Medjat - Egyptological Studies, Vol. III

TOM III Warszawa 2015 Medżat: Studia Egiptologiczne/Medjat: Egyptological Studies ISSN 2300-3448 Tom/Volume III (2015) Redakcja/Editors: Patryk Chudzik, Wojciech Ejsmond, Filip Taterka. Recenzenci naukowi tomu/Texts’ Reviewers of the Volume: Prof. dr hab. Krzysztof M. Ciałowicz (Uniwersytet Jagielloński) Prof. dr. hab. inż. arch. Rafał Czerner (Politechnika Wrocławska) Dr śndrzej Ćwiek (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) Mgr Jadwiga Iwaszczuk (Polska Akademia Nauk w Warszawie) Prof. dr hab. śdam Łukaszewicz (Uniwersytet Warszawski) Prof. dr hab. Karol My liwiec (Polska Akademia Nauk w Warszawie) Dr hab. Sławomir Rzepka (Uniwersytet Warszawski) Wydawcy/Publishers: Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski ul. Krakowskie Przedmie cie 26/28, 00-927 Warszawa; Instytut śrcheologii, Uniwersytet Wrocławski ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław; Wydział Historyczny, Uniwersytet im. śdama Mickiewicza w Poznaniu ul. więty Marcin 78, 61-809 Poznań; Instytut Prahistorii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu ul. więty Marcin 78, 61-809 Koło Naukowe Starożytnego Egiptu „Kemet”, Uniwersytet Warszawski; Sekcja ródziemnomorska Koła Naukowego Studentów śrcheologii IP UśM; © by śuthors Odpowiedzialno ć za przestrzeganie praw autorskich ponoszą autorzy tekstów. Okładka/Cover: wiątynia w Medinet Habu (fot. W. Ejsmond). Kontakt/Contact: medjat@wp.pl publikacja dostępna na: www.kemetkn.wordpress.com Druk publikacji sfinansowany przez: Radę Konsultacyjną ds. Studenckiego Ruchu Naukowego Uniwersytetu Warszawskiego; Instytut śrcheologii Uniwersytetu Wrocławskiego; Instytut Prahistorii Uniwersytety im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wydział Historyczny Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Druk: Zakład Graficzny Uniwersytetu Warszawskiego Nr zlecenia: 746/2015 Nakład: 150 2 SPIS TREŚCI Od Redakcji 7 Malwina Brachmańska Polowania, uczty i rytuały, czyli o roli dzikich zwierz t w okresie naqadyjskim w ύórnym źgipcie 13 Wojciech Ejsmond Zespół stanowisk archeologicznych w ύebelein 37 Patryk Chudzik Wezyr Bebi – enigmatyczna biografia 67 Filip Taterka Data koronacji Thotmesa III a regencja Hatszepsut 79 Agata Bebel Czy źgipcjanin mógł unikn ć swego przeznaczenia lub czy mógł… je oszukaćς 97 Marta Kaczanowicz Symbolika dekoracji reliefowej kuszyckiej cz ci kaplicy Ozyrysa Heqa-Ź et w Karnaku 107 Marcin Romaniuk Architektura mieszkalna Egiptu w Okresie Rzymskim 121 Aneta Skalec Zapewnienie dost pu wiatła do budynków w oparciu o wiadectwa papirusowe z Egiptu grecko-rzymskiego 3 145 4 CONTENTS Preface by the Editors 9 Malwina Brachmańska Hunting, Feasts, and Rituals: On the Role of the Wild Animals in the Naqadian 13 Period Wojciech Ejsmond 37 Gebelein Archaeological Site Complex Patryk Chudzik Vizier Bebi – An Enigmatic Biography 67 Filip Taterka The Coronation Date of Thutmose III and the Regency of Hatshepsut 79 Agata Bebel Could Egyptians Avoid Their Źestiny or Could They… Źeceive Itς 97 Marta Kaczanowicz The Symbolism of Reliefs from the Kushite Part of the Osiris Heqa-Djet Chapel in Karnak 107 Marcin Romaniuk Domestic Architecture in Egypt in the Roman Period 121 Aneta Skalec The Lighting of Buildings in Egypt according to the Papyri from the Greco-Roman Period 145 5 6 OD REDAKCJI Z wielk rado ci ju po raz trzeci mamy zaszczyt zło yć na Pa stwa r ce nowy tom Med at: Studia Egiptologiczne, których celem jest prezentowanie wyników bada młodych polskich naukowców zainteresowanych dziejami i kultur staro ytnego źgiptuέ W pracy tej zamieszczone zostały pisemne wersje wyst pie wygłoszonych podczas I Sympozjum