ιστορίας της Μνήμης» (σ.12). «Η Μνήμη του Κόσμου και του Ποιητή» περιέχει δοκίμια, όπου μέσα από διάφορες θεωρίες προσεγγίζεται ο ρόλος της μνήμης, προσωπικής και συλλογικής, η σχέση της με τον χρόνο και κυρίως η σχέση ποίησης και μνήμης. Το ομολογεί εξάλλου ο συγγραφέας: «Πάλι προσφεύγω στον μύθο της Μνημοσύνης και στις μυριάδες πλατωνικές αλληγορίες, για να εκφράσω το ανείπωτο: το δέος μπροστά στην ομορφιά του ποιητικού λόγου και της μνημονικής καταβολής του». Στο τέλος ωστόσο προστίθεται και η σύγχρονη επιστημονική γνώση: «Γιατί η μνήμη και η γνώση ταξιδεύουν πλέον με το ίδιο καράβι στη θάλασσα που ονομάζεται ιστορία του κόσμου. Ήδη, από τότε που έγινε η μεγάλη έκρηξη, ξεκίνησε και ο αγώνας της διατήρησης τη μνήμης. Η ίδια ζώσα πνοή του κόσμου κρατιέται με αγωνία στα έλλογα όντα… Ο έναστρος ουρανός, ιδιαίτερα τους καλοκαιρινούς μήνες, είναι μια φωτοχυσία μνήμης. Ο παρατηρητής αντιλαμβάνεται με τις αισθήσεις του το φως των αστέρων, αλλά είναι ένα φως που έχει ταξιδέψει από το παρελθόν. […] η φύση με τον τρόπο της προσκαλεί σε μια ανάγνωση της περιπέτειας του σύμπαντος και της μνήμης του...». Με αυτήν επομένως τη θεώρηση, τα συμβολικά σπέρματα της νομικής σκέψης, της φιλοσοφίας και της ποίησης που κληροδότησαν οι μύθοι αυτού του τόπου, γίνονται και Μνήμη του κόσμου. Στο τρίτο δοκίμιο, μία ευρύτερη και εμπεριστατωμένη ερευνητική εργασία, ο Σπαχής επιδιώκει να κωδικοποιήσει την πολιτιστική ταυτότητα της Ευρώπης, μέσω των μύθων της Κρήτης, την οποία χαρακτηρίζει «αινιγματικό σύμβολο της αιώνιας επιστροφής». Επισημαίνει, μεταξύ άλλων, ότι δεν είναι τυχαίο που οι Γάλλοι επαναστάτες κατέφυγαν στη μινωική νομοθεσία για τη δημιουργία του περίφημου συντάγματος του 1793. Ξεκινά έτσι, λέει, μια ιστορική πορεία για την αναζήτηση ενός θεμελιώδους συμβόλου του νέου ευρωπαϊκού έθνους-κράτους, που περνά από τον πλατωνικό φιλόσοφο-βασιλιά και καταλήγει στον φωτισμένο βασιλιά-δεσπότη. Μια πολιτική ιδεολογία που έχει μεν πρότυπό της τη δημοκρατική πόλη-κράτος της Αθήνας και του Περικλή, μα η μήτρα της είναι η πολιτεία του Μίνωα. Μετά μάλιστα τις ανασκαφές στην Κνωσό και κυρίως με τις μελέτες του Έβανς (αρχές 20ού αι.) που μίλησε με πάθος για μια ιδανική πολιτεία δικαιοσύνης, χαράς και ευδαιμονίας, η Επιστροφή σε ένα ευνομούμενο νησί μακάρων ενισχύεται αρκετά, μέσα από τα πολύσημα σύμβολά του. Ο Μίνωας, τέκνο από τον ιερό γάμο της Ευρώπης και του Δία, θεωρείται το αρχέτυπο του δίκαιου νομοθέτη, αναζητητή του ορθού νόμου. Δεν λείπουν ωστόσο και οι απόψεις περί δισυπόστατου ηγέτη. Για κάποιους είναι ο δίκαιος ηγεμόνας, ενώ για άλλους, ένας αυταρχικός τυραννικός βασιλιάς. Ο Μινώταυρος και ο Λαβύρινθος αποτελούν επίσης πηγή προβληματισμού, πολιτικού αλλά και κοινωνικού και αισθητικού, για πολλούς Ο Οδυσσέας Σπαχής καλλιεργεί τον κυριολεκτικό δοκιμιακό και επιστημονικό λόγο αλλά τον συναρπάζει και η αλληγορική, υπαινικτική γλώσσα της ποίησης. Η νομική παιδεία και η γενικότερη λογιοσύνη –μελέτη της μινωικής μυθολογίας, της αρχαιοελληνικής και σύγχρονης φιλοσοφίας, της ιστορίας και της λογοτεχνίας– αλλά και τα καταγωγικά του βιώματα, τροφοδοτούν τους φιλοσοφικούς και ποιητικούς του στοχασμούς. σπουδαίους ευρωπαίους διανοητές και καλλιτέχνες, πχ. Πικάσο και Μασόν, Γιουρσενάρ, Ζιντ, Φρόυντ, αλλά και για τον λατινοαμερικάνο στοχαστή και λογοτέχνη, Μπόρχες (επίτιμο διδάκτορα Πανεπιστημίου Κρήτης, 1984). Μα και η Αριάδνη ενέπνευσε παλαιότερους ευρωπαίους και έλληνες πεζογράφους, ποιητές, ζωγράφους και μουσικούς, αλλά και μεγάλους στοχαστές και καλλιτέχνες του εικοστού αιώνα. Είναι η εγκαταλελειμμένη γυναίκα που βιώνει την τραγικότητα της προδοσίας, αλλά και το πρότυπο της θηλυκής φύσης, της αγνής και ταυτόχρονα ερωτικής, που με τον μίτο της σηματοδοτεί την προσφορά και οδηγεί στη μύηση. Η πριγκίπισσα-θεά της ομορφιάς και της χάρης, η οποία στέκει ανάμεσα στην Εύα της θρη- • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 77 ΒΙΒΛΙΑ Το κάθε έργο του Οδυσσέα Σπαχή ακουμπά στη γενέθλια γη και το παρελθόν της. σκευτικής αφήγησης που εξαπατά το αρσενικό και στη Μήδεια που εκδικείται απάνθρωπα, γίνεται αρχετυπικό σύμβολο του δυτικού πολιτισμού που υπερασπίζεται το δίκαιο και την ειρήνη, χωρίς μάλιστα την αντιπαλότητα των φύλων. Συμπεραίνει λοιπόν ο συγγραφέας: «Η ‘‘επιστροφή’’ τόσο πολλών στοχαστών προς τα σύμβολα της μινωικής Κρήτης προέκυψε γιατί αναγνώρισαν σε αυτά το ανθρώπινο μέτρο […] Οι Διαφωτιστές που αντιτάχθηκαν στον κάθε είδους σκοταδισμό, επέλεξαν να έχουν ως μακρινούς προγόνους τους τους απλούς και καλοκάγαθους λάτρεις της ‘‘φυσικής θρησκείας’’ του μινωικού πολιτισμού, οι οποίοι εμφανίζονταν με χάρη και φυσικότητα στις αρχαιολογικές ανασκαφές. Εμφανίζεται ως επιλογή που δεν είναι άσχετη με το χάρισμα της ‘‘Κρητικής Ματιάς’’ του Καζαντζάκη. […] Είναι η γνώση του ανθρώπου που φέρει μαζί του τις μνήμες από έναν συγκεκριμένο χώρο κι από ένα απώτατο παρελθόν, αλλά γνωρίζει ότι οι μνήμες αυτές αφορούν όχι μόνον ένα τόπο μα ταυτόχρονα όλη την οικουμένη, όλον τον κόσμο. Αυτή η ‘‘Κρητική Ματιά’’ δεν συνδυάζεται καθόλου με τους τοπικισμούς και τους άσκοπους εθνικισμούς. […] Αυτό που προτείνει ο μινωικός πολιτισμός προς την Ευρώπη είναι όχι βέβαια η μίμηση του ιμπεριαλιστικού κι αποικιοκρατικού παρελθόντος της· όχι η αλαζονεία και η ακαταδεξιά του ισχυρού και του προηγμένου. […] προτείνει εκείνο το δέος και τον θαυμασμό που αναγνωρίζει κανείς στον Μινωίτη λατρευτή […] απέναντι στην ιερή αλλά πάντως φανερή ουσία της Θεότητας. Αυτήν που αντιλαμβάνεται ως απελευθέρωση των δυνάμεων οι οποίες εκδηλώνονται παντού, σε όλο το φάσμα του Σύμπαντος. Θα μπορούσαμε να τον ονομάσουμε ‘‘τον πρώτο Ευρωπαίο λατρευτή’’, ένα ευρωπαϊκό σύμβολο που επιδεικνύει δέος απέναντι στο θαύμα της ζωής. Ο χαιρετισμός του προς το μυστηριακό κι ανείπωτο είναι η αναφορά του προς μιαν οικουμένη, της οποίας νιώθει μέρος, αλλά κι ένα εναγώνιο μέλος» (Θεμελιώδη σύμβολα, σ. 170- 172). Οι αρχαίες μυθικές αφηγήσεις, όπως γίνεται φανερό απ’ όλο 78 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 αυτό το έργο, επανακάμπτουν, άλλοτε πιστά ως σταθερές φιλοσοφικές αναζητήσεις, δείχνοντας την κοινή αναπότρεπτη μοίρα των ανθρώπων, και άλλοτε ανανεωμένες με τρόπο, θαρρείς, πρωτεϊκό, τονίζοντας την εξελικτική πορεία στον χρόνο. Τη μνημονική αυτή πορεία θα επιχειρήσει να ανιχνεύσει ο Οδυσσέας Σπαχής, με ένα χρονικό άλμα σε νεότερους χρόνους (17ος αι.) και μέσω της ποίησης, στο τέταρτο, εξαιρετικού ενδιαφέροντος, δοκίμιό του «Δίκαιο και ισχύς στον Ερωτόκριτο του Βιτσέντζου Κορνάρου». Αφού έχει ανατρέξει σε αρκετές βιβλιογραφικές πηγές, μελετά ενδελεχώς το κορυφαίο ποιητικό «ερωτικό μυθιστόρημα», εστιάζοντας στα χωρία που τον ενδιαφέρουν. Εντοπίζει πολιτικές και κοινωνικές απόψεις για το δίκαιο, το άδικο, τον πόλεμο και τις συγκρούσεις. Μία διαπάλη δηλαδή ιδεών που σχετίζονται με την ισχύ και την εξουσία. Συμπεραίνει λοιπόν ότι «Ο ποιητής μέσα από το ξεδίπλωμα της ερωτικής αφήγησης μάς παρέδωσε, εκτός από μια ιστορία ερωτικού πάθους, κι ένα μάθημα πολιτικής επιστήμης. […] ένα μάθημα ελευθερίας και περιφρόνησης απέναντι στη ματαιοδοξία της εξουσίας […] Στο επίκεντρο είναι η Αθήνα, η οποία (κατά τον ποιητή) αποτελεί τον συνδετικό κρίκο του νέου ελληνισμού με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. […] Αυτό, εν τέλει, οραματίσθηκε ο Βιτσέντζος Κορνάρος με τον ‘‘Ερωτόκριτο’’ του: τη διοίκηση του νέου ελληνισμού από άρχοντες δίκαιους και σώφρονες, όπως τους Βασιλείς-Φιλοσόφους του Πλάτωνα». Παρατηρώντας επίσης διαπολιτισμικές επιρροές ενσωματωμένες στην ποιητική αφήγηση, αποφαίνεται, μεταξύ άλλων, ότι στον «Ερωτόκριτο» η δημώδης ποίηση της Κρήτης με κορυφαίο εκφραστικό μέσο την τοπική γλώσσα, διασταυρώνεται με την ευρωπαϊκή λογοτεχνία αλλά και τη νεοπλατωνική φιλοσοφία. Το εμβληματικότερο δηλαδή έργο της Κρητικής Αναγέννησης (αφετηρίας, κατά τον Σεφέρη, της νεότερης ελληνικής ποίησης) απο- ΒΙΒΛΙΑ τελεί, κατά κάποιο τρόπο, σημείο «συνάντησης» πολιτισμών. Το κάθε έργο λοιπόν του Οδυσσέα Σπαχή ακουμπά στη γενέθλια γη και το παρελθόν της. Συναρτάται όμως σχεδόν πάντα με το παρόν, κάποτε και με το μέλλον. Στα «Θεμελιώδη σύμβολα » πχ., μια τυχαία τάχα συνάντηση (στο πλοίο της γραμμής για Κρήτη, με κάποιον Ιρλανδό, υπάλληλο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που ο πατέρας του σκοτώθηκε στο νησί κατά τον β΄ παγκόσμιο πόλεμο) γίνεται η αφορμή μιας γόνιμης συνομιλίας, με επίκεντρο τους μινωικούς μύθους, για την Ευρώπη των συγκρούσεων, των αντιθέσεων, των αγορών και της γραφειοκρατίας, αλλά και για κείνη της πολυμορφίας, του νομικού πολιτισμού, των γραμμάτων, της τέχνης, της φιλοσοφίας, των αξιών, ακόμη και της ουτοπίας. Και θεωρείται το ταξίδι αυτό, τόσο για τον γηγενή όσο και για τον ευρωπαίο επισκέπτη, επιστροφή στη μήτρα, μια διαδικασία αυτογνωσίας, μέσω μιας λαβυρινθώδους μύησης. Εν κατακλείδι, οι μύθοι αυτού του τόπου, ανεξάντλητοι και ανοιχτοί στην ανανοηματοδότηση και επανασυμβολοποίηση, γίνονται κοινά πολιτισμικά στοιχεία που σφυρηλατούν δεσμούς μεταξύ των ανθρώπων. Αυτή είναι και η μεγάλη προσφορά της Κρήτης: ότι συνέβαλε στη συνομιλία των πολιτισμών. Σεβόμενη τον πολιτισμό των άλλων λαών, πρόσφερε στην Ευρώπη και στον κόσμο και τον δικό της πολιτισμό. Ένα πολιτισμό εντοπιότητας αλλά και οικουμενικότητας. Μα και η πνευματική περιπέτεια του συγγραφέα απ’ αυτόν τον τόπο ξεκινά. Από ένα μικρό σύμπαν μύθου και ιστορίας, με τους καθημερινούς του ανθρώπους να γίνονται κάποτε άνθρωποι του μύθου. Εκεί μυήθηκε στα μυστήρια της ζωής, μαθήτευσε στις ιδέες του κάλλους και του δικαίου, που υπηρετεί και εμπράκτως. Εκεί στο βουνό της μνήμης επιστρέφει κάθε τόσο, αναζητώντας την α-λήθεια των προαιώνιων μυθικών αφηγήσεων. Και στη μνήμη της πέτρας που υπενθυμίζει πως η διατήρηση της μνήμης απαιτεί άσκηση. Και πως η αγάπη δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς μνήμη. Ούτε η ποίηση. ΥΓ. Αυτός ο τόπος που πρωταγωνιστεί σε όλο το πεζό δοκιμιακό έργο του Οδυσσέα Σπαχή, μπολιάζει, με άλλους τρόπους, και την ποίησή του (όπως θα φανεί στο 2ο μέρος αυτής της εργασίας, στο επόμενο τεύχος). ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1. Εργογραφία Οδυσσέα Σπαχή, α) Δοκίμια: «Το Ιερό και το Δίκαιο στο Μινωικό μύθο» (Αναλόγιο, Ηράκλειο 2002), «Η Μνήμη του Κόσμου και του Ποιητή» (Ταξιδευτής 2007), «Θεμελιώδη σύμβολα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Μια αφήγηση για τους ιδρυτικούς μύθους της Ευρώπης: από τη μινωική περίοδο έως τη σημερινή» (Γραφομηχανή 2014), για το οποίο και του δόθηκε το Βραβείο Δοκιμίου ελεύθερου στοχασμού εις μνήμην Παναγιώτη Φωτέα για το 2014 από τον Δήμο Καλαμάτας, «Δίκαιο και Ισχύς στον ‘Ερωτόκριτο’ του Βιτσέντζου Κορνάρου» (Δρόμων 2021) και β) Ποιήματα: «Το Πορφυρό Προσωπείο» (Ίδμων 2010), «Αμήχανο Κάλλος» (Λεξίτυπον 2017) και «Εύνοια ελευθερίας» (Λεξίτυπον 2019) και «Το Εκκρεμές της Σιωπής» (Δρόμων 2022). 2. Α) «Το Ιερό και το Δίκαιο…», Περιεχόμενα: Γιατί ο Μινωικός Μύθος; Ο Λαβύρινθος, Ο Ίκαρος και το Δίκαιο Μέτρο, Ο μυθικός Τάλως και η προστασία του Δικαίου, Η μυστική γέννηση του Δία και του Δικαίου στην Ίδη, Ο Μίτος της Αριάδνης ως σύμβολο της θεμελίωσης του Ηθικού βίου και ως σύγχρονη πρόταση. Β) «Θεμελιώδη σύμβολα…», Περιεχόμενα: Το αινιγματικό σύμβολο «της αιώνιας επιστροφής», Η αρπαγή της Ευρώπης ως σύμβολο βούλησης και «ιερής μίξης», Μινώταυρος και Λαβύρινθος στην ευρωπαϊκή σκέψη, Το τέκνο της Ευρώπης ως αρχέτυπο του ηγεμόνα, Ραδάμανθυς ο μυθικός αναμορφωτής του ευρωπαϊκού νομικού πολιτισμού, Δαίδαλος και Ίκαρος: πρόδρομοι της ευρεσιτεχνίας και της ελευθερίας, Τάλως ο πρόγονος του φύλακα-ιππότη και του ρομπότ, Αριάδνη πρότυπο της θηλυκής φύσης, Η μινωική επίδραση στην ευρωπαϊκή νεωτερικότητα, στη λογοτεχνία και στον σύγχρονο στοχασμό. Επιλογές Γνήσιος έρως είναι ο έρως που η σοβαρότης του τού δίνει το βάθος της αιωνιότητος. Για ν’ αποκτήσει όμως κανείς τη σοβαρότητα, πρέπει να γνωρίσει την άβυσσο του έσχατου κίνδυνου. Ο πρώτος λόγος του Σωκράτη στο “Φαίδρο” είναι ένα διαπεραστικό βλέμμα μέσα σ’ αυτή την άβυσσο – ένα τολμηρό βλέμμα, που βιάζονταν όμως να ξαναγυρίσει στα φωτεινά ύψη, γιατί το σκοτάδι του κατώτερου έρωτος, που δεν το φωτίζει κανείς Θεός, τού ήταν ανυπόφορο. Τόλμησε να κλείσει την ακάθαρτη αρρώστια, την αδυναμία, που χαμηλώνει τη ζωή, μέσα στο όνομα της πιο θεϊκής δύναμης της ζωής, μέσα στο όνομα του Έρωτος. Γι’ αυτό πρέπει να μιλήσει κι αλλιώς για να καθαρισθή, για να εξιλασθή (Πλάτωνος, Φαίδρος 243)! Θέλει αμέσως “μ’ έναν καθάριο λόγο να ξεπλύνει την αρμύρα που γέμισε την ακοή”. Γι’ αυτό θα χρησιμοποιήσει τον “αρχαίο καθαρμό” – την Παλινωδία ! – που έσωσε κάποτε και το Στησίχορο. Ο ποιητής αυτός έχασε το φως του, επειδή συκοφάντησε την Ελένη στα ποιήματά του. Καθώς όμως “ήταν σωστός δουλευτής των Μουσών, κατάλαβε την αιτία και κάνει ευθύς το ποίημα : “Δεν είναι αληθινός αυτός ο λόγος / Ούτε μπήκες στα καλοκαμωμένα πλοία / Ούτε πήγες στα φρούρια της Τροίας” και μόλις τέλειωσε όλο του το ποίημα, που λέγεται παλινωδία, στη στιγμή τού ήρθε ξανά το φως του. Έτσι και ο Σωκράτης, ύστερα απ’ αυτό το προηγούμενο, θα δοκιμάσει, πριν να τον εύρη κανένα κακό, που συκοφάντησε τον Έρωτα, να τον εξιλεώσει προσφέροντάς του μια παλινωδία “με ξέσκεπο το κεφάλι κι όχι όπως πριν με σκεπασμένο από ντροπή”. Στο όνομα του Έρωτος Δημήτριος Καπετανάκης, Έρως και χρόνος. Ένα κεφάλαιο ερωτικής φιλοσοφίας. Τύποις Κ.Σ. Παπαδογιάννη. Εν Αθήναις 1939 • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 79 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟ ΤΥΠΟΥ Γεώργιος Σ. Βλέσσας (1910-2015) ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΒΛΕΣΣΑΣ Ο εκδότης παιδικών περιοδικών ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΤΣΙΚΝΑΚΗΣ 80 Στις 17 Μαρτίου 2015, πέθανε ο Γεώργιος Σ. Βλέσσας. Το όνομά του, ενδεχομένως, να μην είναι γνωστό στους περισσότερους. Υπήρξε, ωστόσο, από τους σημαντικότερους εκδότες βιβλίων και εντύπων τον προηγούμενο αιώνα. Η προσφορά του, ιδίως στον χώρο της παιδικής λογοτεχνίας, υπήρξε ανεκτίμητη. •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟ ΤΥΠΟΥ Τ ον είχα γνωρίσει και είχα συνομιλήσει αρκετές φορές μαζί του. Το σπίτι του, στην οδό Βυζαντίου 18, στο κέντρο της Νέας Σμύρνης, ήταν πάντα ανοικτό σε επισκέψεις. Στις πολύωρες συζητήσεις μας κυριαρχούσαν οι ερωτήσεις που είχαν σχέση με τα παιδικά έντυπα. Γνώριζε απίθανες λεπτομέρειες για πρόσωπα και πράγματα του χώρου. Αλλά και για την ελληνική λογοτεχνία, γενικότερα, είχε απέραντες γνώσεις. Στις επόμενες γραμμές, θα επιχειρήσω να σκιαγραφήσω την εντυπωσιακή διαδρομή του. Ο Γεώργιος Βλέσσας γεννήθηκε το 1910 στη Σμύρνη και μεγάλωσε σε οικογενειακό περιβάλλον με πνευματικά ενδιαφέροντα. Από μικρός διάβαζε όσα έντυπα κατέφθαναν στο σπίτι του. Την προσοχή του είχε αποσπάσει κυρίως το εβδομαδιαίο σατιρικό περιοδικό «Κόπανος» που τυπωνόταν στην πόλη. Ο εξάδελφός του Νίκος Σημηριώτης, ο οποίος ζούσε στη Μυτιλήνη, φρόντισε να του στείλει τεύχη της «Διαπλάσεως των Παίδων», που αποτέλεσε έκτοτε το αγαπημένο εξωσχολικό ανάγνωσμά του. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ύστερα από μεγάλες περιπέτειες, η οικογένειά του βρέθηκε στην Αθήνα. Ο ίδιος, εξακολούθησε να διαβάζει ανελλιπώς το αγαπημένο του περιοδικό καθώς και άλλα παιδικά έντυπα της εποχής, όπως την «Παιδική Χαρά» και τον «Ελληνικό Σταυρό της Νεότητος». Τόσο είχε συνεπαρθεί από το κλίμα που κυριαρχούσε στις σελίδες τους ώστε άρχισε να σχεδιάζει το δικό του έντυπο. Στα τέλη του 1928, σε ηλικία μόλις δεκαοκτώ ετών, έκανε το πρώτο βήμα του. Εξέδωσε το περιοδικό «Ελληνόπουλο». Αποτελούσε, όπως δηλωνόταν στον υπότιτλο, «Εβδομαδιαίο περιοδικό γι’ αγόρια και κορίτσια». Αφανή συμπαραστάτη στην εκδοτική προσπάθειά του ο νεαρός εκδότης είχε τον συγγενή του, γνωστό ποιητή, Άγγελο Σημηριώτη. Η ύλη του καλοσχεδιασμένου εντύπου απέσπασε γρήγορα το ενδιαφέρον του νεανικού κοινού της εποχής που ζητούσε να στείλει συνεργασία του. Το εκδοτικό εγχείρημα, εξαιτίας των ανυπέρβλητων οικονομικών δυσκολιών που μεσολαβούν σε ανάλογες περιπτώσεις, αποδείχτηκε βραχύβιο. Δεν μπορεί να γίνει λεπτομερής αναφορά στο περιεχόμενό του καθώς δεν έχει εντοπιστεί πλήρες σώμα του. Στο προσωπικό αρχείο του εκδότη σώθηκε μόνο το πέμπτο τεύχος, με ημερομηνία 20 Ιανουαρίου 1929, το οποίο, κατά τα φαινόμενα, ήταν και το τελευταίο. Η άδοξη εκδοτική προσπάθεια δεν τον πτόησε. Έτσι, ύστερα από προσεκτικό σχεδιασμό πολλών μηνών, επανήλθε δριμύτερος. Τον Δεκέμβριο του 1930 έκανε την εμφάνισή του το περιοδικό «Παιδικός Κόσμος». Εκδότης του ήταν ο Περικλής Αγγελίδης, διευθυντής του ο Γεώργιος Βλέσσας και αρχισυντάκτης η λογοτέχνης Γεωργία Δεληγιάννη. Είχε ως υπότιτλο «Εβδομαδιαίο περιοδικό γι’ αγόρια και κορίτσια», σε μια προσπάθεια να φανεί ότι αποτελούσε συνέχεια της προηγούμενης εκδοτικής πρωτοβουλίας, σε νέες ωστόσο βάσεις. Το νέο έντυπο, που είχε διαφορετικό χαρακτήρα από τη «Δι- Το πρώτο τεύχος του περιοδικού «Ελληνόπουλο» (20 Ιανουαρίου 1929). άπλαση των Παίδων», βρήκε αμέσως ανταπόκριση από το νεανικό κοινό. Ξεχώρισε αμέσως με την ποιότητα των κειμένων του. Κύριος στόχος της εκδοτικής προσπάθειας ήταν να ικανοποιηθούν οι ανάγκες των παιδιών για μόρφωση, καλλιέργεια και ψυχαγωγία. Το φθινόπωρο του 1932, εκδότης και διευθυντής του «Παιδικού Κόσμου» ανέλαβε ο Γεώργιος Βλέσσας και την αρχισυνταξία του ο δημοσιογράφος και λογοτέχνης Σπύρος Καζάζης. Η ανανέωση της ύλης του περιοδικού οδήγησε στην εντυπωσιακή αύξηση της κυκλοφορίας του. Σημαντικό όμως ρόλο έπαιξε και η απόφαση του Υπουργείου Παιδείας, στα μέσα του 1933, με την οποία το συνιστούσε ως ανάγνωσμα στους μαθητές και στις μαθήτριες. Τα επόμενα χρόνια πολλαπλασιάστηκαν οι συνεργασίες γνωστών λογοτεχνών της εποχής. Μεταξύ των συνεργατών του ήταν οι διηγηματογράφοι Ηλίας Βενέζης, Δημοσθένης Βουτυράς, Γαλάτεια Καζαντζάκη, Φώτης Κόντογλου, Στράτης Μυριβήλης, Λιλίκα Νάκου, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος· οι ποιητές Τέλλος Άγρας, Γεώργιος Δροσίνης, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Μυρτιώτισσα, Κωστής Παλαμάς, Τάκης Παπατσώνης Άγγελος Σημηριώτης, Άγγελος Σικελιανός, Στέλιος Σπεράντζας· οι θεατρικοί συγγραφείς Γρηγόριος Ξενόπουλος, Αντιγόνη Μεταξά, Παντελής Χορν. Ο κατάλογος όσων νεότερων, πρωτοεμφανίστηκαν μέσα από τις σελίδες του περιοδικού και εξελίχθηκαν αργότερα σε διάφο- • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 81 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟ ΤΥΠΟΥ ρους τομείς, είναι μεγάλος. Αναφέρονται, ενδεικτικά, οι Γιάννης Αηδονόπουλος, Τατιάνα Γκρίτση, Κωνσταντίνος Δεμερτζής, Παύλος Ζάννας, Χρήστος Κουλούρης, Ηλίας Λαλαούνης, Γιάννης Μόραλης, Αντώνης Σαμαράκης και Ριχάρδος Σωμερίτης. Προς τα μέσα της δεκαετίας του 1930 είχαν αρχίσει πλέον να μεταβάλλονται οι συσχετισμοί στο χώρο του ελληνικού νεανικού Τύπου. Η συνεχιζόμενη αυξητική πορεία του «Παιδικού Κόσμου» είχε ως αποτέλεσμα τη σταδιακή μείωση της επιρροής της «Διαπλάσεως των Παίδων» στο νεανικό κοινό. Την ίδια περίοδο, διαρκώς καινοτόμος ο Γεώργιος Βλέσσας, προχώρησε σε μία άλλη κίνηση. Διαβλέποντας την αναγκαιότητα διάδοσης των ιδεών της Νέας Αγωγής και των αρχών του Νέου Σχολείου αποφάσισε την έκδοση ενός έγκυρου παιδαγωγικού εντύπου. Είχε τον τίτλο «Παιδαγωγική». Το πρώτο τεύχος του περιοδικού κυκλοφόρησε τον Δεκέμβριο του 1936. Για να αποφύγει ο εκδότης να λάβει νέα άδεια, σε μια εποχή λογοκρισίας, αναγραφόταν στο εξώφυλλο: «Έκδοσις του “Παιδικού Κόσμου”». Διευθυντής του ήταν ο προοδευτικός παιδαγωγός Κώστας Σωτηρίου. Το περιοδικό αρχικά ήταν δεκαπενθήμερο και στη συνέχεια μηνιαίο. Στις σελίδες του δημοσιεύονταν άρθρα παιδαγωγικής, παιδοψυχολογίας και διδακτικής. Προβαλλόταν το πρότυπο του δασκάλου που, εκτός από τη διδασκαλία στο σχολείο, είχε ενεργό παρουσία στην τοπική κοινωνία. Συνεργάτες του εντύπου ήταν γνωστά ονόματα του χώρου της εκπαίδευσης. Πολλοί δάσκαλοι, από διάφορες περιοχές της ελληνικής επικράτειας, περιέγραφαν τις εμπειρίες τους από τον χώρο εργασίας τους. Το πρώτο τεύχος του περιοδικού «Παιδικός Κόσμος» (4 Δεκεμβρίου 1930) Στα τέλη της δεκαετίας του 1930 η κυκλοφορία του «Παιδικού Κόσμου» συνεχώς διευρυνόταν. Κυκλοφορούσε σε όλη την ελληνική επικράτεια, καθώς επίσης στην Αίγυπτο, στην Κύπρο και στην Κωνσταντινούπολη και είχε κατακτήσει το αναγνωστικό κοινό των μικρών ηλικιών. Η έκδοση της «Παιδαγωγικής», ωστόσο, διακόπηκε. Παράλληλα, το 1938, ο Γεώργιος Βλέσσας δημιούργησε εκδοτικό φορέα, με τον τίτλο «Βιβλιοθήκη του “Παιδικού Κόσμου”», μέσω του οποίου ξεκίνησε να εκδίδει πρωτότυπα αλλά και μεταφρασμένα λογοτεχνικά βιβλία για παιδιά. Η περίοδος ακμής δεν κράτησε για πολύ. Με την έναρξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, όπως συνέβη με όλα τα έντυπα της εποχής, ο «Παιδικός Κόσμος» υποχρεώθηκε αρχικά να αναπροσαρμόσει την ύλη του. Με τη στράτευση του εκδότη του, ανέστειλε την έκδοσή του το διάστημα από τον Δεκέμβριο του 1940 ώς τον Νοέμβριο του 1941. Κατά την Κατοχή, μέσα στο κλίμα ανασφάλειας που δημιουργούσαν τα περιοριστικά μέτρα για τον Τύπο, ο Γεώργιος Βλέσσας βρήκε τρόπο ώστε να επαναρχίσει η έκδοση του περιοδικού. Αρχισυντάκτης του ανέλαβε ο εκπαιδευτικός και λογοτέχνης Ελευθέριος Δεληγιάννης. Οι ανακατατάξεις που παρατηρούνται την πρώτη μεταπολεμική περίοδο στον χώρο των νεανικών εντύπων αποτέλεσε την 82 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Το εξώφυλλο του πρώτου τόμου του περιοδικού «Χαρούμενες Ώρες» με τα τεύχη των ετών 1968-1969. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟ ΤΥΠΟΥ αρχή του τέλους. Η εμφάνιση εικονογραφημένων περιοδικών, με κυριότερο το «Ελληνόπουλο» των Εκδόσεων Π. Δημητράκου, το 1945, αποσπούσε πλέον την προσοχή των μικρών αναγνωστών. Ο ανταγωνισμός, με τους οικονομικά ισχυρότερους εκδοτικούς οίκους, υπήρξε άνισος. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ο «Παιδικός Κόσμος» κυκλοφορούσε ακατάστατα. Το 1952, ύστερα από είκοσι δύο χρόνια, διέκοψε την έκδοσή του. Από τις 4 Δεκεμβρίου 1930 που ξεκίνησε την έκδοσή του ώς τις 15 Φεβρουαρίου 1952 που έπαψε να εκδίδεται κυκλοφόρησαν 653 τεύχη. Συγκαταλέγεται στα αξιολογότερα παιδικά περιοδικά του 20ού αιώνα. Η δυσμενής αυτή εξέλιξη, όπως παραδεχόταν ο Γεώργιος Βλέσσας στις συζητήσεις μας, τον πίκρανε αφάνταστα. Δεν έμεινε, πάντως, για μεγάλο διάστημα ανενεργός. Σχεδόν αμέσως συνεργάστηκε με τον Εκδοτικό Οίκοι «Ατλαντίς» των αδελφών Πεχλιβανίδη, στην έκδοση των «Κλασσικών Εικονογραφημένων», τις εικονοποιημένες περιλήψεις των αριστουργημάτων της ελληνικής και παγκόσμιας λογοτεχνίας. Γρήγορα, ωστόσο, ανέκυψαν διαφωνίες, με αποτέλεσμα να αποστασιοποιηθεί από το εκδοτικό εγχείρημα. Με αφετηρία τον μικρό εκδοτικό οίκο του, μέσω του οποίου εκδίδονταν βιβλία παιδικής λογοτεχνίας, ξεκίνησε, τον Ιανουάριο του 1953, την έκδοση του μηνιαίου περιοδικού «Σχολείο και Ζωή». Διευθυντής του ήταν ο γνωστός εκπαιδευτικός Γεώργιος Ζομπανάκης. Στόχος της προσπάθειας ήταν η καλλιέργεια των εκπαιδευτικών της Στοιχειώδους και της Μέσης Εκπαίδευσης. Το εξώφυλλο του βιβλίου του Γεωργίου Σ. Βλέσσα, «Εύθυμες ιστορίες». Η έκδοση, με τον ίδιο ως εκδότη, συνεχίστηκε ώς τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Συντάκτες των κειμένων, που δημοσιεύτηκαν στις σελίδες του εντύπου, ήταν γνωστά ονόματα του εκπαιδευτικού χώρου. Από τους ιστορικούς της νεοελληνικής εκπαίδευσης θεωρείται από τα αξιολογότερα μεταπολεμικά παιδαγωγικά έντυπα. Μετά την αποδέσμευσή του από την έκδοση του περιοδικού «Σχολείο και Ζωή», ο Γεώργιος Βλέσσας στράφηκε στα γνώριμά του μονοπάτια. Τον Σεπτέμβριο του 1968, εξέδωσε ένα νέο παιδικό περιοδικό, με τον τίτλο «Χαρούμενες Ώρες». Στις σελίδες του, δημοσιεύονταν καλογραμμένα κείμενα, καταξιωμένων στον χώρο της παιδικής λογοτεχνίας συγγραφέων. Το προλογικό σημείωμα κάθε τεύχους υπέγραφε ο γνωστός συγγραφέας Δημήτρης Γιάκος ενώ τη φροντίδα της εικονογράφησης είχε ο σκιτσογράφος Βύρων Απτόσογλου. Κι αυτή όμως η εκδοτική πρωτοβουλία, παρά τα αρχικά, ενθαρρυντικά μηνύματα, αποδείχτηκε βραχύβια. Το περιοδικό, τον Αύγουστο του 1970, ανέστειλε την έκδοσή του. Την επόμενη περίοδο ο Γεώργιος Βλέσσας αφοσιώθηκε στον μικρό εκδοτικό οίκο που είχε δημιουργήσει. Από τη «Βιβλιοθήκη Παιδικού Κόσμου» εξακολούθησαν να τυπώνονται πολλά αξιόλογα βιβλία, Ελλήνων και ξένων, για τη νέα γενιά. Συγγραφέας ορισμένων ήταν ο ίδιος. Η νέα αυτή περίοδος, ωστόσο, δεν κράτησε για πολύ. Η καθιέρωση του μονοτονικού συστήματος γραφής, το 1982, Το εξώφυλλο της ετήσιας έκδοσης «Εστία Νέας Σμύρνης» (τχ. 84, 2007). • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 83 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟ ΤΥΠΟΥ Ο εκδότης του «Παιδικού Κόσμου» Γεώργιος Σ. Βλέσσας και η πρώτη συνδρομήτρια του περιοδικού Χ. Στασινού (Εστία Νέας Σμύρνης, 31 Οκτωβρίου 2007). Το εξώφυλλο του βιβλίου της Σοφίας Χατζηδημητρίου-Παράσχου για τον «Παιδικό Κόσμο». άλλαξε το τοπίο στον χώρο του βιβλίου. Οι εκδότες, για να συνεχίσουν τη δραστηριότητά τους, χρειαζόταν, έναντι μεγάλου οικονομικού κόστους, να αναπροσαρμόσουν σταδιακά τους σχεδιασμούς τους. Μια τέτοια κίνηση μπορούσε να αναληφθεί από τους μεγάλους εκδοτικούς οίκους αλλά από τους μικρότερους καθίστατο δύσκολη. Αδυνατώντας να ανταποκριθεί στις νέες συνθήκες που είχαν δημιουργηθεί, ο Γεώργιος Βλέσσας εγκατέλειψε, οριστικά πλέον, την επαγγελματική σχέση του με τον εκδοτικό χώρο. Τα χρόνια που ακολούθησαν επικέντρωσε τη δράση του στην ανάδειξη και προβολή του Μικρασιατικού Ελληνισμού. Και σε αυτόν τον τομέα πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες. Από το 1993 αποτέλεσε μέλος της Συντακτικής Επιτροπής της Ετήσιας Έκδοσης «Εστία Νέας Σμύρνης». Πλαισιωμένος από τον Χρήστο Παπαδόπουλο και τη Θέμιδα Παπαδοπούλου, κατάφερε ώστε το έντυπο, από ένα μικρό ενημερωτικό φυλλάδιο, να γίνει ένα ευπρόσωπο περιοδικό, με αξιόλογη ύλη. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του ένιωθε υπερήφανος από όσα είχε επιτύχει. Η αναγνώριση του έργου του είχε ήδη αρχίσει. Αρκετοί νέοι μελετητές τον πλησίαζαν και του ζητούσαν πληροφορίες για ζητήματα της παιδικής λογοτεχνίας. Εκείνος, ανταποκρινόταν πάντοτε με προθυμία. Σε διάφορα περιοδικά δημοσιεύονταν συχνά άρθρα για τις πολύχρονες εκδοτικές πρωτοβουλίες του. Αποκορύφωμα των σχετικών κινήσεων αποτέλεσε η εκπόνηση διδακτορικής διατριβής από τη Σοφία Χατζηδημητρίου-Παράσχου, Σχολική Σύμβουλο, με θέμα: «Το περιοδικό “Παιδικός Κόσμος” (1930-1952). Συμβολή στην ιστορία του Νεοελληνικού Περιοδικού Τύπου». Η διατριβή, που υποβλήθηκε 84 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, εγκρίθηκε το 2002. Τυπώθηκε το 2007, με τον ίδιο τίτλο, από τις Εκδόσεις «Βογιατζή». Με την ευκαιρία της έκδοσης του βιβλίου, οργανώθηκε στην Εστία Νέας Σμύρνης στις 31 Οκτωβρίου 2007 τιμητική εκδήλωση για τον Γεώργιο Βλέσσα. Σ’ αυτήν μίλησαν ο υποφαινόμενος, η Βίκυ Πάτσιου, Καθηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και η Σοφία Χατζηδημητρίου-Παράσχου. Συγκίνηση προκάλεσε η παρουσία στην εκδήλωση και ο χαιρετισμός της φιλολόγου Χ. Στασινού. Στα τέλη του έτους 1930 ήταν μαθήτρια της Δ΄ Τάξης στα Πετράλωνα, ένα απόμερο χωριό της ορεινής Ολυμπίας, όταν έφθασε στα χέρια της το πρώτο τεύχος του «Παιδικού Κόσμου». Ενθουσιασμένη από το περιεχόμενό του, κατά σύσταση των γονέων της, συμπλήρωσε την αίτηση που υπήρχε και έγινε η πρώτη συνδρομήτρια του περιοδικού. Η μαρτυρία της για την υποδοχή των παιδικών περιοδικών στην ελληνική επαρχία κατά τον Μεσοπόλεμο είναι πολύτιμη για την έρευνα. Τα κείμενα όλων των ομιλιών της εκδήλωσης δημοσιεύτηκαν στην «Εστία Νέας Σμύρνης» (τχ. 84, 2007). Το βιβλίο της Σοφίας Χατζηδημητρίου-Παράσχου, λίγα χρόνια αργότερα, τυπώθηκε σε συνοπτικότερη μορφή: «Παιδικά Περιοδικά και Λογοτεχνία. Το περιοδικό “Παιδικός Κόσμος” (1930-1952)» (Αθήνα, Ελληνοεκδοτική, 2010). Με τον θάνατό του, στις 17 Μαρτίου 2015, έκλεισε και τυπικά μία σημαντική σελίδα στην ιστορία του Ελληνικού Νεανικού Τύπου. Κατά τη μακρά αυτή περίοδο, που η αφετηρία της μπορεί να τοποθετηθεί στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, κυκλοφόρησαν εκατοντάδες έντυπα. Μέσα από αυτά διαμορφώθηκαν πολλές γενιές αγοριών και κοριτσιών με ευεργετικά αποτελέσματα. ΜΕΘΟΡΙΑΚΑ Φωτογραφία: Νατάσα Χριστοπούλου Μεθυσμένες λέξεις Αφιερωμένο στη@Natasa ChriSabe και στα κορίτσια της. Για τη μέτρηση του χρόνου μας... ΕΛΕΝΗ ΣΚΑΒΔΗ Ανήκω στο παρελθόν. Οι φαντασιώσεις, οι σκέψεις, οι συγκρίσεις... η συνάφειά μου με το παρόν αφορούν αποκλειστικά παρελθούσες αφετηρίες. Δεν γνωρίζω αν αυτό οφείλεται στην... «αλγεινή υπερμνησία» που εκδηλώνεται στις καταθλιπτικές γυναίκες του σιναφιού μου. Ή αν έχει σχέση με τον πλούτο που συσσωρεύει ο χρόνος, τα «φορτώματα» στιγμών που αποτελούν ζωή. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 85 ΜΕΘΟΡΙΑΚΑ Α πολαμβάνω αυτή τη δεξιότητα, βυθιζόμενη εντός της σαν δελφίνι του Αιγαίου που ακολουθεί ταξιδιάρικα καράβια. Το ίδιο έκανε και η μαμά με φιλενάδες της, που μαζεύονταν στην αυλή κι ανακύκλωναν αναμνήσεις κεντώντας ή πλέκοντας. Άκουγα την κλάση τους να διαφωνεί για αστεία πράγματα, όπως το έτος γεννήσεως του «διαδόχου», την ημερομηνία γάμου του βασιλέως, το διαζύγιο Γ. Παπανδρέου, το θάνατο του προπολεμικού μητροπολίτη. Οι ημερομηνίες με τις ιστοριούλες έφταναν στ' αυτιά μου σαν παραμύθια… Ήταν «προέκταση» ζωής η αναφορά στο 1941, το 1936, το 1928, καταμεσής του 1965, βελονιές στο σεμέν, πόντοι στο πλεκτό, ωδή στη μελαγχολία της επαρχίας. Η μαμά κουβέντιαζε και με τη φίλη της από τα Κοτύωρα της Μικράς Ασίας. «Είχαμε κι εμείς συγγενείς στην Πόλη...», έλεγε κι ευθύς το χρονόμετρο πετούσε στο 1919, στο 1922, στο 1924... Αυτή την αίσθηση του χρόνου που πέρασε, που σπούδασα στα τρυφερά χρόνια, την οφείλω στις φίλες της μαμάς και στο κέντημα. Κι όλα αυτά προ τηλεοράσεως, που κατήργησε το χρόνο και κάθε χειροτεχνία κι εξαφάνισε τα βελονάκια και τα καρούλια από την οικοσκευή. Δεν ξέρω αν οι γυναίκες της δικής μου γενιάς, που ξέχασαν να πλέκουν και να ράβουν, απώλεσαν ταυτόχρονα και τη δεξιότητα να εισάγουν το παρελθόν στο παρόν, με κάθε ευκαιρία, σαν ικανοί κινηματογραφιστές. Η αλήθεια είναι πως χωρίς δημιουργική ραπτική δεν μπορείς να... αναπολήσεις. Τα καταφέρνεις μόνο με άσκηση σε κείμενα και εικόνες. Τα τελευταία χρόνια προσπαθώ να συνδυάσω τεχνικές για να καταφέρω να ολοκληρώσω το σχέδιο που ξεκίνησε να φιλοτεχνεί η μητέρα και που φτάνει κάπου στις αρχές του περασμένου αιώνα, πριν ακόμα γεννηθεί η ίδια. Ο παππούς είχε ένα ημερολόγιο, όπου έγραφε όσα συνέβαιναν στο βίο του. Γάμοι, γεννήσεις, θάνατοι, μισεμοί, με μια έξοχη καλλιγραφία εμπεριέχονται στο πολύτιμο οικογενειακό κειμήλιο, που διευρύνει τις ρίζες μας μέχρι τρεις παππούδες. Ξεκίνησε από τον προπάππο μου, την 27η Ιουλίου 1861, όταν «απέθανεν ο Στεφανής Μαυρονικόλας», πεθερός του προπάππου. Εκεί μέσα και η ημερομηνία γέννησης του παππού μου, «Γεναρίου 15, 1867». Αυτός συνέχισε και το έφτασε μέχρι το 1934... Το τετραδιάκι έμεινε μέχρι το 1970 κλεισμένο σ' ένα μπαουλάκι. Όταν άνοιξε το μπαουλάκι η γραφή βγήκε στον... «αέρα» κι εμείς πέσαμε επάνω του να το καταπιούμε! Το παλιό αυτό κιτάπι κρατάω σαν ακριβό φυλακτό. Μαζί του πασχίζω να κρατήσω τις σημειώσεις-σταθμούς της δικής μου διάρκειας. Κι έχω μια πρωτοφανή πίστη ότι γράφοντας τη συνέχεια, θα διευρύνω το χωροχρόνο της μονάκριβής μου, τέσσερις παππούδες πριν, πολλές γεωγραφίες τριγύρω. Θέλω να το κρατήσει, να ξετυλίγει σαν κουβαράκι τις γραφές του μεγαλώνοντας για να εμπεδώσει τη διάρκεια... Να το ξεφυλλίζει και να αφηγείται, να καταλαβαίνει ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται... όταν ζεις και μαθαίνεις, όταν κρατάς και τις δικές σου υποσημειώσεις, όπως κάνω κι εγώ... 86 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Το παλιό αυτό κιτάπι κρατάω σαν ακριβό φυλακτό. Μαζί του πασχίζω να κρατήσω τις σημειώσειςσταθμούς της δικής μου διάρκειας. Κι έχω μια πρωτοφανή πίστη ότι γράφοντας τη συνέχεια, θα διευρύνω το χωροχρόνο της μονάκριβής μου, τέσσερις παππούδες πριν, πολλές γεωγραφίες τριγύρω. Θέλω να το κρατήσει, να ξετυλίγει σαν κουβαράκι τις γραφές του μεγαλώνοντας για να εμπεδώσει τη διάρκεια... Να το ξεφυλλίζει και να αφηγείται, να καταλαβαίνει ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται... όταν ζεις και μαθαίνεις, όταν κρατάς και τις δικές σου υποσημειώσεις, όπως κάνω κι εγώ... Το 1958 η μαμά έβγαλε ταυτότητα, έβγαλε κι ένα εκλογικό βιβλιάριο. Δεν μπόρεσε να ψηφίσει όμως γιατί αλλού ήταν γραμμένη κι αλλού... βασίλευε. Όταν πέρασε από το σπίτι της... βασιλείας της ο υποψήφιος, άκουσε με προσοχή το κήρυγμά του και απάντησε: «Ευχαριστούμε, όμως εμείς δεν είμεθα από εδώ...». Τη θυμάμαι την ατάκα που άφησε εμβρόντητο τον υποψήφιο. Πόσο θα ήθελα να μπορούσα κι εγώ να πω «δεν είμεθα απ' εδώ...» σε ανάλογη περίσταση! Να ομολογήσω δηλαδή ότι εγώ βολεύομαι καλύτερα στο 1861, 1922, 1936 ακόμα και στο 1965... Αλίμονο όμως, είμαι εδώ κι ας μένω εκτός, έχω ταυτότητα, έχω και εκλογικό κωδικό!!! Γι' αυτό δεν δικαιούμαι να «στρίψω», μπορώ μονάχα να αφηγούμαι! (16 Φεβρουαρίου 2018) ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΨΥΧΑΡΗΣ “Άνοιξε το δρόμο, μπήκαμε…” Πέρασαν 95 χρόνια από το θάνατο του Ψυχάρη. Προφανώς οι γνώμες διίστανται, ακόμη, για τον Ψυχάρη και την προσφορά του στο ζήτημα της ελληνικής γλώσσας. Ο Γιάννης Ψυχάρης (15 Μαΐου 1854 - 29 Σεπτεμβρίου 1929) ήταν γλωσσολόγος και λογοτέχνης, καθηγητής της ελληνικής γλώσσας στο Παρίσι, γνωστός για τον ρόλο του στο κίνημα του δημοτικισμού και τον αγώνα του για την καθιέρωση της δημοτικής σε επίσημη γλώσσα του ελληνικού κράτους. Σημαντικότατο έργο του το πεζογράφημα Το ταξίδι μου, γραμμένο με ιδιαίτερη προσοχή με τους μέχρι τότε αδημοσίευτους κανόνες της δημοτικής γλώσσας, το οποίο έλαβε ευρύτατη δημοσιότητα, αλλά και αρνητική κριτική από τους υποστηρικτές της καθαρεύουσας. Ιδού και το μήνυμα του Νίκου Καζαντζάκη (Antibes, 16.3.1954): Τι να γράψω για το “μεγάλο αφτον ελέφα” της ελληνικης γης; Ολα τάχουν πει· άνοιξε το δρόμο, μπήκαμε. Είχε βέβαια τα κουσούρια του, κι ως συγγραφέας κι ως άνθρωπος, μα τί σημασία έχουν αφτά; Άνοιξε το δρόμο, σας λέω, μπήκαμε· όσο θα υπάαρχουν εληνικά γράματα, αφτός θα ζει και θα βασιλέβει. Εμεις είμαστε τα παιδια, τ’ αγγόνια του, θα πεθάνουμε· μα ο Παπους, η ρίζα, είναι αθάνατη. Παραθέτουμε κείμενα που έγραψαν στο περιοδικό "Νέα Εστία", το 1954, οι Αλέξανδρος Δελμούζος, Στράτης Μυριβήλης, Μανόλης Τριανταφυλλίδης, Άγγελος Τερζάκης, Ε.Π. Παπανούτσος, Ηλίας Βενέζης και Ι.Θ. Κακριδής. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 87 ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Ο εκπαιδευτικός δημοτικισμός και ο Ψυχάρης Ο ταν σήμερα μιλούμε για εκπαιδευτικό δημοτικισμό, ο νους μας στρέφεται κυρίως στο γιατρό Φωτιάδη. Γιατί αυτός πρώτος μελέτησε το γλωσσικό ζήτημα ειδικά από την παιδαγωγική-εκπαιδευτική του άποψη, και το έργο του έχει πρωταρχική σημασία για την προσπάθεια να θεμελιωθή η παιδεία μας στην εθνική ψυχή και τη ζωντανή παράδοσή της. Η προσπάθεια όμως του Φωτιάδη γονιμοποιήθηκε μέσα στο πλατύ ποτάμι του δημοτικισμού, που αν οι πηγές του είναι πολύμερες και πάνω βαθιά στα περασμένα, συγκεντρώνονται σα σε βρυσομάνα σε μια μορφή και ένα έργο, στη μορφή και το έργο του Ψυχάρη. Όταν στο νεοελληνικό κράτος ο ψευτοκλασικισμός σκλάβωνε κάθε ανώτερη πνευματική εκδήλωση, όλη σχεδόν τη δημόσια ζωή, και βαρύτερα απ’ όλα την παιδείας μας, υπήρξαν βέβαια και αντίρροπες προσπάθειες, όλες των όμως ήταν αδύναμες εμπρός στο πανίσχυρο ρεύμα. Στην κρίσιμη αυτή ώρα το “Ταξίδι” του Ψυχάρη κλόνισε στα θεμέλιά της όλη την πνευματική κίνηση του τόπου. Πολλά απ’ όσα έλεγε το προφητικό αυτό βιβλίο τα είχαν ειπεί και άλλοι, και βαθύτερα; απ’ όλους ο μεγάλος Σολωμός. Όλα όμως αυτά παρουσιάζονται στο βιβλίο του Ψυχάρη με νέο φως, σαν πρωτόφαντα, και για πρώτη φορά το αίτημα της άμεσης γλωσσικής αλλαγής διατυπώνεται με τόση ορμή, με τέτοιο πλάτος, έτσι επιστημονικά συγκροτημένο και εφαρμοσμένο με άκαμπτη συνέπεια στην πράξη. Στην αρχή ακολούθησαν το κήρυγμά του μετρημένοι πνευματικοί άνθρωποι, και αυτοί κυρίως από τους λογοτεχνικούς κύκλους, όπου το κήρυγμα αυτό σήμαινε άμεση και προσωπική απολύτρωση από βαριά ψυχικά δεσμά. Γρήγορα όμως, μέσα σε λίγες δεκαετίες, η δημοτικιστική κίνηση παρασύρει ολόκληρη τη λογοτεχνία, επηρεάζει ριζικά όλη την ελληνική παιδεία, κυριαρχεί σχεδόν στην πρώτη βαθμίδα της, αρχίζει να επηρεάζη και τον ακλόνητο ώς τότε επιστημονικό λόγο και απλώνεται ολοένα και πλατύτερα σε όλες τις τάξεις της κοινωνίας. Το ότι ο δημοτικισμός, παρ’ όλη την αντίδραση που αντίσκοβε το δρόμο του, πήρε σε μικρό σχετικά χρονικό διάστημα τόση έκταση, που εμπρός του ανοίγεται σήμερα πλατύτατη προοπτική, δείχνει πόσο βαθιές είναι οι ρίζες του στην ίδια την εθνική ψυχή. Αυτή την ψυχή, που είναι ζυμωμένη με το άμεσο εκφραστικό της όργανο τη ζωντανή γλώσσα του λαού, αυτήν καλούσε το κήρυγμα του Ψυχάρη να ξυπνήση, να ξαναγυρίση στον εαυτό της, γιατί μόνο έτσι “αμύνεται περί πάτρης”, μόνο έτσι μπορεί να θεμελιωθή ουσιαστική μόρφωση και πραγματική ηθική προκοπή. Στην πρώτη, τη μαχητική περίοδο του δημοτικισμού οι περισσότεροι από τους οπαδούς του ακολούθησαν την ακαμψία του Δασκάλου ως προς το τυπικό και τη φωνητική της δημοτικής, και μερικοί μάλιστα προχώρησαν πολύ πιο πέρα με νεολογισμούς και βίαιους μεταπλασμούς, που αντιμάχονταν ολοφάνερα το πανελλήνιο γλωσσικό αίσθημα. Με τον καιρό όμως οι δικαιολο88 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Αυτή την ψυχή, που είναι ζυμωμένη με το άμεσο εκφραστικό της όργανο τη ζωντανή γλώσσα του λαού, αυτήν καλούσε το κήρυγμα του Ψυχάρη να ξυπνήση, να ξαναγυρίση στον εαυτό της, γιατί μόνο έτσι “αμύνεται περί πάτρης”, μόνο έτσι μπορεί να θεμελιωθή ουσιαστική μόρφωση και πραγματική ηθική προκοπή. γημένες ίσως για την εποχή τους υπερβολές παραμερίστηκαν τόσο στη λογοτεχνία, όσο και σε άλλες εκδηλώσεις της πνευματικής ζωής, και πιο συστηματικά στην κίνηση του εκπαιδευτικού δημοτικισμού. Έτσι οι πρωτεργάτες του τελευταίου, όπως βρίσκονταν σε άμεση επαφή με τη γλωσσική πραγματικότητα του τόπου, ήρθαν συχνά σε αντίθεση με την γλωσσική ακαμψία του Ψυχάρη, ο οποίος εξακολούθησε να υποστηρίζη τον αυστηρό κανόνα σε όλη την πολύχρονη και πολύτροπη συγγραφική του δραστηριότητα. Ο εκπαιδευτικός όμως δημοτικισμός παρ’ όλες τις παρεκκλίσεις του, όπως αποκρυσταλλώθηκε στα πρώτα αναγνωστικά του δημοτικού και στη γραμματική του Τριανταφυλλίδη, στο έργο του Ψυχάρη έχει θεμελιωθή, και πιστεύω ότι ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ χάρη σ’ αυτό δε θ’ αργήση ο καιρός που όλες οι νέες γενιές θα ευλογούν τ’ όνομά του. ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΔΕΛΜΟΥΖΟΣ Σιλωάμ Υπάρχει στη Γραφή μια σημαντική ιστορία ανάμεσα σε τόσες άλλες σημαντικές ιστορίες. Εκείνη για τη στέρνα του Σιλωάμ. Γύρω-γύρω της είτανε πέντε στοές και κάτω από τις καμάρες τους περίμεναν με υπομονή ένα πλήθος τυφλοί, κουφοί, κουτσοί, κάθε λογής σακάτηδες. Τι περίμεναν ; Τον άγγελο που κατέβαινε σαν σίφουνας κι ανατάραζε τα νερά της στέρνας. Μόλις γινόταν αυτό οι άρρωστοι έμπαιναν στο θαυματουργό νερό και γίνονταν καλά. Άνοιγαν τα μάτια τους οι τυφλοί και ξανάβλεπαν το θαύμα της ζωής. Άνοιγαν τ’ αυτιά των κουφών και άκουγαν τη μουσική των ήχων. Φτέρωναν τα πόδια των κουτσών και έφευγαν χορεύοντας. Κάτι παρόμοιο φαντάζομαι σαν ανιστορώ το πέρασμα του Ψυχάρη μέσα από την πνευματική ιστορία της Ελλάδας. Η στέρνα είταν γεμάτη, όμως τα νερά της ακινητούσαν ψόφια. Και ένα γύρω τυφλοί, κουφοί, ανάπηροι, είχαν κλειστές τις αισθήσεις τους μπροστά στην ελληνική ομορφιά. Ώσπου κατέβηκε ο “άγγελος ίνα ταράξει το ύδωρ”. Ο Ψυχάρης είταν Αυτός ο αναμενόμενος. Κατέβηκε, σίφουνας, συντάραξε ώς τον πάτο τα κοιμισμένα νερά της λίμνης μας, και μεμιάς τα νερά έγιναν θαυματουργά. Άνοιξαν τ’ αυτιά των κουφών και άκουσαν την ελληνική φωνή, άνοιξαν τα μάτια των στραβών και αντίκρισαν τα ελληνικά χρώματα, λύθηκαν οι γλωσσικές πεδούκλες των κουτσών και άρχισαν να χορεύουν τους ελληνικούς ρυθμούς. Αυτή η δουλειά έκαμε ο Ψυχάρης που κάποτε το Έθνος θα του στήσει τον άσπρον ανδριάντα ανάμεσα σ’ έναν του Σολωμού και σ’ έναν του Παλαμά. Τώρα αν μερικοί από τους βωβούς που απόχτησαν μιλιά μεταχειρίζουνται ακόμα τη γλώσσα τους για να βρίσουν τον άγγελο που τάραξε τα νερά, και αν μερικοί κουτσοί τού Σιλωάμ σηκώνουν τις πρώην πιασμένες φτέρνες τους για να κλωτσήσουν τη μνήμη του, ε, δε χάλασε δα ο κόσμος μ’ αυτούς για να γίνεται τόσος θόρυβος. Μια φορά τα νερά που ξύπνησαν δεν πρόκειται να ξανακοιμηθούν. ΣΤΡΑΤΗΣ ΜΥΡΙΒΗΛΗΣ Ψυχάρης Ο Ψυχάρης έμεινε σε όλη του τη ζωή πιστός στις ίδιες αρχές που μας τον πρωτογνώρισαν, βαθαίνοντας μόνο αυστηρότερα την έννοια των “κανόνων” του, χωρίς να δείξη πως ανανεώνεται. Συνηθίσαμε κι εμείς να τον βλέπωμε έτσι μονοκόμματο, που να μην μπορή ν’ αλλάξη, και ίσως να μας είχε ενοχλήσει αυτό αν γίνονταν, αν αλήθεια άλλαζε μια φορά, αν το μυαλό που θεμέλιωσε το δημοτικισμό έπαυε έξαφνα να πιστεύη στον κανόνα που χάραξε, και που και αν δεν τον ακολουθούμε, μας στάθηκε όμως οδηγός. Ακόμη και όταν τα τελευταία χρόνια νεωτέρισε ο Κατέβηκε, σίφουνας, συντάραξε ώς τον πάτο τα κοιμισμένα νερά της λίμνης μας, και μεμιάς τα νερά έγιναν θαυματουργά. Άνοιξαν τ’ αυτιά των κουφών και άκουσαν την ελληνική φωνή, άνοιξαν τα μάτια των στραβών και αντίκρισαν τα ελληνικά χρώματα, λύθηκαν οι γλωσσικές πεδούκλες των κουτσών και άρχισαν να χορεύουν τους ελληνικούς ρυθμούς. Ψυχάρης στην τόσο συντηρητική του ορθογραφία και άρχισε να γράφη μ’ ένα μόνο τόνο και χωρίς πνεύματα, σα να ήταν αυτό περίεργο και ούτε και ο ίδιος δεν το εφάρμοσε παντού. Θυμούμαι, όταν τον ξαναείδα, ύστερ’ από χρόνια πάλι στο Παρίσι, και με την πείρα ζωής κι εργασίας αρκετών χρόνων στην Ελλάδα, αναζητούσα με κάποια λαχτάρα τη σκέψη του Δασκάλου που αξιώθηκε να γραφή τ’ όνομά του στην ιστορία, και του μιλούσα για τη γλωσσική πραγματικότητα, όπως την έβλεπα όπως ήταν. Είχα φανταστή πως ήταν δυνατό να του δοθούν στοιχεία ξαναπροσαρμογής σ’ αυτή. Ήταν βέβαια και τα χρόνια, που περνούσαν αγύριστα. Μα τα εκφραστικά μάτια που φωτίστηκαν μια φορά από το ευαγγέλιο του “Ταξιδιού”, τα ίδια ακόμη και πάντα από το 1888, δεν είχαν πια τη δύναμη να ιδούν πως είχε και άλλα καινούρια προβλήματα, ζωντανεμένα ίσια ίσια από την πρώτη επιτυχία. Έφυγα με την εντύπωση πως ξέφυγε του Ψυχάρη η πραγματικότητα. Ο πατέρας του δημοτικισμού είχε πει ό,τι έπρεπε κι ό,τι μπορούσε, στην εποχή του. Σ’ αυτή μέσα ζούσε ακόμη. Μια άλλη φορά, αργότερα, δείχτηκε ο Ψυχάρης δισταχτικώτερος άμα του εξήγησα πόσο ανεφάρμοστη είναι η συμμόρφωση τόσων συμφωνικών συμπλεγμάτων στις τόσο άφθονες λόγιες λέξεις, όπως την απαιτούσε (λ.