EDUKACJA MIĘDZYKULTUROWA
2016, nr 5
ISSN 2299-4106
Ilona Nowakowska-Buryła
Marzena Okrasa
Wiedza i stosunek do mniejszości narodowych
jako element kompetencji międzykulturowej
studentów
Streszczenie: Mniejszości narodowe i etniczne są od wieków obecne w Polsce,
jednak świadomość ich istnienia jest w naszym społeczeństwie stosunkowo niewielka. Jednym z powodów jest niski poziom kompetencji międzykulturowej obywateli naszego kraju, spowodowany wieloletnimi zaniedbaniami w kształceniu
ukierunkowanym na rozwijanie tej kompetencji w obszarze poznawczym, afektywnym, jak i pragmatyczno-komunikatywnym.
Przedstawione badania diagnostyczne, odnoszące się do pierwszego i drugiego
z wymienionych obszarów, dotyczyły wiedzy studentów kierunków pedagogicznych na temat mniejszości narodowych zamieszkujących Polskę oraz stosunku
respondentów do praw i przywilejów posiadanych przez te grupy. Przeprowadzone analizy wskazały, że istnieje nagląca potrzeba kształcenia w zakresie edukacji
międzykulturowej. Studenci, którzy nie uczestniczyli w takich zajęciach, prezentowali niski poziom kompetencji międzykulturowej – ich wiedza była fragmentaryczna, a stosunek do mniejszości i ich praw ambiwalentny. Obecność treści
międzykulturowych w aktualnych programach nauczania – począwszy od edukacji
przedszkolnej i początkowej – pozwala jednak mieć nadzieję, że sytuacja ta będzie
ulegać systematycznym korzystnym zmianom, a kompetencje międzykulturowe
będą bardziej niż dotychczas powszechne i doceniane.
Słowa kluczowe: edukacja międzykulturowa, mniejszości narodowe i etniczne,
kompetencje międzykulturowe
Mniejszości narodowe i etniczne są i niewątpliwie zawsze będą obecne
w wielu krajach świata. Zjawisko to nie jest nowe, w przestrzeni społecznej
obecne jest bowiem od stuleci, jednak – ze względu na skomplikowane uwarunkowania w skali lokalnej i globalnej – oba wspomniane terminy w międzynarodowych dokumentach i aktach prawnych nie zostały do dzisiaj jednolicie i sposób powszechnie przyjęty zdefiniowane.
126
KOMUNIKATY Z BADAŃ
Definiowanie mniejszości
Pierwszy problem pojawia się już na początku – przy rozróżnianiu obu wspomnianych pojęć. J. Sozański zwraca bowiem uwagę na tendencję, że „w dokumentach uniwersalnych częściej używa się określenia: mniejszości etniczne,
a dokumenty europejskie posługują się raczej sformułowaniem: mniejszości
narodowe”1. Jednak nie tylko frekwencyjność jest tutaj czynnikiem różniącym. Odmiennie postrzegane bywają bowiem także wzajemne relacje obu
kategorii. W perspektywie europejskiej w krajach kultury anglosaskiej, jak
podaje S. Łodziński, etniczność traktowana jest jako kategoria nadrzędna
wobec narodowości, zaś w większości pozostałych krajów uważa się, że pojęcie mniejszości narodowych należy odnosić do mniejszości państwowych,
których członkowie związani są z przedstawicielami innego państwa więzami narodowymi, językowymi itd., zaś pojęcie mniejszości etnicznej – do
społeczności bezpaństwowych2. Są jednak także i takie kraje, jak Francja,
Niemcy czy Szwecja, w których brak jest uregulowań prawnych, a zatem
i terminologicznych, dotyczących grup mniejszościowych. Ich mieszkańców
dzieli się obywateli i cudzoziemców, a obywatelstwo jest tożsame z narodowością3. Trzeba jednak wyraźnie podkreślić, że w każdym z krajów istnieją
przepisy traktujące o zakazie dyskryminacji na tle etnicznym, rasowym czy
też językowym oraz istnieje możliwość kultywowania odrębności kulturowej
w wybranych regionach4.
W prawodawstwie polskim sposób rozumienia pojęcia „mniejszość” oraz
gwarancje konkretnych praw i wolności dla społeczności mniejszościowych
sankcjonują dwa podstawowe dokumenty. Pierwszym jest Konstytucja, która
w rozdziale II w art. 35 stanowi w punkcie pierwszym: „Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych
1
J. Sozański: Ochrona mniejszości w systemie uniwersalnym, europejskim i wspólnotowym. Warszawa 2002, Kodeks, s. 19.
2
S. Łodziński: Ochrona praw osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych – perspektywa europejska. Warszawa 2002, Kancelaria Sejmu – Biuro Studiów
i Ekspertyz.
3
S. Pawlak: Ochrona mniejszości narodowych w Europie. Warszawa 2001, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
4
T. Białek: Międzynarodowe standardy ochrony praw mniejszości narodowych
i ich realizacja na przykładzie Białorusi, Litwy i Ukrainy. Warszawa 2008, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
I. N-B, M. O W ...
127
i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania
obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury”. Punkt drugi tego artykułu zakłada zaś, że: „Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących
ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw
dotyczących ich tożsamości kulturowej”5.
Drugą regulacją prawną jest Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym6. Wzorowana na
rozwiązaniach węgierskich z roku 1993 ustawa przyjmuje, że mniejszością
narodową jest grupa obywateli polskich, która spełnia łącznie sześć następujących warunków:
1. jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej;
2. w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją;
3. dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji;
4. ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę;
5. jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat;
6. utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie.
W treści ustawy w sposób enumeratywny wymieniono dziewięć mniejszości, które zostały uznane się za narodowe. Należą do nich: mniejszość
niemiecka, czeska, słowacka, ukraińska, białoruska, litewska, rosyjska, ormiańska oraz żydowska. Tworzenie takiego zbioru zamkniętego wzbudza
jednak pewne wątpliwości określane w literaturze mianem „koncesjonowania mniejszości” i uważane jest przez niektórych za rozwiązanie niewłaściwe7. Stosunkowo niewielka liczba mniejszości wyszczególnionych w ustawie
wynika w pewnej mierze z brzmienia warunku piątego, zgodnie z którym
przodkowie osób należących do mniejszości powinni zamieszkiwać na tere5
Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia z 1997 r. Dz.U. 1997, nr 78,
poz. 483.
6
Dz.U. 2005, nr 17, poz. 141.
7
G. Alfredsson: A frame an incomplete painting. Comparison of the Framework
Convention for the Protection of National Minorities with international standards and
monitoring systems. “International Journal on Minority and Group Rights” 2000, nr 7;
T. Białek: Międzynarodowe standardy ochrony praw mniejszości narodowych i ich realizacja na przykładzie Białorusi, Litwy i Ukrainy. cyt. wyd.
128
KOMUNIKATY Z BADAŃ
nie naszego kraju od przynajmniej 100 lat. Eliminuje to z grona mniejszości
pewne grupy narodowościowe, które pojawiły się w Polsce w późniejszym
okresie. Odrębną kwestią jest też fakt, iż uwarunkowania historyczne sprawiły, że przed 100 laty na mapie świata nie było Polski, w związku z powyższym
przynajmniej do roku 2018 taki wyznacznik czasowy dla ustawy z roku 2005
nie stanowi zbyt precyzyjnego punktu odniesienia.
