105. YILINDA ÇANAKKALE MUHAREBELERİNE BAKIŞ

105. YILINDA ÇANAKKALE MUHAREBELERİNE BAKIŞ 105. YILINDA ÇANAKKALE MUHAREBELERİNE BAKIŞ © T.C. KÜLTÜR VE TURİZM BAKANLIĞI ÇANAKKALE SAVAŞLARI GELİBOLU TARİHİ ALAN BAŞKANLIĞI 3692 Çanakkale Savaşları Kitapları Dizisi ISBN: 978-975-17-4736-5 Editör Katkı Sunanlar Barış BORLAT Eda Karaca Burhan SAYILIR Gökşen Özen Gülper Ulusoy Editör Yardımcısı Kübra Beşkonaklıoğlu Aslıhan KERVAN Nevim Arıkan Serhat Kahyaoğlu Yayına Hazırlayan Utkan Emre Er Redaktör Yasemin BİRTANE Birinci Baskı 500 adet Ankara, 2020 Tasarım ve Baskı Kapak Fotoğrafı Miralay Mustafa Kemal (ATATÜRK) 5846 sayılı Kanun’dan doğan tüm hakları (tasarım, çoğaltma, yayma, umuma iletim, temsil ve işleme) Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığına aittir. Her hakkı saklıdır. Kaynak gösterilerek yapılacak kısa alıntılar dışında yayıncının izni olmaksızın hiçbir yolla çoğaltılamaz. 105. Yılında Çanakkale Muharebelerine Bakış. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2020. 512 s.; rnk. res.: 21 cm. (Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları; 3692, Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı Çanakkale Savaşları Kitapları Dizisi). ISBN: 978-975-17-4736-5 I. Borlat, Barış, Sayılır, Burhan. II. seriler 956.1 Çanakkale siperlerinde saatlerce süren ateş muharebesinden galip çıkan er bakışlı yiğitler çevresi TAKDİM Çanakkale Tarihi Alanı, Birinci Dünya Savaşı muharebe alanları içerisinde günümüze kadar korunarak gelebilen nadir sahalardan birisidir. Bu nedenle gerek Avrupa’dan gerekse ülkemizden askerî tarih çalışması yürüten değerli araştırmacıların da önemli bir çalışma sahasıdır. Bu durumun günümüze kadar gelebilmesinde bölgenin önce Milli Park statüsü ile koruma altına alınması daha sonra Tarihi Alan Başkanlığı idari yapısına dönüşmesinin önemli bir yeri vardır. Günümüzde de bu yaklaşım ile “açık hava müzesi” olması yolunda çalışmalarımıza devam etmekteyiz. Çanakkale Tarihi Alanı, eskiçağdan günümüze kadar tarihlenen birçok kültür ve yerleşime de ev sahipliği yapmıştır. Nitekim alanda bir yandan antik dönem Tümülüs ve yerleşim yerleri ile yan yana Osmanlı Devleti’nin Rumeli’ye ilk geçişine ait izlerini görebilmekte aynı bölgede İkinci Dünya Savaşı yapılarına da rastlayabilmektesiniz. Bu durum bizlere “açık hava müzesi” anlamında önemli bir zenginlik sağlamaktadır. Tarihi ve kültürel mirasımızı korumak ve gelecek kuşaklara aktarmak bir milletin kimliği açısından son derece önemlidir. Bu nedenle Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alanı’nın “açık hava müzesi” ne dönüştürülmesini ve korunmasını sağlamak; aynı zamanda kültürel mirasımızı ayağa kaldırmak amacıyla çalışmalarımıza devam ediyoruz. Çanakkale muharebe alanının en önemli özelliklerinden birisi de vatan için hayatının baharında kara toprağa düşen vatan evlatlarına ev sahipliği yapmasıdır. Öyle ki sorumluluk sahamız içerisinde bugüne kadar yerleri bilinen koruma altına alınan şehitlik alanlarının yanı sıra yürüttüğümüz çalışmalar ile yeni şehitlik alanlarına ulaşmaktayız. Bu haliyle milli şairimiz Mehmet Akif’in İstiklal Marşı’mızda söylediği gibi “Bastığın yerleri toprak diyerek geçme, tanı / Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı” mısralarını kendimize şiar edindik. Çanakkale ruhunu her zaman canlı tutmak ve gelecek