χ. πτ : φτ). Σα να κλονίστηκε. Και • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 89 ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ απόρησα κι εγώ : Τότε είπε, να τα δεχτούμε για την ώρα, σαν εξαίρεση. Τέτοια όμως απόφαση, για τόσο μεγάλη αλλαγή του γλωσσικού συστήματος – γιατί το κύριο ήταν η καθιέρωσή τους, προσωρινή ή όχι, ποιος το ξέρει πάντα, και όχι η εξαίρεση – δεν μπορούσε πια να ριζώση και να ωριμάση. Και όταν αργότερα έγινε γνωστή η συνομιλία μας εκείνη πλατύτερα, ήρθε ξαφνικά για απάντηση από το Παρίσι μια από τις γνωστές εκείνες βίαιες και συχνά χαριτωμένες προσωπικές πολεμικές, που αρνιούνταν και που μπέρδευε, για να χτυπήση το βέβηλο, που έκαμε το λάθος να ζητήση ν’ αλλάξη αυτόθελα την ιστορική πια φυσιογνωμία του Δασκάλου. Ήθελε να μείνη και να φύγη καθώς τον ξέραμε όλοι φίλοι και εχθροί, πιστός στη γραμματική που χάραξε, πιστός στη γραμμή της ζωής του… Με ορμή νεανική ώς το τέλος, που του έκοψαν το πόδι, πότε με χαμόγελο μεθυγραφικό και πότε με τσουχτερό μαστίγιο, με πεποίθηση πάντοτε στην αναγκαιότητα και στη σπουδαιότητα του έργου που καταπιάστηκε, το συνέχιζε και το συμπλήρωνε όσο μπορούσε, αφιερώνοντας όλο και πιο αποκλειστικά την επιστημονική του ενέργεια για να διαφωτίση, να εξυψώση και να κανονίση την αθάνατη γλώσσα στη νέα της μορφή, σα να μην είχε γίνει τίποτε, σα να ήταν το πράμα αποφασισμένο απ’ όλους, σα να είχε εμπρός του την αιωνιότητα. Θα δείχνονταν ακόμη μεγαλύτερος, αν δεν είχε μικρούς αντιπάλους. Αλλά η ρετσινιά και τ’ όνειδος του μαλλιαρισμού του θα του καταλογιστούν από την ιστορία γι’ αρετή και τιμή. Του το αναγνώρισαν ήδη όσο ζούσε οι λογοτέχνες όλοι, που έτρεξαν στο σάλπισμά του, οι νέοι που εμπνέονταν απ’ αυτόν ένα εθνικοκοινωνικό ιδανικό και έβλεπαν στον Ψυχάρη μια ηθική αρχή κι ένα σύμβολο σε αγώνα, που άσχετα ακόμη με τις επιτυχίες του, ξύπνησε αγωνιστές και φανέρωσε χαραχτήρες. Και μένει κληρονομιά του Ψυχάρη, μαζί με το έργο του, που για καιρό θα το μελετούν όσοι θα θελήσουν να γράψουν σωστά τη νέα κοινή γλώσσα (η “Απολογία” του παίρνει εδώ την πρώτη θέση), το ιδανικό της “Ιδέας” του με το πλάτεμα που πήρε, ώς σήμερα ζωντανό και άξιο να υψώση εκείνους που θα του γίνουν εργάτες. ΜΑΝΌΛΗΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ (Από ομιλία του στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης, στα 1929) Ο πνευματικός γενάρχης Ο Ψυχάρης, μορφή αδρή, πελεκημένη στο βράχο, κατατομή ηγέτη, ανήκει σε μιαν εποχή, κι η εποχή στην Ιστορία. Αυτό σημαίνει πως δεν μπορεί πια να κριθεί με τα καθημερινή κριτήρια. Το έργο του – έργο λυτρωτικό, αναγεννητικό – ολοκληρώθηκε. Μπήκε στις συνειδήσεις, για να γίνει, τέλος, αυτό το ίδιο συνείδηση. Τη σφραγίδα του θα την κρατάει ο ελληνισμός αποτυπωμένη πάνω του όσο θα υπάρχει. Προσκλίνω μπροστά στον πνευματικό γενάρχη. Σαν λογοτέχνη, δεν τον έχω, δεν τον είχα ποτέ, για υπόδειγμα. Καλλιτέχνης θα πει άνθρωπος που πέτυχε την ισορρόπηση – 90 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Με ορμή νεανική ώς το τέλος, που του έκοψαν το πόδι, πότε με χαμόγελο μεθυγραφικό και πότε με τσουχτερό μαστίγιο, με πεποίθηση πάντοτε στην αναγκαιότητα και στη σπουδαιότητα του έργου που καταπιάστηκε, το συνέχιζε και το συμπλήρωνε όσο μπορούσε, αφιερώνοντας όλο και πιο αποκλειστικά την επιστημονική του ενέργεια για να διαφωτίση, να εξυψώση και να κανονίση την αθάνατη γλώσσα στη νέα της μορφή, σα να μην είχε γίνει τίποτε, σα να ήταν το πράμα αποφασισμένο απ’ όλους, σα να είχε εμπρός του την αιωνιότητα. την κάποια ισορρόπηση – προθέσεων και μορφής. Του Ψυχάρη οι προθέσεις υπερακοντίζουν τη μορφή, πράγμα που δίνει στο λόγο του έναν προγραμματικό χαρακτήρα. Όμως δεν σημαίνει. Ο Λέσινγκ – σ’ άλλο βέβαια επίπεδο – χειραφέτησε τη δραματική ποίηση του τόπου του, χωρίς να είναι ο ίδιος δραματικός ποιητής. Ο Ψυχάρης, με την ποιητική φλόγα στην ψυχή του, ήξερε πιο πολύ να βροντάει παρά να τραγουδάει. Έχει την ιδιοσυγκρασία του προφήτη, τον πρωτογονισμό του, την αδιαλλαξία του, την προσήλωση σε μιαν ιδέα έμμονη, που φουντώνει ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ τέλος σε όραμα αποκαλυπτικό. της δικαιοσύνης. Και αυτό να τον οδηγεί στις αξιολογήσεις του. Αν έλειπαν ένας ή δυο καλοί λογοτέχνες από το πάνθεό μας, θα μπορούσαμε και πάλι να υπάρξουμε. Δίχως τον Ψυχάρη, όχι. Όταν με το πρίσμα τούτο αντικρίσομε τη συμβολή του Ψυχάρη στην πνευματική μας ιστορία, θα ιδούμε αμέσως να διαγράφεται καθαρά το μέγεθός της. Να σβήνουν οι σκιές και το έργο του να επιβάλλεται στην εκτίμησή μας με τις πολλές αρετές του : Με τη ρώμη, το φως και την εντιμότητά του. ΑΓΓΕΛΟΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ Ο σταυροφόρος της γλωσσικής αλήθειας Εύκολα κρίνεται κ’ επικρίνεται ένα έργο κ’ ένας χαρακτήρας σαν το έργο και το χαρακτήρα του Ψυχάρη. Πρώτα για έναν ειδικό λόγο : ο Ψυχάρης ως γλωσσολόγος και γραμματικός απηχεί τη στεγνή μεθοδολογία του θετικισμού και του επιστημονισμού του περασμένου αιώνα, δηλαδή ιδέες που σήμερα δεν πείθουν ούτε ενθουσιάζουν· ο Ψυχάρης ως λογοτέχνης και κριτικός είχεν αξιώσεις πολύ μεγαλύτερες από τις πραγματικές διαστάσεις του και συχνά υπήρξε μεροληπτικός και άδικος, ακόμη και απέναντι σε φίλους του· ο Ψυχάρης τέλος ως άνθρωπος είχεν ένα πλήθος ελαττώματα και όταν τον γνώριζε κανείς από πολύ κοντά, όχι σπάνια έφευγε απογοητευμένος. Έπειτα για ένα λόγο γενικότερο : είναι η μοίρα των ανθρώπων που με πάθος επεμβαίνουν, μιαν ορισμένη στιγμή της ιστορίας, στη ροή των γεγονότων, και με τη δράση τους φέρνουν θετικά αποτελέσματα, αλλά και αναταραχή μεγάλη, γρήγορα να υπερφαλαγγίζονται από τις ίδιες τις μεταβολές που αγωνίστηκαν να επιφέρουν, κ’ έτσι εύκολα μπορεί πια ο καθένας, αφού το έργο έχει συντελεσθεί, να ελέγχει τις αρχές που το γέννησαν ή την τακτική που μεταχειρίστηκε για να επιβληθεί. Πάντοτε φαίνονται εύκολα τα πράγματα που έχουν ήδη γίνει και πολύ ευκολώτερα ελέγχει κανείς τους άλλους που πράττουν, από το ν’ αποφασίσει να πράξει ο ίδιος. Η κριτική των ανθρώπων της δράσης, των μαχητικών ανθρώπων, που μόνο στον αγώνα γνωρίζουν και αναγνωρίζουν τον εαυτό τους (και τέτοιος υπήρξε ο Ψυχάρης), συχνότατα λησμονεί ένα αξίωμα που θα ’πρεπε να το έχει πάντοτε έμβλημά της : ότι μόνον όποιος δεν κάνει τίποτα, δεν κάνει και λάθη. Το συμπέρασμα είναι ότι δεν χρειαζόμαστε κριτική δεινότητα για να εξιχνιάσομε τα σκοτεινά σημεία, τις αδυναμίες και τα χάσματα σ’ ένα έργο και σ’ ένα χαρακτήρα τόσο σύνθετο και αδρό, όσο είναι το έργο και το πρόσωπο του Ψυχάρη. Μόνα τους θα βγουν τα ελαττώματα για να μας προϋπαντήσουν, όταν ξεκινήσομε για να τα βρούμε. Αλλά ο ιστορικός πρέπει να έχει ένα προσόν μεγαλύτερο από την κριτικήν οξυδέρκεια. Το αίσθημα Ο δημοτικισμός ως αίτημα η νεοελληνική “παιδεία” (ο όρος παρμένος στη γενικότητά του) να θεμελιωθεί απάνω στα ζωντανά στοιχεία τού εθνικού μας πολιτισμού, επομένως καθολικό εκφραστικό της όργανο να κάνει τη γλώσσα του λαού, έχει μακράν ιστορία πριν από τον Ψυχάρη και δεν είναι αυτός που πρώτος διατύπωσε τις αρχές του. Ακόμη και η έρευνα η γλωσσολογική που με τη μέθοδο και το κύρος της επιστήμης έβαλε μπρος να εξετάζει τη νέα γλώσσα του ελληνικού λαού και να δείχνει πόσο μέσα στο παρόν μας διασώζεται η δύναμη και η λάμψη τού παρελθόντος της, δεν επερίμενε τον Ψυχάρη για ν’ αρχίσει τις αναζητήσεις της· και πριν και παράλληλα και έπειτ’ απ’ αυτόν άλλοι επιστήμονες καταπιάστηκαν μ’ αυτό το δύσκολο έργο με ισάξια ή και με πλουσιότερα, θετικότερα επιτεύγματα από τα δικά του. Κάπου αλλού λοιπόν βρίσκεται η αξία του και όχι σ’ αυτά τα δυο σημεία, όπου συνήθως την τοποθετούν. Θα τη διακρίνομε καθαρά, όταν νοερά τοποθετηθούμε στα τελευταία χρόνια του περασμένου και στα πρώτα του αιώνα μας, τότε που βρόντησε ο λόγος του, έγκυρος, υπεύθυνος, γεμάτος μένος, σαν εγερτήριο σάλπισμα για την αφύπνιση των κοιμισμένων δυνάμεων του Έθνους, για την ανακαίνιση της πνευματικής μας ζωής, με έμβλημα : την αλήθεια στην πρώτη και κύρια πράξη κάθε πνευματικού ανθρώπου, στην πράξη της έκφρασης. Ζωντανή γλώσσα σήμαινε τότε, σημαίνει και τώρα (θα σημαίνει πάντα), ειλικρίνεια στις προθέσεις, θετική απόδοση, γενναία και τίμια δουλειά : “Μη ! Μη ! Μη ! Μη χαλνάτε τη γλώσσα !” κραυγάζει μέσα στο “Ταξίδι” ο Ψυχάρης. “Καταστρέφετε την αρχαία και τη νέα μαζί. Θέλετε γλώσσα που να μοιάζη τόντις με την αρχαία, που να είναι η ίδια γλώσσα ; Πάρτε τη γλώσσα του λαού. Θέλετε ξένη γλώσσα ; Πάρτε την καθαρέβουσα· θα δείξη σ’ όλο τον κόσμο, πως τόντις χάθηκε η αρχαία. Θέλετε να παίξετε ; Θέλετε νοστιμάδες, χωρατάδες και κωμωδίες ; Τότες να γράφετε στην καθαρέβουσα ! Θέλετε επιστήμη, κόπο και μάθηση ; Θέλετε να πιάσετε σοβαρή δουλειά ; Να γράφετε την εθνική σας γλώσσα. Από την απόφασή σας θα φανή αν είστε άντρες ή παιδιά”. “Μη ! Μη ! Μη ! Μη χαλνάτε τη γλώσσα !” κραυγάζει μέσα στο “Ταξίδι” ο Ψυχάρης. “Καταστρέφετε την αρχαία και τη νέα μαζί. Θέλετε γλώσσα που να μοιάζη τόντις με την αρχαία, που να είναι η ίδια γλώσσα ; Πάρτε τη γλώσσα του λαού. Θέλετε ξένη γλώσσα ; Πάρτε την καθαρέβουσα· θα δείξη σ’ όλο τον κόσμο, πως τόντις χάθηκε η αρχαία. Θέλετε να παίξετε ; Θέλετε νοστιμάδες, χωρατάδες και κωμωδίες ; Τότες να γράφετε στην καθαρέβουσα ! Θέλετε επιστήμη, κόπο και μάθηση ; Θέλετε να πιάσετε σοβαρή δουλειά ; Να γράφετε την εθνική σας γλώσσα. Από την απόφασή σας θα φανή αν είστε άντρες ή παιδιά”. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 91 ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Με τους αγώνες του ο Ψυχάρης στάθηκε ένας από τους κορυφαίους εκείνης της γενιάς (Νικόλαος Πολίτης, Κωστής Παλαμάς, Χαρίλαος Τρικούπης είναι οι άλλοι τρεις της μεγάλης τετράδας) που σε μιαν εποχή κρίσιμη για το Έθνος, εποχή κλονισμού, μαρασμού, “ψευτιάς”, εμόχθησαν για να του δώσουν συνείδηση του εαυτού του, να στερεώσουν τις ρίζες του απάνω στη ζωντανή πραγματικότητα και να του εμπνεύσουν πάλι πίστη στο μέλλον. Για να βρει το δρόμο του το Γένος, έπρεπε να αποτινάξει το “ψεύδος” παντού όπου τούτο ευδοκιμούσε και με την παρουσία του δηλητηρίαζε την εθνική ζωή : το ψεύδος στην επιστήμη, το ψεύδος στη λογοτεχνία, το ψεύδος στην πολιτική, το ψεύδος στη γλώσσα, ν’ ανοίξει τα μάτια του και να γνωρίσει, να εκτιμήσει την πραγματική του υπόσταση, κ’ έτσι να ορμήσει προς το μέλλον με ανανεωμένες δυνάμεις και με αισιοδοξία. Η καθαρεύουσα ερέθιζε τον Ψυχάρη και τον έκανε έξω φρενών, ακριβώς γιατί την έβλεπε σαν ψεύδος που εμπόδιζε και απειλούσε να ματαιώσει την εθνική προκοπή : “Με την καθαρέβουσα” γράφει ο ίδιος “λες ό,τι θέλεις, φτάνει να το πεις ελληνικά. Άμα ο τύπος είναι αρχαίος, βλέπεις κ’ έχουνε τα λόγια σου κάτι που αμέσως αρέσει· αμέσως φαντάζουνε. Οι πιο μπόσικες ιδέες σα διαμάντι γυαλίζουνε· τα πιο παρακατιανά φρονήματα, με την καθαρέβουσα σου φαίνονται μαργαριτάρια”! Αυτή, κατά τη γνώμη μου, είναι η ιστορική και η εθνική σημασία του ψυχαρικού έργου. Όσο περνάει ο καιρός και όσο γίνεται σωστότερη η προοπτική μας γραμμή, τόσο καθαρότερα βλέπουμε και πιο δίκαια εκτιμούμε την προσφορά του Ψυχάρη στον πνευματικό μας πολιτισμό. Σήμερα που πάλι περνούμε μια βαθύτερη κρίση και ξανάγινε (στους καλοπροαίρετους ανθρώπους) πρόβλημα η γλώσσα με την κατασυκοφάντηση του δημοτικισμού από τους σκοτεινούς διώκτες του, με τη γλωσσική σύγχυση που επικρατεί στην παιδεία μας και με την ολιγοπιστία μερικών κατά τα άλλα σοβαρών λογοτεχνών και επιστημόνων μας, καλό είναι όχι μόνο οι νέοι, αλλά και εμείς οι προχωρημένοι στα χρόνια να ξαναδιαβάσομε Ψυχάρη, για να καθαρίσει και να φωτιστεί το μυαλό μας και η ψυχή μας να γεμίσει παλικαριά και πεποίθηση. Ο λόγος του θα διαλύσει τις αμφιβολίες μας και θα μας δείξει τον μόνο που υπάρχει για όλους μας δρόμο τού πνευματικού και εθνικού χρέους : “Όλα μπορείτε να τα πήτε με την εθνική μας γλώσσα, φτάνει πρώτα να ’χετε να πήτε κάτι και να βρίσκουνται δυο ιδέες στο κεφάλι σας μέσα· μόνο να μη φοβάστε τον κόπο που θα σας δώση η δουλειά. Ο νους κ’ η φαντασία έχουνε την αξία τους· μα μην ξεχνάτε τη γραμματική. Τη γραμματική πάντα στο προσκέφαλο !” Ε.Π. ΠΑΠΑΝΟΥΤΣΟΣ Η αυθεντική δόξα Το νησί που πέρασα, κυνηγημένος απ’ την πατρίδα μου, τα παιδικά μου χρόνια, η Μυτιλήνη, στάθηκε απ’ την αρχή ένα μετερίζι του δημοτικισμού. Μια γενιά λαμπροί άντρες, συγγραφείς και δασκάλοι και παιδαγωγοί, και καλλιτέχνες και δημοσιογράφοι, με βιβλία, με φιλολογικές συντροφιές, με θεατρικές 92 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 “Με την καθαρέβουσα” γράφει ο ίδιος “λες ό,τι θέλεις, φτάνει να το πεις ελληνικά. Άμα ο τύπος είναι αρχαίος, βλέπεις κ’ έχουνε τα λόγια σου κάτι που αμέσως αρέσει· αμέσως φαντάζουνε. Οι πιο μπόσικες ιδέες σα διαμάντι γυαλίζουνε· τα πιο παρακατιανά φρονήματα, με την καθαρέβουσα σου φαίνονται μαργαριτάρια”! παραστάσεις, με εφημερίδες, βγαίναν κάθε μέρα αρματωμένοι, αλύγιστοι, μυγιάγγιχτοι, μη μου άπτου – γυρεύοντας “γροθιές και δόξα.” Πολεμούσαν το λογιωτατισμό, αναμετριούνταν με τους από καθέδρας, μεταφράζανε κείμενα σπουδαία, φοβερά δύσκολα στη μετάφραση επίτηδες για να δείξουνε το τι μπορεί να κάμει η δημοτική, σαρκάζανε, σατιρίζανε, ρίχνανε, αν είτα νε ανάγκη φαρμάκι και βόλια – υπακούανε στο νόμο του πολέμου τον ανένδοτο που δεν ξέρει τι θα πει χάρη. Τους λέγανε “μπασιμποζούκους”. Κι αυτοί πολύ το καμαρώναν που τους παρομοιάζαν με τους φοβερούς τους τούρκους της Ανατολής που εκείνον τον καιρό ρημάζαν τα παράλια της Μικρασίας και τη χριστιανωσύνη. Φυσικά οι μπασιμποζούκοι είχανε τη δόξα τους : τον Ψυχάρη. Κ’ εμείς, οι άβγαλτοι, που το αίσθημα και τα χρόνια μας μάς λέγαν να λατρεύουμε ό,τι ήταν δύναμη και μάχη, μάθαμε να φανταζόμαστε με δέος αυτή τη δόξα : τον Ψυχάρη. ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Τότε πρωτοδιάβασα το “Ταξίδι”. Κι αυτό στάθηκε και για μένα, όπως και για τόσους άλλους, η καίρια ώρα. Αυτό το βιβλίο είχε τότε για μας μια μαγεία και μια πειθώ, που τίποτα άλλο δε μπορούσε να μας τη δώσει. Μαγνήτιζε όχι σαν κήρυγμα, αλλά σαν ελπίδα. Φυσούσε τότε ένας άνεμος όλο νεύρο και ιαχή και πάθος: ο Βενιζέλος, σα δαιμονικό που φύσηξε άξαφνα πάνω απ’ το Αρχιπέλαγο, κατάλυε τα πάντα, ανέμιζε σινιάλα και παντιέρες που σπαθίζανε τη φοβερή λέξη, τη Μεγάλη Ιδέα, και προφητεύανε μια Ελλάδα θαλασσών και ηπείρων. Ο κόσμος πολεμούσε και σκοτωνότανε μες στις λάσπες των χαρακωμάτων, πρόσφερνε σπονδή από βόγγο και αίμα, κι όλοι λέγανε πεθαίνοντας πως πεθαίνανε για ιδέες, για τον άνθρωπο. Ποτές, στην ιστορία του κόσμου, δε χάθηκαν τόσες ψυχές πιστεύοντας πως πεθαίνουνε για τον άνθρωπο όσο στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Ο Ψυχάρης ήταν φλάμπουρο και ιδέα και ελπίδα. Και αυτό μένει. Η μοίρα του δεν ήταν να συγκινεί με την Τέχνη, ήταν να πείθει με το πάθος της αλήθειας και της λογικής. Η μοίρα του δεν ήταν να γράφει πεζοτράγουδα και παραμύθια. Ήταν να σαρκάζει, να μαστιγώνει και να παλεύει – και να σέρνει από πίσω του τον κόσμο να δέρνεται μαζί του. Ήταν προφήτης. Και οι προφήτες νοιάζουνται για την αλήθεια, όχι για την ομορφιά. Μες στην πυρή αυτή εποχή, παιδιά, λατρέψαμε τον Ψυχάρη. Τον αισθανόμαστε δεμένον με τα δαιμονικά του πολέμου, της μάχης, της αλήθειας, με το δαιμονικό του Βενιζέλου, με την ελπίδα του Γένους, με τη Μεγάλη Ιδέα, με τη Βασιλεύουσα. Διαβάζαμε τα άρθρα του, τα γράμματα στο “Νουμά” και, πολύ περισσότερο απ’ ό,τι λέγανε, πολεμούσαμε να μαντέψουμε μέσα στις γραμμές τους προφητείες μυστικές και χρησμούς. Σαν τέλειωσε ο πόλεμος κ’ έγινε η ειρήνη και οι άνθρωποι σκύβανε με μάτια ολάνοιχτα απ’ τον τρόμο πάνω στα ερείπια και στο αίμα, παγωμένοι και έρημοι και αμφιβάλλοντας πια, θυμούμαι ήταν η πρώτη φορά που ο Ψυχάρης μας απογοήτευσε. Αν καλά θυμούμαι έγραψε ένα γράμμα βίαιο στο “Νουμά”, κι αρνήθηκε να δίνει συνεργασία στο περιοδικό της μάχης και της δόξας του δημοτικισμού ενόσω στις ίδιες σελίδες δημοσιευόταν και η συνεργασία ενός Γερμανού – του Στάινμετζ. Οι Γερμανοί του είχαν σκοτώσει το γιο του, του Ψυχάρη, στον πόλεμο, και ο Ψυχάρης δεν έστεργε να συχωρέσει τους Γερμανούς. Με αλυγισία, με φανατισμό, με χολή, με μίσος. Εμείς τότε είμαστε παιδιά, και δεν ξέραμε τους Γερμανούς, και μας μαγνήτιζε η ιδέα της ειρήνης και της αγάπης. Γι’ αυτό δεν καταλαβαίναμε τον Ψυχάρη. Σήμερα που ξέρουμε τους Γερμανούς κ’ έχουμε υποφέρει, τον καταλαβαίνουμε, αυτόν τον πατέρα και το μαχητή που δε συχωρούσε. Ύστερα άρχισε μέσα μας η άλλη απογοήτευση απ’ τον Ψυχάρη. Ο Ψυχάρης επέμενε να γράφει μυθιστορήματα και πεζοτράγουδα, ιστορίες σαχλές ερωτικές, σε μια εποχή κοσμογονική που ο άνθρωπος προσπαθούσε να στήσει απ’ την αρχή μπροστά του το πρόβλημα της ζωής και της μοίρας του κόσμου. Δε λέγαν πια τίποτα στη νεανική ψυχή μας τα ατέλειωτα αυτοβιογραφικά ερωτικά βιβλία τού Ψυχάρη. Δε λέγανε τίποτα σαν ουσία, σαν αλήθεια ζωής, σα μύθος. Δε λέγαν τίποτα και σαν κείμενα λογοτεχνικά, δε συγκινούσαν. Θυμούμαι την απογοήτευση και, έπειτα, την οργή που δοκίμασα διαβάζοντας “Τα δυο τριαντάφυλλα του Χάρου”, μυθιστόρημα φριχτό ενός ανθρώπου που μόνο μυθιστοριογράφος δεν ήταν. Όλα εκεί ήταν “κατασκευή” – κατασκευή άρχισε να μας φαίνεται τότε και η γλώσσα του Ψυχάρη. Την παραβάλαμε με τη γλώσσα του Παλαμά και βλέπαμε αμέσως πόσο ο ένας ήταν γεννημένος ποιητής και είχε ύφος, και πόσο ο άλλος δεν ήταν και δεν είχε. Παιδί απογοητευμένο απ’ το είδωλο, σε μια παράλια ελληνική γη, κάθισα κι έγραψα τότε ένα γράμμα βίαιο στον Ψυχάρη λέγοντάς του για “Τα δυο τριαντάφυλλα του Χάρου” και για την απογοήτευσή μας. Σε λίγες μέρες είχα συστημένη απάντηση απ’ το Παρίσι. Δυο λόγια θυμούμαι. ΄λεγε : “Αυτό το γράμμα σίγουρα το ’γραψε παιδί. Και το συμπαθώ. Ψυχάρης”. Αλλά το παιδί δε συχώρεσε το ίδωλό του. Κι όσο μεγάλωνε και διάβαζε τη λογοτεχνία αυτού του ειδώλου τόσο ψυχραινόταν. Τα χρόνια που πέρασαν δικαιώνουν το παιδί το τότε. Ο Ψυχάρης ήταν φλάμπουρο και ιδέα και ελπίδα. Και αυτό μένει. Η μοίρα του δεν ήταν να συγκινεί με την Τέχνη, ήταν να πείθει με το πάθος της αλήθειας και της λογικής. Η μοίρα του δεν ήταν να γράφει πεζοτράγουδα και παραμύθια. Ήταν να σαρκάζει, να μαστιγώνει και να παλεύει – και να σέρνει από πίσω του τον κόσμο να δέρνεται μαζί του. Ήταν προφήτης. Και οι προφήτες νοιάζουνται για την αλήθεια, όχι για την ομορφιά. Μονάχα στο υψηλό επίπεδο όπου η αλήθεια ταυτίζεται με την ομορφιά ο Ψυχάρης μπορεί να είναι ποιητής. Αλλά τι τη χρειάζεται αυτή τη συμβατική δόξα ;Η δόξα του μένει εκεί που είναι αυθεντική : στον αγώνα για τη γλώσσα αυτού του έθνους και για την ελπίδα του ξαναγεννημού του. ΗΛΙΑΣ ΒΕΝΕΖΗΣ Ο Ψυχάρης και οι αρχαίοι Το εικοστό δεύτερο κεφάλαιο του “Ταξιδιου” έχει τον τίτλο : οι Αρχαίοι. Σ’ αυτό ο Ψυχάρης ομολογεί την πίστη του στην αξία του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Του κόσμου αυτού σύμβολο ακατάλυτο η Αττική, η Αθήνα, ο Παρθενώνας : “Αιώνια χώρα θα μείνεις – και μη σε μέλλει ! Μπορεί να σε καταπατήσουνε οι βαρβάροι, μπορεί τα σκυλιά στον Παρθενώνα-σου να χυθούνε. Ήσυχη να είσαι ! Θα καταστραφούνε τα σκυλιά, και θα χαθούνε οι βαρβάροι· μια μέρα θα δέρνουνται και θα κλαίνε για την τόσητους τόλμη. Εσύ πάντα θα βασιλεύεις· εσύ θα στέκεσαι παντο- • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 93 ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ τινά, γιατί εσένα πάντα σε κοιτάζει η γλαυκομάτα μεγάλη θεά, γιατί εσένα πάντα σε προσέχει το πελώριο μάτι του Δία !” Εκεί, στην Ακρόπολη πάνω, φαντάζεται ο Ψυχάρης συναγμένους ένα μεσημέρι τους αρχαίους τεχνίτες τού λόγου όλους από τον Όμηρο και τον Ησίοδο ώς τον Πλούταρχο και το Λουκιανό, να μιλούν μεταξύ-τους, να του μιλούν και να τους μιλεί. Οι τελευταίες δεκαετίες του 19ου και η πρώτη του 20ού αιώνα αποτελούν την προετοιμασία στο σημερινό αναγεννητικό κίνημα της Ελλάδας. Κι εδώ ξεχωρίζω τρία ηγετικά ονόματα, που με το έργο τους βοήθησαν το έθνος να βρει το δρόμοτου: Γεώργιος Χατζιδάκις, Νικόλαος Πολίτης, Γιάννης Ψυχάρης. Οι Αρχαίοι υποστηρίζουν – φυσικά !