Adana Manilerinde Hazır Söz Kalıpları

U . ç zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA DERG~S1 1 (2) 1987. 51­60 R E M L İ B L A Y O S ADANA MANİLERİNDE LÇetin HAZıR SÖZ KALıPLARı DERDiYOK' ;: ,.;.­ gürül en bi(,~ iın ve an! arn ~ "Önünden rJÜ\'uk Jik gi.:sıerme:,'cn ~ ~ ;zc:l~ zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA ,'e (!i7c1eHn ka]ıp nııciigi kazanmaları aç:ı, kalıp Jızc ı~ 'e~ i:!eri Ömekierle belirtilmektedir. G:..ı kalıp ...,özler, ('o~ unıuk)a, ~ evi1en mimilerın bemeıkriıi ,;;(jyıc', Yazıda.. mani! er; mizde kayg!.;;;;yLı ve h::ılkın y b m n r ; ­ a somut olarak yer alan rıcsnL:i. \21-1:,,,, gı ri­,?ınde kullandmasıy!a ortay<=< r.:ıkrrıı~ ;rır­ do[;rur1an dog;:­ır.;,ı manilerin GiC'i;n yi~ nÜyle kalıp :­,özıcr, sözcük Öbegi bi()rninde gijıüır'biic!ı:r: :­ı:ii.: zen bir. bazen iki. üç dize bicimlIlde de görüld::i!rrıekrcdir. ',lazının sonuna kalıp soz ve manilere örnek olarak. i 981 ,'lIln­, '> ­ " na 'da derlenen 184 mfınınin iık iki dizesi alfabetik sırayh('kıenıYn~ !ir. gı h deg;~ r:iıc>~ "tT \l2.nilerimızin çoklukla değişmeyen bir ezgi si olduğu sözleri \­e dizeleri termeven de vardır. Biçir;) ve öz yönünden bu sÖzlere kalıp sözler, yine büyük ta asl~ nı aiduğu gibi koıuvan dİzdere de Pınar başı Pınar X bıışıncia büyük dizeler p ı l a k bu bir degişıkli~ degi~ iklik gÖstermeyen. r i b denir. ~ ,;:;­ !;~ . ­ Orncğ:n, mudur durrna X başı Pınar r u h ı r l a i dize!.,;;rindeki nPlDar ba~ ıP' sözcükleri üç ayrı maninin dk dizesinde ;";uIJa;ılldlgl için ka!ıp sö!. "irdiği göstermektedir. Yine aşağıda ver alan iki ayri rr"ı:ıinin ilk dizesinde görülen "Şu Ga~ lar ulu dağlar" dizesi kalıp dizeclir. Su dağlar ulu dağlar A.I giymiş kara bağJar X Su daglar ulu dağlar Çeşmeli sulu dat1ar Burada Adana Borsa Lisesi 'ndeki öğrctme:ıiiiim esnasında öğrencilı_>r' inın 1981 yı! ında c;edediği mar.i lerden örnekı er \"ererek kal ıp söz ve di 7el erdeki benzerliklere, ayrılıklara dikkati çekmek istiyorum. Yine bu Yi1Zlnın sonunda. iı;'erisindc kalıp sÖzler ve dizeler belirlediğir.;, öğrencilerimin derledigi rduıı\('­ ıin ilk iki dizesi yer alacak. ç.~ . a T : t a y i b d E ­ n e F i s e t l U k a F k r ü T l i D e v ~ de8iyatı B ö l ü ~ ; r a ş t ~ m s i l v e r G 1 5 zİ . Ç E T NyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPO DERDİYOKzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTS Aşağıdaki iki maniyi okuduğumuzda hemen büyük bir benzerlik gözümüze çarpıyor. Harra öz açısından büyük bir değişiklik olmadığını farkediyoruz. Her iki manide de sevrnenin, sevgilinin ilaç gibi gerekli olduğu ar.latılıyor: İp attlm ulaş deyi Denizi dolaş deyi Küçücükten yar sevdim (amma ilaç deyi " İp attım ulaş diye Errafı dolaş diye Ben seni niçin sevdim Derdime ilaç diye Bu iki manide sadece biçimsel yönden bir değişiklik görülmektedir. Bu