εłodych źgiptologów (Sεź), które odbyło si w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego w dniach 8-λ maja 2ίń4 rokuέ Chcieliby my, aby na łamach prezentowanej serii ukazywały si równie przemy lenia i wyniki bada osób nie bior cych udziału w dorocznych spotkaniach, dlatego te serdecznie zapraszamy wszystkich ch tnych do nadsyłania swoich artykułówέ Pragniemy zło yć najserdeczniejsze podzi kowania wszystkim prelegentom I Sympozjum εłodych źgiptologów oraz autorom artykułów publikowanych na łamach εed atμ Studia źgiptologiczne za trud wło ony w rzetelne przygotowanie i prezentacj wyników swoich pracέ Podzi kowania kierujemy równie na r ce dr Teodozji Rzeuskiej (Instytut Kultur ródziemnomorskich i Orientalnych PAN w Warszawie) oraz drέ Andrzeja Ćwieka (Instytut Prahistorii UAε w Poznaniu, εuzeum Archeologiczne w Poznaniu), bior cych udział w I Sεź, których cenne uwagi pozwoliły na utrzymanie spotkania na bardzo wysokim poziomie merytorycznymέ Źzi kujemy tak e wszystkim recenzentom niniejszego tomu εed atμ Studia źgiptologiczne za ogromn pomoc w przygotowaniu publikacjiέ Ukazanie si drukiem tego tomu nie byłoby mo liwe bez wsparcia finansowego Rady Konsultacyjnej ds. Studenckiego Ruchu Naukowego Uniwersytetu Warszawskiego, Wydziału Historycznego i Instytutu Prahistorii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, którym składamy najserdeczniejsze podzi kowania. Patryk Chudzik (Uniwersytet Wrocławski) Wojciech Ejsmond (Uniwersytet Warszawski) Filip Taterka (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu) 7 8 PREFACE BY THE EDITORS It is with great joy that we can present to the Readers the third volume of the Medjat: Egyptological Studies. Its aim is to present the results of the works of the young Polish scholars, which are interested in history and culture of ancient Egypt. The present volume consists of the written versions of the papers presented on the 1st Symposium of the Young Egyptologists that took place at the Institute of Archaeology of University of Wrocław from κth to 9th of May 2014. As we do not wish do limit our series to the conference proceedings, we would like to invite also other young scholars working on ancient Egyptian culture to submit their contributions. We should like to express our gratitude to all speakers of the 1st Symposium and to the Authors of the articles published in Medjat: Egyptological Studies for the effort they had put into the preparation and fair presentation of the results of their works. Our thanks go also to Dr. Teodozja Rzeuska (Institute of Mediterranean and Oriental Studies, Polish Academy of Science) and to Dr. Andrzej Ćwiek (Institute of Prehistory UAε in Pozna , Pozna Archaeological Museum) who participated in the Symposium, whose valuable comments helped to keep a high level of the discussion. We are also much indebted to all the Reviewers of the present volume for their invaluable help in improving the essential quality of each text. The publication of the third volume of Medjat would not have been possible without the financial support of the Advising Council of the Student Scientific Movement of University of Warsaw, the Faculty of History and Institute of Prehistory of the Adam Mickiewicz University and Institute of Archaeology of the University of Wrocław, to whom we make a heartfelt thanksέ Patryk Chudzik (University of Wrocław) Wojciech Ejsmond (University of Warsaw) Filip Taterka (Adam Mickiewicz University) 9 10 11 12 POLOWANIA, UCZTY I RYTUAŁY, CZYLI O ROLI DZIKICH ZWIERZ T W OKRESIE NAQADYJSKIM W GÓRNYM EGIPCIE εalwina Brachma ska Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu malwa89@vp.pl Hunting, Feasts, and Rituals: On the Role