kuşaklara aktarmak için gayret gösteriyoruz. Çanakkale Cephesi ve muharebe alanına dair üretilen her bilgiyi önemsiyor ve bunun için üniversiteler ile ikili protokoller gerçekleştirerek uygulamalarımızı bilimsel zeminde gerçekleştirmeyi hedefliyoruz. Bu amaçla Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi ile Çanakkale Muharebeleri’nin 105. yılı için uluslararası bir sempozyum çalışmasına başladık. Ancak tüm dünyayı etkisi altına alan pandemi nedeniyle sempozyumumuzu iptal etmek zorunda kaldık. Buna karşın bilim insanlarının değerli çalışmalarının Çanakkale muharebeleri literatürüne kazandırılmasının yerinde olacağını düşünerek 105. yıl kitabını hazırladık. Bilginin yaygınlaştırılması amacıyla hazırladığımız bu çalışmanın bilim camiasına hayırlı olmasını dileriz. Bu süreçte emeği geçen tüm kurum ve kuruluşlar ile bilim insanlarına da teşekkürü bir borç biliriz. İsmail KAŞDEMİR Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanı TAKDİM Çanakkale Muharebeleri’ne dair anma ve kutlama etkinlikleri 1916 yılından başlamak üzere günümüze kadar devam etmiştir. Anma ve hatırlamaya dair yaklaşımlar tarihsel süreç içerisinde farklı şekillerde gelişmiş olsa da bu büyük zafer her zaman toplumsal hafızada geniş bir yere sahip olmuştur. Osmanlı coğrafyasının her bir vilayetinden Çanakkale’ye koşan vatan evlatları bu topraklarda ya şehit ya gazi olmuş ve bizlere bu toprakları vatan kılmıştır. Çanakkale zaferinin üzerinden geçen 105 yıl, bizlerin sorumluluklarını daha da arttırmıştır. Nitekim ülkemize yönelik iç ve dış tehditler birlik ve beraberliğimizin önemini bir kez daha vurgulamıştır. Hiç şüphesiz ki böyle süreçlerde tarihimize bakmak ve oradan referanslar almamız gerekmektedir. Tam da bu noktada Çanakkale zaferi bizlere çok önemli çıkarımlar yapmamızı sağlamaktadır. Avrupa’nın Osmanlı Devleti’ni“Hasta Adam” olarak gördüğü bir dönemde sömürgeci güçlere çok anlamlı bir ders verilmiştir. Bu nedenle bizler geçmişten aldığımız güç ve tarihsel bakış ile geleceğimizi şekillendirmek zorundayız. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi olarak Çanakkale Savaşları’na büyük önem vermekteyiz. Bu amaçla üniversitemiz bilgi üretmek ve bilgiyi yaygınlaştırmak için birçok çalışma gerçekleştirmektedir. Bünyemizde görev yapan akademik birimlerdeki öğretim üyelerimiz büyük özveriler ile ülkemizin, kamu kurumlarının ihtiyaç duyduğu bilgiyi üretmenin yanı sıra gelecek kuşaklara bu alanda yerinde öğretim vermektedir. Muharebe sahasına olan coğrafi yakınlığımız uygulamalı eğitime büyük olanaklar sağlamaktadır. Diğer yandan Çanakkale Savaşları konusunda gerçekleştirdiğimiz ulusal ve uluslararası projeler, yayınlar, panel ve sempozyum gibi akademik toplantılar ile kurumsal bilgi ve birikimimizi bilim dünyası ile paylaştığımız gibi ortak çalışmalar ile bilimsel sorun çözme süreçlerini paydaşlarımız ile gerçekleştirmekteyiz. Bu amaçla başladığımız 105. Yılında Çanakkale Savaşları Uluslararası Sempozyumu çalışmalarımız tüm dünya ile birlikte ülkemizi de etkisi altına alan pandemi nedeniyle iptal edilmek zorunda kalmıştır. Bu sempozyum için başta Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı olmak üzere birçok kamu kurum ve kuruluşu ile iş birliği sağlanmış, bu alanda başta İngiltere, Amerika Birleşik Devletleri, Fransa, Almanya, Avustralya, Yeni Zelanda, İran