değişiklik de birkaç sözcükten öteye gitmemektedir. Örneğin "deniz" sözcüğü­ nün yerini ikiııci maninin ikincİ dizesinde "et raf u, birinci maninİn son dize­ sindeki lıcan" sözcüğünün yerini ikinci manide "dertli sözcüğü almıştır. üçün­ çij dize, bütünüyle farklı olmasına rağrr.en her iki mani de öz bakımından d :1 ,"" birbirinin aynıdır. Yanİ bu değişiklikler, dizelerin kalıp öz.el!iğini bozacak ni­ telikte değildi t. Aşağıda verilen üç manide de üçüncü dizenin dışındaki dizeler kalıp ni­ teliği kazanmıştır. Bu manilerda değişen sadece üçüncÜ ezedir. Yine üçüncü dizenin farklı olmasına rağmen üç ii1anide de anlam yöniir:~ en büyük bir ayrı­ lık göze çarpmamaktadır. Karanfil olacaksın Sararıp Solaca~ {sı~ Merak etme sevdi3ir;'1 Sen benim olacaksın X Karanfil obıcaksm Sararıp solacaksm Ben rüyamda görmüştüm Sen benim olacaksın X .Karan.fil olaca.ksın Sararıp Solacaksın Be:ı hakime danıştım Sen benim olacaksın Aşağıdaki manilerde ise kalıp dize sayısı üçten azdır. Sadece zeler kalıp özelliği göstermektedir: Gökre uçan teyyare Selam söyle o yare Ben kendime yar buldum Kendisi bulsun çare X Gökte uçan teyyare Selam saldım o yare Annem kurban ben kurban Setre de pantaBi yare 52 ilk iki di­ Ü . ç L A Y O S R E M L İ B zDERGİSyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA İki dizesi kalıp olan mani örnekledm ~ oğaltabiıiriz. Aşağıdaki ilk iki di­ zeler, uygun örneklerdir. Bu dizelerde sadece rnevsim adları ile kalemİn nite­ liğini belirten "kiraz, beyaz, gümüş" sözcükleri değişmektedir. Yazı yazdım yaz idi Kalemini kirazidi X­ Yazı yazdım yaz idi Kalemim beyaz idi X Yazı yazdım kış idi Kalemim gümüş idi Manilerde görülen bu kalıp sözler, sevilen manilerin yebilmek kaygısından ortaya çıkmıştır. Bu nedenle birçok aynı dizelerle başlar: Ekin ektim gül bitti 11 benzerlerinİ mani, aynı söyle­ sözlerle X Ekin ektim çöllere X Entarİsİ al basma X Entarisi filizi Bu dizelerden ikisi "ekin" ikisi "entari" sözcükleriyle başlamıştır. Bu sözcüklerle başlayan çok sayıda mani bulabiliriz. ­ ­ Yine sevilen manilerde görülen bir özellik de~ halkın yaşamında somut olarak yer alan nesnelerin, varlıkların doğrudan doğruya manilerin girişinde kullanılarak hazır söz kalıbı mteliğİ kazanmasıdır. Altın tabakta vişne X Altınım rabak oldu X Ata binen ağadır X Ata vurdum belerne X Mavi yağlık baş için X Mavi yağlığım senden X Mangal maşasız olmaz X Mangaıda köz ilişir Yukarıdaki ilk dİzelerde yer alan "altın tabak, at, mavi yağlık, mangal!l gibi, daha buna benzer yüzlercesini bulabileceğimiz günlük yaşam içerisinde işlevi olan bu sözcükler dikkatimizi çekmektedir. Mani söyleyecek olan kişi, ilgisİ ve durumuna yakınlığı oranında bu varlıkların herhangi bi rini anarak maniye başlar ve m1misirri sürdürür. Böylece değişik manllerde aynı kullanım biçirP.i içerisinde yer alan sözcükler kalıp niteliği kazanırlar. 