Szacowanie liczebności grup mniejszościowych
Omawiana Ustawa zgodnie ze standardami międzynarodowymi zakłada,
iż osoba należąca do danej mniejszości ma prawo do samookreślenia, czyli może swobodnie decydować o traktowaniu bądź nietraktowaniu jej jako
członka mniejszości. Jednocześnie nikt nie jest zobowiązany do udowadniania swojej przynależności do mniejszości, kryterium przynależności ma
charakter wyłącznie subiektywny, co może budzić pewne obiekcje. W tym
miejscu rodzi się problem związany z określaniem liczebności poszczególnych mniejszości na terenie naszego kraju. Różne źródła podają niejednakowe dane, a rozbieżności bywają niekiedy znaczące. Zazwyczaj szacuje się, że
wiele mniejszości jest bardziej liczebnych, niż wskazywałyby na to deklaracje
składane przy okazji spisów powszechnych. Niestety, jak podkreśla G. Gudaszewski, „mimo funkcjonowania w literaturze i różnego typu enuncjacjach
różnych liczb dotyczących stanu poszczególnych grup narodowych i etnicznych, nie dysponujemy żadnymi alternatywnymi, wystarczająco pewnymi
i usystematyzowanymi danymi statystycznymi, które mogłyby metodologicznie poprawnie zweryfikować dane spisowe”8. Liczebność poszczególnych
grup mniejszościowych ma zatem w dużej mierze jedynie charakter szacunkowy. Dodatkowy problem, ujawniony chociażby w Narodowym Spisie Powszechnym z 2002 roku, stanowi fakt, iż nie każda osoba innej narodowości
mieszkająca w Polsce posiada polskie obywatelstwo, co zgodnie z ustawą jest
warunkiem przynależności do mniejszości. Szczegółowe dane na ten temat
zawiera tabela 1.
8
G. Gudaszewski: Demograficzno-społeczna charakterystyka obywateli polskich
deklarujących „narodowość niepolską” w Narodowym Spisie Powszechnym w 2002
roku. W: L. Adamczuk, S. Łodziński (red.): Mniejszości narodowe w Polsce w świetle
Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku. Warszawa 2006, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, s. 98.
I. N-B, M. O W ...
129
Tabela 1. Ludność według deklarowanej narodowości i posiadanego obywatelstwa
(Narodowy Spis Powszechny z 2002 roku)
Deklarowana narodowość
białoruska
litewska
niemiecka
żydowska
ukraińska
słowacka
rosyjska
czeska
ormiańska
Ogółem
N
48 737
5 846
152 897
1 133
30 957
2 001
6 103
831
1 082
Z polskim obywatelstwem
N
%
47 640
97,7
5 639
96,5
147 094
96,2
1 055
93,1
27 172
87,8
1 710
85,5
3 244
53,2
386
46,5
262
24,2
Źródło: Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna – NSP 2002. http://stat.
gov.pl/spisy-powszechne/narodowe-spisy-powszechne/narodowy-spis-powszechny-2002/, pdf (10.09.2014).
Wśród dziewięciu usankcjonowanych ustawowo mniejszości narodowych
w sześciu przypadkach zamieszkujący Polskę przedstawiciele innego narodu mają w większości polskie obywatelstwo – Białorusini, Litwini, Niemcy,
Żydzi, Ukraińcy i Słowacy. Natomiast Rosjanie i Czesi zamieszkujący Polskę
w połowie należą do mniejszości, a w połowie są obywatelami swoich krajów.
Największe wątpliwości budzi jednak liczebność mniejszości ormiańskiej.
Dane w spisie powszechnym podają, że w 2002 roku zamieszkiwało nasz kraj
1082 Ormian, ale tylko 262 z nich posiadało polskie obywatelstwo9. Oznacza
to, iż jedynie co czwarty Ormianin był członkiem tradycyjnej społeczności
o historycznym rodowodzie – czyli mniejszości narodowej – pozostali zaś
to nowi przybysze z Armenii, którzy przyjechali do Polski na przełomie XX
i XXI wieku i obywatelstwa polskiego (jeszcze) nie mają, a zatem mimo istnienia w naszym kraju mniejszości ormiańskiej, zgodnie z wykładnią prawa,
osoby te, choć są Ormianami, do mniejszości nie mogą być zaliczane10.
Między stanem liczebnym poszczególnych mniejszości narodowych na
początku XXI wieku dostrzec można duże dysproporcje. Najbardziej licz9
Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna – NSP 2002. http://stat.gov.
pl/spisy–powszechne/narodowe–spisy–powszechne/narodowy–spis–powszechny–2002/, pdf (10.09.2014).
10
G. Gudaszewski: Demograficzno-społeczna charakterystyka obywateli polskich
deklarujących „narodowość niepolską” w Narodowym Spisie Powszechnym w 2002
roku. cyt. wyd.
130
KOMUNIKATY Z BADAŃ
ne są mniejszości: niemiecka (prawie 150 tys.), białoruska (prawie 50 tys.)
i ukraińska (prawie 30 tys.). Drugą grupę – między 1000 a 6000 członków
– stanowią przedstawiciele Litwy, Rosji, Słowacji i Izraela. Poniżej 500 osób
liczą mniejszości czeska i ormiańska.
Nieco inaczej problem mniejszości ujęty został w spisie powszechnym
z 2011 roku11. Formuła pytania o przynależność narodowo-etniczną była elastyczna, umożliwiała zadeklarowanie przynależności do jednej lub dwóch
kategorii etnicznych, co sprawiło, że otrzymano ponad 200 rodzajów różnych
identyfikacji. Polską i niepolską identyfikację narodowo-etniczną wybrało
ponad 870 tys. mieszkańców Polski – co stanowi 2,26% ogółu. Wyłącznie
niepolską przynależność narodowo-etniczną zadeklarowało prawie 600 tys.
mieszkańców, czyli 1,55% badanych. Źródła nie podają informacji o obywatelstwie, stąd dane zaprezentowane w tabeli 2 nie odzwierciedlają w pełni
stanu liczebnego mniejszości.
Tabela 2. Ludność według deklarowanej identyfikacji narodowo-etnicznej (Narodowy
Spis Powszechny z 2011 roku)
Identyfikacja
narodowo-etniczna
niemiecka
ukraińska
białoruska
rosyjska
litewska
żydowska
ormiańska
czeska
słowacka
Ogółem
N
147 814
51 001
46 787
13 046
7 863
7 508
3 623
3 447
3 240
W tym współwystępująca z polską
N
63 847
20 797
15 562
7 119
2 961
5 355
1 524
2 176
1 114
Źródło: Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LUD_ludnosc_stan_
str_dem_spo_NSP 2011.pdf (10.09.2014).
W zestawieniu z informacjami statystycznymi za rok 2002 można stwierdzić, że liczebność poszczególnych mniejszości uległa pewnym zmianom,
głównie o charakterze wzrostowym – dotyczy to zwłaszcza mniejszości ukra-
11
Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny
Ludności i Mieszkań 2011. http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LUD_ludnosc_stan_str_
dem_spo_NSP 2011.pdf (10.09.2014).