gibi birçok ülkeden değerli akademisyenlerin kabulü gerçekleştirilmişti. Ancak yaşanan süreç nedeniyle gerçekleştirilemeyen sempozyumda yer alacak bildirilerin bir araya getirildiği bu kitap çalışmasının gerek basılı gerekse elektronik hali ile bilim dünyasına sunulmasının yerinde olacağını düşündük. Uluslararası Sempozyum sürecimizin içerisinde başından beri yer alarak desteklerini bizlerden esirgemeyen Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı, Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığı, Türk Tarih Kurumu, Çanakkale Savaşları Enstitüsü’ne; ayrıca bu sürecin içerisinde büyük bir özveri ile çalışmaları yürüten başta düzenleme kurulu olmak üzere emeği geçen herkese teşekkürü bir borç biliriz. Çanakkale zaferinin 105. yıl anısına hazırlanan bu armağan kitabın tüm bilim camiasına hayırlı olmasını dileriz. Prof. Dr. Sedat MURAT Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Rektörü TAKDİM Tarih bir toplumu birleştiren, ortak hareket etme yeteneği kazandıran ortak değerleri gün yüzüne çıkarmaktadır. Tarihin sayfaları ise kahramanlıklar, destanlar, fedakarlıklar ve zaferler ile beraber acı ve hüzünler ile yazılmıştır. Bütün bu hafıza ise toplumun en temel yapı taşlarındandır. 1915 şubat ayında İtilaf devletlerinin saldırısı ile başlayan, yaklaşık bir yıl boyunca süren ve birçok kahramanlık, destan ve fedakarlıklar ile dolu olan Çanakkale Savaşları da bu yapı taşlarının en önemlilerinden biridir. Türk ordusu Çanakkale’nin geçilmeyeceğini Kumkale, Seddülbahir, Arıburnu, Anafartalar ve diğer cephelerde düşmana göstermiş ve dünyanın en güçlü devletlerinin ordularına karşı bir destan yazmıştır. Çanakkale Savaşları’nda temeli atılan bağımsızlık ve vatan savunması fikri Anafartalar Kahramanı Mustafa Kemal (ATATÜRK) tarafından Dünya Savaşı sonrasında Anadolu’ya taşınmış ve liderliğini üstlendiği Milli Mücadele’nin ardından Türk milletini, Bağımsız Türkiye Cumhuriyeti ile taçlandırmıştır. Türk milleti ve Türkiye Cumhuriyeti, vatanlarını savunmak için canlarını feda eden aziz şehitlerimiz unutmamıştır. Mustafa Kemal ATATÜRK’ün himayesinde 1924 yılında “Şehitlikleri İmar Komisyonu” kurulmuştur. Bir avuç aydın zümreden oluşan bu komisyon, 1926 yılında cemiyete dönüştürülerek “Şehitlikleri İmar Cemiyeti” adını almış, 1969 yılında “Vakıf” statüsünün kazanarak “Türk Şehitlikleri İmar Vakfı” adını almıştır. Artık 100 yıllık bir çınar olmak üzere olan vakıf ilk günkü heyecanı ile görev ve sorumluluklarını yerine getirmektedir. Türk Şehitlikleri İmar Vakfı, komisyon olarak kurulduğu ilk günden itibaren Çanakkale şehitlerinin de ebedi istirahatgahları olan Edirnekapı ve Sakızağacı şehitliklerinin imarını üstlenmiş, ayrıca Çanakkale Abide’si başta olmak üzere birçok anıtın yapımını üstlenmiştir. Bütün bu çalışmalar süresinde Vakıf, Çanakkale’ye olan ilgisini kaybetmemiştir ve 2018 yılında araştırmacıların ve akademisyenlerin bir arada çalışarak Çanakkale literatürüne Türk katkısını azami hale getirmek için “Çanakkale Savaşları Enstitüsü”nü kurmuştur. Enstitü, yayın çalışmaları, saha araştırmaları, projeler, danışmanlıklar gerçekleştirerek alana ciddi katkılar sunmaya devam etmektedir. Çanakkale Savaşları’nın üzerinde 105 yıl geçmesine ve yerli-yabancı araştırmalara rağmen her geçen gün yeni bilgiler ve veriler ortaya çıkmaktadır. İşte bu nedenle