of the Wild Animals in the Naqadian Period The image of the wild animals enjoys a great popularity in the art of the Naqadian culture (ca. 4000-3000 BC), which contrasts with a small amount of zoo-archaeological remains. Species from desert and Nilotic environments are represented on decorated vessels, rock art, and on the variety of art and craft objects such as cosmetic palettes, mace-heads, ceremonial craft handles. It is generally stated that they represent chaotic forces and the contexts in which they occur in the art symbolise “the control over chaos” conception. In this article both the particular scenes in which the wild animals are depicted and their skeletal remains appearing in specific – ritualistic or funerary – contexts are traced in purpose to show that the process of keeping order was complex and gradual and that the desert and Nilotic species play a key role in it. Owing to the analysis of hunting customs it is possible to remark that the animals were rather caught and subjugated than simply killed. Traps, nets, and ropes are the main objects used for hunting and the dogs are shown during chasing the prey. The scene of the procession of the animals showed the species before they were killed during a ritual. They are shown in orderly rows, sometimes watched by the dogs, which control the rest of the animals. Here, the most important aim is to show a victory over chaos by keeping the animals under total human control just before sacrificing them. Zoo-archaeological remains from ceremonial areas in el-Mahasna and Hierakonpolis also provide evidence for feasts which were related to sacrificing rituals. The wild, dangerous individuals are not only harmless but also eaten. It could be connected to absorbing life force and ruling over them. Those feasts as well as hunting were reserved only for the elites. Another way to control the chaos is domestication of the animals, as it is shown by funerary contexts. At the few cemeteries the gazelles were buried together with humans. Moreover, some of the wild individuals which were found at the elite cemetery HK 6 at Hierakonpolis show signs of keeping at the site and care. The highest way of gaining the control over chaos was, however, to be shown as one of the strongest and/or most dangerous wild species. This was reserved only for the leader. In that way, he was symbolically shown as having power and abilities of particular animal and therefore he became the uppermost guarantor of the order in his land. τbserwuj c motywy przewijaj ce si w sztuce kultury σaqada, nie sposób nie zauwa yć popularno ci, jak cieszyły si dzikie zwierz taέ Ich wizerunki pojawiaj si na dekorowanych naczyniach oraz przedmiotach rzemiosła artystycznego, takich jak palety kosmetyczne, głowice maczug, no e ceremonialneέ 13 Portretowano je równie w sztuce naskalnej, a w nielicznych grobach znajdowane s figurki zoomorficzneέ Ró norodno ć przejawia si tak e w kontek cie wyst powania dzikich gatunkówέ Ich przedstawienia pojawiaj si samodzielnie lub w krajobrazieέ W drugim przypadku najcz ciej mo na natrafić na współwyst powanie fauny razem z elementami ro linnymi, geometrycznymi, lud mi, łodziami, itdέ Rola poszczególnych gatunków sprowadzała si tu głównie do usytuowania obrazu w przestrzeniέ Przede wszystkim jednak zwierz ta stanowi cz ć scen interpretowanych jako polowanie, element rytuału czy procesja1. Popularno ć jak cieszył si motyw dzikich zwierz t w sztuce okresu naqadyjskiego nie jest odzwierciedlona w materiale archeozoologicznym. Na odkrytych stanowiskach ko ci gatunków nieudomowionych stanowi niewielki odsetek, zazwyczaj około ń% w stosunku do osobników udomowionych, a proporcje wyst