I. N-B, M. O W ...
131
ińskiej, żydowskiej, czeskiej i rosyjskiej. Nadal zdecydowanie najliczniejsze
są mniejszości: niemiecka, ukraińska i białoruska. Dokładniejsze porównania
nie są jednak możliwe ze względu na niejednakowy charakter danych gromadzonych w obu spisach.
Założenia badań
Za podstawowy rodzaj wspólnoty ludzkiej, jak pisze J. Gajda, uznać należy raczej naród niż państwo12. Mało jest dzisiaj bowiem państw całkowicie jednolitych narodowościowo, ale i trudno znaleźć narody funkcjonujące
w ramach tylko jednej organizacji państwowej. Fundamentalnym czynnikiem
służącym utrwalaniu tożsamości narodowej w życiu niejednokrotnie rozproszonych narodów jest kultura.
Treść i zakres pojęcia „kultura” bywają różnie ujmowane – wąsko i szeroko. Nie wdając się tutaj w szczegółowe rozróżnienia, można stwierdzić, że
z kulturą zazwyczaj wiązane są: trwałe materialne i niematerialne wartości
i dobra będące wytworami danej zbiorowości, wzory zachowań i obyczaje
danej grupy oraz jej obraz świata i wierzenia. W świetle tak ujętego zestawienia elementów nietrudno skonstatować, że poznanie kultury danego narodu
jest procesem długotrwałym i trudnym do realizacji bez stałych kontaktów
z jej przedstawicielami. W warunkach szkoły czy uczelni (oprócz kierunków
specjalistycznych z tej dziedziny) może mieć jedynie charakter propedeutyczny. Uczniowie i studenci w toku kształcenia powinni jednak nabyć elementarne kompetencje międzykulturowe w obszarze kognitywnym, afektywnym i pragmatyczno-komunikatywnym niezbędne do funkcjonowania
w warunkach zróżnicowania kulturowego. Głównym celem badań była próba
ustalenia posiadanej wiedzy na temat mniejszości zamieszkujących Polskę
oraz stosunku do praw i przywilejów posiadanych przez te grupy przez studentów pedagogiki. Osoby te, co ważne, nie miały w trakcie studiów zajęć
z przedmiotów związanych z wielokulturowością czy międzykulturowością.
Badaniami zostało objętych 148 studentów I i II stopnia pedagogiki. Grupę
tę stanowi 86 osób studiów licencjackich i 62 osoby studiów magisterskich.
W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego z techniką ankietową.
12
J. Gajda: Antropologia kulturowa. Kraków 2009, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
132
KOMUNIKATY Z BADAŃ
Kultury mniejszości narodowych jako obszar badań
Odwołując się do zestawienia obecnych w kształceniu elementów kulturoznawstwa, zaproponowanego przez W. Pfeiffera, można przyjąć, że wiedza
o mniejszościach powinna dotyczyć trzech kręgów tematycznych: krajoznawstwa, socjoznawstwa oraz kulturoznawstwa sensu stricto13. Krajoznawstwo obejmuje wiadomości z zakresu geografii i historii krajów pochodzenia
mniejszości narodowych; socjoznawstwo dotyczy języka, zwyczajów i religii,
zaś kulturoznawstwo sensu stricto – wytworów intelektu: literatury i sztuki,
w tym także tradycyjnej – ludowej.
W przeprowadzonej ankiecie wiedzę studentów na temat mniejszości
diagnozowały trzy pytania. Pierwsze wiązało się z definiowaniem samego
pojęcia. Jak wspomniano wcześniej, pojęcie mniejszości narodowej, zgodnie
z Ustawą z 2005 roku, tworzy 7 komponentów. W pytaniu ankietowym były
one wszystkie wyszczególnione, a zadaniem respondentów było stwierdzenie,
które spośród podanych siedmiu określeń odnoszą się do mniejszości narodowej. Zestawienie wyników zawiera tabela 3.
Tabela 3. Kryteria, które zgodnie z polskim ustawodawstwem charakteryzują mniejszość narodową – w opinii respondentów
I stopień II stopień Razem
n=86
n=62
n=148
N
%
N
%
N
%
Jej członkowie mają obywatelstwo polskie
13 15,1 16 25,8 29 19,6
Ma mniejszą liczebność w stosunku do pozostałej części ludności RP 62 72,1 50 80,6 112 75,7
W sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem,
50 58,1 40 64,5 90 60,8
kulturą lub tradycją
Kryteria ustawowe:
Dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji
Ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest
ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę
Jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej
Polskiej od co najmniej 100 lat
Utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie
57 66,3
35 56,5
93 62,8
43 50,0
30 48,4
73 49,3
10 11,6
5 8,06
15 10,1
26 30,2
17 27,4
43 29,1
N – liczba zaznaczonych odpowiedzi
Źródło: badania własne.
13
Autor wyodrębnił także realioznawstwo jako czwarty z obszarów, zakładając
jednak, że przedstawiciele mniejszości zamieszkują Polskę, a nie kraje pochodzenia
swych przodków, obszar ten nie został uwzględniony w rozważaniach. Zob. W. Pfeiffer: Nauka języków obcych. Od praktyki do praktyki. Poznań 2001, WAGROS.
I. N-B, M. O W ...
133
Odpowiedzi studentów wskazują, że pojęcie mniejszości narodowej jest
im znane jedynie połowicznie. Żadna ze 148 badanych osób nie zaznaczyła
wszystkich siedmiu podanych wyznaczników, a zatem nikt nie udzielił odpowiedzi w pełni poprawnej. Jedynie 3 osoby podały 6 wyznaczników, a 10 osób
zaznaczyło po 5 stwierdzeń. Spośród podanych w Ustawie kryteriów najczęściej wymienianym przez badanych była: liczebność mniejsza w stosunku do
pozostałych obywateli RP (75,7%), zaś najrzadziej: jej przodkowie zamieszkiwali obecne tereny RP od przynajmniej 100 lat (10,1%) oraz jej członkowie
mają obywatelstwo polskie (19,6). Fakt, że jedynie co piąta osoba podaje obywatelstwo polskie jako kryterium przynależności do mniejszości, świadczy
dość jednoznacznie o tym, iż studenci nie odróżniają członków mniejszości
od cudzoziemców, którzy z różnych powodów przyjechali w ostatnich latach
do naszego kraju, jak np. Wietnamczycy w celach handlowych czy uchodźcy
z Czeczenii.
Dużo trudności sprawiło respondentom wyszczególnienie mniejszości narodowych wśród 30 podanych grup społecznych. Szczegółowe dane zawiera
tabela 4.
Tabela 4. Liczba studentów prawidłowo wyodrębniających mniejszości narodowe zamieszkujące w Polsce
Wyodrębnianie mniejszości
zamieszkujących w Polsce
Białorusini
Ukraińcy
Litwini
Niemcy
Rosjanie
Czesi
Słowacy
Żydzi
Ormianie
I stopień
N = 37
%
30
81,1
29
78,4
18
48,6
19
51,4
13
35,1
12
32,4
12
32,4
10
27,0
7
18,9
II stopień
N = 41
%
24
58,5
24
58,5
13
31,7
11
26,8
16
39,0
11
26,8
9
22,0
11
26,8
5
12,2
Razem
N = 78
%
54
69,2
53
67,9
31
39,7
30
38,5
29
37,2
23
29,5
21
26,9
21
26,9
12
15,4
Źródło: badania własne.