paydaşlarımızla birlikte Çanakkale Savaşları’nın 105. yılında uluslararası nitelikte bir sempozyum düzenlemek için yola çıktık. Ancak tüm dünyayı etkisi altında bırakan Covid-19 salgını nedeniyle, sempozyumu iptal etmek zorunda kaldık. Fakat ertelemenin de çözüm olmadığını anladıktan sonra sempozyuma gönderilen bildirileri bir anı kitabına dönüştürmeye karar verdik. Bu heyecanı ortak hissettiğimiz herkese, eserin faydalı olması temennisi ile teşekkür ederim. Hüseyin Natık KİŞİOĞLU Çanakkale Savaşları Enstitüsü Yönetim Kurulu Başkanı ÖN SÖZ Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesine bağlı olarak çalışmalarını sürdürmektedir. Araştırma merkezimizin bünyesinde bir yandan uluslararası indekslerce taranan “Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı” dergisi çıkarılmakta, diğer yandan ise kamu kurum ve kuruluşları ile yapmış olduğumuz ikili anlaşmalar çerçevesinde birçok ulusal, uluslararası yayın, proje, toplantı, eğitim gerçekleştirmiş ve gerçekleştirmeye devam etmektedir. Ülkemizde, Çanakkale Muharebeleri’ne dair bilgi üretimi son yıllarda önemli oranda artış göstermiştir. Bu durumun temel nedenleri arasında arşivlere ve bilgiye olan erişimin her geçen gün kolaylaşması, askerî tarihe olan ilginin artması, kamu kurumlarının farkındalığı gibi nedenler sayılabilir. Öyle ki son dönem yapılan çalışmalar sadece sayısal olarak artış göstermemiş aynı zamanda nitelik bakımından da önemli bir derinlik sağlamaya başlamıştır. Bu gelişmeler içerisinde yaşanan bilgi üretimi, bilimsel sorun çözme süreçlerini de önemli oranda etkilemiştir. Ayrıca bilginin sahada uygulamaya dönük yaklaşımları da giderek önem kazanmaya başlamıştır. Bu çerçevede, Çanakkale Muharebeleri’nin 105. yılı kapsamında 2020 yılı içerisinde uluslararası sempozyum çalışmaları gerçekleştirdik. Bu kapsamda 14 kişilik düzenleme kurulu, 70 kişilik danışma kurulu ve 4 kişilik sekretaryamız ile çalışmalara başladık. Sempozyum duyurusunu yaptığımız ilk andan itibaren gerek yurtiçinden gerekse yurtdışından yoğun bir ilgi ile karşılaştık. Ayrıca çağrılı konuşmacı olarak askerî tarih alanında uluslararası önemli isimlerden onay almış, geniş bir katılıma yönelik tüm hazırlıkları yapmıştık. Ancak tüm dünyayı ve ülkemizi de etkisi altına alan pandemi, sempozyum çalışmalarında bizleri önce ertelemeye daha sonra ise iptale mecbur bırakmıştır. Pandemi kaynaklı yaşanan tüm olumsuz sürece rağmen sempozyuma kabul edilen tebliğ sahibi değerli bilim insanlarının çalışmalarının önemli bir bölümü tarafımıza ulaşmıştı. Bu değerli çalışmaların bilim camiası ve araştırmacılar ile buluşturulmasını önemli gördük ve bu nedenle bir yandan da armağan kitap çalışmalarına başladık. Bu kapsamda 25 makaleden oluşan “105. Yılında Çanakkale Muharebelerine Bakış” kitabı ortaya çıktı. Kitabın basılı haliyle birlikte geniş bir kitleye ulaşması için elektronik hali de hazırlanmıştır. Önce sempozyum sürecinin hazırlık aşamasında daha sonra armağan kitap çalışmalarında birçok kurum ve kişinin desteğini aldık. Kitabın künye kısmında bunlara yer verilmiştir. Ancak buradan bir kez daha söylemek isterim ki başta mensubu olduğum Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi ve kurumumuz adına süreci yürüten Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezinin değerli personeline, Çanakkale Savaşları Gelibolu