– τη δημοτική – στη γλώσσα του λαού έγραφαν κι εκείνοι στον καιρό τους – και κοροϊδεύουν την καθαρεύουσα, που δεν είναι ούτε δικήτους ούτε καμιάς άλλης ελληνικής εποχής γλώσσα. Τη δουλεία του νέου ελληνισμού στην καθαρεύουσα τη βλέπουν σα μια περαστική δοκιμασία, κι όλο και περιμένουν τ μεγάλο ποιητή, που θα κάνει στη νεότερη Ελλάδα ό,τι εκείνοι έκαναν στην παλιά, θα υψώσει δηλαδή το νεοελληνικό λόγο σε εκφραστικό όργανο άξιο να κλείσει μέσατου κάθε κίνημα της καρδίας και του νου. Βαριά η κληρονομιά που έλαχε στον νεότερο ελληνισμό : “Ίσως πάλε φταίμε εμείς που δεν έγινε τίποτα ίσαμε τώρα. Ξέρεις τι θα πει ένας λαός να μας έχει προγόνους ; Ξέρεις τι βάρος είμαστε στο λαιμό-σας ; Για κοίταξε την Ακρόπολη καλά· στέκεται ίσια ίσια απάνω από την Αθήνα, σα να είναι έτοιμη να πέσει και να την πλακώσει. Τέτοια τύχη έχουνε κι οι δικοί-μας· η αρχαία δόξα όλο πάει να τους πλακώσει. Τα καημένα-μας τα παιδιά !” – Βαρύς κι ο μόχθος που καταβάλλει ένα έθνος ως που να πλάσει μιαν άξια γλώσσα : “Αχ, παιδί μου, να ήξερες τι σκοτούρες που μας έδωσε η γλώσσα μας ! Όταν αρχίσαμε να γράφουμε , είχαμε κάμποσες δυσκολίες. Η γλώσσα-μας μορφωμένη δεν ήταν ακόμη. Ρώτα το Θουκυδίδη να σου το πει· για να φτάσει η γλώσσα του ομηρικού στίχου στην αττική φράση, για να γίνει η ομηρική γλώσσα ό,τι έγινε κατόπι στον καιρό της χρυσής-μας εποχής, χρειάστηκε δουλειά και κόπος.” Από την εποχή που γράφτηκε το “Ταξίδι” πέρασαν πάνω α;πό εξήντα χρόνια. Μέσα σ’ αυτά ο νεότερος ελληνισμός – η καλύτερή του μερίδα – αν αγωνίστηκε να ξεφύγει από το βαρύ ήσκιο της αρχαίας Ελλάδας, να κάνει τον ήσκιο αυτό φως και να υψωθεί ως αξία αυτόνομη μέσα στην ιστορία, για ν’ αντικρίσει την αλιά δόξα όχι πια με τη8ν ταπείνωση του ξεπεσμένου απόγονου, αλλά με την περηφάνια ενός λαού που συνεχίζει τον τιμημένο δρόμο-του εδώ και τέσσερις χιλιάδες κάπου χρόνια· αν κατόρθωσε να υψώσει τρόπαια αντάξια των Μαραθωνομάχων· αν ξανακέρδισε την πίστη-του στον άνθρωπο – το πιο ακριβό δίδαγμα της αρχαίας Ελλάδας – κι ύψωσε και πάλι το ιδανικό της αδούλωτης ψυχής, που βρίσκει τη δύναμη να δαμάζει κάθε υλική βία, και την πι σιδερόφραχτη· αν ζήτησε – η καλύτερή-του πάντα μερίδα – τον αρχαίο κόσμο να τον κάνει μνήμη γόνιμη και να μην τον αφήσει όνειρο ξεθυμασμένο· αν οι νεοέλληνες τε- 94 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 χνίτες του λόγου πάσκισαν να πλάσουν μια γλώσσα αντάξια του λαού που τη μιλεί και κατόρθωσαν να στηρίξουν ένα έργο, που οι ξένες μεγάλες λογοτεχνίες να το δέχονται για ισότιμό-τους και κάποτε γ’ ανώτερό-τους· αν υπάρχει σήμερα αυτόνομη νεοελληνική επιστήμη – με δυο λόγια : αν ο νεότερος ελληνισμός στερέωσε την ύπαρξή-του μέσα στην ιστορία με τα επιτεύγματά-του σε κάθε περιοχή της ανθρώπινης δράσης, αυτό το χρωστάει όχι λίγο και στο κέντρισμα που δέχτηκε από τον Ψυχάρη. Το κήρυγμά-του, στενά γλωσσικό και πλατιά πνευματικό και βαθύτατα εθνικό, πότισε σιγά σιγά – έτσι γίνεται πάντα – τη νεοελληνική ψυχή, όχι μόνο αυτών που το δέχτηκαν μ’ ενθουσιασμό, αλλά κι αυτών που το πολέμησαν δίχως έλεος. Ας αφήσουμε την πατροπαράδοτη γρίνιαμας και τα πείσματα : πέρα από τα αναγκαία, φαίνεται, για την ιστορία των λαών και φαινομενικά άσκοπα λοξογυρίσματα και πισωδρομίσματα, τα τελευταία πενήντα χρόνια της Ελλάδας χαραχτηρίζονται από μιαν έντονη αναγεννητική τάση, που ο ρυθμός-της γίνεται όλο και πιο γοργός. Κι όπως κάθε αναγέννηση σε όλα τα πλάτη του κόσμου έτσι και η δική-μας ξεκινάει από μια καινούργια αντρίκια αναμέτρηση με την αρχαία Ελλάδα – κάτι που δε βλέπει εύκολα το σημερινό θολωμένο-μας μάτι, μα που θα το ξεχωρίσει καθαρά ο στοχαστικός νους, όταν ύστερα από έναν-δυο αιώνες θα πιάσει να γράψει την ιστορία της ενοχής αυτής. Οι τελευταίες δεκαετίες του 19ου και η πρώτη του 20ού αιώνα αποτελούν την προετοιμασία στο σημερινό αναγεννητικό κίνημα της Ελλάδας. Κι εδώ ξεχωρίζω τρία ηγετικά ονόματα, που με το έργο τους βοήθησαν το έθνος να βρει το δρόμο-του : Γεώργιος Χατζιδάκις, Νικόλαος Πολίτης, Γιάννης Ψυχάρης. Ψυχάρης και Χατζιδάκις δίπλα δίπλα ; Ναι· οι ανθρώπινες αδυναμίες-τους έσβησαν μαζί με την υλική-τους ύπαρξη, το ίδιο και η οξύτατη αντίθεσή τους. Αυτό που τους ενώνει, και μεταξύτους και με τη μορφή του Πολίτη, πέρα από τα προσωπικά και πέρα από την ιδιοτυπία του έργου του καθενός, είναι ότι παραστάθηκαν τους νέους Έλληνες να βαθύνουν τη σχέση-τους με τον αρχαίο ελληνικό κόσμο : Δέσαν τη νεοελληνική παράδοση – γλώσσα, μύθος, τραγούδι – με την αρχαία· την παρουσίασαν πολύτιμη συνέχεια της παλιάς και όχι ανάξιο ξεπεσμό-της – με δυο λόγια : πίστεψαν κι αγάπησαν τον ελληνικό κόσμο στην ατέλειωτη διαδρομή-του μέσα στον ιστορικό χώρο και όχι στη μια-του μόνο τρισμακαρισμένη περίοδο της κλασικής Αθήνας του 5ου αιώνα. Ι.Θ. ΚΑΚΡΙΔΗΣ Τα κείμενα αντλήθηκαν από το περ. “Νέα Εστία”. Αφιέρωμα στον Ψυχάρη (1854 – 1954). Έτος ΚΗ΄, τόμος 55ος, τεύχος 644, 1 Μαΐου 1954. ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Ο Σικελιανός είναι μέσα στην ελληνική παράδοση Κ.Θ. ΔΗΜΑΡΑΣ Θα μας χρειαζόταν πριν απ’ όλα ένας ορισμός: να μπορέσουμε να ορίσουμε τι είναι η ελληνική παράδοση. Συμφωνία δεν υπάρχει για την ώρα στο ζήτημα τούτο: βαριοί λόγοι ιστορικοί εδημιούργησαν μιαν έννοια της ελληνικής παράδοσης πολύ στενή, τέτοια που να αφήνει απ’ έξω έναν ολόκληρο λαμπρό ελληνικό κόσμο. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 95 ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Υ στερα υπάρχει και μια τάση, που θα εβρίσκαμε κατάλοιπα από λανθάνουσα Κι όταν λογαριάσουμε εκείνη μπαίνει απόλυτα μέσα στην θρησκευτικότητα, το προγνωστικό είναι να πόσοι πολλοί και διάφοροι συνυπάρχει και κάποια δόση ξενοφοβίας. ελληνική παράδοση, ή τάση, ας την πούμε για την ώρα, της μισαλλοΤην ξενοφοβία, άλλωστε, αυτήν, την είχαν λόγοι μας χώριζαν από δοξίας : αντί να ευρύνουμε τις έννοιες στις για τα συμφέροντά τους, ατοτην Δύση, καταλαβαίνουμε καλλιεργήσει οποίες μετέχουμε, επιδιώκουμε να τις στενεύμικά ή ταξικά ή ιδεολογικά, κιόλας πριν τον ότι η τάση αυτή έβρισκε ουμε ώς το όριό τους. Για το τελευταίο τούτο Αγώνα όσοι επολεμούσαν την πρόοδο και θέμα, παίρνω ένα παράδειγμα, που δεν είναι είταν δεμένοι στην συντήρηση : εκείνοι αρανταπόκριση στις ψυχές το καλύτερο, αλλά που το προτιμώ γιατί σχεχίζουν να προκαλούν την σύγχυση ανάμεσα μερικών από τους τίζεται άμεσα με τον ίδιο τον Σικελιανό : σκέστην παράδοση και σε διάφορες συνήθειες, καλύτερους Έλληνες. πτομαι ότι σε πρόσφατη εποχή όσοι ήθελαν καλές ή κακές. να μονοπωλήσουν τον εθνικισμό, λόγιοι ή Η παλιά διάσταση της Έξω από τα θρησκευτικά πράγματα, να ιδιώτες, αρνιούνταν τον εθνικισμό τού ΣικεΕκκλησίας μας με την θυμηθούμε την κίνηση την οποία επροκάλελιανού· όπου πολλά πράγματα θα μπορούσε σαν οι θεωρίες του Φαλμεράιερ και ο ξυνιδυτική Εκκλησία δεν είχε κανείς να του κατηγορήσει, πολλές σφαλερές σμένος φιλελληνισμός που εγύριζε με γοργό τοποθετήσεις της θερμής του καρδιάς εμπρός λησμονηθεί, όπως δεν χρόνο προς τον μισελληνισμό : σκαλίζουμε σε θέματα στα οποία θα έπρεπε ο νους να έχει ακόμη λησμονηθεί μέσα στα παλιά ή τα πρόσφατα περασμένα έχει το προβάδισμα, αλλά μόνο για απουσία μας και απομονώνουμε τεχνητά ό,τι έρχεται και στους καιρούς μας· κι ή μείωση της εθνικής συνείδησής του δεν θα άμεσα και αποκλειστικά από τους αρχαίους· ταίριαζε να γίνει λόγος. Λίγα χρόνια πριν, ένα όσοι δεν την ένιωθαν πιο άμα δεν φαίνεται ότι έρχεται από τους αρχαίμεγάλο πολιτικό κόμμα, ένδοξο και που εδόακμαία στην συνείδησή ους, το κάνουμε εμείς και φαίνεται : παράξασε την Ελλάδα, είχε καταλήξει να διώκει με δειγμα η γλώσσα μας. Σε τέτοιες περιπτώτους, κρατούσαν συχνά το έγκλημα της εσχάτης προδοσίας όσους σεις δεν εσύμφερε καθόλου να ασχοληθεί δεν συμφωνούσαν με την πολιτική του. Αυτήν μιαν ασυνείδητη δυσπιστία κανείς με ό,τι δεν είταν αυστηρά ελληνικό ονόμασα πιο επάνω μισαλλοδοξία : την τάση προς τα δυτικά πράγματα. μέσα στην παράδοση : ήθη, έθιμα, γλώσσα, να δίνουμε αυθαίρετα σε έναν όρο τη σημαστοιχεία από την αρχιτεκτονική ή από τις σία που μας βολεύει ή που μας συμφέρει, και παροιμίες, έπρεπε να μνημονεύεται μόνο να αποκλείουμε έτσι από το περιεχόμενο του ό,τι μας έδενε με την αρχαιότητα. Τέλος, τα όρου ένα πλήθος άλλες έννοιες που ανήκουν οργανικά σ’ αυγράμματα· εκεί, όπως και σε πολλά άλλα, εμαϊμουδίζαμε επαίτόν· ένας ορισμένος εθνικισμός έρχεται να καλύψει ακέρια την σχυντα. Ας θυμηθούμε με πόση περιφρόνηση –αποφεύγοντας επιφάνεια του εθνικισμού, μια άποψη της παράδοσης ταυτίζεται να μιλήσουν για πιο οργανικά φαινόμενα, καθώς είναι οι ιταλιμε ακέρια την παράδοση. κές επιδράσεις επάνω στο λεξιλόγιό μας– κατεδίκαζαν οι λόΤο τελευταίο τούτο συγκεκριμένα, αυτό το στένεμα της έν- γιοι όσες χρήσεις εφαίνονταν να προέρχονται από αντίστοιχες νοιας, έχει στον τόπο μας δυο αφετηρίες εντελώς διαφορετικές γαλλικές ή τα αντίστοιχα έθιμα, καθώς είναι ο πληθυντικός της αλλά εξίσου σημαντικές· τις αναφέρω στη διαδοχική τους σειρά, ευγένειας ή τα “φράγκικα” ντυσίματα. Παράλληλα, διαβάζοντας σημειώνοντας και τα σημεία της επαφής τους. Πιο παλιά, είταν ο τα γαλλικά περιοδικά ή μερικά βιβλία που ετύχαινε να φθάσουν πληγωμένος ελληνικός εθνικισμός, στα χρόνια που ακολούθη- ώς εδώ κάτω, οι κριτικοί μας, στους πανεπιστημιακούς διαγωνισαν τον Αγώνα· το φράγκικο είταν για εκείνον μισητό : σμούς ή στον τύπο, μετέγραφαν τις κριτικές συνταγές ή τις οδηγίες για την καταπολέμηση νοσημάτων ανύπαρκτων στην Ελλάδα. Ανάμεσα στις οδηγίες αυτές πρωτεύουσα θέση κατείχαν μη δεχθήτε ήθη ξένα… τα κηρύγματα που ετόνιζαν την ανάγκη της πρωτοτυπίας, την Κι όταν λογαριάσουμε πόσοι πολλοί και διάφοροι λόγοι μας αποφυγή των μιμήσεων· πάλι, λοιπόν, κι εδώ, “μη δεχθήτε ήθη χώριζαν από την Δύση, καταλαβαίνουμε ότι η τάση αυτή έβρι- ξένα” : μη δεχθήτε τίποτε άλλο από την μορφή του αρχαίου ή σκε ανταπόκριση στις ψυχές μερικών από τους καλύτερους Έλ- του νεώτερου ελληνισμού όπως την είχε αποτυπώσει στο χαρτί ληνες. Η παλιά διάσταση της Εκκλησίας μας με την δυτική Εκ- ένας άκριτος κλασικισμός ή μια μισάλληλη πατριδολατρεία. κλησία δεν είχε λησμονηθεί, όπως δεν έχει ακόμη λησμονηθεί Αυτή, λοιπόν, είναι η βασική, η απώτερη αφορμή. και στους καιρούς μας· κι όσοι δεν την ένιωθαν πιο ακμαία στην συνείδησή τους, κρατούσαν συχνά μιαν ασυνείδητη δυσπιστία προς τα δυτικά πράγματα. Δίπλα σ’ αυτήν την διάσταση, είχε τώρα προστεθεί και η δυσπιστία προς τα κινήματα των διαμαρτυρομένων, τα οποία από τον Αγώνα και πέρα γίνονται πολύ αισθητά στα ελληνικά εδάφη. Έτσι, από την θρησκευτική πλευρά, σε όποια περιοχή θα εβρίσκαμε ακμαία θρησκευτικότητα στην Ελλάδα των χρόνων εκείνων, ή σε όποια περιοχή 96 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Η δεύτερη, και χρονικά μεταγενέστερη αφετηρία της πλάνης, συσχετίζεται με την πρώτη από το ενδιάμεσο της λαογραφικής επιστήμης. Η επιστήμη αυτή, είχε γεννηθεί μέσα στον εθνικό παλμό, μέσα στην αναζήτηση λειψάνων τού αρχαίου κόσμου στις μεταγενέστερες εθνικές μορφές της ζωής· όμως ήρθε ο Νικόλαος Πολίτης και απετύπωσε την σφραγίδα της μεγαλοφυΐας του στις έρευνες αυτές που είχαν ώς τότε έναν κάπως εμπειρικό, καιρικό, χαρακτήρα. Με την καθοδήγησή του, οι λο- ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ γοτέχνες του καιρού στρέφονται, προσεκτικοί νουμε. Πιο καλά είναι στην ίδια γραμμή σκέΤα μνημεία του δημοτικού ψεων να αναφέρουμε μια και μόνη ακόμη παρατηρητές, προς την λαϊκή ζωή, όπως την έβρισκαν αγνή έξω από τα αστικά κέντρα, περίπτωση, στενά συνυφασμένη με την τραγουδιού, του στην ύπαιθρο και στα χωριά. Της στροφής το μελέτη μας, την περίπτωση της δημοτικής παραμυθιού λογίζονται αποτέλεσμα το βλέπουμε να σημαδεύει με χίγλώσσας. Στο ζήτημα τούτο δεν πρέπει για μοναδικά μνημεία της λιους τρόπους την μεταγενέστερη λογοτεχνία ποτέ να ξεχνούμε την ιστορική αφετηρία του μας, στα χρόνια 1880, στα χρόνια της γενιάς κινήματος. ελληνικής παράδοσης· η τού 1880. Θα είναι το ηθογραφικό στοιχείο περιγραφή του υπαίθρου, Τα παλιά, τα παλιότερα στάδια δεν ενδιστην πρόζα μας και στην ποίησή μας, θα είναι αφέρουν τώρα την έρευνά μας· αλλά μετά των ηθών και εθίμων η εξόρμηση των λογοτεχνών μας στο ύπαιτον Fauriel, μετά τον Σολωμό, με τον Ψυθρο, για να πλουτίσουν το λεξιλόγιό τους με του αγρότη αποτελεί χάρη ο δημοτικισμός παρουσιάζεται ορλέξεις και εκφράσεις από την αγροτική ζωή, αποτύπωση της μόνης γανικά ενωμένος με το δημοτικό τραγούδι. για να πλουτίσουν την μνήμη τους και την φαΣτις πιο παλιές από τις περιόδους αυτές, ντασία τους με εικόνες της ίδιας ζωής. Έτσι γνήσιας ελληνικής την σολωμική, ας πούμε, κατεξοχήν, προέέφθασε μια ώρα στην Αθήνα, μετά την καπαράδοσης. χει και δικαιολογεί την τροπή η γοητεία του μπή του 1880 όπου οι λογοτέχνες μας για να δημοτικού τραγουδιού· στην νεώτερη, με κρατήσουν ακέρια την ελληνική παράδοση, τον ψυχαρισμό, έχουμε, ακόμη καλύτερα, προσθέτουν στην νυκτερινή χαρτοπαιξία την την προσπάθεια για συστηματική μελέτη του κοινού λαϊκού ορημερήσια περιδιάβαση στους δρόμους της πρωτεύουσας με γάνου, αλλά η τεκμηρίωση η γραπτή, θα αποτελεσθεί σχεδόν μια γκλίτσα στο χέρι. Τα μνημεία του δημοτικού τραγουδιού, αποκλειστικά, από τα δημοτικά μας τραγούδια· αυτών η γνώση του παραμυθιού λογίζονται για μοναδικά μνημεία της ελληνικής θα αποτελέσει την βάση για την γνώση της νεοελληνικής γλώσπαράδοσης· η περιγραφή του υπαίθρου, των ηθών και εθίμων σας, και αυτών η γλώσσα θα αποτελέσει την βάση για την διτου αγρότη αποτελεί αποτύπωση της μόνης γνήσιας ελληνικής αμόρφωση της γραπτής μας δημοτικής γλώσσας. Η τελευταία παράδοσης. Βέβαια, σε τούτο, σύμφωνα με τον κανόνα των πολλαπλών αιτίων, συντελεί πολύ και ο πρόσφατος γαλλικός αυτή περίπτωση πρέπει να γίνει αντικείμενο ξεχωριστής μελένατουραλισμός, που έριχνε πρόθυμα τους προβολείς του προς της, η οποία ξεπερνάει τα όρια τού άρθρου μας· ωστόσο όλη την χωριάτικη ζωή· ο νατουραλισμός έγινε εγκαίρως γνωστός η εξέλιξη των γλωσσικών μας πραγμάτων, και ώς έναν βαθμό στον τόπο μας και ενίσχυσε, με την καινούρια ορμή του, με την η διαμόρφωση της μεταγενέστερης πνευματικής μας ζωής πάντα πρόθυμη αποδοχή της μόδας από τους Έλληνες λογο- οφείλεται στο περιστατικό αυτό, στην επίδραση της γλώσσας τέχνες, το κίνημα της ελληνικής ηθογραφίας : για δεύτερη φορά του δημοτικού τραγουδιού επάνω στην λόγια γλώσσα μας. Οι μέσα σε λίγα χρόνια βλέπουμε την μίμηση των ξένων ρευμάτων λογοτέχνες μας, δηλαδή, και δίπλα σ’ εκείνους όσοι από τους να μπαίνει στην υπηρεσία του πλέον στενοκέφαλου και στε- διανοουμένους μας ήθελαν να χρησιμοποιήσουν στα γραπτά νόκαρδου εθνικού τοπικισμού. Ωστόσο, στα ίδια χρόνια, στο τους την δημοτική, έβρισκαν για την έκφρασή τους ένα όργανο τέλος, ακριβέστερα, της πρώτης παλαμικής περιόδου, ένας ει- πολύ παρασκευασμένο για να διατυπώσει συναισθηματικές διλικρινέστερος “Έλληνας του εξωτερικού”, ο Ροΐδης, έγραφε τα αθέσεις απλές και βασικές για να περιγράψει τον φυσικό κόσμο, ακόλουθα : “Το ημέτερον κοινόν ήρχισε, δεν λέγομεν ν’ αηδι- ένα όργανο κατεξοχήν λυρικό, αλλά εντελώς ακατάλληλο για να άζη, αλλά να χορταίνη τας στάνας, τας στρούγγας, τα λημέρια, διατυπώσει τις λεπτές αποχρώσεις της σκέψης, την επίπονη τας φλογέρας, τους κολλήγας, τους λεβέντηδες, τας ζηλεμένας πορεία τού στοχασμού προς την διαύγεια. Τούτο έδωσε στην κόρας, τα μοιρολόγια, τ’ ασημοχρύσαφα και τους κερατισμούς λόγια γλώσσα μας μιαν έντονη χροιά συναισθηματική, λυρισμό, των τράγων”. Μόνο που δεν είμαι βέβαιος αν πραγματικά ο Ρο- ρητορικότητα, ό,τι στοιχείο υπάρχει που επιδιώκει όχι να πείσει ΐδης εξέφραζε έτσι την γνώμη τού “ημέτερου κοινού”, και όχι την αλλά να παρασύρει· και με τον τρόπο αυτόν εξεχάσθηκαν άλλες παλαιότερες επιδόσεις της γλώσσας μας, προσπάθειες σαν γνώμη μιας πολύ μικρής μειοψηφίας. του Σοφιανού ή του Καταρτζή, για να παραμείνει και από την Θα μπορούσαμε με τον ίδιο τρόπο συνεχίζοντας να δείξουμε άποψη αυτήν η εντύπωση ότι την γλωσσική παράδοσή μας την και σε έναν άλλο κύκλο ενεργειών του ακραιφνέστερου εθνικι- εκπροσωπούν αποκλειστικά μορφές που προέρχονται από την σμού έντονη την δυτική σφραγίδα· σκέπτομαι την γραμμή η λαϊκή γλωσσική παράδοση. Παράλληλα ελησμονήθηκε η φωοποία ενώνει τον Δραγούμη, τον Περικλή Γιαννόπουλο, με το τεινή διδασκαλία τού Σολωμού : να ξεπεράσουμε γλωσσικά το κήρυγμα του Barrès. Τούτο θα είχε ιδιαίτερη σημασία για τους δημοτικό τραγούδι. στενούς δεσμούς οι οποίοι συνέδεσαν τον Σικελιανό με τους Έτσι, λοιπόν, και ο νεοκλασικισμός των πρώτων μετεπαναπρωτοστάτες εκείνους του ελληνικού εθνικισμού. Θα μπορούστατικών χρόνων και η μεταγενέστερη τροπή προς την λαϊκή σαμε, ακόμη, προχωρώντας λίγο προς την εποχή μας, να δείζωή και γλώσσα, και οι δυο αυτοί πολύ σημαντικοί σταθμοί στην ξουμε την σχέση που δένει το εθνικό κήρυγμα της τεταρτοαυπολιτιστική μας πορεία, οδήγησαν για λόγους διαφορετικούς γουστιανής δικτατορίας με τον γερμανικό εθνικοσοσιαλισμό. στο ίδιο στένεμα : το νόημα της παράδοσης εταυτίσθηκε με μια Όμως στο πρώτο σημείο δίκαιο είναι να επανέλθουμε, και στο και μόνη από τις μορφές της, αφήνοντας έξω τεράστιες εκτάσεις δεύτερο, προκειμένου για παράδειγμα, είναι περιττό να επιμείελληνικής εμορφιάς και παιδείας. Γιατί από τα παλιότερα χρόνια, • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 97 ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ σμένος σε ξένες αναγνώσεις, φορέας στον όσο κι αν πολιτικές υποθέσεις μπόρεσαν να Τέτοια είναι η ελληνική τόπο μας και εισηγητής μέσα στην πνευμαχωρίσουν τους δυο αδελφούς κόσμους, τον τική μας ζωή της κάθε καινούριας ξένης ανηελληνικό και τον δυτικό, από την πολιτιστική παράδοση, διπλά συχίας, διασπούσε με το έργο του την ελληάποψη οι ανταλλαγές μεταξύ τους εστάθηκαν φωτισμένη από τα ξενικά νική παράδοση. Σήμερα εκαταλάβαμε ότι ο αδιάκοπες και αδιάκοπα γόνιμες και προς την πράγματα, αφού μέσα στην στοχαστικός ποιητής, με την επίμονη μελέτη μια και προς την άλλη κατεύθυνση· από την πλευρά που ενδιαφέρει εμάς εδώ, ποτέ δεν ίδια την ουσία της υπάρχει των ξένων λογοτεχνιών και του ξένου στοχασμού έμενε εντελώς μέσα στην ελληνική έπαψε ο ελληνισμός να έχει ακέρια δοσμένη η αφομοίωση του ξενικού, παράδοση. Και την ώρα όπου τότε, όπως την δεκτικότητά του προς την Δύση : βαθιά κι αφού, πάλι, αδιάκοπη και σήμερα, όπως και πάντοτε, μια “ου κατ’ μέσα στο Βυζάντιο οι ιστορικοί της παιδείας επίγνωσιν” εθνικοφροσύνη έτεινε να αποτου βρίσκουν συγκινήσεις σταλμένες από προσφορά του ξενικού δείξει ότι τίποτε ξένο δεν επλούτισε ποτέ την τον δυτικό κόσμο, ρεύματα που ξεκινώντας συναντάμε όποια στιγμή ελληνική γραμματεία, ο Παλαμάς, σάμπως από την ελληνική ανατολή πηγαίνουν προς παρασκευάζοντας επιχειρήματα για τους την δύση, και διασταυρώνονται στον δρόμο του ελληνισμού κι αν μελλοντικούς μελετητές του, προσπαθούσε τους με ρεύματα που ακολουθούν την αντίμελετήσουμε. να ξεκαθαρίσει τις σχετικές έννοιες, να διθετη κατεύθυνση. Στην δική μας περιοχή, την ακρίνει, να ξεχωρίσει την γόνιμη ένωση με περιοχή των νεοελληνικών πραγμάτων, δεν την εξωτερική μίμηση. “Και οι δύο”, γράφει έχουμε παρά να θυμηθούμε στην βυζαντινή περίοδο τα έμμετρα μυθιστορήματα, με τις δυτικές τους απηχή- για τον Σολωμό και για τον Αλέξανδρο Σούτσο, “υπηρετήσαν σεις· ακόμη, θα θυμηθούμε την κυπριακή ποίηση ή τα διάφορα την τέχνη, με τα ίδια, μπορείς να πης, ιδανικά. Και οι δύο τα έργα όπου αναγνωρίζουμε με βεβαιότητα την δυτική επίδραση. αυτά απάνου κάτου θέματα χρησιμοποίησαν. Και οι δύο είχανε Πιο κοντά μας, έχουμε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το λαμπρό γυρισμένα τα μάτια προς τη μεγάλη φεγγοβολούσα ποίηση του κρητικό άνθισμα, τους καρπούς των διασταυρώσεων ανάμεσα Ευρωπαϊκού πολιτισμού… Όμως εδώ δείχνεται πως κάτου από στην ελληνική παιδεία και στον βενετσιάνικο πολιτισμό, Μηνιά- κάθε ιδέα ο ανθρώπινος νους βρίσκεται που της δίνει αξία και της, Άνθη Ευλαβείας· και αργότερα τις επαφές με τον γαλλικό χάρη· σαν λείπει ο νους, όλα του κάκου. Στο Σούτσο ο ευρωπαδιαφωτισμό μέσα στο φαναριώτικο κλίμα. Τέλος, στους καιρούς ϊσμός, εξωτερικός, ξώδερμος, στείρος, δε γεννά παρά χλωμά όπου έτεινε αυθαίρετα ο ελληνισμός να παραιτηθεί από ένα με- στιχουργήματα και μιμητικά ξεθωριάσματα. Στο Σολωμό ο ευγάλο μέρος της πατρικής του κληρονομιάς, ταυτίζοντας την πα- ρωπαϊσμός, πηγή του βαθιού και του ωραίου”. ράδοσή μας αποκλειστικά με το δημοτικό τραγούδι και με την Τα λόγια αυτά είναι του 1901. Διαμαρτυρία για την θεληματική ζωή τού δημοτικού τραγουδιού, ο Σολωμός για άλλη μια φορά παραίτηση από μια μεγάλη μερίδα της προγονικής μας κληροκατόρθωνε να φθάσει στην εξαίσια σύνθεση που είναι καμωνομιάς. Τον ίδιο χρόνο έβγαζε ακόμη ο Παλαμάς τα ποιήματα μένη από ελληνικά στοιχεία μαζί και από ξενικά σε ένα μίγμα κατεξοχήν ελληνικό. Τέτοια είναι η ελληνική παράδοση, διπλά του Σολωμού., στον πρόλογο των οποίων ξαναπαίρνει ανάλοφωτισμένη από τα ξενικά πράγματα, αφού μέσα στην ίδια την γες ιδέες για την συνάντηση της δημοτικής παράδοσης και της ουσία της υπάρχει η αφομοίωση του ξενικού, κι αφού, πάλι, ευρωπαϊκής διδασκαλίας μέσα στην σολωμική ποίηση. Είταν οι αδιάκοπη προσφορά του ξενικού συναντάμε όποια στιγμή του καιροί όπου ο Άγγελος Σικελιανός δοκιμαζόταν στα πρώτα του ελληνισμού κι αν μελετήσουμε. Δεν είναι κακό που τόσο αργά στιχουργήματα, αδέξια ακόμη, για να ωριμάσει απότομα μέσα πληροφορηθήκαμε τα ξένα πρότυπα των αριστουργημάτων του σε λίγα χρόνια, από τον συμβολισμό των ποιημάτων του όσα κρητικού χρυσού αιώνα : έτσι επρόφθασαν οι γενιές να εξάρουν δημοσιεύονται στον “Διόνυσο” του 1902, ώς στους ωραίους σοτην ατόφια ελληνικότητα των έργων αυτών, να αναλύσουν τα λωμικούς στίχους τού “Ακρίτα” στα 1905, κι από εκεί πάλι στον ελληνικά τους χαρακτηριστικά, να διακηρύξουν ότι κάθε αναζή- “Αλαφροΐσκιωτο”. Ήδη μέσα σε τόσο σύντομο διάστημα δεν τηση ξένων πηγών είναι περιττή εμπρός σε έργα με τόσο αμό- έμεινε ακίνητος, δεν εκινήθηκε σε μια μόνο κατεύθυνση : ανήσυλυντη ελληνικότητα. Και αυτά όχι δευτερεύοντες λόγιοι, παρά χος, διαισθάνεται,πριν τις γνωρίσει, ποιες είναι οι ανάγκες της σοφοί από τους πιο διαλεκτούς του τόπου : “παντελώς άγονος παιδείας μας, διαισθάνεται πόσα και πόσο ποικίλα υλικά απαρελέγχεται η αναζήτησις φραγκικών προτύπων του Ερωτοκρί- τίζουν την παράδοσή μας και τα αναζητεί. Έτσι η έκφρασή του του”, έγραφε ο Νικόλαος Πολίτης· άγονη, βέβαια, από κάποιαν κυμαίνεται και επιδιώκει τις αντιθέσεις ανάμεσα στην μορφή και άποψη, αφού η αποκάλυψη των ξενικών χαρακτηριστικών τού στην ουσία, γιατί η αντίθεση δεν είναι τίποτε άλλο από το αρχικό έργου, αύξησε, αντί να την ελαττώσει, στην συνείδησή μας, την πλησίασμα προς την σύνθεση. Οι κλασικότροποι στίχοι του δέχονται κύματα από την μοντέρνα ποίηση, ενώ η έμπνευση του ουσιαστική του ελληνικότητα. “Αλαφροΐσκιωτου”, η καθαρά ελληνική, η δεμένη με το ελληνικό Κι αν είναι να φθάσουμε και πιο κοντά, ώς στους καιρούς μας, ύπαιθρο και με την ελληνική ζωή, αποδέχεται τους καινούριους ετοιμάζοντας έτσι μιαν άμεση επαφή με το έργο του Σικελιανού, στιχουργικούς πειραματισμούς. Και οι διασταυρώσεις δίνουν δεν έχουμε παρά να αναφέρουμε τον Παλαμά. Η επίδραση των ολοένα και πιο μεστούς καρπούς : ο “Πρόλογος στη Ζωή” από όρων τους οποίους εσημειώσαμε ώς τώρα, εβοήθησε να σχη- την μια μεριά, κι από την άλλη “Το Πάσχα των Ελλήνων” ή η ματισθεί σε παλιότερα χρόνια η αντίληψη ότι ο Παλαμάς, βυθι- “Μήτηρ Θεού”. 