Podstawowym zadaniem w tym pytaniu kwestionariuszowym było wyselekcjonowanie, spośród wymienionych 30, jedynie 9 ustawowo usankcjonowanych mniejszości narodowych. Tylko 78 osób dokonało takiej selekcji i te
prace poddano dalszym analizom. Pozostali odznaczyli wszystkie 30 nazw
i chociaż było wśród nich oczywiście te 9 poprawnych, to wypowiedzi te
potraktowano jako błędne.
134
KOMUNIKATY Z BADAŃ
Grupa, która dokonała selekcji, najczęściej wskazywała na istnienie w Polsce mniejszości białoruskiej (69,2%) i ukraińskiej (67,9%). Około 30–40%
badanych identyfikowało mniejszości: litewską, niemiecką, rosyjską, czeską,
żydowską i słowacką, zaś jedynie 15,4% wspomnianej grupy zadeklarowało
przekonanie o historycznych korzeniach Ormian w Polsce. Wśród respondentów nie było osoby, która udzieliła w tym pytaniu odpowiedzi całkowicie
poprawnej. Większość studentów zaznaczała albo od 4 do 6 odpowiedzi, albo
około 20. Ci zaś, którzy zaznaczyli wymagane 9 – nie uczynili tego poprawnie.
Wiedza o mniejszościach dotyczyć może różnych obszarów tematycznych, co już nadmieniono, może też mieć różny poziom – podstawowy bądź
rozszerzony. Kolejny punkt kwestionariusza dotyczył wiedzy elementarnej
z zakresu krajoznawstwa (treści geograficznych), zapytano bowiem o stolice
krajów, z których wywodzą się przedstawiciele polskich mniejszości.
Tabela 5. Znajomość stolic krajów, z których wywodzą się przedstawiciele polskich
mniejszości
Znajomość stolic
przez studentów
Niemcy
Rosja
Czechy
Ukraina
Słowacja
Litwa
Białoruś
Izrael
Armenia
I stopień
N = 86
%
85
98,8
84
97,7
77
89,5
68
79,1
51
59,3
52
60,5
52
60,5
24
27,9
11
12,8
II stopień
N = 62
%
62
100,0
60
96,8
59
95,2
56
90,3
46
74,2
42
67,7
41
66,1
21
33,9
17
27,4
Razem
N = 148
%
147
99,3
144
97,3
136
91,9
124
83,8
97
65,5
94
63,5
93
62,8
45
30,4
28
18,9
Źródło: badania własne.
Spośród dziewięciu stolic większość studentów – choć niestety nawet
tutaj nie wszyscy – prawidłowo identyfikowała Berlin, Moskwę i Pragę. Na
Kijów, jako stolicę Ukrainy wskazało 83,8% badanych, natomiast pozostali
błędnie podawali Lwów. Ponad 60% respondentów znało stolice Słowacji,
Litwy i Białorusi. Duże problemy sprawiły badanym stolice Izraela i Armenii.
W pierwszym przypadku większość podała Jerozolimę, zamiast Tel Awiwu.
Uznano to za odpowiedź błędną, ponieważ pomimo tego, że stolicą proklamowaną przez Izrael rzeczywiście jest Jerozolima, to ONZ nie uznaje tego
faktu i większość ambasad, ośrodków naukowo-badawczych czy centrów roz-
I. N-B, M. O W ...
135
wojowych znajduje się w nowoczesnej metropolii Tel Awiwie. W przypadku
stolicy Armenii – większość studentów nie udzieliła żadnej odpowiedzi.
Trudniejszym zadaniem było kolejne, wymagające rozszerzonej wiedzy
na temat poszczególnych kultur. Należało w nim napisać, jakiej mniejszości
narodowej dotyczą podane w tabeli określenia, takie jak: bima, greckokatolizyzm, Garbarka, staroobrzędowcy, bandura, chaczkar, Sejny i Orawa. W tym
przypadku wyniki okazały się zdecydowanie niezadowalające, co obrazuje
tabela 6.
Istotnym elementem kultur narodowych są religie, stąd też w ankiecie
pojawiły się specyficzne pojęcia dotyczące tej właśnie problematyki: bima,
greckokatolicyzm, Grabarka oraz staroobrzędowcy. Odnoszą się one kolejno
do mniejszości: żydowskiej, ukraińskiej, białoruskiej (częściowo także rosyjskiej i ukraińskiej) oraz rosyjskiej.
W europejskim kręgu cywilizacyjnym oraz na Bliskim Wschodzie do systemu wierzeń religijnych należą: wiara w jednego osobowego Boga-stwórcę,
w istoty nadprzyrodzone, w nieśmiertelną duszę oraz w odpowiedzialność
człowieka za własne czyny wynikającą z posiadania wolnej woli. Są one
wspólne dla judaizmu i wywodzących się z niego chrześcijaństwa i islamu.
Tabela 6. Znajomość specyficznych określeń dotyczących mniejszości narodowych
przez studentów pedagogiki
Znajomość specyficznych określeń
przez studentów
greckokatolicyzm
Grabarka
bandura
Orawa
chaczkar
staroobrzędowcy
Sejny
bima
I stopień
N = 86
%
12
14,0
5
5,8
6
7,0
5
5,8
7
8,1
4
4,7
3
3,5
0
0,0
II stopień
N = 62
%
17
19,8
13
15,1
12
14,0
12
14,0
6
7,0
8
9,3
6
7,0
5
5,8
Razem
N = 148
%
29
19,6
18
12,2
18
12,2
17
11,5
13
8,8
12
8,1
9
6,1
5
3,4
Źródło: badania własne.
Judaizm, nazywany także mozaizmem – od imienia prawodawcy Mojżesza – należy do religii objawionych. Zgodnie z jej doktryną Jahwe jest jedynym Bogiem, który objawił się Żydom i zawarł przymierze z narodem żydowskim, uznając go za naród wybrany, z którego wyjdzie Mesjasz. Zasady
postępowania wyznawców judaizmu określają odpowiednie przepisy – halacha (z hebr. droga). Ich podstawę stanowi Pięcioksiąg (Tora) oraz rabinacki
136
KOMUNIKATY Z BADAŃ
kodeks religijno-prawny – Talmud, dostosowujący Prawo pisane (Torę) do
zmieniających się czasów i warunków14.
W religii Izraela ważną rolę zawsze odgrywała świątynia. Żydzi przybywali do niej modlić się, a kapłani składali Bogu ofiary ze zwierząt. Pierwszą
Świątynię wzniósł król Salomon około 950 roku p.n.e. W jej centralnej części
znajdowało się Święte Świętych, czyli miejsce, gdzie przechowywano Arkę
Przymierza. Do komnaty tej miał wstęp jedynie najwyższy kapłan, tylko jeden
raz w roku – w Święto Jom Kipur (Pojednania). W 586 roku p.n.e. Świątynię
Jerozolimską zburzyli Babilończycy. Odbudowano ją około roku 516 p.n.e.,
a następnie przebudowano za czasów króla Heroda około 30 r. p.n.e. Jednakże i ta świątynia została zburzona – tym razem przez Rzymian w 70 r. n.e.