53 ­ . z:SRD!YOKyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVU Ç E T ~ BiJinen maniler, her zaman aynı duygularlı düşünceleri ve durumu tam olarak yansItamaz. çoğu kez manicİ, maniye bilinen sözler veya dizelerle baş­ lar ve kendi durumunu, kendi duygularını ortaya koyarak mani sini bi ti rİ r. Aşağıdaki manilere bu açıdan bakabiliriz: Dağlar dağladı beni Gören ağladı beni Ayırdı zalim feiek Derde bağladı beni X Dağlar dağladı beni Gören ağladı bem Seni hainin İpsız bagladı kızı ­ bem Goruldügu gıbı iki maninin de ilk iki dizesinde bir değişiklik yoktur. .Lıniye aynı dizelerle başlayan manici, manİsİni kendi durumunu onaya koya­ 'cıK bitirmiştir. Birıncı manide "ayrılık", ikinci manide ise 11se\'giiiye bağian­ °, duygusu görül mektedı r. :1<:1 Sadece ilk dizesİ kalıp özelliği gösteren aşağıdakı ıkı maniye de bu açı­ icin bakabi li riz: A be',i m bahtı yari m GönlÜmün tahtı yarim Yüzünde göz izi var Sana ki ın bakt i ya ri ın A beni Şalvarı Ölsem Dudağı X m tatlı yari m dallı yarim de senden geçınem ballı yarim Birinci maninin ilk dizesindeki "bahtı" sözcüğünün yerini, büyük bir ola­ sı1ıkJa maniyi yeniden söyleyenin duygusunu daha iyi anlattığı için ikinci ma­ nide litatlı" sözcüğü almıştır. Dizenin özünde büyük bir değişiklik söz konusu değildir. Ru nedenle ilk dizeyi bütünüyle kalıp dize sayabiliriz. Adana da derlenen manileri n aşağıda yer al an ilk iki dizel eri ni n çoğun­ lukla birinci dizelerinde bulunan ilk sözcükler ve sözcük öbekleri, hazır söz kalıbı ni teliği taşımaktadır. ı ­ A ­ A benim bahtı yari:,ı Gönlümün tahtı yariııı . 54 X A benim tatlı yarim Sa1varı dallı yarim X Al tınım olay değil Yüzüğüm kalay değil Altınım Dillere X alma salma X beni beni ü . ç L A Y O S İ S G R E D zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA R E M L İ B A benizyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA nı aç gözl eri ın Altlnım aldım seni Yare muhtaç gözlerim Dillere saIrlım seni X Adana çarşısında Su akar köşesinde X Adana 'nın tarlası Pamukların ovası X Altın saat sendedir Zinci rleri bendedi r X Altın tabakta vişne Ge! yarim a?ka düşme X Altınım TJ!xık oldu Yüregi nı hafab oldu X Ata binen ağaclır Atın yol u dağarlır X Ata binmiş gidiyor Ata neler ediyor X Ata binecim ata Tabanca ata ata X ,'\t3o vurri:ı!T. :,d"nh Ci r kuymJnıc tel eır1\:: \ ~ ­ B ­ P<1r,çcierde bal en k Dallarını eğt::ıik X Bahçelerde uzümsun Bahçe bar İçın ağlar Ayva nar için ağlar X Bahçede iğde midir Dalları yerde midir X Bahçelerde bamiye Be:i1 varacak Sami tye X Bahçelerde mor hıyar Boyu boyuma uyar X Bağa girdim burlanmış , ;; Benim iki gözümsün X Bahçelerde sarmaşık Sarmaşıklar dolaşık X ~ ( zyxwvutsrqponmlkjihgfedc Bağa üzüm ektim Eve kilim diktim X ,j. Bağ idim bostan oldum Dillere destan oldum X Bağlarda kara üzüm Salkımı düzüm düzüm