powania szcz tków poszczególnych gatunków w wielu przypadkach nie odpowiadaj cz stotliwo ci portretowania zwierzynyέ Za powszechnoci wyst powania dzikiej fauny w sztuce stały wi c wzgl dy inne ni ekonomiczne2. δiczne gatunki dzikich zwierz t przewijaj ce si w sztuce kultury σaqada mo na podzielić na dwie du e grupy3. Pierwsza z nich to osobniki zwi zane z σilem, takie jak hipopotam, krokodyl oraz ółwέ Źrugi zbiór jest trudniejszy do zdefiniowana. W staro ytnym źgipcie okre lano go jako awt (n.t) xAst, co zwykle w uproszczeniu tłumaczono jako „zwierz ta pustynne”4. Do tej grupy zaliczane były jednak nie tylko gatunki yj ce na pustyni, ale tak e półpustyni, stepie, w obr bie pasm górskich czy doliny σilu, choć poza terenami mieszkalnymi i uprawnymi5έ τba zbiory maj wspóln cech έ ύatunki wchodz ce w ich skład wyst puj poza przestrzeni zagospodarowan przez ludzi, nie stanowi elementu przez nich przyswojonegoέ S to osobniki szybkie, silne iήlub niebezpieczne, wymykaj si spod kontroli człowiekaέ Wła nie dlatego uwa a si , e reprezentowały one siły chaosu, a sceny polowania i procesji odwołuj si do walki 1 Graff 2009: 79-89. Hendrickx 2011: 239, 255; Linseele, Van Neer 2009: 56-62. Liczba odkrytych stanowisk osadniczych kultury Naqada stanowi zaledwie ułamek osad ówcze nie istniej cych oraz odkrytych cmentarzyskέ τsady te charakteryzuje jednak pewna ró norodno ć pod wzgl dem poło enia geograficznego, wielko ci, zło ono ci oraz odkryćέ Co wi cej, pozostało ci kostne gatunków dzikich nadal s nieliczne w okresach pó niejszychέ St d materiał ze stanowisk kultury σaqada mo e stanowić wystarczaj c podstaw do wysnucia powy szej hipotezyέ 3 Hendrickx 2010: passim, 2011: 238. 4 δinseele, Van σeer 2ίίλμ 4κέ Źosłownie awt (n.t) xAst mo e oznaczać „stado (małego bydła) z pustyni”ν όaulkner ńλλńμ 3λ, ńκην ύardiner ńληιμ ηηι, δinseele, Van σeer 2009: 48-49. 5 Linseele, Van Neer 2009: 49. 2 14 z owym chaosem i zwyci stwem porz dku1έ Z analizy zarówno sztuki okresu naqadyjskiego, jak i pozostało ci archeozoologicznych wynika jednak, e w procesie przywracania porz dku wa ny był nie tylko akt zabicia zwierz ciaέ Zwyci stwo nad chaosem było spraw znacznie bardziej skomplikowan έ Istniało kilka sposobów, czy wr cz stopni jego osi gni ciaέ Polowanie jako sposób zapanowania nad chaosem εotyw polowania przewija si przez cało ć okresu naqadyjskiegoέ Pojawia si przede wszystkim na ceramice, paletach kosmetycznych i rysunkach naskalnych, a ka da z tych form przekazu, mimo licznych podobie stw, posiada te swoiste cechy2έ σa przykład w przedstawieniach umieszczanych na naczyniach, w przeciwie stwie do sztuki naskalnej, bardzo rzadko pojawiaj si łowcy, a sceny s znacznie mniej dynamiczne i zawieraj zdecydowanie mniej elementów ni przedstawienia na paletach3. W scenach polowania szczególnie widoczny jest wspomniany wcze niej podział dzikiej fauny na zwierz ta nilowe i pustynne. W ród przedstawie zwierz cych na ceramice klasy C, charakterystycznej dla okresu Naqada I-IIA, najcz ciej pojawiaj si zwierz ta nilowe, przede wszystkim krokodyle i hipopotamy (ryc. 1)4. Źo polowania u ywano sieci b d harpunówέ W poszczególnych scenach mogli ich u ywać łowcy, ale przedstawienie samej broni, bez posługuj cego si ni człowieka tak e wystarczy, aby stwierdzić, e mamy do czynienia z polowaniemέ Popularne było przedstawienie hipopotama w momencie, gdy przeszywa go harpun. W ród zwierz t nale cych do drugiej z wymienionych kategorii w scenach polowania znajduj si mi dzy innymi gazele, bawolce i inne antylopy, owce grzywiaste, kozioro ce nubijskie, dzikie osły, lwyέ Polowanie na zwierz ta pustynne stosunkowo rzadko pojawia si na dekorowanych naczyniach, cz sto natomiast w sztuce naskalnej5. Polowano na nie za pomoc łuku, włóczni, lin, lassa, zastawiano pułapki, napuszczano na nie psyέ σiejednokrotnie, zwłaszcza 1 Np. Darnell 2009; Graff i in. 2011: 455-459; Hendrickx 2010, 2011; Raffaele 2010: 254-257. 