(Schoen, 2009). Jedyną pamiątką po niej jest dzisiaj Mur Zachodni, na Wzgórzu Świątynnym stoi bowiem teraz islamski meczet Al Aksa oraz Kopuła na
Skale, zwana przez niektórych Meczetem Omara.
Obecnie Żydzi modlą się w synagogach. Nieodłącznym elementem nabożeństw jest czytanie Tory. Lektura zorganizowana jest w ten sposób, że w ciągu jednego roku odczytuje się fragment po fragmencie cały tekst Pięcioksięgu
Mojżeszowego. Na co dzień rodał, czyli ręcznie pisany tekst Tory w formie
zwoju nawiniętego na drewniane drążki, przechowywany jest w specjalnej
skrzyni na ołtarzu – aron ha-kodesz. W czasie modlitw przenoszony jest
jednak w inne miejsce – do bimy. Bima, w nazewnictwie Żydów aszkenazyjskich15, to podwyższenie w centrum synagogi, w formie altany z balustradą lub kratą i baldachimem albo w formie kapliczki. Wewnątrz znajduje się
stół do wykładania i czytania Tory. Bima służy także jako mównica i miejsce,
z którego kantor prowadzi modły16. Spośród wszystkich podanych w kwestionariuszu określeń właśnie w przypadku bimy uzyskano najmniej poprawnych
odpowiedzi – jedynie 3,4%, przy czym studenci I stopnia nie udzielili żadnej
poprawnej odpowiedzi.
Mniejszości narodowe obecne w Polsce – oprócz Żydów – są chrześcijanami, chociaż różnych obrządków. Mieszko I przyjął chrzest w roku 966
w obrządku łacińskim, zaś Włodzimierz Wielki – władca Rusi Kijowskiej,
która stała się zaczątkiem dla państwowości Rosji, Ukrainy i Białorusi –
14
A. Rykała: Mniejszości religijne w Polsce. Łódź 2011,UŁ; A. Szostkiewicz: Pod
znakiem menory. „Polityka” 2008, nr 1, Wydanie Specjalne – Historia Żydów.
15
Żydzi aszkenazyjscy – odłam Żydów zamieszkujących Europę Środkowo-Wschodnią, w tym Polskę.
16
Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Warszawa 2014, PWN.
I. N-B, M. O W ...
137
w rycie bizantyjsko-słowiańskim. Wówczas nie było jeszcze sporów dogmatycznych, a elementami różniącymi były sposób celebracji i język. Rozdział Kościołów nastąpił kilkadziesiąt lat później, w roku 1054, na katolików
uznających zwierzchnictwo biskupa Rzymu (papieża) oraz prawosławnych
podlegających patriarsze Konstantynopola. Polacy byli katolikami z językiem
liturgicznym łacińskim, a mieszkańcy Rusi – wyznawcami prawosławia z językiem liturgicznym staro-cerkiewno-słowiańskim. Rok 1596 przyniósł kolejny podział. Na soborze zwołanym w Brześciu nad Bugiem dokonano aktu
zjednoczenia Cerkwi prawosławnej w granicach ówczesnej Rzeczypospolitej
ze Stolicą Apostolską w Rzymie. Tych, którzy ów podział przyjęli, nazwano unitami, a następnie grekokatolikami, pozostali zaś nadal kultywowali
prawosławie, uznając zwierzchnictwo patriarchatu moskiewskiego17. Grekokatolicy przyjęli, oprócz jurysdykcji Kościoła rzymskokatolickiego, także
jego dogmatykę, zachowując jednocześnie własną liturgię w języku cerkiewno-słowiańskim, hierarchię, kalendarz juliański, małżeństwa oraz ustrój kościelny i dużą samodzielność administracji18.
Spośród podanych w kwestionariuszu określeń specyficznych dla konkretnych mniejszości greckokatolicyzm uzyskał stosunkowo najwięcej poprawnych wskazań – 19,6% studentów skojarzyło go z mniejszością ukraińską. Nie
zmienia to jednak faktu, iż nawet w tym przypadku ponad 80% badanych nie
udzieliło właściwej odpowiedzi, co świadczy o dużych niedostatkach w wiedzy studentów na temat kultur innych narodów.
Z religią praktykowaną przez mniejszość białoruską, rosyjską i częściowo
ukraińską wiąże się zamieszczone w ankiecie słowo: Grabarka. Jest to największe polskie sanktuarium prawosławne, znajdujące się na Podlasiu w pobliżu Siemiatycz. Święta Góra Grabarka – zwana także Górą Tysiąca Krzyży
– zasłynęła z cudu, jaki miał miejsce 1710 w roku. Podczas panującej wówczas epidemii cholery pewnemu niewidomemu starcowi zostało objawione
we śnie, że ratunek można znaleźć, idąc na pobliskie wzgórze z krzyżem,
a tam obmywając się i pijąc wodę ze źródła. Według kroniki siemiatyckiej
parafii ratunek od choroby znalazło wtedy ok. 10 tysięcy osób. W podzięce
za cud zbudowano na miejscu kapliczkę Przemienienia Pańskiego, a w 1998
roku postawiono niewielką murowaną cerkiew. Obecnie na Grabarkę przybywają tysiące pielgrzymów, niosąc ze sobą drewniane krzyże. Są one różnej
wielkości, która – zgodnie z lokalną tradycją – obrazuje rozmiar grzechów.
17
18
Por. M. Łesiów, M. Melnyk: O Ukrainie. Prawie wszystko!? Olsztyn 2011, UWM.
A. Rykała: Mniejszości religijne w Polsce. cyt. wyd.
138
KOMUNIKATY Z BADAŃ
Niektóre z nich obwiązane są kolorowymi wstążkami, co nawiązuje do legendy mówiącej, że Matka Boża przewiązała Chrystusa na krzyżu kolorową
tkaniną. Po przybyciu na górę pielgrzymi najpierw udają się do cudownego
źródła, gdzie za pomocą płóciennych chusteczek dokonują rytualnej ablucji.
Piją także wodę, czyniąc przed i po wypiciu znak krzyża. Następnie trzykrotnie obchodzą na kolanach cerkiew i dokonują wkopania krzyża, który
święci duchowny, odmawiając stosowne modlitwy. Główne uroczystości na
Grabarce odbywają się 6 sierpnia według kalendarza juliańskiego / 19 sierpnia zgodnie nowym stylem19. W badanej grupie tylko 12,2% studentów prawidłowo skojarzyło Grabarkę z mniejszością białoruską lub rosyjską, nie było
odpowiedzi wskazujących na mniejszość ukraińską.
W powszechnym przekonaniu tradycję prawosławną – jedną z trzech
głównych w chrześcijaństwie, obok katolickiej i protestanckiej – reprezentuje w Polsce tylko Autokefaliczny Kościół Prawosławny. „Jest to zrozumiałe – podkreśla A. Rykała – biorąc pod uwagę liczbę wiernych – 561,5 tys.
na początku XXI w. (więcej wiernych ma tylko Kościół rzymskokatolicki)”20.
Okazuje się jednak, że pewna liczba osób w Polsce – około tysiąca – praktykuje inną formę prawosławia. Są to przedstawiciele Wschodniego Kościoła
Staroobrzędowego, który w roku 1993 przyjął nazwę Staroprawosławna Pomorska Cerkiew Rzeczpospolitej Polskiej.