bülbül dadan nı ı Ş X Bağa girdim bağ ince Kaşık saIrlım girinçe Bağa f . i. r v A Bağa gel bahçeye gel Zülfünü destele gel t ­ Ç ­ ~ içinde Belinde üç yiğit altın divİt X Çayaşağı çağlarım Çayda bal ıK avlarım ~ iner ağlarım Güıü deste bağlarım 55 .. İ.zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQ ÇETİN D E R İ Y O K ­ D ­ Denizler olmasaydı Daeda tavşan yayı ı ı r Yağmurlar yağmasaydı Kı z saçları n yayı lı rzyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA X X Denizden köpük gelir Dağlar dağı mdı r benİ m Perçemi döküp geli r Cam ortağı mdı r benim X X Dam üstünde su durur Dağları n sümbülü var Oğlan mendil yudurur Bağları n bülbülü var X X Dam başı nda pttı rak Dağ~ aşan gelin Gelin kı zlar oturak Cilveye saçan gelin X X Dam başı nda duran kı z Mlar dağladı beni Bayram geldi dolan kı z Gören ağladı beni X X Dama çı kası m geldi Dağdan gelen yar mı ki ~ n­;:;ı;:ı Yare bakası m geldi o mu ki X X Damdan dama ip gerdim Denizin di bi mildir İ pekli mendil serdi m Beni söyleten dildi r X f)eni~ ;n içinde balı k Şurdaki güzel kayık ­ E ­ Ekin ektim çöllere Yoldurmadı m ellere X Eki n ekti m gÜL bi tti Dalında bülbül öttü X Eki nı er sarı . sarı Yiğitler sürü sürü X Ekine firez derler ~e beyaz derler X Elmav..! nazİ k soydum Yarin aveuna koydum X Elmay..L bıçakladım Etrafı nı saçakladı m X. Elma dalda biter mi Gökte yıldız yi ter mi X Entarisi al basma Alı p duvara asma X 56 Entarİ n dikildi mi Kaytanı çekildi mi X EvI eri yeşil boya Vuruldum fidan boya X Evleri karşı mı zda Sevdası başı mı zda X 2vl eri seki li di r ~ yhan ekilidir X Evleri var eam eama ~ söyle ameana X Evin önü tulumba Kolunda altı n burma X Evin önü çeşmeli Eğilip su içmeli X Evi dı şarda yari ı n yarim ÇiT{ dı şarı bakayı m zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXW X ü . ç L A Y O S R E M L İ B zDERGİSyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA Emarisi filizi Kim bilir kalbimizi X Entarİrnin peşİ yok Yeni doğmuş dişi yok X Giderim dur diyen yok Kebap oldum yiyen yok X Giderim ben de ben de Bi r arzum kaldı sende X Gel benim gÜL efendim Dili bülbül efeDdim X Cei benim boz çiçeğim Şaşırdım nlerleceğim X Gönül ferman dinlemez Bunu ki mse bilemez X Gönül derrnan İster Dünya kederle inler X Gönül ortada acı Yoktur bunun ilacı X Gönül derdi bilmezdi Acı ile dalmaıdı Ev ardında ot bi t ti Yarİm gurbete gitti X Ev süpüre toz ede Hamama gide naz ede X Gökte yıldız on iki ~ enden bıktl mı ki )( ­ G ­ n a ç akbaba Gökte u K anadı kaba kaba X Gökte uçan teyyare Selam saldım o yare X Gönül har ap da ol du Seven sorup da durdu X Gönülolmaz yarasız Çamlar olmaz çırasız X Gönl üm hoştur beni ın Yüzüm güleçtir benim X Gül dalını eğer mi Dal~ yere değer mi X .QQLmenekşe tek güzel Dicle gibi ak güzel ­ İ ­ İki (abak balım var Bi ri yense bi ri var X İki çeşme yan yana Su