98 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Είταν η εποχή όπου πολλαπλά αίτια είχαν θινά αξίζει να εξαρθεί μια άλλη άποψη του Οι κλασικότροποι στίχοι ξεσηκώσει ορμητικά την ελληνική συνείδηση, ίδιου θέματος : αν, όπως πιστεύω κι όπως σε ό,τι καλύτερο είχε, προς την κατάκτηση υποστήριξα εδώ, η ελληνική παράδοση είτου δέχονται κύματα από της εθνικής ζωής : το κέντρισμα του 1897, το ναι κίνηση, καθώς κίνηση είναι κάθε παράτην μοντέρνα ποίηση, σωτήριο, όσο κι αν οδυνηρό, που θα μας ετίδοση, ξεχωρίζοντας σε τούτο από την συενώ η έμπνευση του ναζε έξω από την μακάρια ρητορική της Μεντήρηση, τότε θα πρέπει η συμμετοχή στην γάλης Ιδέας, τα κηρύγματα του Νίτσε για τους παράδοση να εκφράζεται όχι στατικά, αλλά “Αλαφροΐσκιωτου”, η σκληρούς άντρες, τα έργα τού Barrès. Ο Παμε κίνηση, με συμμετοχή στην δημιουργία, καθαρά ελληνική, η δεμένη λαμάς, πιο ώριμος, συνεχίζει τον δρόμο του στον πλουτισμό, στην ανανέωση της ίδιας με το ελληνικό ύπαιθρο μέσα στις συλλήψεις του και στην εκτέλεσή της παράδοσης. Ένας, λοιπόν, ακόμη τρότους : “Δωδεκάλογος του Γύφτου”, “Φλογέρα πος μάς προσφέρεται έτσι, από την μια μεκαι με την ελληνική του Βασιλιά”. Είταν αρκετό βήμα του προς ριά να ελέγξουμε την μετοχή του Σικελιανού ζωή, αποδέχεται τους την σύνθεση, η προσάρτηση του βυζαντινού στην παράδοση, και από την άλλη να εξακόσμου στην νέα μας λογοτεχνία· εξάλλου, καινούριους στιχουργικούς κριβώσουμε σε ποια σημεία ο ποιητής αναοι πρόσφατοι ακόμη, οι αδιάκοποι ακόμη νέωσε, προώθησε την παράδοσή μας. πειραματισμούς. γλωσσικοί αγώνες, εδυσκόλευαν ίσως μια Από τα πιο σταθερά χαρακτηριστικά της πιο αποφασιστική και πιο επιδεικτική στροφή ελληνικής ψυχής αναφορικά με την παράτου προς την αρχαιότητα : το κλασικιστικό δοση, είναι η τάση προς την διεύρυνση, προς τον εμπλουτισμό ιδανικό είταν πολύ δεμένο με τα συνθήματα της συντηρητικής : η παράδοση να αγκαλιάζει και να αφομοιώνει ολοένα περισπαράταξης, κι ας επεδίωκαν θεωρητικά να το περιλάβουν στα σότερα στοιχεία, με προέλευση διαφορετική. Στην γραμμή αυσυνθήματά τους και οι οπαδοί της δημοτικής. Αντίθετα, μερικοί τήν παίρνει την θέση του κατεξοχήν ο Σικελιανός, του οποίου νέοι της εποχής, λίγο ή πολύ αυτονομημένοι από την κίνηση από τα πρώτα του έργα ώς τα τελευταία, η προσπάθεια είναι του Παλαμά και από την γλωσσική ορθοδοξία, την οποία εκείσταθερά η ίδια, να αγκαλιάσει όλο και πιο συνθετικά το ιδανικό νος εκπροσωπούσε τότε μπορούν πολύ πιο εύκολα να πορευθούν προς το κλασικιστικό ιδανικό. Κορυφαίος τους ο Περικλής του. Κατά διαδοχικούς σταθμούς, δοκιμάζοντας όλα, καθώς δοΓιαννόπουλος· κοντά του ο Σικελιανός. Αλλά στην πρώτη εκείνη κιμάζεται επάνω σ’ αυτά, ο ποιητής τείνει προς την ολοκλήρωση δωδεκαετία τού αιώνα διακρίνουμε στον λυρισμό των νέων μια του ιδανικού του. Ελληνικότητα, βέβαια, θα το ονοματίσουμε έντονη στροφή προς την αρχαιότητα, ίσως και κάτω από την το ιδανικό αυτό, αλλά ελληνικότητα στην πιο πλατιά σημασία επίδραση της αντίστοιχης επιτυχημένης στροφής τού Moréas τού όρου. Νέος, κεντρισμένος από ένα μυστικό αισθησιασμό, : Άριστος Καμπάνης, Κώστας Βάρναλης, Μαρίνος Σιγούρος, κι γνωρίζει το ελληνικό ύπαιθρο, τον φυσικό ελληνικό κόσμο, τον άλλοι ακόμη. Ο Σικελιανός τονίζει την λύρα του και επάνω σε αποδίδει μέσα στους στίχους του, θερμό και φωτεινό, καθώς τέτοιους σκοπούς, και δίνει έτσι μερικά εξαίσια λυρικά κομμάτια. θερμή και φωτεινή είναι η έμπνευση που τους προκαλεί· μα η Κιόλας όμως έχει εκδηλωθεί ξη ανάγκη του για μιαν ολοένα ευ- αρχική πηγή της έμπνευσης αυτής, καθώς είναι επόμενο προρύτερη εποπτεία : παράλληλα με την επεξεργασία των έργων κειμένου για τον λυρικό ποιητή, δεν βρίσκεται γύρω του αλλά αυτών ξεκινάει προς την κατάκτηση της δυτικής βιοθεωρίας, μέσα του. Το εγώ του μας αφηγείται εδώ ο ποιητής, τα πάθη του, ενώ αντίστοιχα ο εθνικισμός του παίρνει ένα περιεχόμενο όλο τις αντιδράσεις αυτού του εγώ εμπρός στον φυσικό, τον εξωτεκαι πιο καθολικά ανθρωπιστικό. Άνετα η ισχυρή πνοή του θα ρικό κόσμο· και είναι φρόνιμο όταν μελετούμε τον Σικελιανό, να μπορέσει να δώσει ζωή σε όλα τα σχήματα, δημιουργώντας έτσι έχουμε πάντα υπόψη μας αυτόν τον μονοπύρηνο χαρακτήρα έναν ακέριο κόσμο ποίησης όπου σμίγουν όλες οι εμπειρίες του της ποίησής του, για να επιδιώκουμε να αναγάγουμε την κάθε ανθρώπου. Το λαϊκό στοιχείο, ο αρχαίος κόσμος, ο χριστιανι- επιμέρους εκδήλωσή της στην μοναδική ουσία της. Το θέμα σμός, τα δυτικά ρεύματα, όλα μαζί αναδεύονται μέσα στην ψυχή τούτο του φυσικού κόσμου είναι από τα πιο βασικά για την γνωτου και κινούν την έμπνευση. Η ελληνική παράδοση, και στην ριμία με τον Σικελιανό· ο ίδιος στον Πρόλογο του Λυρικού Βίου μορφολογία της και στην λειτουργική της άποψη, που είναι αφο- μάς έδωσε μια συναρπαστική περιγραφή των σχέσεών του με την “Μητέρα Φύση” : “η ιδέα της Φύσης δεν υπήρξε απόλυτα μοίωση και ανανέωση, έχει ολοκληρωθεί. ποτέ για με ένα πλαίσιο ή περίλαμπρο ή μοιραίο της ανθρώπιΣε ένα τέτοιο θεωρητικό σχήμα, αντίκρυ θα μπορούσε κανείς νης ζωής, αλλ’ η αιώνια ωδινόμενη στο κέντρο των πλασμάτων να βάλει και εφαρμογές, παραδείγματα από το έργο του ποιητή. όλων, κοσμογονική αισθαντική ψυχή, οπού βαθύτερη για τούτο Θα μπορούσε κανείς, ακόμη, μέσα από το έργο του, είτε το θε- κι απ’ τους ίδιους ουρανούς, πότε ανεκλάλητα χαρούμενη, πότε ωρητικό είτε και την ποίησή του, να αναζητήσει και να βρει ση- απέραντα ελεούσα, πότε καίρια τεθλιμμένη, ασφαλώς δεν είναι μάδια που να φανερώνουν ότι αυτή η τάση προς την ελληνική μόνον η αρχέτυπη απεικόνιση όλων των “Μεγάλων” –μέσα σ’ σύνθεση είταν εντελώς συνειδητή, αποτελούσε πρόγραμμα του όλους τους αιώνες και μες σ’ όλους ανεξαίρετα τους τόπους– ποιητή. Αντί γι’ αυτή την ανθολόγηση, μένοντας μέσα στην θεω- “Θεαινών”, αλλά κ’ η βέβαιη Μάνα όλων εκείνων που, όσο ρητική γραμμή την οποία έταξα στον εαυτό μου σχεδιάζοντας το ως πλάσματα ανεξάρτητα αν φανούνε πως βαδίζουν με τους άρθρο τούτο, προτιμώ να θίξω ένα ακόμη σημείο σχετικό με την άθλους τους μακριά της, δεν ξεχνούνε ποτέ ωστόσο την αιώνια νεοελληνική παράδοση και τον Σικελιανό. Γιατί νομίζω ότι αλη- που τα δένει προς εκείνη αισθαντική και μυστική καταγωγή”. Βέ- • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 99 ΞΕΧΑΣΜΕΝΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ βαια, όταν στο κείμενο τούτο ο ποιητής, με μια ψυχική λειτουργία εντελώς ευεξήγητη αναφέρει στα πρώτα εφηβικά του χρόνια την στάση του απέναντι στην φύση καθώς περιγράφεται εδώ, δεν έχουμε λόγο να θεωρήσουμε την κατάθεσή του αποφασιστική : το σημαντικό είναι ότι στην ωριμότητά του έτσι έβλεπε τον εαυτό του, αυτήν την εσωτερική αίσθηση είχε της ενότητάς του μέσα στον χρόνο· και από την άποψη αυτήν η μαρτυρία του είναι αποκαλυπτική, γιατί φανερώνει την τάση προς την ενότητα τόσο δυνατή ώστε να τείνει στην κατάργηση των φραγμών ανάμεσα στον υλικό και στον πνευματικό κόσμο. Με την αυθεντικήν αυτήν ερμηνεία στο χέρι, μπορούμε σταθερά να ερμηνεύσουμε έτσι την ποίηση του Σικελιανού κάθε φορά όπου τον βλέπουμε να εμπνέεται από την φύση. Όμως στην μέση του κόσμου αυτού υψώνεται ο ίδιος ο ποιητής, ταυτισμένος, όπως είπαμε μαζί του. Αντίστοιχα προς την πορεία για την εξιδανίκευση των υλικών πραγμάτων, της οποίας τον ακραίο σταθμό εκφράζει το κείμενο που παρατίθεται πιο επάνω, θα βρούμε μια πορεία προς τον καθολικό άνθρωπο, προς την ουσία του ανθρώπου μέσα από την εμπειρία την οποία έχει αποκτήσει για τον εαυτό του ο ποιητής με την λυρική ενδοσκόπηση. Ο δρόμος αυτός θα τον φέρει προς ένα πανανθρώπινο ιδανικό, που είναι κι εκείνο κατεξοχήν σύμφωνο με την ελληνική παράδοση, όπως εκδηλώνεται στην πολιτεία της Οικουμενικής Εκκλησίας απέναντι στους ομόδοξους αλλόφυλους λαούς, όπως εκδηλώθηκε στην προσπάθεια του νέου ελληνισμού για την πνευματική αποκατάσταση και αυτονόμηση των ομοδούλων λαών κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Ακόμη, λοιπόν, ένα στάδιο. Και ύστερα, σε ένα τελευταίο βήμα, σε ένα τελευταίο ανέβασμα προς την κορυφή της ποιητικής ενόρασης, έχουμε την ένωση των δυο κόσμων, του φυσικού και του ανθρώπινου, την παράσταση της απόλυτης σύνθεσης. Έτσι μέσα σε όλο το έργο τού Σικελιανού, είτε το διαβάζει κανείς αποσπασματικά, είτε παρακολουθεί την κίνηση της ιδέας στα διαδοχικά στάδια της δημιουργίας του, εκείνο που προέχει είναι η παρουσία του συνόλου, που από την ψυχή τού ποιητή προβάλλεται στον γύρω κόσμο. Συνολική, συνθετική η λατρεία του, κι ας αγαπάει να λέγεται ορφική, κι ας μεταχειρίζεται συχνά τα σύμβολα του ορφισμού, παράγεται από ακέρια την ελληνική πίστη των αιώνων. Συνολική και η θέαση της ελληνικής ιστορίας, όπου σμίγουν άνετα οι αρχαίες μνήμες με τα πιο πρόσφατα κατορθώματα. Όλα αυτά δεν είναι, βέβαια, αντίθετα με την παράδοση, και θα μπορούσαμε επίσης να πούμε ότι δεν είναι ούτε καινούρια : μέσα στο έργο τού Παλαμά με την ίδια διάθεση δοσμένα τα ξαναβρίσκουμε· το καινούριο εδώ είναι ότι έχουν γίνει βίωμα, ότι έχουν ξεπεράσει τον στοχασμό όπου τα είχε τοποθετήσει ο Παλαμάς, και έχουν φθάσει εκεί όπου πια ο νους την τάξη κλωτσάει και θέλει πράξη και τούτος να γενεί. Ο νους την τάξη κλωτσάει· την εξωτερική διάταξη των πραγμάτων, και όχι τυχόν καμιά υπερκόσμια τάξη, αρμονία. Αντίθετα, 100 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 μάλιστα, στην υπέρτατη αυτήν και ελληνικότατη αρμονία τού νου με την πράξη, σ’ αυτήν πολλές φορές επόθησε να φθάσει ο Σικελιανός, πιστεύοντας ότι έτσι μονάχα ολοκληρώνεται ο πνευματικός άνθρωπος, ο οδηγός, και ολοκληρώνει την εκτέλεση του χρέους του· ο λόγος που σαρκώνεται σε πράξη. Απόλυτη ερμηνεία, ισορροπία, δηλώνουν αυτές οι διαδοχικές στροφές προς την ενέργεια, που σημαδεύουν κάθε τόσο την ζωή τού Σικελιανού, από τα πρώτα κινήματα κοντά στον Γιαννόπουλο ή στον Δραγούμη, ώς στο “Ανοιχτό Υπόμνημα στη Μεγαλειότητά του”, με τον πολύ χαρακτηριστικό μεσσιανισμό του, κι από εκεί στην δελφική προσπάθεια και στην δράση του των τελευταίων ετών. Όλα βγαίνουν από μια διεύρυνση της αρχικής παράστασης του ανθρώπου, από μιαν εποπτεία ολοένα υψηλότερη, η οποία άρχισε από τον Έλληνα για να καταλήξει τελικά στην απόλυτη εκδήλωση του ελληνικού ανθρωπισμού, μέσα σε μια κοσμική μυστική αρμονία : θα ’ρτει τάχα ποτέ, θε να ’ρτει η ώρα που η ψυχή τής αρκούδας και του Γύφτου κ’ η ψυχή μου, που Μυημένη τηνε κράζω, θα γιορτάσουν μαζύ ; Ωστόσο, μιλώντας για ποιητή, θα ταίριαζε να κλείσουμε το άρθρο τούτο πλησιάζοντας πάλι στον λόγο, που είναι η ουσία της ποίησης. Εκεί αξίζει να παρατηρηθεί πόσο ο Σικελιανός και πόσο συνειδητά, αποδέχθηκε την γλωσσική ενότητα μέσα στην ελληνική παράδοση. Ιδίως μέσα στα έργα της ωριμότητάς του βλέπουμε με πόση άνεση εμπλουτίζει την γλώσσα του με στοιχεία παρμένα από παλιότερες περιόδους της γλωσσικής μας ιστορίας, κι από την αρχαιότητα, κι από το Βυζάντιο, κι από τα μεταγενέστερα χρόνια. Δείγμα αμάχητο ότι είχε αφομοιώσει την ελληνική παράδοση, είναι ο εξαίσιος τρόπος με τον οποίο εντάσσεται μέσα στον μοντέρνο λόγο του το παλιό υλικό. Κι εδώ την αρμονία πετυχαίνει, την χώνευση όλου του προαιώνιου υλικού, σε μια και αδιαίρετη ενότητα. Και εντελώς ανεξάρτητα από το νόημα της ποίησης, εντελώς ανεξάρτητα από επιτεύξεις τις οποίες η ίδια η ουσία τους μοιραία κατασταίνει αστάθμητες και ασύγκριτες, νομίζω ότι αν μόνη μάς προσφερόταν η γλώσσα τού Σικελιανού, η εξαίσια αυτή σύνθεση του κοινού και του ιδιωματικού, του καινούριου και του αρχαίου, μακριά από κάθε μικρόψυχο εριστικό πνεύμα, μόνη η επίδειξη του λόγου αυτού, που δοξολογεί τον ένα ακέριο ελληνισμό μέσα στον χρόνο και μέσα στον χώρο, θα είταν τούτο αρκετό για να πιστέψουμε και για να πούμε ότι ο Σικελιανός είναι μέσα στην ελληνική παράδοση. Πρώτη δημοσίευση : Περ. ΝΕΑ ΕΣΤΙΑ, τόμος ΝΒ΄, τεύχος 611, Χριστούγεννα 1952 ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ Από το Μαλανδρίνο στο Λιδορίκι Ιούλιος 1890 Μαλανδρίνο 29 Ιουνίου GASTON DESCHAMPS Σήμερα το πρωί, μόλις ξυπνήσαμε, ήρθε ο παπάς με την πρόφαση να μας καλωσορίσει, αλλά στην πραγματικότητα για να δει από κοντά δυο Ευρωπαίους ταξιδιώτες. Ύστερα, ανταλλάσσουμε φιλικές κουβέντες με έναν χωροφύλακα, αρκετά ατημέλητο, που έρχεται κανείς δεν ξέρει από πού και φοράει λοξά στη ζώνη του, σαν χαντζάρα ζεϊμπέκικη, τη συνηθισμένη του ξιφολόγχη. Όμως πρέπει να φύγουμε· ο Κωνσταντέλλος μας βοηθάει να ανεβούμε στα αλογάκια μας με τους σχοινένιους αναβολείς και τα σαμάρια, που κάνουν την ανάβαση δύσκολο κατόρθωμα. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 101 ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ Ο Χαράλαμπος χοροπηδάει πάνω το μουλάρι του. Ο Αναστάσης είναι ευθυμος σαν κοτσύφι, και φεύγουμε μέσα σ’ ένα κονσέρτο ευλογιών και ευχών. τύχη του Νάρκισσουii. Πάντα ο ίδιος δρόμος, τα ίδια μονοπάτια τα γεμάτα χαλίκια, όπου ο Καράς και ο Κίτσος κουνάνε πέρα-δώθε τα αφτιά τους και διστάζουν, παρά τις φωνές του Αναστάση που ζωντανεύει το περπάτημά τους ρίχνοντας πότε-πότε ξυλιές στα πεισματάρικα καπούλια τους. Καθώς πλησιάζουμε στο Λιδορίκι, μια ανεπαίσθητη γοητευτική πνοή δίνει ζωή στο τοπίο και μας αποζημιώνει για τη χθεσινή ξεραΐλα. Συστήνω στους ταξιδιώτες την επαρχία της Δωρίδας. Καλό θα ήταν να εγκατασταθεί μια ολόκληρη αποικία ζωγράφων στον τόπο αυτό. Την περιοχή αυτή δεν την επισκέπτεται κανείς· οι Ζοάν και Μπαίντεκερ δεν της κάνουν ούτε την τιμή να την αναφ΄ρουν. Είναι μια παρθένα επαρχία, χώρα ανεξερεύνητη· η νεότητά της τής προσθέτει γοητεία. Αν δεν φοβάστε πολύ τα μουλάρια των αγωγιατών, τις κάπως δύσκολες νύχτες που περνάει κανείς προσπαθώντας να κοιμηθεί στο πάτωμα των πανδοχείων και τους λόγους των σχολαρχών, πηγαίνετε να εγκατασταθείτε κάπου στη Δωρίδα, στο Λιδορίκι για παράδειγμα· δεν θα μετανιώσετε ούτε για τον χρόνο ούτε για τον κόπο σας. Λίγο πριν φτάσουμε στο Μαλανδρίνοi, στάση και ερείπια. Μια βυζαντινή εκκλησία που καταρρέει, ο Άγιος Απόστολος, όπως την λένε οι βοσκοί, σκεπάζει με τα σκόρπια απομεινάρια της τη θέση ενός ναού, του οποίου τα γερά θεμέλια έχουν βγει στην επιφάνεια του εδάφους. Πιο ψηλά, μέσα στους θάμνους, ένας αρχαίος τοίχος πολύ καλοφτιαγμένος, που κατά διαστήματα πλαταίνει σχηματίζοντας τετράγωνους πυργίσκους, αγκαλιάζει την κορυφή μιας ακρόπολης. Ποιο είναι το όνομα αυτής τής κατεστραμμένης πόλης; Δεν ξέρω αν οι επιγραφές, στοιβαγμένες στα παλιοκτίρια του χωριού, θα μας το πουν. Γρήγορο μεσημεριανό στο Μαλανδρίνο, μέσα σ’ ένα είδος δωματίου από φυλλωσιές, φτιαγμένο από πλεγμένα κλαριά και αμπελόφυλλα· θα το ονόμαζα πέργολα, αν αυτή η λέξη δεν προκαλούσε εικόνες πολύ απομακρυσμένες από το δωρικό τοπίο. Τρώγοντας αυγά και μισή οκά κρέας που βρήκε ο Χαράλαμπος κι εγώ δεν ξέρω πώς, σ’ αυτά τα μέρη όπου όλοι τρώνε βραστές ρίζες, συζητάμε με τον πάρεδρο και τον παπά. Αυτός ο παπάς είναι από τους πιο βρόμικους που έχω δει ποτέ. Το λαδωμένο του καλυμμαύχι μοιάζει κολλημένο στα βρομερά του μαλλιά. Το μαύρο του ράσο, ξεκούμπωτο, αφήνει να φαίνεται ένα αντερί από χοντρό μπλε ύφασμα, σφιγμένο στη μέση με έναν στρατιωτικό ζωστήρα. Είναι ταυτόχρονα ο δάσκαλος του χωριού. Το όλο γένια πρόσωπό του είναι καλοκάγαθο. Ομολογεί με απλότητα την άγνοια των συμπατριωτών του και τη δική του. Το ταχυδρομείο δεν φτάνει ποτέ μέχρις εδώ. Όποτε πάει κάποιος από το χωριό στο Λιδορίκι, πρωτεύουσα της περιοχής, ρωτάει τον ταχυδρόμο αν υπάρχουν γράμματα για το Μαλανδρίνο: σπάνια υπάρχουν. Ο παπάς ρωτάει με περιέργεια τον Χαράλαμπο για την πολιτική κατάσταση, κυρίως για το νέο νομοσχέδιο που πρότεινε ο Τρικούπης στη Βουλή και αφορά τους παπάδες. Ένα πανέμορφο τοπίο πλαισιώνει την πολιτική αυτή συζήτηση: οι μεγάλοι λόφοι είναι σκεπασμένοι με συστάδες μικρών δέντρων που τους στολίζουν με σκουροπράσινες πινελιές. Μέσα στην ευφροσύνη του ανάλαφρου, δροσερού αέρα, βουητό μελισσών… Στο τέλος του Ιουνίου, που για τους Αθηναίους είναι τόσο βαρύ και καυτό, ακόμα έχουμε, στα πρώτα αντερείσματα των υψιπέδων, ανοιξιάτικη αύρα και δροσιά απριλιάτικη. Ο παπάς μας συνοδεύει μέχρις ένα σημείο, όπου μια πηγή πέφτει απλόχερα μέσα σε πέτρινες γούρνες κάτω από ένα πλατάνι. Το νερό είναι τόσο καθαρό, που θα μπορούσαμε μέσα από τη διαφάνειά του να μετρήσουμε τα χαλίκια. Ο παπάς κοιτάζεται στα νερά με φιλαρέσκεια. Δεν ανησυχώ γι’ αυτόν μήπως έχει την 102 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 Λιδορίκι, 2 Ιουλίου Το Λιδορίκι είναι η πρωτεύουσα της επαρχίας Δωρίδας. Υπάρχει εκεί ταχυδρομείο και τηλεγραφείο. Ένας σχολάρχης διδάσκει το αλφάβητο στο όνομα της κυβέρνησης. Ένας ανθυπομοίραρχος, μα την πίστη μου πάρα πολύ κοκέτης, που δεν θυμίζει σε τίποτα την αφροντισιά των Τούρκων γιουζμπασήδων, κάνει τα σπιρούνια και το σπαθί του να ηχούν στο λιθόστρωτο. Παρά τη διοικητική σημασία που του αποδίδουν, το Λιδορίκι είναι μια απλή κωμόπολη ή μάλλον ένα μεγάλο χωριό με τα διάσπαρτα μέσα στις πρασινάδες σπίτια του, που σκαρφαλώνουν σ’ έναν λόφο απέναντι σε μια όμορφη κοιλάδα. Καθώς τα πέταλα των ζώων μας κάνουν σαματά πάνω στα χαλίκια του κεντρικού δρόμου, η άφιξή μας αποτελεί γεγονός και ένας κύκλος αργόσχολων και περίεργων καταφτάνει να μας περιεργαστεί. Δεν ξέρω πια πόσα χέρια θα πρέπει να έσφιξα, στην υγειά πόσων ανθρώπων ήπια ρακή και πόσες πολιτικές αναλύσεις άκουσα. Στη μικρή πλατεία, μπροστά σ’ ένα μεγάλο πλατάνι και μια πηγή με τρεχούμενο νερό, μας τσάκωσε ένας παλιός σχολάρχης με το πρόσχημα του καλωσορίσματος. Μας κρατάει· δεν θα του ξεφύγουμε. Θα υποστούμε μέχρι τέλους την ευφράδειά του, απελπιστικά σωστή από άποψη γραμματικής, τις όμορφες αυτές εκφράσεις, δανεισμένες από τη γλώσσα του Ξενοφώνταiii και του Πολύβιουiv, τα παραδόξως ακριβή νούμερα που στολίζουν τους λόγους των Ελλήνων και κάνουν τις διαλέξεις τους να μοιάζουν με εκθέσεις του κρατικού προϋπολογισμού. Οι Έλληνες ήταν ανέκαθεν ομιλητές. Σε μας, η συζήτηση διακόπτεται από παρεμβάσεις, βαδίζει λίγο στην τύχη, καμιά φορά αλλάζει και κατεύθυνση, ανάλογα με τις διάφορες ξαφνικές προτάσεις. Εδώ, ο ομιλητής μιλάει με την άνεσή του, φτάνει μέχρι το τέλος της θεωρίας του ήρεμα, χωρίς βιασύνη· οι ακροατές τον αφήνουν ήσυχο, κρατώντας το δικαίωμα της αντίθετης γνώμης για την κατάλληλη στιγμή. Και οι τελευταίοι χωριάτες έχουν έμφυτη άνεση, ξεκάθαρο μυαλό, αβίαστη ρητορική, αρκετή πληροφόρηση, ώστε να στηρίξουν τους συλλογισμούς τους σε γεγονότα· δεν επαναλαμβάνονται μιλώντας· οι λέξεις τούς έρχονται χωρίς προσπάθεια. Οι ατελείωτες συζητήσεις είναι ταυτόχρονα πολύ ήρεμες και πολύ ζωντανές· είναι πλατωνικοί διάλογοι, απογυμνωμένοι από την πρώτη τους χάρη, προσαρμοσμένοι στη χρήση των καφετζήδων και των υποψηφίων. ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ “Η Γαλλία”, αναφωνεί ο εύγλωττος αυτός εκπαιδευτικός, “η Γαλλία βρίσκεται επικεφαλής των εθνών! Δυστυχώς, η λατινική φυλή διανύει σήμερα μιαν άσχημη περίοδο και ο Γερμανός είναι ο δυνατότερος”. Γιατί αυτές οι ρητορείες, που αντηχούν στην πλατεία του χωριού, να είναι τόσο θλιβερά αληθινές! Ο σχολάρχης επιμένει στη μεγάλη ευγνωμοσύνη που χρωστάει η Ελλάδα στους Γάλλους. “Όχι, πραγματικά”, επαναλαμβάνει, “δεν έχουμε τίποτα να πούμε εναντίον των Γάλλων, δεν έχουμε παράπονο, ενώ οι Ιταλοί, οι Άγγλοι, είναι άλλη υπόθεση”. Ύστερα, ο μονόλογος στρέφεται σε θέματα εσωτερικής πολιτικής. Ο ομιλητής είναι τρικουπικός, αλλά ισχυρίζεται ότι διατηρεί το δικαίωμα της αμεροληψίας· θαυμάζει πολύ τον κ. Τρικούπη, αλλά επικρίνει το φορολογικό του σύστημα· παραδέχεται ότι ο ελληνικός λαός λυγίζει κάτω από το βάρος “σαν παραφορτωμένο γαϊδούρι”. Τότε ο παλιός σχολάρχης, που υπήρξε βουλευτής, σηκώνεται· το κουτσό τραπέζι όπου καθόμαστε είναι στα μάτια του βήμα· η φωνή του υψώνεται, λες και θέλει να φτάσει σε κάποιο αόριστο κοινό, σε φανταστικές κερκίδες. Λίγο-λίγο, κάποιες φουστανέλες μαζεύονται γύρω από τούτη την επίδειξη ρητορικής. Ο σχολάρχης σκουπίζει το μέτωπό του, ξανακάθεται και απότομα μας αφήνει. Είναι ικανοποιημένος. Gaston Deschamps: Η Ελλάδα σήμερα. Οδοιπορικό 1890. Ο κόσμος του Χαρίλαου Τρικούπη. Μετάφραση Α. Δαούτη. Πρόλογος-Σχόλια Α. Νικολοπούλου. Εκδόσεις Τροχαλία, 1992 ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1. Και Μαλαντρίνα· χωριό της Δωρίδας, στον νομό Φωκίδας, γνωστή πόλη επί Τουρκοκρατίας. 2. Ωραιότατος νέος από τη Βοιωτία, γιος της νύμφης Λειριώπης και του ποταμού Κηφισού, ο Νάρκισσος είδε μια μέρα το πρόσωπό του στα νερά μιας πηγής. Τόσο μαγεύτηκε από την ίδια του την ομορφιά, ώστε παρέμεινε εκεί αυτοθαυμαζόμενος, ώσπου έπαθε μαρασμό και πέθανε. Στη θέση εκείνη λέγεται ότι φύτρωσε το ομώνυμο λουλούδι. 3. Ο γνωστός Αθηναίος ιστορικός, ο συγγραφέας της Κύρου Αναβάσεως, των Ελληνικών και άλλων έργων, διακρίνεται για την καθαρότητα της γλώσσας, τη φραστική χάρη και τη σαφήνεια των περιγραφών. Κατά τον Λαέρτιο τον αποκαλούσαν “αττική Μούσα”. 4. Ο Πολύβιος, διαπρεπής ιστορικός της αρχαιότητας, επιχείρησε κυρίως να διδάξει μέσω της ιστορίας, και όχι να τέρψει. Γι’ αυτό και το ύφος του δεν είναι πάντοτε προσεγμένο, πράγμα για το οποίο τον κατηγόρησαν μεταγενέστεροι Έλληνες κριτικοί. Έχει όμως τη σφραγίδα της διανοητικότητάς του. Επιλογές Καλή πατρίδα Τη μέρα που μάθαμε την είδηση της ανακωχής, ένας σύνδεσμος των ανταρτών ήρθε στη βάση και ζήτησε να μιλήσει με το διοικητή του στρατοπέδου – κι αυτή ήταν η πρώτη μας συνάντηση με την Αντίσταση. Αργά εκείνο το απόγεμα, οι αντάρτες, από σκιές που σαλεύανε μέχρι τότε γύρω μας απειλητικά, γίνανε άνθρωποι με σάρκα και οστά, και μερικοί από μας θυμήθηκαν πως τους είχαν δει να γυροφέρνουν και να δουλεύουν στα χωράφια ή μες στ’ αμπέλια στις παρυφές του Κίσαβου. Συναντηθήκαμε στα συρματοπλέγματα απ’ τη μεριά του πλατέματος, εκεί που αρχίζανε, μετά από ένα μικρό ξέφωτο , τα κλήματα των Αμπελακιών. Την αντιπροσωπεία των ανταρτών αποτελούσαν τρεις Έλληνες ντυμένοι στα πολιτικά· ο ένας απ’ αυτούς, ψηλός και γεροδεμένος, αν και με ψαρά μαλλιά, με στρατιωτικό χακί παντελόνι, δήλωσε πως τον λέγανε “Παππού”, κι ήταν συνταγματάρχης του ΕΛΑΣ. Καθίσαμε η μια αντιπροσωπεία απέναντι στην άλλη, και κοιταζόμαστε μέσ’ απ’ το συρματόπλεγμα· ανταλλάξαμε τσιγάρα, κι ύστερα ο Παππούς μάς πρόσφερε “σπιτίσιο” τσίπουρο για να λιώσει, όπως είπε, ο πάγος. Ο Παππούς μάς έτεινε το φλασκί καλώντας μας να πιούμε στην υγειά όλων των παιδιών της βάσης, αλλά και για ν’ ανοίξει η φωνή μας κι η καρδιά μας” προς φιλικότερα αισθήματα. Το φλασκί πέρασε στα γρήγορα από χέρι σε χέρι, κι ήπιαμε όλοι κατευθείαν απ’ αυτό, σ’ ένδειξη εμπιστοσύνης και φιλίας. Ύστερα σιγά-σιγά, κι όχι δίχως κάποια αμηχανία, γιατί για πρώτη φορά θα μιλούσαμε με τους Έλληνες σαν ίσοι προς ίσους, άρχισε η ανταλλαγή απόψεων… Ρόμολο Γκαλιμπέρτι, Τρύπια άρβυλα. Από τη Μεραρχία Πινερόλο στους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Μετάφραση: Αντόνιο Σολάρο. Εκδόσεις Φιλίστωρ. Αθήνα 1999. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 103 ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ Raymond Aron Εξέχον παράδειγμα του γάλλου διανοούμενου Ο Raymond-Claude-Ferdinand Aron (14 Μαρτίου 1905 – 17 Οκτωβρίου 1983) ήταν Γάλλος φιλόσοφος, κοινωνιολόγος, δημοσιογράφος και πολιτικός επιστήμονας. Είναι περισσότερο γνωστός για το βιβλίο του Το όπιο των διανοουμένων (L' Opium des intellectuels) του 1955, ο τίτλος του οποίου αντιστρέφει τον ισχυρισμό του Καρλ Μαρξ ότι η θρησκεία ήταν το όπιο του λαού – ο Aron υποστηρίζει ότι στη μεταπολεμική Γαλλία, ο μαρξισμός ήταν το όπιο των διανοουμένων. Στο βιβλίο, ο Aron καταδίκασε τους Γάλλους διανοούμενους για αυτό που περιέγραψε ως τη σκληρή κριτική τους στον καπιταλισμό και τη δημοκρατία και την ταυτόχρονη υπεράσπιση της μαρξιστικής καταπίεσης, των φρικαλεοτήτων και της μισαλλοδοξίας. Ο κριτικός Roger Kimball προτείνει ότι το Opium είναι «ένα σημαντικό βιβλίο του εικοστού αιώνα». O Αρόν, χαρακτήριζε τον εαυτό του «μαρξολόγο ερασιτέχνη χωρίς απέραντες γνώσεις», και ομολογούσε, σε μια παρένθεση μιας ανάλυσης του εγελιανισμού του Μαρξ: «Δεν υπήρξα ποτέ μαρξιστής, αλλά γεγονός είναι ότι άρχισα τις έρευνές μου στην κοινωνική φιλοσοφία από την ανάγνωση του Κεφαλαίου. Προσπαθούσα επί μεγάλο διάστημα να πείσω τον εαυτό μου ότι ο Μαρξ είχε δίκιο, γιατί καταλάβαινα ότι αυτό θα είχε ευνοϊκές συνέπειες και για άλλα πράγματα. Δεν μπόρεσα να το κατορθώσω ποτέ. Κι έτσι δεν έγινα μαρξιστής. Πάντως, κανέναν άλλον συγγραφέα δεν διάβασα τόσο πολύ, κανείς δεν μ’ επηρέασε τόσο και κανέναν δεν κατηγόρησα τόσο όσο τον Μαρξ». Ο Aron είναι επίσης γνωστός για τη δια βίου φιλία του, μερικές φορές διστακτική, με τον φιλόσοφο Jean-Paul Sartre. Είναι επίσης γνωστός για το βιβλίο του, The Imperial Republic: The United States and the World 1945-1973, το οποίο επηρέασε μεταξύ άλλων τον Zbigniew Brzezinski και τον Henry Kissinger. Ο Aron έγραψε εκτενώς για ένα ευρύ φάσμα άλλων θεμάτων. Παραθέτοντας το εύρος και την ποιότητα των γραφών του Aron, ο ιστορικός James R. Garland προτείνει, «Αν και μπορεί να είναι ελάχιστα γνωστός στην Αμερική, ο Raymond Aron ήταν αναμφισβήτητα το εξέχον παράδειγμα του γάλλου διανοούμενου για μεγάλο μέρος του εικοστού αιώνα». 104 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ Γεννήθηκαν μήνα Μάρτιο Μαρτιάλης (Ρωμαίος ποιητής, 40), Σάντρο Μποτιτσέλι (Ιταλός ζωγράφος, 1445), Φρεντερίκ Σοπέν (Πολωνός συνθέτης, 1810), Νικόλαος Γύζης (ζωγράφος, 1842), Όσκαρ Κοκόσκα (Αυστριακός ζωγράφος και ποιητής, 1886), Δημήτρης Μητρόπουλος (διευθυντής ορχήστρας και συνθέτης, 1896), Γιώργος Ζογγολόπουλος (γλύπτης, 1903), Γκλεν Μίλερ (Αμερικάνος τρομπονίστας, 1904), Ντέιβιντ Νίβεν (Άγγλος ηθοποιός, 1910), Ρόμπερτ Λόουελ (Αμερικανός ποιητής, 1917), Τσβέταν Τοντόροφ (Βούλγαρος φιλόσοφος, 1939), Μπέντριχ Σμέτανα (Τσέχος συνθέτης, 1824), Κουρτ Βάιλ (Γερμανός συνθέτης, 1900), Ρένος Αποστολίδης (συγγραφέας, 1924), Νικόλαος Πολίτης (λαογράφος, 1852), Νίκος Καζαντζάκης (συγγραφέας, 1883), Παντελής Πρεβελάκης (συγγραφέας, 1909), Νίκος Μαμαγκάκης (συνθέτης, 1929), Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (συγγραφέας, 1851), Ηλίας Βενέζης (συγγραφέας, 1904), Τζόρτζιο Μπασάνι (Ιταλός συγγραφέας, 1916), Ζακ Ντιπέν (Γάλλος ποιητής, 1927), Λούτσιο Ντάλα (Ιταλός τραγουδοποιός, 1943), Γκέοργκ Φρίντριχ Χέντελ (Γερμανός συνθέτης, 1685), Τζανμπατίστα Τιέπολο (Ιταλός ζωγράφος, 1696), Πιερ Πάολο Παζολίνι (Ιταλός συγγραφέας και σκηνοθέτης, 1922), Μιχαήλ Άγγελος (Ιταλός καλλιτέχνης, 1475), Ελίζαμπεθ Μπάρετ Μπράουνινγκ (Αγγλίδα ποιήτρια, 1806), Αντρέι Βάιντα (Πολωνός σκηνοθέτης, 1926), Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες (Κολομβιανός συγγραφέας, 1927), Πιτ Μοντριάν (Ολλανδός ζωγράφος, 1872), Μορίς Ραβέλ (Γάλλος συνθέτης, 1875), Άννα Μανιάνι (Ιταλίδα ηθοποιός, 1908), Λυκούργος Καλλέργης (ηθοποιός, σκηνοθέτης και πολιτικός, 1914), Γεώργιος Βιζυηνός (συγγραφέας, 1849), Γαλάτεια Καζαντζάκη (συγγραφέας, 1881), Νίκος Σκαλκώτας (συνθέτης, 1904), Ταράς Σεβτσένκο (Ουκρανός ποιητής, 1814), Δημήτρης Χορν (ηθοποιός, 1921), Νίκος Ζαχαρίου (βαθύφωνος, 1923), Μπορίς Βιάν (Γάλλος συγγραφέας και μουσικός, 1920), Τορκουάτο Τάσσο (Ιταλός ποιητής, 1544), Άστορ Πιατσόλα (Αργεντινός συνθέτης, 1921), Κορνήλιος Καστοριάδης (φιλόσοφος και οικονομολόγος, 1922), Γεώργιος Σαββίδης (φιλόλογος, 1929), Γκαμπριέλε Ντ' Ανούντσιο (Ιταλός συγγραφέας, 1863), Ανδρέας Καρκαβίτσας (συγγραφέας, 1865), Τζακ Κέρουακ (Αμερικανός συγγραφέας, 1922), Κίρα Σίνου (Ρωσίδα συγγραφέας, 1923), Κωνσταντίνος Θεοτόκης (συγγραφέας, 1872), Γιώργος Σεφέρης (ποιητής, 1900), Μίρτσεα Ελιάντε (Ρουμάνος ιστορικός και συγγραφέας, 1907), Λάμπρος Κωνσταντάρας (ηθοποιός, 1913), Ραϊμόν Αρόν (Γάλλος φιλόσοφος, 1905), Μορίς Μερλό-Ποντί (Γάλλος φιλόσοφος, 1908), Νίκος Ξανθόπουλος (ηθοποιός, 1934), Αλέξανδρος Πάλλης (λογοτέχνης, 1851), Άγγελος Σικελιανός (ποιητής, 1884), Συλί Προυντόμ (Γάλλος συγγραφέας, 1839), Κοσμάς Πολίτης (συγγραφέας, 1888), Σέσαρ Βαγιέχο (Περουβιανός ποιητής, 1892), Φρανθίσκο Αγιάλα (Ισπανός συγγραφέας, 1906), Τονίνο Γκουέρα (Ιταλός συγγραφέας, 1920), Νικολάι Ρίμσκι-Κόρσακοφ (Ρώσος συνθέτης, 1844), Μικέλης Άβλιχος (ποιητής, 1844), Νικολάι Αλεξάντροβιτς Μπερντιάεφ (Ρώσος φιλόσοφος, 1874), Τζον Άπνταϊκ (Αμερικανός συγγραφέας, 1932), Κωνσταντίνος Βολανάκης (ζωγράφος, 1837), Τάκης Σινόπουλος (ποιητής, 1917), Ρούντολφ Νουρέγιεφ (Ρώσος χορευτής και χορογράφος, 1938), Αττίκ (τραγουδοποιός, 1885), Γιώργος Κόρος (βιολιστής και συνθέτης, 1923), Φίλιπ Ροθ (Αμερικανός συγγραφέας, 1933), Οβίδιος (Ρωμαίος ποιητής, 43 π.Χ.), Φρίντριχ Χέλντερλιν (Γερμανός συγγραφέας, 1770), Ερρίκος Ίψεν (Νορβηγός συγγραφέας, 1828), Σβιατοσλάβ Ρίχτερ (Σοβιετικός πιανίστας, 1915), Ντίνος Χριστιανόπουλος (συγγραφέας, 1931), Μοντέστ Μουσόργκσκι (Ρώσος συνθέτης, 1839), Μανώλης Χιώτης (μουσικός και τραγουδοποιός, 1920), Άντονι βαν Ντάικ (Φλαμανδός ζωγράφος, 1599), Μαρσέλ Μαρσώ (Γάλλος μίμος, 1923), Άντριου Λόιντ Γουέμπερ (Άγγλος συνθέτης, 1948), Έριχ Φρομ (Γερμανός ψυχολόγος και φιλόσοφος, 1900), Παύλος Λιασίδης (Κύπριος ποιητής, 1901), Ακίρα Κουροσάβα (Ιάπωνας σκηνοθέτης, 1910), Ούγκο Τονιάτσι (Ιταλός ηθοποιός, 1922), Κάκια Αναλυτή (ηθοποιός, 1934), Γιάννης Κουνέλλης (καλλιτέχνης, 1936), Άκος Δασκαλόπουλος (ποιητής και στιχουργός, 1937), Τίρσο δε Μολίνα (Ισπανός συγγραφέας, 1579), Γκέοργκ Φίλιπ Τέλεμαν (Γερμανός συνθέτης, 1681), Γκέοργκ Φίλιπ Τέλεμαν (Γερμανός συνθέτης, 1681), Βίλχελμ Ράιχ (Αυστριακός ψυχαναλυτής, 1897), Ντάριο Φο (Ιταλός συγγραφέας, 1926), Άγγελος Βλάχος (πολιτικός και συγγραφέας, 1838), Μπέλα Μπάρτοκ (Ούγγρος συνθέτης, 1881), Αλέξανδρος Ιόλας (συλλέκτης έργων τέχνης, 1907), Ντέιβιντ Λιν (Άγγλος σκηνοθέτης, 1908), Τάσσος (χαράκτης, 1914), Σιμόν Σινιορέ (Γαλλίδα ηθοποιός, 1921), Αρίθα Φράνκλιν (Αμερικανίδα τραγουδίστρια, 1942), Τζόζεφ Κάμπελ (Αμερικανός συγγραφέας, 1904), Τενεσί Ουίλιαμς (Αμερικανός δραματουργός, 1911), Ζακλίν ντε Ρομιγί (Γαλλίδα φιλόλογος, 1913), Αλφρέ ντε Βινύ (Γάλλος συγγραφέας, 1797), Μστισλάβ Ροστροπόβιτς (Ρώσος τσελίστας και διευθυντής ορχήστρας, 1927), Μαξίμ Γκόρκι (Ρώσος συγγραφέας, 1868), Μπόχουμιλ Χράμπαλ (Τσέχος συγγραφέας, 1914), Μάριο Βάργκας Λιόσα (Περουβιανός συγγραφέας, 1936), Βιτσέντζος Κορνάρος (ποιητής, 1553), Μαρσέλ Αιμέ (Γάλλος συγγραφέας, 1902), Κώστας Βίρβος (στιχουργός, 1926), Μαϊμωνίδης (Ισπανός φιλόσοφος, 1138), Φρανθίσκο Γκόγια (Ισπανός ζωγράφος και χαράκτης, 1746), Πολ Βερλέν (Γάλλος ποιητής, 1844), Βίνσεντ βαν Γκογκ (Ολλανδός ζωγράφος, 1853), Σον Ο'Κέισι (Ιρλανδός δραματουργός, 1880), Ερνστ Γκόμπριχ (Αυστριακός ιστορικός τέχνης, 1909). • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 105 ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ Το «De revolutionibus» του Κοπέρνικου Το έργο ζωής του Κοπέρνικου, «De Revolutionibus Orbium Coelestium Libri VI» («Έξι Βιβλία για τις Περιστροφές των Ουράνιων Σφαιρών») (Πρώτη έκδοση: Νυρεμβέργη 1543. Δεύτερη έκδοση: Βασιλεία 1566), υπήρξε το αποτέλεσμα δεκαετιών εργασίας. Ενσωματώνει περισσότερα από 1.000 χρόνια αστρονομικών παρατηρήσεων με διάφορους βαθμούς ακρίβειας. Περιέχει 100 σελίδες πινάκων με πάνω από 20.000 αριθμούς. Το κυρίως έργο του Κοπέρνικου άρχιζε με το γράμμα του (νεκρού πλέον) αρχιεπισκόπου Καπύης, Καρδινάλιου Νικόλαου φον Σένμπεργκ. Στη συνέχεια, σε μία μακρά εισαγωγή, ο Κοπέρνικος αφιέρωνε το έργο στον Πάπα Παύλο Γ', εξηγώντας το κίνητρό του για τη συγγραφή του έργου ως σχετιζόμενο με την αδυναμία των παλαιότερων αστρονόμων να συμφωνήσουν πάνω σε μία επαρκή θεωρία των πλανητικών κινήσεων. Σημείωνε ότι εάν το δικό του σύστημα αύξανε την ακρίβεια των αστρονομικών προβλέψεων, τότε θα επέτρεπε στην Εκκλησία να αναπτύξει ένα ακριβέστερο ημερολόγιο. Την εποχή εκείνη, είχε θεωρηθεί αναγκαία μία τροποποίηση του Ιουλιανού Ημερολογίου, κάτι που αποτελούσε έναν από τους κύριους λόγους που η Εκκλησία χρηματοδοτούσε την αστρονομική έρευνα. ΜΑΡΤΙΟΣ περασμένων ετών 3 Μαρτίου 5 Μαρτίου 1875 - Κάνει πρεμιέρα στο Παρίσι η όπερα Κάρμεν του Ζορζ Μπιζέ. 1616 - Το βιβλίο του Νικόλαου Κοπέρνικου De Revolutionibus Orbium Coelestium απαγορεύεται και εντάχθηκε στον 106 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ «Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων» (Index Librorum Prohibitorum) της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας. 1868 - Η όπερα του Αρίγκο Μπόιτο Μεφιστοφελής κάνει πρεμιέρα στη Σκάλα του Μιλάνου. 6 Μαρτίου 1992 – Ενεργοποιείται ένας ιός με το όνομα «Μιχαήλ Άγγελος» την επέτειο της γέννησης του μεγάλου αναγεννησιακού δημιουργού Μιχαήλ Άγγελου προκαλώντας ζημιές σε εκατομμύρια υπολογιστές σε όλο τον κόσμο. 8 Μαρτίου 1775 – Ένας ανώνυμος συγγραφέας, ο οποίος θεωρείται από μερικούς ότι είναι ο Τόμας Πέιν, δημοσιεύει ένα άρθρο με τίτλο Η Αφρικανική δουλεία στην Αμερική, το πρώτο άρθρο στις αμερικανικές αποικίες που κάνει έκκληση για την απελευθέρωση των σκλάβων και την κατάργηση της δουλείας. 1991 – Η πρεμιέρα του έργου New Jack City, συνοδεύεται από κύματα βίας στις ΗΠΑ κατά τα οποία σκοτώνεται ένα άτομο στη Νέα Υόρκη. Πολλοί κατηγόρησαν ότι, η βία προκλήθηκε από τις εξαιρετικά βίαιες σκηνές της ταινίας, στην οποία πρωταγωνιστούσαν ο ράπερ Άις Τι και ο Γουέσλεϊ Σνάιπς. 9 Μαρτίου 1842 - Κάνει πρεμιέρα στο Μιλάνο η τρίτη όπερα του Τζουζέπε Βέρντι, Ναμπούκο. Η επιτυχία της καθιερώνει τον Βέρντι ως έναν από τους σημαντικότερους συνθέτες όπερας της Ιταλίας. 10 Μαρτίου 1762 - Ο Γάλλος Ουγενότος Ζαν Καλάς, ο οποίος καταδικάστηκε εσφαλμένα για τη δολοφονία του γιου του, πεθαίνει μετά από βασανιστήρια. Το γεγονός ενέπνευσε τον Βολταίρο να ξεκινήσει μία εκστρατεία για τη θρησκευτική ανοχή και τη νομοθετική μεταρρύθμιση. 11 Μαρτίου 1702 - Εκδίδεται η Daily Courant, η πρώτη καθημερινή εφημερίδα της Αγγλίας. 1894 - Κάνει πρεμιέρα στο Παρίσι η όπερα Θαΐς του Ζιλ Μασνέ. 19 Μαρτίου 1895 – Οι Ογκίστ και Λουί Λιμιέρ πραγματοποιούν την πρώτη τους λήψη χρησιμοποιώντας τον πρόσφατα πατενταρισμένο κινηματογράφο. 1960 - Πραγματοποιείται μετακομιδή των οστών του Ανδρέα Κάλβου και της συζύγου του, από την Αγγλία στην Ελλάδα. 1962 - Ο Μπομπ Ντίλαν κυκλοφορεί το πρώτο του άλμπουμ, με τίτλο Bob Dylan. 20 Μαρτίου 1852 - Εκδίδεται το μυθιστόρημα Η Καλύβα του Μπαρμπα-Θωμά της Χάριετ Μπίτσερ Στόου. 1916 - Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν δημοσιεύει τη Γενική θεωρία της Σχετικότητας. 1991 - Επίσημη έναρξη λειτουργίας του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών. 24 Μαρτίου 1721 - Ο Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ αφιερώνει έξι κοντσέρτα στον μαργράβο του Βρανδεμβούργου Κρίστιαν Λούντβιχ, τα οποία αποκαλούνται σήμερα Βρανδεμβούργια Κοντσέρτα, BWV 1046–1051. 25 Μαρτίου 1811 - Η Πέρσι Σέλλεϋ αποβάλλεται από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης λόγω της έκδοσης του φυλλαδίου «Η αναγκαιότητα του Αθεϊσμού». 1821 - Παραδοσιακή ημερομηνία έναρξης της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. 1838 - Πρώτος επίσημος εορτασμός της Ελληνικής Επανάστασης του 1821. 1818 - Εκδίδεται το μυθιστόρημα Φρανκενστάιν ή ο Σύγχρονος Προμηθέας της Μαίρης Σέλλεϋ. 1924 - Στην επέτειο της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ανακηρύσσει τη Δεύτερη Ελληνική Δημοκρατία. 1851 - Λαμβάνει χώρα στη Βενετία η πρώτη παράσταση του Ριγκολέτο του Τζουζέπε Βέρντι. 1932 - Γίνονται τα αποκαλυπτήρια του μνημείου του άγνωστου στρατιώτη στην Αθήνα. 1867 - Λαμβάνει χώρα στο Παρίσι η πρώτη παράσταση του Δον Κάρλος του Τζουζέπε Βέρντι. 1954 - Κατασκευάζεται η πρώτη έγχρωμη τηλεόραση από την RCA (12 ιντσών). 13 Μαρτίου 1955 - Γερμανός αρχαιολόγος ανακαλύπτει στην Ολυμπία το καλούπι που χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή του τεράστιου αγάλματος του Ολυμπίου Διός. 1845 - Κάνει πρεμιέρα στη Λειψία το Κοντσέρτο για βιολί του Φέλιξ Μέντελσον-Μπαρτόλντι. 14 Μαρτίου 1885 - Κάνει πρεμιέρα στο Λονδίνο η όπερα Μικάντο του Άρθουρ Σάλιβαν. 16 Μαρτίου 28 Μαρτίου 1969 - Ο βραβευμένος με Νόμπελ Έλληνας ποιητής Γιώργος Σεφέρης κάνει μία διάσημη δήλωση στην Παγκόσμια Υπηρεσία του BBC αντιτιθέμενος στη χούντα των Συνταγματαρχών στην Ελλάδα. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 107 ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ Γιώργος Σεφέρης Η δήλωσή του κατά της Χούντας Στις 28 Μαρτίου 1969, ο βραβευμένος με Νόμπελ Λογοτεχνίας ὅπου ὅσες πνευματικὲς ἀξίες κατορθώσαμε νὰ κρατήσουμε ζωντανές, μὲ πόνους καὶ μὲ κόπους, πᾶνε κι αὐτὲς νὰ καταποντιστοῦν μέσα στὰ ἑλώδη στεκούμενα νερά. Δὲ θὰ μοῦ ἦταν δύσκολο νὰ καταλάβω πῶς τέτοιες ζημιὲς δὲ λογαριάζουν πάρα πολὺ γιὰ ὁρισμένους ἀνθρώπους. «Πάει καιρὸς ποὺ πῆρα τὴν ἀπόφαση νὰ κρατηθῶ ἔξω ἀπὸ τὰ πολιτικὰ τοῦ τόπου. Προσπάθησα ἄλλοτε νὰ τὸ ἐξηγήσω. Αὐτὸ δὲ σημαίνει διόλου πὼς μοῦ εἶναι ἀδιάφορη ἡ πολιτικὴ ζωή μας. Ἔτσι, ἀπὸ τὰ χρόνια ἐκεῖνα, ὡς τώρα τελευταῖα, ἔπαψα κατὰ κανόνα νὰ ἀγγίζω τέτοια θέματα· ἐξάλλου τὰ ὅσα δημοσίεψα ὡς τὶς ἀρχὲς τοῦ 1967 καὶ ἡ κατοπινὴ στάση μου – δὲν ἔχω δημοσιέψει τίποτα στὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τότε ποὺ φιμώθηκε ἡ ἐλευθερία – ἔδειχναν, μοῦ φαίνεται, ἀρκετὰ καθαρὰ τὴ σκέψη μου. »Δυστυχῶς δὲν πρόκειται μόνον γι᾿ αὐτὸ τὸν κίνδυνο. Ὅλοι πιὰ τὸ διδάχτηκαν καὶ τὸ ξέρουν πὼς στὶς δικτατορικὲς καταστάσεις ἡ ἀρχὴ μπορεῖ νὰ μοιάζει εὔκολη, ὅμως ἡ τραγωδία περιμένει ἀναπότρεπτη στὸ τέλος. Τὸ δράμα αὐτοῦ τοῦ τέλους μᾶς βασανίζει, συνειδητὰ ἢ ἀσυνείδητα, ὅπως στοὺς παμπάλαιους χοροὺς τοῦ Αἰσχύλου. Ὅσο μένει ἡ ἀνωμαλία, τόσο προχωρεῖ τὸ κακό. ποιητής Γιώργος Σεφέρης κάνει μία δήλωση στην Παγκόσμια Υπηρεσία του BBC αντιτιθέμενος στη χούντα των Συνταγματαρχών στην Ελλάδα. »Μολαταῦτα, μῆνες τώρα, αἰσθάνομαι μέσα μου καὶ γύρω μου, ὁλοένα πιὸ ἐπιτακτικά, τὸ χρέος νὰ πῶ ἕνα λόγο γιὰ τὴ σημερινὴ κατάστασή μας. Μὲ ὅλη τὴ δυνατὴ συντομία, νὰ τί θὰ ἔλεγα: »Κλείνουν δυὸ χρόνια ποὺ μᾶς ἔχει ἐπιβληθεῖ ἕνα καθεστὼς ὁλωσδιόλου ἀντίθετο μὲ τὰ ἰδεώδη γιὰ τὰ ὁποῖα πολέμησε ὁ κόσμος μας καὶ τόσο περίλαμπρα ὁ λαός μας στὸν τελευταῖο παγκόσμιο πόλεμο. Εἶναι μία κατάσταση ὑποχρεωτικῆς νάρκης, 108 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 "Εἶμαι ἕνας ἄνθρωπος χωρὶς κανένα ἀπολύτως πολιτικὸ δεσμὸ καί, μπορῶ νὰ τὸ πῶ, μιλῶ χωρὶς φόβο καὶ χωρὶς πάθος. Βλέπω μπροστά μου τὸν γκρεμὸ ὅπου μᾶς ὁδηγεῖ ἡ καταπίεση ποὺ κάλυψε τὸν τόπο. Αὐτὴ ἡ ἀνωμαλία πρέπει νὰ σταματήσει. Εἶναι ἐθνικὴ ἐπιταγή. "Τώρα ξαναγυρίζω στὴ σιωπή μου. Παρακαλῶ τὸ Θεὸ νὰ μὴ μὲ φέρει ἄλλη φορὰ σὲ παρόμοια ἀνάγκη νὰ ξαναμιλήσω". Μεγάλοι σκηνοθέτες ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ "έκριναν" τον μεγάλο Αγγελόπουλο Ο πολυβραβευμένος σκηνοθέτης μας Θόδωρος Αγγελό- πουλος και οι ταινίες του χαίρουν βαθύτατης εκτίμησης από μεγάλους σκηνοθέτες του κινηματογράφου. Ο ίδιος είχε συναντηθεί με αρκετούς από τους σπουδαίους σκηνοθέτες. Ιδού τι είχαν πει κατά καιρούς: Ο Βέρνερ Χέρτζογκ όταν είχε δει το Θίασο είχε εντυπωσιαστεί τόσο πολύ με το μεγαλείο της ταινίας που φίλησε τα πόδια του Αγγελόπουλου. Ο Εμίρ Κουστουρίτσα έπλεξε το εγκώμιο του Αγγελόπουλου, αφού τον χαρακτήρισε ως «Μεγάλη μορφή του Ευρωπαϊκού κινηματογράφου», ενώ παραδέχτηκε ότι οι ταινίες του αποτέλεσαν επιρροή για τον ίδιο. Ο Ακίρα Κουροσάβα είχε πει για τον Μεγαλέξαντρο: «Μέσα από το φακό του, ο Αγγελόπουλος κοιτάει τα πράγματα σιωπηλά. Είναι το βάρος αυτής της σιωπής και η ένταση του αμετακίνητου βλέμματος της κάμερας του Αγγελόπουλου, που κάνει τον Μεγαλέξανδρο τόσο δυνατό, που ο θεατής δεν μπορεί να αποδράσει από τη οθόνη. Αυτού του είδους η κινηματογράφηση, τόσο προσωπική και μοναδική στην ιδιαιτερότητά της, τείνει να επιστρέφει στις ρίζες του σινεμά. Αυτό ακριβώς είναι που δημιουργεί την εντύπωση της φρεσκάδας και της δύναμης. Όσο για μένα, παρακολουθώντας αυτό το φιλμ, ένιωσα βαθιά την απόλαυση του κινηματογράφου, με την πιο απόλυτη έννοια του όρου». Ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν είχε σχολιάσει επιγραμματικά το Μελισσοκόμο με τα καλύτερα λόγια: «Είδα τον 'Μελισσοκόμο' που άλλοτε θεωρούσα μια καλή ταινία. Τώρα, αντιλαμβάνομαι πως είναι ένα αριστούργημα. Είναι μια εμπειρία απίστευτα συγκλονιστική». Ο Βιμ Βέντερς είχε μιλήσει για το βλέμμα του Οδυσσέα με εξαιρετικά λόγια: «Έφυγα από τις Κάννες μαγεμένος με το Βλέμμα του Οδυσσέα. Ακόμα κι εδώ στο Τόκιο που βρίσκομαι τώρα με ακολουθεί η μαγεία. Πιστεύω ότι είναι μια ταινία που θα μείνει στην ιστορία του σινεμά». Ο Ντούσαν Μακαβέγεφ είχε εντυπωσιαστεί ιδιαίτερα από το Τοπίο στην ομίχλη .Συγκεκριμένα ανέφερε: «Πριν δω την ταινία του Αγγελόπουλου, εγώ, που έχω μεγαλώσει χωρίς πατέρα, δεν φανταζόμουν ποτέ ότι θα τον ανακάλυπτα στην εικόνα ενός δέντρου. Η τελευταία σκηνή του Τοπίου στην Ομίχλη ήταν μια αποκάλυψη για μένα. Είναι μια μοναδική, θα μπορούσε κάποιος να πει, 'Ιαπωνική' σκηνή, που με εξέπληξε, γιατί είχα πάντα στο μυαλό μου την ελληνική παράδοση αποκλειστικά συνδεδεμένη με ερείπια, βράχους και θεούς. Σε αυτήν την σκηνή είδα μια πρόκληση απέναντι σε κάθε αναστολή και εξουσία. Γι’ αυτό θα χρησιμοποιούσα τα λόγια του Μπέργκμαν για να πω ότι ο στόχος του σινεμά είναι να φέρει πάλι το όνειρο πίσω στη ζωή μας, βοηθώντας μας έτσι να αντιμετωπίζουμε τις δυσκολίες της ζωής.» Ο Γουίλιαμ Φρίντκιν είχε πει ότι επηρεάστηκε πολύ από το κινηματογραφικό του ύφος . Ο Μανουέλ ντε Ολιβέιρα τον εκτιμούσε βαθύτατα και τον αποκαλούσε «ποιητή». Κάποτε είχε γνωρίσει τον Μικελάντζελο Αντονιόνι, τον οποίο θαύμαζε απεριόριστα. Μια φορά είχε έρθει άρρωστος για να δει το Το μετέωρο βήμα του πελαργού και δάκρυσε σε μία από τις σκηνές. Είχε γνωριστεί με τον Φεντερίκο Φελίνι, ο οποίος του έσφιξε το χέρι και του αποκρίθηκε «Έλπιζα ότι θα ήσασταν λιγότερο νέος». Υπήρξε συγκάτοικος με τον Αντρέι από ένα ταξίδι του στη Ρώμη. • Μάρτιος 2024 Ταρκόφσκι, μετά από •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 109 ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ Κάτι για τον Μαξίμ Γκόρκι Από το 1906 έως το 1913, ο Γκόρκι έζησε στο νησί Κάπρι στη νότια Ιταλία, εν μέρει για λόγους υγείας και εν μέρει για να ξεφύγει από την όλο και πιο καταπιεστική ατμόσφαιρα στη Ρωσία. Συνέχισε να υποστηρίζει το έργο της ρωσικής σοσιαλδημοκρατίας, ιδιαίτερα των Μπολσεβίκων και κάλεσε τον Ανατόλι Λουνατσάρσκι να μείνει μαζί του στο Κάπρι. Οι δύο άνδρες είχαν εργαστεί μαζί στο Literaturny Raspad που εμφανίστηκε το 1908. Ήταν κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου που ο Γκόρκι, μαζί με τους Λουνατσάρσκι, Μπογκντάνοφ και Βλαντιμίρ Μπαζάροφ ανέπτυξαν την ιδέα μιας Εγκυκλοπαίδειας της Ρωσικής Ιστορίας ως σοσιαλιστική εκδοχή της Εγκυκλοπαίδειας του Ντιντερό. Το 1906, ο Μαξίμ Γκόρκι επισκέφτηκε τη Νέα Υόρκη μετά από πρόσκληση του Μαρκ Τουέιν και άλλων συγγραφέων. Μια πρόσκληση στον Λευκό Οίκο από τον Πρόεδρο Θίοντορ Ρούσβελτ αποσύρθηκε, αφού ο New York World ανέφερε ότι η γυναίκα που συνόδευε τον Γκόρκι δεν ήταν η σύζυγός του. Αφού αποκαλύφθηκε αυτό, όλα τα ξενοδοχεία στο Μανχάταν αρνήθηκαν να στεγάσουν το ζευγάρι και έπρεπε να μείνουν σε ένα 110 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 διαμέρισμα στο Staten Island. Κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψής του στην Ελβετία, ο Γκόρκι συνάντησε τον Λένιν, τον οποίο κατηγόρησε ότι ξόδεψε υπερβολικό χρόνο διαφωνώντας με άλλους επαναστάτες, γράφοντας: "Έμοιαζε απαίσιος. Ακόμη και η γλώσσα του φαινόταν να έχει γίνει γκρίζα". Παρά τον αθεϊσμό του, ο Γκόρκι δεν ήταν υλιστής. Το πιο αμφιλεγόμενο είναι ότι διατύπωσε, μαζί με μερικούς άλλους άτακτους μπολσεβίκους, μια φιλοσοφία που ονόμασε «Κτήριο του Θεού», που προσπαθούσε να ανακτήσει τη δύναμη του μύθου για την επανάσταση και να δημιουργήσει τον θρησκευτικό αθεϊσμό, που τοποθετούσε τη συλλογική ανθρωπότητα εκεί που ο Θεός βρισκόταν και ήταν εμποτισμένος με πάθος, κατάπληξη, ηθική βεβαιότητα και την υπόσχεση της απελευθέρωσης από το κακό, τα βάσανα, ακόμη και τον θάνατο. Αν και το «Κτήριο του Θεού» γελοιοποιήθηκε από τον Λένιν, ο Γκόρκι διατήρησε την πεποίθησή του ότι ο «πολιτισμός» -η ηθική και πνευματική επίγνωση της αξίας και των δυνατοτήτων του ανθρώπινου εαυτούθα ήταν πιο κρίσιμος για την επιτυχία της επανάστασης από τις πολιτικές ή οικονομικές ρυθμίσεις. ΤΑ ΠΕΡΑΣΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ Η Ζακλίν ντε Ρομιγί αγάπησε την Ελλάδα Έγινε διδάκτωρ γραμμάτων στο Πανεπιστήμιο του Παρισιού το 1947. Η διδακτορική της διατριβή, μια «αριστική» αντιμετώπιση του αθηναϊκού ιμπεριαλισμού στον Θουκυδίδη, δημοσιεύτηκε ως Thucydide et l'imperialisme athénien και στη συνέχεια μεταφράστηκε στα αγγλικά ως Thucydides and Athenian Imperialism. Αφού ήταν δασκάλα, έγινε καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Λιλ και στη συνέχεια στη Σορβόννη, μεταξύ 1957 και 1973. Αργότερα προήχθη στην έδρα της Ελληνικής και στην ανάπτυξη της ηθικής και πολιτικής σκέψης στο Collège de France – η πρώτη γυναίκα που προτάθηκε σε αυτό το αναγνωρισμένο ίδρυμα. Το 1988, ήταν η δεύτερη γυναίκα (μετά τη Marguerite Yourcenar) που μπήκε στη Γαλλική Ακαδημία, στην έδρα την οποία κατείχε προηγουμένως ο André Roussin. Δημοσίευσε δεκάδες έργα για την ελληνική φιλοσοφία, τη γλώσσα και τη λογοτεχνία, αλλά το πάθος της ήταν ο Θουκυδίδης, ο ιστορικός του Πελοποννησιακού πολέμου. Έξω από τον ακαδημαϊκό χώρο ήταν περισσότερο γνωστή στο γαλλικό κοινό για τις περιοδείες που έκανε σε γαλλικά σχολεία και έκανε ομιλίες για τον πολιτισμό των αρχαίων Ελλήνων. Με θέρμη υπερασπίστηκε τη διδασκαλία των ανθρωπιστικών επιστημών στα γαλλικά σχολεία, πιστεύοντας ότι η κατανόηση των κλασικών ήταν απαραίτητη για την κατανόηση της δημοκρατίας, της ελευθερίας του ατόμου και της αρετής της ανεκτικότητας. Το 1984 δημοσίευσε το L'Enseignement en détresse, ένα βιβλίο για την πτώση των προτύπων στα γαλλικά σχολεία. Η θέση της στη Γαλλική Ακαδημία της έδωσε τη δυνατότητα να υπερασπιστεί τις κλασικές γλώσσες και τη λογοτεχνική κουλτούρα, η οποία, όπως είπε, «μπορεί κάλλιστα να κινδυνεύει όπως η πανίδα των ωκεανών ή το νερό των ποταμών μας». Τρομοκρατήθηκε από την ψηφοφορία του 1988 για την απλοποίηση πτυχών της γαλλικής γλώσσας στα δημοτικά σχολεία και το 1992 ίδρυσε μια Ένωση για την υπεράσπιση των λογοτεχνικών σπουδών. Το 1995 απέκτησε την ελληνική υπηκοότητα και το 2000 ανακηρύχθηκε Πρέσβειρα του Ελληνισμού από την ελληνική κυβέρνηση. Πέθανε σε ηλικία 97 ετών. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 111 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Η απόφαση Franz Kafka Ηταν ένα κυριακάτικο πρωινό, μιας ομορφότατης άνοιξης. Ο Γκέορκ Μπέντεμαν, ένας εμπορευόμενος νέος, βρισκόταν αυτή τη στιγμή στην κάμαρά του, στο πρώτο πάτωμα, σ’ ένα από κείνα τα χαμηλόσπιτα, τα χτισμένα μ’ αλαφριά υλικά, που πολύ παράλλαζαν στο ύψος ή στο χρωματισμό, και που η μακρουλή τους σειρά ξεδιπλώνονταν πλάι στο ποτάμι. Μόλις είχε τελειώσει ένα γράμμα για κάποιο παιδικό φίλο του ξενιτεμένο. 112 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ Τ ο έκλεισε αργά-αργά κι έπειτα, με τον αγκώνα του ακουμπισμένο στο τραπέζι, βάλθηκε να κοιτάζει απ’ το παράθυρο τον ποταμό, τη γέφυρα και τους κυματισμούς αντίπερα του χωραφιού, που τυλιγότανε μέσα σ’ αχνοπράσινο χρώμα. Συλλογιόταν τη μοίρα αυτού του φίλου που, αποκαμωμένος να βολοδέρνει στον τόπο του, δραπέτευσε, μ’ όλη τη σημασία, για τη Ρωσία, τώρα και πολλά χρόνια. Ο φίλος αυτός ανακατευόταν στην Πετρούπολη μ’ ένα μαγαζί, που ξεκίνησε πολύ καλά, μα σήμερα, από τα παράπονα που έκανε κάθε που γύριζε, όλο και πιο σπάνια άλλωστε, φαινόταν να ’χε από καιρό ξεπέσει. Άδικα λοιπόν έρεβε στην ξενιτιά. Το μακρύ ρούσικο γένι του δεν κατάφερνε να κρύψει το θώρι του· όλοι το καλοξέραν από τα παιδικάτα του και το κίτρινο χρώμα του έδειχνε μιαν αρρώστια που τραβούσε κανονικά το δρόμο της. Πέρασαν κιόλας πάνω από τρία χρόνια χωρίς πατήσει στον τόπο του, πράγμα που αυτός το εξηγούσε με την αβεβαιότητα της πολιτικής ζωής στη Ρωσία – αβεβαιότητα, που, κάτω κάτω απ’ αυτές τις συνθήκες, θ’ απαγόρευε και την παραμικρή απουσία σ’ έναν ασήμαντο εμπορευόμενο, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες άλλοι Ρώσοι γύριζαν τον κόσμο μ’ όλη τους την ησυχία. Με την παροικία των συμπατριωτών του δεν είχε, καθώς έλεγε, σχέσεις πραγματικές και καμιά, πες, επικοινωνία με τους ντόπιους. Φαινόταν λοιπόν ότι ετοίμαζε μιαν οριστική απομόνωσή του. Μα ο Γκέορκ, είχε ριχτεί στη δουλειά του, όπως και σε πολλά άλλα πράγματα, πολύ πιο αποφασιστικά. Ίσως, όσο ζούσε ακόμα η μητέρα, ο πατέρας του – που δεν παραδεχόταν παρά μόνο τις δικές του ιδέες στη διεύθυνση της δουλειάς – είχε πάντα εμποδίσει το γιο του να ενεργήσει αληθινά μόνος του. Ίσως ακόμα, από τότε που έμεινε χήρος, δίχως πάντως να πάψει να ενδιαφέρεται για το εμπόριο, είχε περισσότερο κλειστεί στον εαυτό του, ίσως – κι αυτό ήταν πολύ πιθανό – οι ευνοϊκές περιστάσεις να είχαν πολλαπλασιαστεί. Πάντως, αυτά τα δυο χρόνια, η επιχείρηση εξελίχτηκε κατά τρόπο που κανείς δε θα περίμενε. Χρειάστηκε να διπλασιαστεί το προσωπικό. Οι δουλειές πενταπλασιάστηκαν και σίγουρα τα πράγματα θα καλυτέρευαν, παραπέρα, ακόμα. Τι να γράψει κανείς σ’ έναν τέτοιον άνθρωπο, έτσι που είχε αποτύχει φανερά και που θα μπορούσε, ίσως, να τον λυπηθεί όχι όμως και να τον βοηθήσει; Μήπως θα ’πρεπε να τον συμβουλέψει να ξαναγυρίσει στον τόπο του, να ξαναφέρει πάλι εδώ τη ζωή του, να συνδεθεί πάλι με τους παλιούς του γνώριμους – που δεν ήτανε δα και δύσκολο – και για τ’ άλλα να βασιστεί στη βοήθεια των φίλων του. Μα θα ’ταν σα να του έλεγες καθαράκαθαρά και μ’ έναν τρόπο που τόσο περισσότερο θα τον πλήγωνε, όσο περισσότερες επιφυλάξεις θα είχε εκείνος, ότι όλες οι προσπάθειές του ναυάγησαν ώς τώρα, ότι θα ’πρεπε να τ’ αφήσει όλα να γυρίσει στον τόπο του και να βλέπει τους άλλους να τον εξετάζουν με μεγάλα σαστισμένα μάτια, σαν άνθρωπο που γύρισε πίσω για πάντα. Πως μόνο οι φίλοι του καταλάβαιναν τη ζωή κι ότι δεν ήταν παρά ένα γερασμένο παιδί που θα ’πρεπε ν’ αφήσει να τον οδηγήσουν οι σύντροφοί του που μείνανε στον τόπο. Και μήπως θα ’ταν κανείς σίγουρος πως όλη αυτή η λύπη που θα του δίνανε, θα ’φερνε κάποιο αποτέλεσμα; Ίσως δε θα κατόρθωναν να τον κάνουν να γυρίσει – δεν έλεγε ο ίδιος πως δεν καταλάβαινε πια τίποτε απ’ ό,τι γινόταν στον τόπο τους; Και τότε θα ’μενε πάλι στην εξορία του, πικραμένος από τις συμβουλές κι απομονωμένος ακόμα περισσότερο από τους φίλους του. Κι αν έκανε πραγματικά αυτό που του λέγαν κ’ ύστερα τσακιζότανε – χωρίς οι άλλοι, βέβαια, να το θέλουνε, μα έτσι από το δρόμο που θα ’παιρναν τα πράματα – αν δεν κατάφερνε να ταιριάξει με τους φίλους του, μα ούτε και να συνηθίσει δίχως αυτούς, αν υπόφερε απ’ την ταπείνωσή του κι έχανε πραγματικά στο μέλλον και πατρίδα και φίλους; Δε θα ’ταν πολύ καλύτερα να ’μενε στην ξενιτιά όπως ήταν; Οι περιστάσεις αφήναν να πιστέψει κανείς πως αληθινά θα πετύχαινε εδώ πέρα; Οι λόγοι αυτοί κάναν αδύνατη – σ’ όποιον θα ’θελε να εξακολουθήσει την αλληλογραφία του – κάθε σοβαρή συμβουλή που δε θα δίσταζε να δώσει ακόμα και στους πιο μακρινούς του φίλους. Όμως στα τρία αυτά τελευταία χρόνια; η κατάσταση παρουσιάζονταν πολύ αλλαγμένη για τον Γκέορκ. Ο φίλος της Ρωσίας έμαθε το θάνατο της μητέρας του Γκέορκ, που είχε συμβεί κάπου εδώ και δυο χρόνια… Από τότες ο νέος ζούσε μαζί με το γέρο πατέρα του. Ο άλλος έστειλε τα συλλυπητήριά του με μια ψυχρότητα που δε θα μπορούσε να εξηγηθεί παρά από τ’ ότι ένα πένθος χανόταν, όπως τόσα, στην ξενιτιά. Ο φίλος όμως ούτε μυρίστηκε απ’ αυτές τις αλλαγές. Άλλον καιρό – κ’ η τελευταία φορά ήταν στο γράμμα με τα συλλυπητήρια – ήθελε να πείσει τον Γκέορκ να πάει στη Ρωσία, εξηγώντας λεπτομερειακά τις ελπίδες που έδινε η Πετρούπολη, ειδικά στον εμπορικό κλάδο τού φίλου του. Μα οι αριθμοί, που είχε δώσει, σβήνανε μπροστά στο πλάτος που ανοίχτηκε το εμπόριο του Γκέορκ. Κι αυτός, μη έχοντας ποτέ ανακοινώσει στον εξόριστο τις εμπορικές επιτυχίες του, δε μπορούσε να του τις αναφέρει τώρα ξαφνικά, δίχως τον κίνδυνο να φανεί αλλόκοτος κάπως. Θεωρούσε, λοιπόν, αρκετό να του γράφει ασήμαντα περιστατικά, έτσι άταχτα καθώς, όταν τα σκέφτεται κανείς μιαν ήρεμη Κυριακή, συνωστίζονται στο μυαλό του. Ο μόνος του σκοπός ήταν να κρατήσει ζωντανή στο μυαλό του φίλου την ιδέα που εκείνος είχε σχηματίσει για την πόλη που γεννήθηκε, έτσι καθώς την είχε ταχτοποιήσει μέσα του, από τότε που έφυγε. Συνέβηκε λοιπόν στον Γκέορκ ν’ αναγγείλει τρεις φορές, σε γράμματα, που γράφτηκαν σ’ αρκετά αραιά διαστήματα, τους αρραβώνες κάποιου χωρίς σημασία με μια κοπέλα. Και ο φίλος, δίχως να υπάρχει στον Γκέορκ τέτοια πρόθεση, άρχισε να ενδιαφέρεται πραγματικά γι’ αυτούς τους παράξενους αρραβώνες. Για τον Γκέορκ ήταν πολύ καλύτερο να του γράφει τέτοια πράγματα, παρά να του ομολογήσει ότι κι ο ίδιος αρραβωνιάστηκε, • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 113 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ πριν από ένα μήνα, με μια κοπέλα που τη λέγανε Φρίντα Μπράντεφελντ, κόρη μιας πολύ εύπορης οικογένειας. Μιλούσε πολύ συχνά με την αρραβωνιαστικιά του γι’ αυτόν το φίλο κι για την παράξενη αλληλογραφία τους. - “Δε θα ’ρθει, λοιπόν, στο γάμο μας!” έλεγε αυτή· “όμως έχω το δικαίωμα να γνωρίσω όλους τους φίλους σου!” - “Δε θέλω να σ’ ενοχλήσω” αποκρίνονταν ο Γκέορκ, “κατάλαβέ με· αν του ’γραφα θα ’ρχόταν δίχως άλλο, έτσι εγώ πιστεύω, μα θα ’νιωθε άσχημα και μειωμένος. Ίσως ακόμα να με ζήλευε και θα ξανάφευγε ύστερα μόνος, πικραμένος, κι ανήμπορος πια, για πάντα, να διώξει αυτή την πίκρα. Ολομόναχος… Ξέρεις τι θα πει αυτό το πράγμα;” - “Έστω, όμως δε θα μάθει απ’ αλλού το γάμο μας;” - “Πολύ πιθανό, δε μπορώ να τον εμποδίσω, μα με τον τρόπο που ζει μου φαίνεται πολύ δύσκολο”. - “Γκέορκ, αν όλοι οι φίλοι σου είναι έτσι, δε θα ’πρεπε ν’ αρραβωνιαστείς”. - “Ναι, ήταν λάθος και των δυο μας, μα ούτε τώρα ακόμα δε θα ’θελα να τ’ αλλάξω”. Κι όταν, λαχανιασμένη απ’ τα φιλιά του, έλεγε ακόμα: - “Κατά βάθος, μια φορά, αυτό με πληγώνει”, αυτός εύρισκε πως ήταν πολύ φυσικό να τα γράψει όλα του φίλου του. “Έτσι είμαι καμωμένος και πρέπει να με παίρνει όπως είμαι” συλλογιόταν. “Δε μπορώ να προσαρμοστώ πιο πολύ στο χαραχτήρα του”. Κι αλήθεια, σ’ ένα μεγάλο γράμμα που το ’γραψε αυτό το κυριακάτικο πρωινό, του ανάγγειλε τους αρραβώνες του, μ’ αυτά τα λόγια: “Κράτησα το πιο μεγάλο νέο για το τέλος. Αρραβωνιάστηκε με τη δεσποινίδα Φρίντα Μπράντεφελντ, κόρη καλής οικογένειας, που εγκαταστάθηκε εδωπέρα πολύ μετά την αναχώρησή σου. Έτσι δε θα μπορούσες να τη γνωρίζεις. Σε πρώτη ευκαιρία θα σου μιλήσω περισσότερο γι’ αυτήν. Για σήμερα, ξέρε μόνο πως είμαι πολύ ευτυχισμένος και πως τίποτα δε θ’ αλλάξει τις σχέσεις μας, μόνο που τώρα θα ’χεις ένα φίλο ευτυχισμένο αντί απλώς ένα φίλο. Εξόν απ’ αυτό θα βρεις στο πρόσωπο της μνηστής μου, που σου στέλνει τους χαιρετισμούς της, και θα σου γράψει προσεχώς και μόνη της, μιαν ειλικρινή φίλη, πράγμα που δεν πρέπει να το περιφρονεί ένας εργένης. Ξέρω πως πολλοί λόγοι σ’ εμποδίζουν να ’ρθείς να μας δεις. Μα ο γάμος μου δε θα ’ταν μια πραγματική ευκαιρία να παραμερίσεις αυτά τα εμπόδια; Όπως και να ’ναι, μην ενοχληθείς και κάνε όπως νομίζεις”. Με το γράμμα αυτό στο χέρι, ο Γκέορκ, έμεινε πολλή ώρα καθισμένος στο γραφείο του και με το πρόσωπο γυρισμένο στο παράθυρο. Μόλις αποκρίθηκε, μ’ ένα μακρινό χαμόγελο, σ’ ένα φίλο, που περνώντας στο δρόμο τον είχε χαιρετήσει. Τέλος, έβαλε το γράμμα στην τσέπη του και κόβοντας ένα μικρό διάδρομο τράβηξε για την κάμαρα που έμενε ο πατέρας του κι όπου είχε μήνες να μπει. Μα και ποια ανάγκη να πηγαίνει εκεί, μια κι έβλεπε τον πατέρα του στο μαγαζί κάθε μέρα; Γευματίζανε μαζί σ’ ένα εστιατόριο. Το βράδυ ο καθένας έκανε ό,τι ήθελε· περνούσαν ωστόσο λίγες στιγμές μαζί, ύστερα από το δείπνο, διαβάζοντας τις εφημερίδες τους στο κοινό δωμάτιο, όταν βέβαια ο Γκέορκ – κι αυτή ήταν η πιο συνηθισμένη περίπτωση – δεν έμενε έξω με φίλους του ή, τώρα, δεν έβλεπε την αρραβωνιαστικιά του. Του παραξενοφάνηκε σαν είδε πόσο σκοτεινό ήταν το δωμάτιο του πατέρα του, ακόμα και μέσα σ’ αυτό το ηλιόλουστο πρω114 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 ινό. Ο μεγάλος τοίχος, λοιπόν, που υψωνόταν απ’ την άλλη μεριά της μικρής αυλής, έριχνε ένα τέτοιον ίσκιο! Ο πατέρας ήταν καθισμένος κοντά στο παράθυρο, σε μια γωνιά στολισμένη μ’ αναμνηστικά της πεθαμένης μητέρας και διάβαζε την εφημερίδα κρατώντας την κάπως μακριά για να βοηθάει τα πρεσβυωπικά του μάτια. Πάνω στο τραπέζι ήτανε τ’ απομεινάρια από το πρόγευμά του, που δε φαίνεται να το ’χε πολυπειράξει. - Ε! Γκέορκ, είπε προχωρώντας αμέσως προς το γιο του. Η βαριά του ρόμπα άνοιξε καθώς περπατούσε και κυμάτισε γύρω του. “Ο πατέρας μου είναι ακόμα ένας γίγαντας”, σκέφτηκε ο Γκέορκ. - Είναι ανυπόφορα σκοτεινά, είπε έπειτα. - Ναι, είναι σκοτεινά, αποκρίθηκε ο πατέρας. - Έχεις κλείσει και το παράθυρο; - Ναι, προτιμώ έτσι. - Κάνει ζέστη έξω, είπε ο Γκέορκ, σα να συνέχιζε την κουβέντα του και κάθισε. Ο πατέρας σήκωσε το δίσκο με το πρόγευμα και τον έβαλε πάνω σ’ ένα έπιπλο. - Θα ’θελα να σου πω, εξακολούθησε ο Γκέορκ, παρακολουθώντας μ’ ένα ύφος χαμένο τα κινήματα του γέρου, ότι τελικά κατέληξα ν’ αναγγείλω τους αρραβώνες μου στην Πετρούπολη. Τράβηξε λίγο το γράμμα έξω απ’ την τσέπη του κ’ ύστερα το άφησε να ξαναπέσει. - Στην Πετρούπολη; ρώτησε ο πατέρας. - Στο φίλο μου! Είπε ο Γκέορκ γυρεύοντας τα μάτια του πατέρα του. “Στο μαγαζί όμως, είναι ολωσδιόλου, διαφορετικός”, συλλογιόταν. “Πόσο άνετα κάθεται εδώ! Για δες πώς σταυρώνει τα χέρια!” - Ναι, στο φίλο σου, είπε ο πατέρας τονίζοντας. - Ξέρεις καλά πατέρα πως στην αρχή δεν ήθελα να του γράψω για τους αρραβώνες μου. Από λεπτότητα. Όχι για άλλους λόγους. Τον ξέρεις κι εσύ πόσο δύσκολος είναι. Έλεγα μέσα μου ότι μπορούσε να μάθει τους αρραβώνες μου από άλλους, πράγμα πολύ απίθανο με τη ζωή που κάνει – αυτό μου ήταν αδύνατο να το εμποδίσω – αλλ’ από μένα δεν έπρεπε να μάθει τίποτα. - Και τώρα άλλαξες γνώμη; ρώτησε ο πατέρας, τοποθετώντας τη μεγάλη του εφημερίδα στο πρεβάζι του παράθυρου και πάνω στην εφημερίδα τα γυαλιά του που τα σκέπασε με το χέρι του. - Ναι, τώρα άλλαξα γνώμη. Αν είναι πραγματικά φίλος μου, είπα, πρέπει αν τον ευχαριστήσουν οι αρραβώνες μου. Και γι’ αυτό δε δίστασα πια να τους αναγγείλω. Αλλά πριν ρίξω το γράμμα στο κουτί θέλησα να σου το πω να το ξέρεις. ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ - Γκέορκ, είπε ο πατέρας πλαταίνοντας το ξεδοντιασμένο στόμα του, άκουσέ με. Ήρθες να με βρεις γι’ αυτή την υπόθεση και να τη συζητήσεις μαζί μου; Αυτό σε τιμάει ασφαλώς. Όμως μονάχα αυτό δεν είναι τίποτα, είναι χειρότερο από τίποτα, αν δε θελήσεις να μου πεις τώρα όλη την αλήθεια. Δε θα ’θελα να ξεσκαλίσω πράγματα που δε θα ’χαν το λόγο τους αυτή τη στιγμή. Από τότε που πέθανε η αγαπημένη μας μητέρα, γίναν μερικά πράγματα που δεν ήταν σωστά. Ίσως, γρήγορα θα ’ρθει η ώρα να μιλήσουμε και γι’ αυτά, ακόμα πιο γρήγορα ίσως κι απ’ όσο φανταζόμαστε. Στις δουλειές πολλά μου διαφεύγουν, ίσως να μη μου τα κρύβουν – δε θέλω καθόλου να ισχυριστώ ότι μου τα κρύβουν, – αλλά δεν έχω πια δύναμη αρκετή, η μνήμη μου λιγοστεύει. Το μάτι μου δε μπορεί πια να τα παίρνει όλα. Αυτό, πρώτα-πρώτα, οφείλεται στην ίδια τη φύση, έπειτα στο θάνατο της αγαπημένης μας μητέρας που με τσάκισε πολύ περισσότερο απ’ όσο εσένα. Μα αφού μιλάμε τούτη τη στιγμή γι’ αυτό το ζήτημα, σε παρακαλώ, Γκέορκ, να μη με κοροϊδεύεις. Ήταν ένα αστείο σου, ε, δεν αξίζει τον κόπο να γίνεται πια κουβέντα. Άσε τα παραμύθια. Έχεις αληθινά αυτό το φίλο στην Πετρούπολη; Ο Γκέορκ σηκώθηκε γεμάτος αμηχανία. - Ας αφήσουμε τους φίλους μου, είπε. Χίλιοι φίλοι δε μπορούν ν’ αντικαταστήσουν ένα πατέρα. Ξέρεις τι νομίζω; Δε φροντίζεις αρκετά τον εαυτό σου. Η ηλικία έχει τις απαιτήσεις της. Μου είσαι απαραίτητος στη δουλειά, αυτό το ξέρεις πολύ καλά. Αν όμως το εμπόριο θ’ απειλούσε την υγεία σου, αύριο κιόλας θα το σταματούσα. Αυτό πια δε μπορεί να εξακολουθήσει. Πρέπει ν’ αλλάξουμε τον τρόπο της ζωής σου. Και ριζικά. Είσαι βουτηγμένος στο σκοτάδι δω μέσα, ενώ στην άλλη κάμαρα θα είχες φως. Τραγανίζεις τρία ψίχουλα από το πρόγευμά σου αντί να τρέφεσαι αληθινά. Μένεις με κλειστό παράθυρο ενώ ο αέρας θα σου έκανε τόσο καλό! Όχι, πατέρα, θα φωνάξω το γιατρό και θ’ ακολουθήσουμε τις οδηγίες του. Θ’ αλλάξουμε δωμάτιο. Θα πας να μείνεις στο μπροστινό κι εγώ θα ’ρθώ εδώ πέρα. Δε θ’ αλλάξεις τις συνήθειές σου, θα σου φέρουμε όλα σου τα πράγματα. Μα, υπάρχει καιρός γι’ αυτά, για την ώρα ξαπλώσου λίγο, έχεις απόλυτη ανάγκη από ανάπαυση. Έλα, θα σε βοηθήσω να γδυθείς, θα δεις που θα τα καταφέρω. Εξόν αν θέλεις να πας από τώρα στη μπροστινή κάμαρα· θα πάρεις προσωρινά το κρεβάτι μου. Αυτό θα ’ταν και το πιο λογικό. Ο Γκέορκ στεκόταν πλάι στον πατέρα του, που είχε αφήσει να ξαναπέσει πάνω στο στήθος του τ’ άσπρο του κεφάλι με τ’ ακατάστατα μαλλιά του. - Γκέορκ, είπε ο πατέρας με σιγανή φωνή και δίχως να κάνει την παραμικρή κίνηση. Ο Γκέορκ γονάτισε αμέσως στο πλευρό του πατέρα του. Είδε στο κουρασμένο πρόσωπο, τις μεγαλωμένες κόρες στην άκρη των ματιών, που γυρίζανε κατ’ απάνω του. - Δεν έχεις φίλο στην Πετρούπολη. Ήσουνα ένας χωρατατζής πάντα και δεν μπορούσες να κρατηθείς ούτε μπροστά μου ακόμα. Πώς μπορεί να έχεις φίλο εκεί κάτου; Μου είναι δύσκολο να το πιστέψω! - Μα θυμήσου, πατέρα, είπε ο Γκέορκ. Τον σήκωσε, τον έστησε όρθιο κι ενώ ο πατέρας στεκόταν – πολύ αδύναμα – στα πόδια του, του έβγαλε τη ρόμπα του. - Σε λίγο θα κλείσουν τρία χρόνια από τότε που αυτός ο φίλος ήρθε να μας δει. Θυμάμαι ακόμα πως δε σου άρεσε καθόλου. Τουλάχιστο δυο φορές τον αποδοκίμασα μπροστά σου, παρ’ όλο που ήταν μαζί μου, στο δωμάτιό μου. Καταλάβαινα πολύ καλά την αποστροφή σου γι’ αυτόν. Έχει τις παραξενιές του. Όμως, ύστερα τα πήγατε μαζί πολύ καλά. Ήμουνα τόσο περήφανος βλέποντας πως τον άκουγες, πως συμφωνούσες μ’ αυτά που έλεγε, πως τον ρωτούσες! Αν σκεφτείς κι εσύ, θα το θυμηθείς. Διηγόταν αφάνταστες ιστορίες για τη ρωσική επανάσταση. Αυτή, λόγου χάρη, του ταξιδιού του στο Κίεβο, για τον παπά που είχε δει σ’ ένα μπαλκόνι απάνου, σε μια αναταραχή, να χαράζει στην απαλάμη του ένα μεγάλο ματωμένο σταυρό, να κουνάει αυτό το χέρι και να φωνάζει στο πλήθος. Εσύ ο ίδιος διηγήθηκες πολλές φορές αυτή την ιστορία. Στο μεταξύ είχε καταφέρει να ξανακαθίσει τον πατέρα του και να του βγάλει προσεχτικά τις κάλτσες καθώς και το πλεχτό σώβρακο που φορούσε πάνω από ένα άλλο μπαμπακερό. Βλέποντας αυτό το ρούχο, που δεν ήταν πολύ καθαρό, κατηγόρησε τον εαυτό του πως παραμέλησε τον πατέρα του. Δεν είχε ακόμα μιλήσει καθαρά με την αρραβωνιαστικιά του για το πώς θα κανονίζαν μελλοντικά το γέρο, μα είχαν σιωπηρά παραδεχτεί ότι θα ’μενε μονάχος στο παλιό σπίτι. Τώρα αποφάσισε ξαφνικά κι αμεταγύριστα να πάρει μαζί του τον πατέρα του στο νέο νοικοκυριό. Του φαινόταν μάλιστα, σαν εξέταζε καλύτερα την κατάσταση, πως η περιποίηση που θα του έκανε, κινδύνευε να φτάσει πολύ αργά. Πήρε τον πατέρα του στην αγκαλιά και τον έφερε στο κρεβάτι. Ένιωσε ένα συναίσθημα τρόμου όταν παρατήρησε πως αυτά τα λίγα βήματα που κράτησε η μεταφορά, ο πατέρας γερμένος πάνω στο στήθος του, έπαιζε με την καδένα του ρολογιού του. Δε μπόρεσε να τον πλαγιάσει αμέσως, τόσο σφιχτά είχε αρπαχτεί ο γέρος απ’ αυτή την καδένα. Μόλις όμως μπήκε στο κρεβάτι, όλα φάνηκαν πως πήγαιναν μια χαρά. Σκεπάστηκε μόνος του και νοιάστηκε, μάλιστα, να σύρει καλά την κουβέρτα πάνω απ’ τους ώμους του. Έπειτα σήκωσε τα μάτια πάνω στον Γκέορκ δίχως την παραμικρή κακία. - Ε, τώρα δεν τον θυμάσαι; ρώτησε ο Γκέορκ δίνοντάς του κουράγιο μ’ ένα κούνημα του κεφαλιού του. - Είμαι καλά σκεπασμένος; ρώτησε ο πατέρας, σα να μη μπορούσε να δει αν τα πόδια του ήταν καλοσκεπασμένα. - Είσαι καλά λοιπόν στο κρεβάτι, είπε ο Γκέορκ, χώνοντας τα σκεπάσματα γύρω-γύρω, κάτω απ’ το στρώμα. - Είμαι καλά σκεπασμένος; ρώτησε πάλι ο πατέρας. Είχε ένα ύφος σα να περίμενε την απόκριση με πολύ μεγάλη προσοχή. - Ησύχασε, είσαι καλά σκεπασμένος. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 115 ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ - Όχι, φώναξε ο πατέρας πριν ακόμα καλά-καλά τελειώσει η απάντηση, και τίναξε την κουβέρτα με μια τέτοια δύναμη που πλατάγισε μια στιγμή, ολάκερη ξεδιπλωμένη. Έπειτα σηκώθηκε ολόρθος στο κρεβάτι. Ακουμπούσε μοναχά με το ένα χέρι στο ταβάνι. - Ήθελες να με σκεπάσεις, χαμένε, το ξέρω, μα ακόμα δεν ήρθε η ώρα να σκεπαστώ. Ίσως αυτές να ’ναι οι τελευταίες μου δυνάμεις, όμως φτάνουν για σένα, ίσως κιόλας να ’ναι περισσότερες απ’ όσες χρειάζονται. Τον ξέρω καλά το φίλο σου. Θα ’ταν ένας γιος όπως τον επιθυμούσε η καρδιά μου. Γι’ αυτό τον κορόιδευες όλα αυτά χρόνια. Για τι άλλο. Νομίζεις πως δεν τον έκλαψα; Γι’ αυτό μού αμπαρώνεσαι στο γραφείο σου και κανείς δεν πρέπει να σ’ ενοχλήσει, (ο κύριος είναι απασχολημένος!) για να μπορείς να στέλνεις στη Ρωσία τα βρωμερά σου γράμματα. Μα ευτυχώς δεν είναι ανάγκη να μάθει κανείς έναν πατέρα να βλέπει μέσα στην καρδιά του γιου του! Όταν νόμισε πως έριξε κάτω τον πατέρα του, ότι τον έριξε κάτω τόσο καλά που θα μπορούσε να κάτσει απάνω του με τα πισινά του, δίχως αυτός να μπορεί να κάνει την παραμικρή κίνηση, ο κύριος γιος μου αποφάσισε να παντρευτεί! Ο Γκέορκ σήκωσε τα μάτια πάνω στον πατέρα του. Θα ’λεγε κανείς ένα σκιάχτρο. Ο φίλος της Πετρούπολης, που ο πατέρας τον αναγνώριζε ξαφνικά τόσο καλά, τον συγκίνησε όσο ποτέ άλλοτε. Τον έβλεπε χαμένο μέσα στην απέραντη Ρωσία. Τον έβλεπε στην πόρτα του άδειου και λεηλατημένου μαγαζιού του. Ήταν ακόμα εκεί, ορθός ανάμεσα στα ερείπια των αδειασμένων ραφιών, ανάμεσα στα ξεκοιλιασμένα εμπορεύματα και τους σωλήνες του γκαζιού που πέφταν. Γιατί να φύγει τόσο μακριά; - Κοίταξέ με, φώναξε ο πατέρας, κι ο Γκέορκ σχεδόν αφηρημένα έτρεξε κοντά στο κρεβάτι για να τον ακούσει καλά, όμως σταμάτησε στη μέση. - Επειδή σήκωσε τα φουστάνια της, άρχισε ο πατέρας με μια χαϊδευτική φωνή, επειδή σήκωσε τα φουστάνια της, έτσι, αυτή η βρωμερή χήνα, – και για να παραστήσει τη σκηνή, σήκωσε το νυχτικό του τόσο ψηλά, που φαινόταν στο μηρό του η ουλή από το τραύμα που είχε πάρει στον πόλεμο – επειδή σήκωσε τα φουστάνια της, έτσι κι έτσι, γι’ αυτό της κόλλησες. Και για να χαρείς μαζί της δίχως ενόχληση, σπίλωσες τη μνήμη της μητέρας μας, πρόδωσες το φίλο σου κι έχωσες τον πατέρα σου στο κρεβάτι για να μη μπορεί πια να κουνηθεί. Αλλά για δες, μπορεί; κουνιέται ναι ή όχι; Κρατιόταν ορθός και κλωτσούσε δεξιά κι αριστερά. Έλαμπε από ζωντάνια. Ο Γκέορκ βρισκόταν σε μια γωνιά, όσο μπορούσε μακρύτερα από τον πατέρα του. Είχε πάρει, πριν από λίγο, τη σταθερή απόφαση να προσέχει καλά, για να μη κινδυνεύει να πιαστεί από τα πλάγια, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, από πίσω ή από ψηλά. Τώρα ξαναθυμόταν την ξεχασμένη αυτή απόφασή του και την ξεχνούσε ξανά, όπως περνάει και ξαναπερνάει κανείς μια κοντή κλωστή από την τρύπα μιας βελόνας. - Αλλά, παρ’ όλ’ αυτά, ο φίλος σου δεν προδόθηκε, φώναξε ο πατέρας και το δάχτυλό του που το κουνούσε στον αέρα υποστήριζε αυτή τη βεβαίωση. Τον αντιπροσώπευα εγώ, εδώ σ’ αυ116 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 τόν ακριβώς τον τόπο. - Θεατρίνε! Δε μπόρεσε να κρατηθεί να φωνάξει ο Γκέορκ που αναγνώρισε ξαφνικά την πλάνη του και – πολύ αργά – δάγκωσε τη γλώσσα του τόσο δυνατά που διπλώθηκε στα δυο απ’ τον πόνο. - Και βέβαια, έπαιξα κωμωδία! Κωμωδία! Τι ωραία λέξη! Τι άλλη παρηγοριά στο γέρο πατέρα που έμενε πια χήρος; Πες μου – κι όσο κρατήσει αυτή η απάντηση σου επιτρέπω ακόμα να μένεις ο ζωντανός γιος μου – τι μου έμενε άλλο να κάνω σ’ αυτή τη μακρινή κάμαρα, έτσι που είμαι ένας γέρος κυνηγημένος από άπιστους υπηρέτες; Κι ο γιος μου έτρεχε έξω, χαρούμενος, έκλεινε δουλειές που εγώ είχα ετοιμάσει, πηδούσε από χαρά και περνούσε μπροστά στον πατέρα του με τη σοβαρή όψη ενός τίμιου ανθρώπου. Νομίζεις πως δε σ’ αγάπησα, εγώ που σ’ έφερα στον κόσμο; “Τώρα θα σκύψει μπροστά”, σκέφτηκε ο Γκέορκ, “αν έπεφτε κάτω και τσακιζόταν!” Η λέξη σφύριξε σα φίδι μέσα στο κεφάλι του. Ο πατέρας έσκυψε μπροστά αλλά δεν έπεσε. Καθώς ο Γκέορκ δεν πλησίαζε, όπως περίμενε, ξαναβρήκε μόνος του την ισορροπία του. - Κάτσε εκεί που είσαι, δε σ’ έχω ανάγκη! Πιστεύεις ότι έχεις ακόμα τη δύναμη να ’ρθείς ώς εδώ κι ότι κρατιέσαι μόνο γιατί το θέλεις; Μη γελιέσαι. Είμαι ακόμα πολύ δυνατότερός σου. Μονάχος θα ήμουνα, ίσως, αναγκασμένος να υποχωρήσω, όμως η μητέρα σου μού έδωσε τη δύναμή της κι έχω συμμαχήσει μια χαρά με το φίλο σου. Έχω το γράμμα σου εδώ, στην τσέπη μου! “Έχει τσέπες ακόμα και στο νυχτικό του!” είπε μέσα του ο Γκέορκ και συλλογιόταν πως θα μπορούσε να τον γελοιοποιήσει σ’ όλο τον κόσμο μ’ αυτή την παρατήρηση. Όμως δεν το σκέφτηκε παρά μόνο μια στιγμή, γιατί ξεχνούσε πάντα, όλα τα ξεχνούσε. - Προσπάθησε να γαντζωθείς στην αρραβωνιαστικιά σου κ’ ύστερα να με ζυγώσεις! Θα δεις πώς θα τη σκουπίσω μακριά σου. Ο Γκέορκ έκανε γκριμάτσες σα να ’λεγε πως δεν πιστεύει τα λόγια του. Ο πατέρας κούνησε μονάχα το κεφάλι του για να βεβαιώσει την αλήθεια των όσων έλεγε, κοιτάζοντας λοξά κατά τη μεριά του Γκέορκ. - Να ’ξερες πόσο με διασκέδασες σήμερα, σαν ήρθες να με ρωτήσεις αν πρέπει να μιλήσεις για τους αρραβώνες σου. Τα ξέρει όλα, ηλίθιε, τα ξέρει όλα! Πάντα του έγραφα. Είχες ξεχάσεις να μου πάρεις το καλαμάρι! Γι’ αυτό έχει τόσα χρόνια να ’ρθεί. Τα ξέρει, όλα, χίλιες φορές καλύτερα κι από σένα τον ίδιο. Με τ’ αριστερό του χέρι τσαλακώνει τα δικά σου τα γράμματα, δίχως καλά-καλά να τα κοιτάξει και με το δεξί κρατάει τα δικά μου για να τα μελετήσει. Από ενθουσιασμό ο πατέρας κουνούσε μ’ ορμή το δεξί του χέρι πάνω απ’ το κεφάλι του. - Τα ξέρει όλα, χίλιες φορές καλύτερα κι από σένα τον ίδιο! ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ - Δέκα χιλιάδες φορές! Βεβαίωσε ο Γκέορκ, για να το γυρίσει στην κοροϊδία, μα ο λόγος πήρε στο στόμα του μια νεκρική σοβαρότητα. Ο πατέρας αποκρίθηκε σ’ έναν τόνο λυπημένο, σα για κάτι ασήμαντο. Ο Γκέορκ ένιωσε σαν κάτι να τον έδιωχνε από το δωμάτιο. Στ’ αυτιά του έμεινε ο κρότος απ’ το πέσιμο του πατέρα, που σωριάστηκε πάνω στο κρεβάτι, πίσω του. Στη σκάλα, που γλιστρούσε στα σκαλοπάτια της σαν πάνω σ’ ένα δάπεδο γερτό, έπεσε πάνω στην υπηρέτρια που ετοιμαζόταν ν’ ανεβεί για το πρωινό συγύρισμα. “Χριστέ μου” φώναξε, κρύβοντας το πρόσωπό της με την ποδιά της. Μ’ αυτός ήταν κιόλας μακριά. Όρμησε έξω απ’ την πόρτα και πέρασε τις ράγες του τραμ. Κάτι τον έσπρωχνε ακαταμάχητα κατά το νερό, κατά το ποτάμι. Αρπάχτηκε κιόλας απ’ τα σίδερα της γέφυρας, όπως ένας πεινασμένος κολλάει στο τραπέζι. Πήδηξε τα κάγκελα σαν τέλειος αθλητής που ήταν κάποτε, γεροδεμένο παλικαρόπουλο, και καμάρωναν οι γονιοί του. Κρατήθηκε ακόμα μια στιγμή, μ’ ένα χέρι που έχανε σιγάσιγά τη δύναμή του, κοίταξε ανάμεσα απ’ τα κάγκελα, πότε θα περνούσε κανένα αυτοκίνητο, που ο θόρυβός του εύκολα θα σκέπαζε τον κρότο που θα ’κανε πέφτοντας, φώναξε αδύναμα: “Λατρεμένοι μου γονιοί, κι όμως πάντοτε σας αγαπούσα!” κι απαρατήθηκε να πέσει. - Μήπως ήθελες να το πεις πρωτύτερα; Τώρα πια δεν έχει το λόγο του. Τη στιγμή εκείνη η κυκλοφορία πάνω στη γέφυρα ήταν, μα την αλήθεια, δαιμονισμένη. - Χρόνια περίμενα να ’ρθείς να μου κάνεις αυτή την ερώτηση! Τίποτ’ άλλο πια δε μ’ ενδιαφέρει. Νομίζεις πως διαβάζω εφημερίδες; Δες! Κι έριξε στο Γκέορκ ένα φύλλο εφημερίδας που τον είχε ακολουθήσει στο κρεβάτι, κανείς δεν ξέρει πώς. Μια πολύ παλιά εφημερίδα που κι ο τίτλος της ακόμα ήταν πολύ μακρινός για να τον θυμάται ο νέος. Πόσο άργησες να μεγαλώσεις! Χρειάστηκε να πεθάνει η μητέρα σου· δε μπόρεσε να ζήσει ώς τη μεγάλη μέρα. Ο φίλος σου χάνεται μέσα στη Ρωσία του. Εδώ και τρία χρόνια ήταν κιόλας κατακίτρινος, για πέταμα στα σκουπίδια κι εγώ είδες πώς κατάντησα. Έχεις μάτια να δεις; - Ώστε με κατασκόπευες; φώναξε ο Γκέορκ. Κι έπειτα πιο δυνατά: - Λοιπόν, τώρα ξέρεις τι γινόταν έξω από σένα! Ώς τώρα δεν ήξερες παρά τον εαυτό σου. Ήσουνα στο βάθος ένα αθώο παιδί, μ’ ακόμα πιο βαθιά ήσουν ένα πλάσμα διαβολικό. Και γι’ αυτό να τι πρέπει να ξέρεις: Αυτή τη στιγμή σε καταδικάζω σε πνίξιμο! Μετάφραση απ’ το γερμανικό: ΜΙΛΤΟΣ ΣΑΧΤΟΥΡΗΣ Πρώτη δημοσίευση: “Καινούρια Εποχή”, παγκόσμια επιθεώρηση πνευματικής καλλιέργειας. Τρίμηνη έκδοση. Διευθυντής: Γιάννης Γουδέλης. Εκδ. Δίφρος. Καλοκαίρι 1956 Ο Φραντς Κάφκα γεννήθηκε στις 3 Ιουλίου του 1883 στην Πράγα από γονείς Εβραίους. Στο πανεπιστήμιο γνωρίστηκε με διάφορους γερμανόφωνους εκκολαπτόμενους λογοτέχνες όπως ο Μαξ Μπροντ, που έγινε επιστήθιος φίλος του. Ήξερε ότι ο προορισμός του ήταν το γράψιμο, αλλά δεν κατάφερε -δεν τόλμησε- να το κάνει επάγγελμά του. Ελάχιστα κείμενά του δημοσιεύτηκαν όσο ζούσε, όπως η περίφημη "Μεταμόρφωση" (1916), "Η αποικία των τιμωρημένων", το "Ένας αγροτικός γιατρός", καθώς και "Το γράμμα στον πατέρα" (1919). Λίγο πριν πεθάνει, παρακάλεσε τον Μπροντ να καταστρέψει τα έργα του, εντολή που αυτός ευτυχώς παράκουσε. Ο Μπροντ επιμελήθηκε τα τρία ημιτελή μυθιστορήματά του και τα εξέδωσε: "Η δίκη" (1925), "Ο Πύργος" (1926), "Αμερική" (1927). Μ' όλο που έχει διασωθεί ένα πολυσέλιδο ημερολόγιό του (3.000 σελ.), πολλά από τη ζωή του Κάφκα παραμένουν άγνωστα. Τούτο οφείλεται ιδιαίτερα στα πολιτικά γεγονότα μεταξύ 1933 και 1945. • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 117 ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ ΤΕΥΧΟΥΣ GASTON DESCHAMPS Ο Charles Pierre Gaston Napoléon Deschamps γεννήθηκε στις 5 Ιανουαρίου 1861 στη μικρή πόλη Μελ του νομού ΝτεΣεβρ, στο Πουατού, από μικροαστική οικογένεια. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές φοίτησε στην École Normale Supérieure και το 1885 διορίστηκε στη Γαλλική Σχολή των Αθηνών για μια τριετία. Οι αρχαιολογικές αποστολές στη Μ. Ασία, στην Αμοργό και στην κοιλάδα του Σπερχειού, στις οποίες μετέσχε μαζί με άλλους συναδέλφους του, σημείωσαν επιτυχία. Όταν επέστρεψε στη Γαλλία, δίδαξε στο Collège de France, αλλά τον τραβούσε και η δημοσιογραφία. Εργάστηκε στη Journal des Débats (Εφημερίδα των Συζητήσεων) από την οποία αποχώρησε το 1893, για να αναλάβει στην εφημερίδα Le Temps τη στήλη Vie Litteraire, την οποία μόλις είχε αφήσει ο Ανατόλ Φρανς. Ο Ντεσάν διέθετε και λογοτεχνικό ταλέντο. Έγραψε πολλά βιβλία. Πέθανε στο Παρίσι στις 16 Μαϊου 1931. ΕΡΓΑ: Le Chemin fleuri, récit de voyages. Paris, Calmann-Lévy (1896), La Grèce d’aujourd’hui, Paris, A. Colin, 1892. Work crowned by the Académie française (1892), Sur les routes d’Asie, Paris, A. Colin (1894), La Vie et les livres, Paris, A. Colin et cie (1894-1900),Le Malaise de la démocratie, Paris, A. Colin (1899), Le Rythme de la vie, Paris, A. Colin (1906). ΠΑΝΟΣ ΑΒΡΑΜΟΠΟΥΛΟΣ Είναι Δ/χος Ηλεκτρο-λόγος Μηχανικός του Ε.Μ.Π., συγγραφέας. Έχει Master (M.Sc) στην Βιοϊατρική Τεχνολογία στο Ε.Μ.Π. και είναι παράλληλα Πτυχιούχος του Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), στις Δημόσιες Σχέσεις, την Επικοινωνία και το Management. Ομιλεί άπταιστα Αγγλικά και είναι κάτοχος Πτυχίου: «Proficiency»(C2). Εργάστηκε σε μεγάλες εταιρείες Πληροφορικής και Ενέργειας και διετέλεσε Διευθυντής Εκπαίδευσης, της μεγαλύτερης εταιρείας Πληροφορικής στην Ελλάδα, «ΙΝΤΡΑΚΟΜ Α.Ε.». Έχει αναπτύξει ένα ογκωδέστατο και πολυμερές συγγραφικό έργο (30 βιβλία), στο φάσμα της πολιτικής ιστοριογραφίας, του δοκιμίου της κριτικής της λογοτεχνίας, αλλά και της Αθηναιογραφίας. Σχετικά και τα επιτυχημένα βιβλία του, στο φάσμα της πολιτικής ιστορίας, «ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ», αλλά και «ΑΘΗΝΑ, ζαφειρόπετρα…», στο φάσμα της Αθηναιογραφίας, που πραγματεύεται την ιστορική και πολιτισμική ταυτότητα της Αθήνας. Αρθρογραφεί στην ηλεκτρονική έκδοση της «Real news», Real.gr, στο politisonline. com, στο «ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ», στην «ΠΑΤΡΙΣ», ενώ παλιά έγραφε στα περιοδικά πολιτικού στοχασμού «ΕΠΙΚΑΙΡΑ» (Εκδόσεις Λιβάνη) και «ΝΕΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗ», (Εκδόσεις Παπαζήση). Ο ιστοχώρος του είναι : www.panosavramopoulos.blogspot.gr και το ηλεκτρονικό του ταχυδρομείο, e-mail: pavramo@hotmail.gr ΚΩΣΤΑΣ ΒΑΝΤΖΟΣ Ο Κώστας Βάντζος μαθήτευσε στη Σχολή του Καρόλου Κουν και δούλεψε με το Θέατρο Τέχνης (1976-1980), σε κλασικές 118 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ • Μάρτιος 2024 τραγωδίες, κωμωδίες και έργα από την παγκόσμια δραματουργία. Από το 1980 έως το 1986 έζησε στην Ν. Υόρκη, που θεωρεί δεύτερο σπίτι του. Εκεί παρακολούθησε τις συναντήσεις και δραστηριότητες του Actors studio του Lee Strasberg (1981-’82), έκανε μεταπτυχιακές σπουδές (Master of Arts), 1982-’84, στην Παραγωγή - Σκηνοθεσία Θεάτρου, στο Πανεπιστήμιο της Πόλης της Νέας Υόρκης (CUNY/ Hunter College), με δασκάλους: τον Marvin Seiger, τον Arthur Miller, τον Robert Lewis, την Vera Moury Roberts κ.ά. Συνεργάστηκε με τους: Bob Wilson, Eugenio Barba, Taryn Simon, Marvin Seiger κά. Διετέλεσε καλλιτεχνικός Διευθυντής (1981- ’85) του Κέντρου Ελληνικού Πολιτισμού Ν. Υόρκης, που σκηνοθέτησε μια σειρά κυρίως Νεοελληνικών έργων, ενώ η σχέση του με την πόλη παραμένει ενεργή μέχρι σήμερα (1988, ‘91, ‘92, ‘99, 2004, ‘16, ‘17…) μέσω καλλιτεχνικών δημιουργιών και δραστηριοτήτων. Τέλος, έχει μεταφράσει από τα Αγγλικά, μια σειρά βιβλίων του Eugenio Barba, του Joe Chaikin, της Roberta Carreri και της Gail Holst Warhaft, ενώ άρθρα του και κείμενά του έχουν εμφανιστεί στα περιοδικά, Πέλοπας, Δρώμενα, Οδός Πανός, Στόχοι, Πολιτιστική Έκφραση, Ανοιχτή Πόλη κ.ά. ΕΛΕΝΗ ΣΚΑΒΔΗ Η Ελένη Σκάβδη είναι δημοσιογράφος και ζει στην Αμαλιάδα. Φοίτησε στο Οικονομικό Τμήμα της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Συμμετείχε σε εκδοτικές προσπάθειες στη διάρκεια των δεκαετιών '70 και '90, διάστημα που έζησε στην Αθήνα. Υπήρξε μέλος της Συντακτικής Επιτροπής του "Θούριου", περιοδικό που εξέδιδε η Νεολαία του ΚΚΕ εσωτερικού, συνεργάστηκε με το περιοδικό Κάπα και στην εβδομαδιαία εφημερίδα Εποχή. Το 1996 κυκλοφόρησε το πρώτο μυθιστόρημά της, με τον τίτλο "Εκείνη η Πόλη". Συνεργάστηκε και με την εφημερίδα Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία. ΣΤΕΛΙΟΣ ΦΩΚΟΣ Γεννήθηκε στην Αλεξανδρούπολη το 1952. Σπούδασε Νεοελληνική Φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας κι εργάστηκε ως καθηγητής στη Μέση Εκπαίδευση. Δημοσίευσε διηγήματα, ποιήματα και άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά. Εξέδωσε: ΠΕΖΟΓΡΑΦΙΑ: Χρονικό μιας βραδιάς (διηγήματα, Οδυσσέας, 1989), Δε λένε ποτέ καλημέρα τη νύχτα (μυθιστόρημα, Οδυσσέας, 1995), Μια τίγρη που χαμογελάει (μυθιστόρημα, Οδυσσέας, 1997), Μπουρμπουρέτ, Ρουμπούρ και Μπιρίρ (μυθιστόρημα, Οδυσσέας, 2019). ΜΕΛΕΤΕΣ: Κώστας Παρορίτης: Εισαγωγή στη ζωή και το έργο του (Τεκμήριο, 1979), Για το Θανάση Βαλτινό. Μια κριτική (Οδυσσέας, 2018), Ο λόρδος Μπάιρον στην Ελλάδα 1823-1824 (Οδυσσέας, 2023), Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου. Ο ποιητής - Ο πεζογράφος (Οδυσσέας, 2024). ΟΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ ΤΟΥ ΤΕΥΧΟΥΣ ΕΠΙΜΕΛΕΙΕΣ: Κώστας Παρορίτης, Οι δυο δρόμοι (Τεκμήριο, 1979), και με εκτενείς εισαγωγές στη σειρά «Νεοελληνική Λογοτεχνία» των εκδόσεων «Οδυσσέας»: Κώστας Παρορίτης, Διηγήματα (1982), Εμμανουήλ Ροΐδης, Διηγήματα (1988), Παύλος Καλλιγάς, Θάνος Βλέκας (1989) και της συλλογής του Γιώργου Κοτζιούλα, Με τον κόμπο στο λαιμό και άλλα διηγήματα (Δρόμων, 2018). ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΒΟΥΤΣΙΝΑΚΗΣ, ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΔΟΓΚΑΣ, ΝΕΦΗ ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ, ΝΙΚΟΣ ΛΑΓΚΑΔΙΝΟΣ, ΑΝΝΙΤΑ ΠΑΤΣΟΥΡΑΚΗ, ΛΟΥΗΣ ΣΕΡΕΜΕΤΗΣ, ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΤΣΙΚΝΑΚΗΣ, ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Θ. ΦΩΤΟΠΟΥΛΟΣ: Δες βιογραφικά τεύχος 1, 2, 3, 4 Επιλογές Πρόσωπο της νύχτας, γλυκό πρόσωπο της αστροφεγγιάς... Το φως της μέρας είναι χαρούμενο, το σκοτάδι της νύχτας γλυκό. Πορευόμαστε κάτου από την αβέβαιη αστροφεγγιά και μόλις που ξεχωρίζουμε το δρόμο του πεπρωμένου. Παίρνουμε σύντροφό μας το πρώτο παρηγορητικό αστέρι που θα συντύχουμε· τέλος το γλυκοχάραμα μας προφταίνει στο δρόμο και τ' αγαπημένο μας άστρο πεθαίνει. Πώς θα μπορέσουμε να το καρτερέσουμε σε μιαν άλλη νύχτα, σε μιαν άλλη ζωή; Και τι ξέρουμε γι' αυτό το χαμένο αστέρι; Είν' ένας ήλιος χρυσογάλαζος ή χρυσοκόκκινος σ' ένα σύστημα μακρινό ή ένας ταπεινός δορυφόρος, χωρίς δική του βουλή και γνώμη; Είν' ένα σπειράκι χρυσαφί καθώς το σπειράκι του σιταριού μέσα στη μεγαλοσύνη του κόσμου ή ένας ολόφωτος ωκεανός που παφλάζει στην ερημιά του απείρου; Η καρδιά μας γεμίζει από τη φεγγοβολιά του για λίγο. Κ' ύστερα χάνεται η φεγγοβολιά και μένει μια μικρή παγωμένη καρδιά στην ολάνοιχτη παλάμη της θείας αυγής, μια μικρή πεθαμένη καρδιά που πέφτει σαν το νεκρό το σπόρο στη λαγκαδιά. Ξεκινάμε ανάμεσα στην αστρόφεγγη νύχτα, για να καταχτήσουμε το τριανταφυλλί χαραμέρι. Κ' ίσαμε που να σβήσουν όλα τ' αστέρια, η λαχτάρα μας απομένει μεσοστρατίς. Ας μαθαίναμε κάνε το νόμο της καρτερίας, πριν αντικρίσουμε στο μακρινό πρόσωπο της μέρας τ’ ακρογιάλια να καίγονται από τιε πυρκαγιές του αλλόκοτου ήλιου, που γεννιέται τη νύχτα μες στην καρδιά μας και που δε δύνεται μήτε τα χέρια μας να ζεστάνει! Πρόσωπο της νύχτας, γλυκό πρόσωπο της αστροφεγγιάς – η ψυχή μας είναι μια ελάχιστη φλόγα μπροστά σας! Ι.Μ. Παναγιωτόπουλος, “Αστροφεγγιά”, εκδ. “Αστήρ” • Μάρτιος 2024 •ΕΞΟΔΟΣ ΚΙΝΔΥΝΟΥ 119 Πινακοθήκη 3η Μαΐου 1808, 1814, λάδι σε μουσαμά, 266x345 εκ., Μουσείο Πράδο, Μαδρίτη Στις 3 Μαΐου του 1808 εκτελέστηκαν μαζικά περίπου 400 Ισπανοί πολίτες από τα γαλλικά στρατεύματα, οδηγώντας σε μία γενικευμένη ισπανική εξέγερση. Χιονόπτωση Φρανθίσκο Γκόγια (Francisco José de Goya y Lucientes, 30 Μαρτίου 1746 – 16 Απριλίου 1828)