Staroobrzędowcy, lub inaczej starowiercy, to wyznanie powstałe w wyniku rozłamu (ros. raskoł), jaki dokonał się w XVII wieku w Rosyjskim Kościele Prawosławnym. Staroobrzędowcy za odszczepieństwo uznali reformę
liturgiczną patriarchy Nikona z lat 1652–1656, upodabniającą obrzędy Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego do greckich. Z kolei niedługo potem, w roku
1667, sobór moskiewski starowierców uznał za heretyków i rozpoczął ich
prześladowania, zakończone dopiero w roku 1905 na mocy edyktu tolerancyjnego wydanego przez cara Mikołaja II21. Do Polski staroobrzędowcy przybyli
w latach osiemdziesiątych XVII stulecia. Początkowo pojawili się w okolicach
Sejn i Suwałk, osiedlali się w niedostępnych lasach, przekształcając je efektywnie w grunty uprawne. Założyli wiele wsi, obecnie ich największe skupiska
19
E. Smykowska: Zwyczaje i obrzędy prawosławne. Mały słownik. Warszawa 2008,
Verbinum.
20
A. Rykała: Mniejszości religijne w Polsce. cyt. wyd.
21
I. Grek-Pabisowa: Staroobrzędowcy. Szkice z historii, języka, zwyczajów. Warszawa 1999, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy; E. Przybył: W cieniu Antychrysta.
Idee staroobrzędowców w XVII w. Kraków 1999, Zakład Wydawniczy „Nomos”.
I. N-B, M. O W ...
139
znajdują się w Gabowych Grądach, Borze, Suwałkach i Augustowie. Przez
ponad 200 lat skutecznie udawało im się opierać asymilacji, obecnie jednak – głównie na skutek zawierania przez młodych małżeństw mieszanych
– przede wszystkim najstarsze pokolenie stoi na straży zachowania tożsamości grupy22.
Sama doktryna starowierców nie różni się zasadniczo od kanonicznego
nauczania prawosławnego – rozbieżność dotyczy głównie obrzędów, które
starowiercy odprawiają według ksiąg liturgicznych sprzed reformy Nikona.
W teologii staroobrzędowej kluczową rolę odgrywa wiara w świętość ziemi ruskiej oraz Moskwę – Trzeci Rzym, co z kolei uzasadnia przekonanie
o wyższości rosyjskich tradycji religijnych nad wszystkimi innymi. W XVII–
–XVIII w. w myśli religijnej starowierców istotne miejsce zajmowało też
oczekiwanie na bliski koniec świata i nadejście Antychrysta23. Polscy staroobrzędowcy należą do odłamu bezpopowców, co oznacza, że nie mają hierarchii
kościelnej, a nad życiem religijnym wspólnoty czuwają świeccy nastawnicy.
Brak duchownych sprawia, że starowiercy tradycyjnie praktykują tylko dwa
sakramenty – chrzest i pokutę (bez rozgrzeszenia), a od niedawna także małżeństwo, zawarte w molennie za zgodą rodziców24.
Z mniejszością rosyjską Kościół staroobrzędowy skojarzyło jedynie 8,1%
badanych studentów. Większość nie udzieliła żadnej odpowiedzi, niektórzy
zaś błędnie utożsamiali starowierców z Żydami, Ormianami lub grekokatolikami, mając jedynie świadomość, że jest to jakiś odłam jednej z religii.
Nieco więcej, bo 8,8% respondentów, udzieliło prawidłowej odpowiedzi
na pytanie, której mniejszości dotyczy pojęcie „chaczkar”. Spośród 148 osób
13 poprawnie wskazało, że jest to obiekt, który należy kojarzyć z Armenią, co
jednakże nie oznacza, że badani wiedzieli, czym w rzeczywistości są chaczkary, dlatego warto o tym wspomnieć.
Armenia położona jest w południowej części Zakaukazia, gdzie graniczy
z Gruzją, Azerbejdżanem Turcją i Iranem. Ormianie mają bogatą historię
sięgającą jeszcze czasów starożytnych, jednak obecne terytorium kraju tylko
częściowo pokrywa się z obszarami Państwa Urartu i starożytnej Armenii.
Pierwsze informacje o państwowości na tych terenach wywodzą się z inskrypcji asyryjskich datowanych na koniec pierwszego tysiąclecia przed
22
T. Czerwiński: Polska wielu kultur i religii. Warszawa 2013, Muza.
I. Grek-Pabisowa: Staroobrzędowcy. Szkice z historii, języka, zwyczajów. cyt.
wyd.; E. Przybył: W cieniu Antychrysta. Idee staroobrzędowców w XVII w. cyt. wyd..
24
T. Czerwiński: Polska wielu kultur i religii. cyt. wyd.
23
140
KOMUNIKATY Z BADAŃ
naszą erą25. W krajobrazie Armenii dominują liczne łańcuchy górskie, duże
wulkaniczne masywy i płaskowyże. Symbolem narodowym, wyeksponowanym w godle kraju, jest sięgająca ponad 5 tys. m n.p.m. góra Ararat (obecnie
na terytorium Turcji), na której – według biblijnych przekazów – osiadła po
potopie Arka Noego. Inne symbole Armenii to klasztory i kamienne krzyże,
jakie od wieków wznoszono z tufu, czyli skamieniałego popiołu wulkanicznego. Armenia, jako pierwszy kraj na świecie, bo już w 301 roku, ustanowiła chrześcijaństwo religią narodową. Legenda podaje, że ormiański król
Tiridates za szerzenie wiary wtrącił św. Grzegorza Oświeciciela na 13 lat do
studni pełnej węży, ale kiedy pewnego razu władca zachorował i uzdrowił
go właśnie Grzegorz – król z wdzięczności nawrócił się i przyjął jego wiarę26. Kościół ormiański, od czasu Soboru Chalcedońskiego w roku 451, jest
Kościołem narodowym w pełni niezależnym od Kościoła powszechnego27.
Przed kamiennymi ormiańskimi klasztorami oraz na rozstajach dróg stoją
kamienne krzyże – chaczkary (orm. chacz – krzyż, kar – kamień). Pierwsze
z nich powstały już w IV wieku, na wzór starożytnych asyryjskich obelisków.
Fundowano je z różnych powodów – przy okazji rozpoczęcia lub zakończenia
jakiegoś przedsięwzięcia, ale także ku ochronie przed klęskami żywiołowymi, czy dla wiernych, którzy podczas nabożeństw nie mieścili się w świątyni.
Kute w kamieniu płyty z wizerunkiem krzyża i wplecionymi w ornamentykę inicjałami zmarłego ustawiano na grobach, wierząc, że stąpając po nich
i zacierając wzór na kamieniu, wymazuje się grzechy zmarłych28. Niektórym
chaczkarom przypisywano nawet moc uzdrawiającą – stawały się one wówczas celem pielgrzymek okolicznej ludności29. Krzyż ormiański ma specyficzną stylistykę, często nazywany bywa kwitnącym krzyżem lub kamienną
koronką. Bogata ornamentyka wiąże się z lokalną legendą, mówiącą o tym,
że drzewo, na którym umarł Chrystus, zakwitło. Dominującymi motywami
zdobniczymi są gałązki roślinne, owoce granatu i winorośli, a także ornamenty geometryczne, przy czym każdy krzyż jest inny – nie ma dwóch jednakowych. W czasach największej popularności – w XIII/XIV wieku – wykonano
25
M. Zakrzewska-Dubasowa: Historia Armenii. Wrocław – Warszawa – Kraków
1990, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
26
Tamże; M. Pindera: W kraju kamiennych krzyży i klasztorów. http://kobieta.
wp.pl/kat,87314,title,Armenia-w-kraju-kamiennych-krzyzy-i-klasztorow,wid,14460991,
wiadomosc.html?ticaid=1135cb (4.05.2012).