2 Polowanie jest tak e jednym z elementów scen przedstawionych na takich obiektach, jak tkanina z ύebelein, czy malowidło z grobu ńίί w Hierakonpolisν Ciałowicz ńλλ3μ 19-27. 3 Hendrickx 2010: 110-113, 115-119. 4 Graff 2009: 84-85; Hendrickx 2010: 110; Hendrickx, Friedman 2003: 8. Chronologia wzgl dna i jej zapis oparte zostały na ustaleniach Stana Hendrickxa (podstawowe wyniki w Hendrickx: 1996). Naczynie klasy C (ang. C-ware lub white cross-lined) – jedna z dziewi ciu klas ceramiki kultury σaqada wyró nionych przez Williama M. F. Petriego (1901: 4-17; 1921). W jej skład wchodz czerwone naczynia dekorowane farb o odcieniu od białego po kremowyέ W ród motywów przewa a ornamentyka geometrycznaέ Pojawiaj si równie wzory ro linne, zoomorficzne i antropomorficzneν Ciałowicz 1999: 182, 184; Graff 2009: 15. 5 Darnell 2009; Fuchs 1991: 62-65; Gatto i in. 2009; Graff 2009: 83-85; Hendrickx 2011: 250, Hendrickx i in. 2009. 15 na naczyniach, psy my liwskie wyst puj samodzielnie, b d c niejako substytutem my liwego (rycέ 2)1. τ symbolicznej roli polowania nie wiadczy tylko jego małe znaczenie ekonomiczne i niewielka ilo ć szcz tków, przy jednoczesnej powszechno ci samego motywu, ale równie brak realizmu widoczny w niektórych scenach. Zdarza si , e dwie grupy zwierz t pochodz ce z innego krajobrazu, nilowego i pustynnego, znajduj si na jednym przedstawieniuέ W sztuce naskalnej cz ć obrazów ukazuje łowców poluj cych na zwierzyn pustynn siedz c w łodziέ Co wi cej, czasami w jednej scenie przedstawiano polowanie na gatunki, z których cz ć zamieszkiwała Pustyni Zachodni , a pozostałe Pustyni Wschodni 2. Wa n rol odgrywały wi c same zwierz ta, a nie rodowisko, z którego pochodz έ Zwierz ta dzikie, reprezentanci chaosuέ W takim razie mo na zało yć, e przedstawienie nie musiało ci le oddawać rzeczywisto ci, ale przekazywać pewne znaczenie – zapanowanie nad dzikimi osobnikami, a poprzez to nad chaosem. σie przez przypadek u yte zostało słowo „zapanować”, a nie „zabić”έ W rzeczywisto ci tylko nieliczne gatunki przedstawiano w momencie ich u miercaniaέ Źo tej grupy nale przede wszystkim hipopotamy i dzikie osłyέ Czasem obrazowano tak e moment zabicia innego zwierz cia, takiego jak krokodyl, lew czy turέ Zabijano wi c głównie zwierz ta najsilniejsze, najbardziej niebezpieczne, zdolne wyrz dzić szkod człowiekowi, a w przypadku hipopotama równie plonomέ Wyj tek stanowi u miercanie dzikiego osła (rycέ 3). Dirk Huyge w swojej pracy przekonuj co udowadnia, e za zabijaniem osła mogło stać kojarzenie przez ówczesnych tego gatunku z siłami chtonicznymi 3. Pozostałe zwierz ta łowcy łapali w sposób, który mógł wyrz dzić zwierzynie jak najmniejsz szkod , to znaczy za pomoc sieci, lin czy konstruuj c pułapkiέ σa jednym z naczy klasy C znajduj cym si w εuzeum źgipskim w Turynie (Sέ ńκ2ι) dwóch łowców za pomoc łuku poluje na antylop (rycέ 4)έ Jednocze nie prowadz oni na linie po trzy schwytane ju wcze niej zwierz taέ τsobniki te s w stanie i ć samodzielnie, nie mog wi c być ci ko ranne. Zostały jednak złapane i musz posłusznie pod ać za człowiekiemέ σie zabito ich, lecz ujarzmionoέ Ta scena doskonale pokazuje, jaki był główny cel polowaniaέ τd samego zabicia zwierzyny wa niejsze było zapanowanie nad ni έ Tak e po okresie naqadyjskim liczne okazy fauny pustyni były cz ciej łapane ni u miercaneέ W tym czasie wysiłek kierowano w stron sprowadzenia zwierz t w miejsca zamieszkane przez ludziέ Poszczególne sceny oraz inskrypcje przedstawiaj zwierz ta w zagrodach, karmione, sprowadzane przed oblicze zmarłego jako cz ć darów grobowych, czy wr cz ju u miercane w rze niach4. 