içti ın kana kana X ili gözü çeşmeyi ın eşmeyi Derdi nı çoktur nı ­ K ­ Kaleden indim iniş Kalenin burcu zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA m uyum Mendilim dolu yemiş Dil bilmez gürcü müyüm X X Karanfil evlek evlek Kaleden indiler Dadanmış kara leylek Kır ata bindiler X X Karanfil oylum oylum K~ lenin ardındayım Geliyor selvi boylum Saatin dördüncleyi ın X X Karanfil olacaksm Kalenin ardı tanclir Sararıp solacaksIn Yanıdır AHahıın yandır X X 57 . İ Kalenin önü çarşı Dükkimlar karşı karşı X Kaleden indim bugün Elimde ahın güğüm X Karanfil tmam tU1:am Altın atam gül tut am X Karanfilİm tüterim HE r saksıda birerim X Karpuz kestim yiyen yok ~ ~ iye kestin diyen yok X Kavrolası çift imiş \1endil verdim yitirmiş X Karvolanın direği Kaynanamın yüreği X Kar.oJam engin olsa Sevdiğim zengin olsa X KRrvolada yatıyor Yorgan göbek atıyor V A Ka~ ları kara yarim Perçemi tara yarim X Kaşlarının karası Yüreğimin yarası X Kaşlarının karasına Gül doldur arasına X Karanfili budarlar Filiz vermesin diye N İ T E Ç K O Y İ R E D Karanfilİm sarkarım Açılmaya korkarım X Kaş!.!:!.._gergin yay gibi Güzel yüzün ay gi bi X Kaşların mildir yarim Gel beni güldür yarim >: Kay:alar engin olsa i\iş<ınlım zengin olsa Kayalar karda kaldı Bülbüller zarda kaldı X MRrünün altı miller Sana döktüğüm diller X ~ 9.QI_ünün al t i di ken Yaktln bEmi kız iken X Köprü altında fıstık Zebbeler çalar ıslık X ~ prü ba~ ında çiçek Çi çeki er bi çilecek X ~ P ­ıs:i nde var reçel Iyi gün geli r geçer X Küp icinde pastırma K ız kekül ün kesti rme X Küp dibinde kumum var Yaraoandan umum var v 8 5 ­ M ­ Mangaıda köz ilişir Mang~ maşasız ol maz Kanya paşasız ol maz K ız anneye tanışır X X Mangaıda köz olmasın y i n a M baştan söyle Bu da bi r zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA söz ol masın Kalemi kaştan söyle X X Mavi yağlığım senden Mani mani başlarnam Oyalaması benden Ben bekim taşlarnam X X Mavi yelek mor düğme ManiR melez derler Dillerde çerez derler Yine geldin kalbime X X Manİvi yazdım taşa Mendili m benek ben ek Etrafı çarkıfelek zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQ Sevdiğim binler yaşa X ç.Ü. ses':,': ­'. "' ;cı<, DERGİs! \iendilim Gözlerim dalda kaldı yolda kaldı X \'1endilim dön köşeli İçi mermer döşeli \\asa üstünde masa Gel ir.safa insafa X \1asa üstünde pekmez Bu pekmez bize yetmez X \1endilim ayalıdır Sevdi ği ın buralıdır X :­dendilimin uçları Çıkarnam yokuşları X V\otOf geliyor motor Dumanı iplik gibi X \10torumuz kırmızı Dolaşıyor Kıbrısı "üstünde \­1asa roman Okurum zaman zaman X r­dasada kağıt mısın Kalumda saat mısın X \,1avi giyme uymuyor Gönlüm senden doymuyor X \lavi yağlık baş için Öldüm yar senin için ­ Pencereden ha;"ıyui Şeker olmuş akıyor p ­ Penceresi cam cama Selam söylen amcama ­ R ­ S ­ ­ Rafa bir fincan koydum İçine mercan