27
A. Rykała: Mniejszości religijne w Polsce. cyt. wyd.
28
S. Adamczak: Gruzja, Armenia, Azerbejdżan. Bielsko-Biała 2013, Pascal.
29
T. Czerwiński: Polska wielu kultur i religii. cyt. wyd.
I. N-B, M. O W ...
141
około 100 tysięcy chaczkarów, z czego do naszych czasów dotrwała niecała
połowa30.
Pojęciem z zakresu kulturoznawstwa, które 12,2% respondentów prawidłowo powiązało z kulturą ukraińską, była bandura. Jest to ludowy instrument muzyczny, chordofon szarpany, o owalnym pudle rezonansowym
i dwóch grupach strun – melodycznych i basowych, na których dźwięk wydobywa się za pomocą plektronu (kostki, piórka). Wyróżnia się trzy typy
bandur: klasyczna – o 20–24 strunach, charkowska (połtawka) – o 30–31
strunach oraz najczęstsza, kijowska, posiadająca w wersji koncertowej 62–65
strun. Obecnie bandura jest popularnym instrumentem wśród solistów i zespołów. Niegdyś cieszyła się uznaniem bardziej w środowisku ziemiańskim
niż chłopskim, w którym posługiwano się raczej kobzą – jej uproszczoną
wersją mającą od 2 do 12 strun31. Innym strunowym ukraińskim instrumentem ludowym jest domra – podobna do bałałajki, o trzech lub czterech strunach.
Rozszerzonego zakresu wiedzy o mniejszościach dotyczyły jeszcze dwa
pojęcia – Orawa i Sejny. Orawa, to kraina historyczna położona częściowo
w Polsce, a częściowo w Słowacji. W części Słowackiej mieszka niewielka
mniejszość polska, zaś w polskiej – niewielka mniejszość słowacka. Z kolei
Sejny, to małe miasto powiatowe na północno-wschodnim krańcu województwa podlaskiego. Od wieków miało ono charakter wielokulturowy –
wspólnie z Polakami mieszkali tam liczni Żydzi, ale także Niemcy, Rosjanie
i Białorusini. Obecnie Sejneńszczyzna zwana jest Małą Litwą, gdyż wielu
mieszkańców tych terenów to Litwini lub Polacy o litewskich korzeniach. Na
tablicach informacyjnych współwystępują nazwy polskie i litewskie. Działają
tam przedszkole, szkoła podstawowa i gimnazjum z litewskim językiem nauczania Žiburys (pol. Światełko). Mieści się tam również konsulat Republiki
Litewskiej.
Respondenci niezbyt trafnie identyfikowali wspomniane miejsca z mniejszością słowacką oraz litewską. W pierwszym przypadku udzielono 11,5%
poprawnych odpowiedzi, zaś w drugim jedynie 6,1%. Zestawiając wszystkie
odpowiedzi studentów z opisanego pytania ankietowego, można stwierdzić,
iż wiedza badanych o mniejszościach zamieszkujących nasz kraj jest bardzo
wybiórcza, ponieważ trafność wskazań przy poszczególnych hasłach wahała
się od kilku do kilkunastu procent. Większość ankietowanych nie udzieliła
30
31
Tamże; M. Pindera: W kraju kamiennych krzyży i klasztorów. cyt. wyd.
W. Wilczyński: Leksykon kultury ukraińskiej. Kraków 2004, Universitas.
142
KOMUNIKATY Z BADAŃ
w całym poleceniu żadnej odpowiedzi, niektórzy tyko jednej lub dwóch –
spośród ośmiu wymaganych.
Fakt, iż badani studenci pedagogiki wykazali się połowicznym rozumieniem pojęcia „mniejszości narodowe” oraz stosunkowo niewielką wiedzą na
ich temat, z pewnością nie pozostał bez wpływu na odpowiedzi, jakich udzielali w pytaniach odnoszących się do afektywnego obszaru kompetencji międzykulturowej. Świadczą o tym chociażby ich opinie na temat uczestnictwa
mniejszości życiu kulturalnym i politycznym naszego kraju, przedstawione
w tabeli 7.
Tabela 7. Opinie studentów pedagogiki na temat uczestnictwa mniejszości w politycznym i kulturalnym życiu Polski
Czy mniejszości narodowe powinny uczestniczyć
w życiu naszego kraju
(polityka, kultura)?
Tak
Nie
Tak, z ograniczonymi przywilejami
I stopień
N = 86
30
30
26
%
34,9
34,9
30,2
II stopień
N = 62
28
19
15
%
45,2
30,6
24,2
Razem
N = 128
58
49
41
%
39,2
33,1
27,7
Źródło: badania własne.
We wcześniejszych badaniach wykazano, iż respondenci często mylą
przedstawicieli mniejszości mających inną narodowość niż polska, lecz obywatelstwo polskie, z cudzoziemcami, którzy z różnych powodów – innych niż
turystyczne – przebywają dłuższy czas na terenie naszego kraju. Czym innym
można bowiem wytłumaczyć fakt, że co trzeci badany uznał, że przedstawiciele mniejszości – będący przecież pełnoprawnymi obywatelami Rzeczpospolitej Polskiej – nie powinni uczestniczyć w życiu społeczno-politycznym
naszego kraju, a kolejne 27,7% ankietowanych postuluje ograniczenie im
przywilejów?
W kontekście powyższych spostrzeżeń niektóre dane uzyskane w prezentowanych tutaj badaniach diagnostycznych nie zostaną przedstawione,
gdyż mogłyby być niemiarodajne z powodu niewielkiej wiedzy respondentów
w omawianych kwestiach. Odnotowano bowiem wiele przypadków odpowiedzi sprzecznych, świadczących o niezrozumieniu istoty analizowanego
zagadnienia. Jako ostatnie zostaną zatem omówione jedynie opinie badanych
na temat wpływu mniejszości na Polskę. Było to pytanie otwarte, a uzyskane wypowiedzi podzielono na trzy kategorie: pozytywne (P), neutralne (N)
i negatywne (NT). Ich zestawienie zawiera tabela 8.
143
I. N-B, M. O W ...
Tabela 8. Opinie studentów pedagogiki na temat oddziaływania mniejszości narodowych na Polskę
Wpływ mniejszości na Polskę
w opinii badanych
N = 86
poznawanie innych kultur
bogacą polską kulturę, sztukę, relacje między innymi krajami
kształtowanie postawy tolerancji oraz komunikacji
P
przenikanie się kultur
ekonomiczny pozytywny
pozytywny
N żaden
utrata narodowej tożsamości, tradycji, kultury
NT ekonomiczny negatywny
negatywny
I stopień
II stopień
Razem
%
N = 42
%
%
21
24,4
3
3,5
24 27,9
14
16,3
13
40,6
27 21,1
13
15,1
3
3,5
16 18,6
11
2
1
3
7
5
2
12,8
2,3
1,2
3,5
8,1
5,8
2,3
2
3
0
9
2
3
1
2,3
3,5
0,0
10,5
2,3
3,5
1,2
13 15,1
5 5,8
1 1,2
12 14,0
9 10,5
8 9,3
3 3,5
N = 128
Źródło: badania własne.