Tarihi Alan Başkanlığına, Çanakkale Savaşları Enstitüsüne ve tüm paydaşlarımıza teşekkürü bir borç biliriz. İçerisinde bir birinden değerli çalışmaların yer aldığı “105. Yılında Çanakkale Muharebelerine Bakış” kitabını bilim camiasına kazandırmaktan büyük kıvanç duyarız. Dr. Öğr. Üyesi Barış BORLAT Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi Müdürü İÇİNDEKİLER GOLTZ PAŞA’NIN 18 MART ÖNCESI ALMAN İMPARATORU II. WILHELM’E SUNDUĞU RAPORUNDA ÇANAKKALE’DEKI DURUM VE CEPHENIN ÖNEMI HAKKINDAKI DEĞERLENDIRMELERI Yusuf Ziya ALTINTAŞ BROKEN HILL’DEN ÇANAKKALE’YE: AVUSTRALYA’DA ‘DÜŞMAN’ İMAJININ DOĞUŞU Sinan KIYANÇ ALMAN DENİZ ATAŞESİ HANS HUMANN’IN BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI SIRASINDA İSTANBUL’DA OYNADIĞI GİZLİ ROL Kemal ÖZDEN SEFERBERLIKTEN DENIZ ZAFERINE ÇANAKKALE’DE UZAKLARI GÖRME ÇABASI: OSMANLI’NIN HAVADAN KEŞIF GÖZETLEME HAREKÂTI Emin KURT BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA OSMANLI ORDUSU’NDA GÖREV YAPAN ALMAN PİLOT ERİCH SERNO’NUN ÇANAKKALE MUHAREBELERİ’NDEKİ ROLÜ Erdal KORKMAZ Deniz KURT İNGİLİZ KAYNAKLARINA GÖRE 19 MAYIS TÜRK TAARRUZU VE 24 MAYIS ATEŞKESİ Aslıhan KERVAN ALMAN KAYNAKLARINA GÖRE U-21 DENIZALTISININ ÇANAKKALE BOĞAZI’NDA İNGILIZ TRIUMPH VE MAJESTIC SAVAŞ GEMILERINI BATIRMASI Ozan TUNA İNGİLİZ RESMÎ BELGELERİNE GÖRE İNGİLİZ HÜKÛMETİNİN GÜNDEMİNDEKİ ÇANAKKALE’Yİ TAHLİYE TARTIŞMALARI (KASIM-ARALIK 1915) Elçin YILMAZ TÜRK VE FRANSIZ BELGELERİ IŞIĞINDA KEREVİZDERE MUHAREBELERİ Ahmet Atilla Can Akarcalı Baturhan KAYA HARP CERİDESİNE GÖRE 57’NCİ ALAY’IN ÇANAKKALE CEPHESİ’NDEKİ FAALİYETLERİ Dr. Barış BORLAT ÇANAKKALE CEPHESİ’NDE ALMAN SALİB-İ AHMER (KIZILHAÇ) CEMİYETİ’NİN SAĞLIK ÇALIŞMALARI VE REŞİD PAŞA HASTANE VAPURU Muttalip ŞİMŞEK ÇANAKKALE MUHAREBE SAHASINDA YAPILAN DEFİN İŞLEMLERİ (1914-1922) Ömer ASLAN 10 26 37 70 102 127 149 155 169 190 226 245 İNGİLİZ ARŞİV BELGELERİ IŞIĞINDA OSMANLI COĞRAFYASINDA İNGİLİZ ESİRLER (1914-1921) Cengiz ATLI ÇANAKKALE SAVAŞLARI SIRASINDA TÜRK BASININDA MUSTAFA KEMAL Ahmet ESENKAYA BULLY BEEF, BISCUITS AND SCURVY: THE GALLIPOLI RATIONS OF NEW ZEALAND SOLDIERS IN 1915 Glyn HARPER Nick WILSON SURVIVING GALLIPOLI: MEDICAL AND HEALTH ISSUES FACED BY THE COMBATANTS Michael TYQUIN KORAMİRAL DOUGLAS LIONEL DENT’İN ÇANAKKALE SAVAŞLARINA DAİR NOTLARI Recep ÇELİK MİLLETVEKİLİ SEÇİM TUTANAKLARI TARTIŞMALARI VE ÇANAKKALE CEPHESİ’NDEN BIR FİRAR OLAYI Mithat ATABAY MÜNİF FEHİM ÖZARMAN VE ÇANAKKALE SAVAŞLARI RESİMLERİ Gül SARIDİKMEN SOVYETLER BİRLİĞİ VE ÇÖKÜŞÜNDEN SONRAKİ DÖNEM RUS TARİHÇİLERİN ESERLERİNDE ÇANAKKALE SAVAŞLARI Şahla MAMMADLI ARNAVUTLARDA ÇANAKKALE SAVAŞI ALGISI Nuridin AHMETI Adnan SHALA ÇANAKKALE SAVAŞ ALANLARINDAKİ ANTİK YERLEŞİMLER VE SAVAŞIN İZLERİ Reyhan KÖRPE “ÇANAKKALE’NİN YARATTIĞI KAHRAMAN TİPLERİ” ŞAN İÇİN SAVAŞANLAR: HOMEROS’UN AKHILLEUS’U KAHRAMAN OLMAK İÇİN SAVAŞANLAR: LORD BYRON VE BARIŞ İÇİN SAVAŞANLAR: YAŞAR KEMAL’İN LENA ANA’SI Ece ONURAL TOPLUMSAL BÜTÜNLEŞMEDE VE TARİH BİLİNCİNİN KAZANDIRILMASINDA ÇANAKKALE KÜLTÜR TURLARININ ÖNEMİ: ESKİŞEHİR VE ŞANLIURFA ÖRNEĞİ Güngör Azim TUNA SÖZLÜ VE YAZILI KÜLTÜR BAĞLAMINDA ÇANAKKALE MUHAREBE ANLATILARI VE ALAN KILAVUZLARI Yasemin BİRTANE BİR RESTORASYON HİKAYESİ: SEDDÜLBAHİR KALESİ’NDE GÜN YÜZÜNE ÇIKANLAR Mert Çatalbaş Mustafa Kafkas Dereli 263 275 295 307 316 343 354 389 41 2 425 440 452 475 483