koydum Saç!..!!:!.. yaş durur Yel vurur dolaştırır X Saçımda siyahım var BüI bül gi bi ahı m var X Sarı yağlık düğümü i<"lffi gördü güldüğümü X 5'3vgili. di nıer mi si n Gönülden sever mİsin X Se'ıgilim benden korkma Har vurup harman savurma X Sevgi li mi n dengi ne Güzündeyi m ben yine X Sıra sıra dut ağacı Sevda biberden acı X Sıra sıra inekler Birbirini itekler X Rafta alıın kasıkhk Söyl e 01ur aşıkl ık Sarı bülbül moı bülbü! Bakma bana hor sümbül X Sarı kurdalem ensiz Sarardım soldum sensiz X Sıra sıra oturanlar Dertlerini yetirenler X ~ gelir akma ile Bentleri yıkma ile X ~ geli i güldüı güldüı Güııü baıdağın dolduı X Su geli r taşa değer Ki ıpi kler kaşa değer X Su içtim serinledim Derde düşüp inI edi m X SU üstünde sar ayı m Seni kimden sorayım X 59 . İ N İ T E Ç zDERİYOKyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVU Sıra sıra kazananlar Suya gi deri m suya El mayı soya soya Kar a zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFEDCBA yazı yazanI ar ­ ş ­ Şu derenİn uzunu Kıramıyom buzunu X Şu tahta çürük tahta Bak şu kara bahta X Şu dağın yoluna bak Çiçeğin moruna bak X Şu dağlar karlı dağlar ırmağı ne güzel çağlar X Şu derenin yılanı Gel dolanı dolanı ­ Uçan ku~ lara Giden elleri X Yar saçların Yar benziyor T ­ Tarlaya ektim soğan Bi tmedi yedi doğan Tarlalar çapa ister Çapaeılar para İster X Tarlanız otlandı mı Yakanız bi tl endi mi ­ bakma görme U ­ ~ an ku~ unutulur mu Yar hiç yorulur mu X lüle lü1e beyaz gü!e Yazı yazdım yaz idi Kalemım beyaz ıdi X Yazı yazdım yaz idi Kalemİm kiraz idi X Yılana bak yılana Kaya dibi dolana X Yılan aktı kamışa Su neylesin yanmışa Yar Yar saçl~ rın lü1e tül€ ' benziyor beyaz gü!e X Yari n kol unda seve Kimdir yarimi seve X Vazı yazdım garadan Dağlar kalksin aradan X Yazı yazdım kış idi Kaiemim g ş m ü i d C R T S B A n i i n a t r o p m s m r o f s u o i r a v t e h s ' l o e p o t r o m n a c i t e b h p l a 60 text, s i h t d n a s e n i l c i h w h a v e n o m g i n e d n a e p a h s g e t t h e i r a s i n a m " e r a d n i a l p x e d n a e m o s s a m p l e o f d e m r o f s e n i l e r a . n e v i g T s e h d e m r o f s d r o w e v a h y l t s o m been c e m o t u o s i u g n t s o m n m o c s t c e j b o c i h w e v a h t a e r g e f c t s o n , s e v i l y l t c e r i d t t a e h n i g e b f m o a n i s , a n d b a e e l b o t t I l e r a l m i s . s e n o words c n a e t b o I d a s o , e n o w t s a f A , m r o e h t d e m r o f i t e m o s e r h t s e n i l s w a l e s w a d r o . s p u o r g t t A e h d n e o f t s i h , x e t h c a e o w t s e n i l o f t h e 1 8 4 s w i c i h r e w c d t e l o n A i n a d n i zyxwvutsrqponmlkjihgfedcbaZYXWVUTSRQPONMLKJIHGFE 1981 e r a a d d e d i n d e r o r a s a s e l p m f f o d e m r o d r o w s a d n m a n i s . d c n r e f i n i e h t s d r o w n i