Z wypowiedzi respondentów wyłania się raczej pozytywny obraz wpływu
mniejszości na Polskę. Zwracali oni uwagę przede wszystkim na możliwość
wzajemnego ubogacania się swym dziedzictwem kulturowym oraz na kształtowanie postawy tolerancji w ramach wzajemnych kontaktów. Sceptycy z kolei obawiali się wpływu innych kultur na naszą i konsekwencji ich obecności
w postaci utraty tożsamości narodowej i zaniku rodzimych tradycji. 14% respondentów uważało zaś, że mniejszości nie mają żadnego wpływu na Polskę.
Wnioski końcowe
Wielokulturowe dziedzictwo naszego kraju dopiero w ostatnim czasie odkrywane jest na nowo – przez imprezy kulturalne, projekty naukowe, działalność
fundacji i stowarzyszeń, edukację w językach mniejszości, dwujęzyczne tablice informacyjne w niektórych miejscowościach czy nabożeństwa ekumeniczne32. Niedawno także do programów studiów wprowadzono przedmioty,
takie jak pedagogika międzykulturowa, edukacja międzykulturowa czy też
komunikowanie międzykulturowe. Przeprowadzone badania wykazały, iż
rzeczywiście istnieje nagląca potrzeba kształcenia w tym zakresie. Studenci,
którzy nie odbywali zajęć dotyczących międzykulturowości, prezentowali
32
M. Flaczyńska: Mniejszości narodowe i wyznaniowe. Warszawa 2013, De Agostini Polska.
144
KOMUNIKATY Z BADAŃ
niski poziom kompetencji międzykulturowych. Ich wiedza była fragmentaryczna, a stosunek do mniejszości i ich praw ambiwalentny. Obecność treści międzykulturowych w programach nauczania – począwszy od edukacji
przedszkolnej i początkowej – pozwala jednak mieć nadzieję, że sytuacja ta
będzie ulegać systematycznym korzystnym zmianom, a kompetencje międzykulturowe będą bardziej niż dotychczas powszechne i doceniane.
Bibliografia
Adamczak S.: Gruzja, Armenia, Azerbejdżan. Bielsko-Biała 2013, Pascal.
Alfredsson G.: A frame an incomplete painting. Comparison of the Framework Convention for the Protection of National Minorities with international standards and monitoring systems. “International Journal on Minority
and Group Rights” 2000, nr 7.
Białek T.: Międzynarodowe standardy ochrony praw mniejszości narodowych
i ich realizacja na przykładzie Białorusi, Litwy i Ukrainy. Warszawa 2008,
Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Czerwiński T.: Polska wielu kultur i religii. Warszawa 2013, Muza.
Flaczyńska M.: Mniejszości narodowe i wyznaniowe. Warszawa 2013, De Agostini Polska.
Gajda J.: Antropologia kulturowa. Kraków 2009, Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
Grek-Pabisowa I.: Staroobrzędowcy. Szkice z historii, języka, zwyczajów. Warszawa 1999, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy.
Gudaszewski G.: Demograficzno-społeczna charakterystyka obywateli polskich deklarujących „narodowość niepolską” w Narodowym Spisie Powszechnym w 2002 roku. W: L. Adamczuk, Łodziński S. (red.): Mniejszości
narodowe w Polsce w świetle Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku.
Warszawa 2006, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna – NSP 2002. http://stat.
gov.pl/spisy-powszechne/narodowe-spisy-powszechne/narodowy-spis
-powszechny-2002/, pdf (10.09.2014).
Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011 http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/LUD_
ludnosc_stan_str_dem_spo_NSP2011.pdf (10.09.2014).
Łesiów M., Melnyk M.: O Ukrainie. Prawie wszystko!? Olsztyn 2011, UWM.
Łodziński S.: Ochrona praw osób należących do mniejszości narodowych i et-
I. N-B, M. O W ...
145
nicznych – perspektywa europejska. Warszawa 2002, Kancelaria Sejmu –
Biuro Studiówi Ekspertyz.
Pawlak S.: Ochrona mniejszości narodowych w Europie. Warszawa 2001, Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Pfeiffer W.: Nauka języków obcych. Od praktyki do praktyki. Poznań 2001,
WAGROS.
Pindera M., W kraju kamiennych krzyży i klasztorów. http://kobieta.wp.pl/
kat,87314,title,Armenia-w-kraju-kamiennych-krzyzy-i-klasztorow,wid,1446
0991,wiadomosc.html?ticaid=1135cb (4.05.2012).
Przybył E.: W cieniu Antychrysta. Idee staroobrzędowców w XVII w. Kraków,
1999, Zakład Wydawniczy „Nomos”.
Rykała A.: Mniejszości religijne w Polsce. Łódź 2011, UŁ.
Schoen P.: Judaizm. Książka dla moich chrześcijańskich przyjaciół. Warszawa
2009, KiW.
Serczyk W.: Historia Ukrainy. Wrocław – Warszawa – Kraków 2009, Zakład
Narodowy im. Ossolińskich.
Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Warszawa 2014, PWN.
Smykowska E.: Zwyczaje i obrzędy prawosławne. Mały słownik. Warszawa
2008, Verbinum.
Sozański J.: Ochrona mniejszości w systemie uniwersalnym, europejskim
i wspólnotowym. Warszawa 2002, Kodeks.
Szostkiewicz A.: Pod znakiem menory. Wydanie Specjalne: Historia Żydów.
„Polityka” 2008, nr 1.
Wilczyński W.: Leksykon kultury ukraińskiej. Kraków 2004, Universitas.
Zakrzewska-Dubasowa M., Historia Armenii. Wrocław – Warszawa – Kraków 1990, Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Knowledge and attitude to national minorities
as an element of students’ intercultural competence
Summary
National and ethnic minorities have been present in Poland for centuries. However, the awareness of their existence in our society is relatively small. One of the reasons is the low level of intercultural competence of citizens of our country, caused
by many years of neglecting the education aimed at developing the competence in
the cognitive, affective, and pragmatic-communicative field.
146
KOMUNIKATY Z BADAŃ
The diagnostic tests, relating to the first and second of these areas of knowledge were associated with teaching students knowledge about national minorities
living in Poland and with the attitudes of respondents to the rights and privileges
of these groups. The conducted analysis showed that there is an urgent need for
training in intercultural education. Students who did not participate in such activities presented a low level of intercultural competence – their knowledge was superficial and the attitude towards minorities and their rights was ambivalent. The
presence of intercultural content in the current curriculum – from pre- and early
school – can, however, bring hope that this situation will be a subject of systematic
positive change, and that intercultural competence will be more widespread and
appreciated than previously.
Key words: intercultural education, national and ethnic minorities, the intercultural competence
Translated by Patryk Gasek