1 Hendrickx 2011: 239. σa przykład na stanowisku źT-A/WB8 w Wadi el-Barramiya znajduj si wizerunki adaksów i kozioro ców nubijskichν όuchs ńλλńμ θ4-θηέ Pierwsze z tych zwierz t yło na Pustyni Wschodniej, a drugie na Pustyni Zachodniej; Hendrickx 2011: 255. 3 Huyge 2009. 4 Herb, όörster 2ίίλμ ńι-34. 2 16 W tym kontek cie mo na postawić przekonuj c hipotez , e w okresie naqadyjskim złapane zwierz ta tak e były sprowadzane do osadέ Potwierdza to zreszt inny rodzaj przedstawie , tak zwane „procesje zwierz t”έ Składanie ofiar – procesje zwierz t jako element rytuału Pierwsze, nieliczne przedstawienia procesji zwierz t pojawiaj si na ceramice. Najstarsze z nich pochodzi z okresu σaqada IC, a nast pne pojawiaj si na naczyniach klasy C i D w okresie Naqada II1. Na tych wczesnych wizerunkach widoczne s zwierz ta ustawione w jednym b d kilku rz dachέ W procesjach bior udział przede wszystkim adaksy iήlub strusie, czasem tak e przedstawiano kozioro ce nubijskie czy gazele2έ εotyw krocz cych w rz dach zwierz t w σaqadzie IIŹ-wczesnej Naqadzie III ewoluuje i przenosi si z ceramiki na przedmioty rzemiosła artystycznego, takie jak r koje ci no y, głowice maczug, grzebienie (ryc. 5)3. Na jednym przedmiocie pojawia si od kilku do kilkunastu gatunków zwierz tέ Cz ci niektórych scen dekoruj cych wybrane naczynia był geometryczny „motyw zło ony z dwóch wertykalnych zakreskowanych na krzy prostok tów flankuj cych niedekorowany centralny panel i poł czonych u szczytu i podstawy prost lini ” (rycέ θ)4έ εi dzy innymi na podstawie podobie stwa znaku do cian wczesnodynastycznych mastab uformowanych w ci g nisz i ryzalitów oraz do przedstawie pałacu b d cych cz ci serechów Gwenola Graff, Merel Eyckerman i Stan Hendrickx przypuszczaj , e przedstawiaj one ogrodzony obszar pałacu b d wi tyni5. Omawiany motyw typowy jest dla scen widniej cych na naczyniach i nie stanowi elementu procesji zobrazowanych na pozostałych przedmiotachέ Sam wizerunek zwierz t wyra nie zmierzaj cych w tym samym kierunku wystarcza jednak aby stwierdzić, e wszystkie zwierz ta id do tego samego miejscaέ W Hierakonpolis i el-εahasna odkryto pozostało ci po budowlach, w obr bie których znajdowały si du e skupiska ko ci zwierz cych6έ τba zało enia posiadaj cechy wyró niaj ce je spo ród pozostałych tego typu konstrukcjiέ εi dzy innymi s one wi ksze i znajduj si poza obszarem zamieszkanymέ W el-εahasnie, na terenie wykopu nr 3 znaleziono pozostało ci po duym budynku z utwardzon , miejscami plastrowan podłog έ Znajdował si pod ni depozyt zło ony z niemal trzydziestu figurek (i ich fragmentów) przedsta1 Graff 2009: tab. 2.33; Raffaele 2010: 247. Naczynie klasy D (ang. D-ware lub Decorated ware) – wyst puj cy w okresie σaqada III rodzaj dekorowanych naczy έ Ich jasnoró ow powierzchni pokrywaj wzory malowane ciemniejsz , ró owofioletow farb έ σa zespół motywów składaj si sceny rodzajowe, polowanie, przedstawienie polowaniaέ σa wielu naczyniach pojawiaj si łodzie (Ciałowicz ńλλλμ ńκ2, ńκι-188, 304). 2 Graff i in. 2011: 448. 3 Raffaele 2010: 247. 4 Graff i in. 2011: 437. 5 Graff i in. 2011: 441-442. 6 Anderson 2011: 9-14, 19-22; Friedman 2009: 79-81, 101-103; Linseele i in. 2009. 17 wiaj cych bydło oraz kobiety1έ Źodatkowo w obr bie omawianego wykopu i w jego okolicy znaleziono znaczn ilo ć kamieni arnowych, przedmiotów zwi ά zanych z walk , presti em i polowaniem, jak na przykład głowice maczug, fragmenty bifacjalnych no y, groty strzał oraz fragmenty dekorowanych naczy 2έ Szczególnie te ostatnie s znacz ce, gdy przedstawiono na nich sceny zwyci stwa militarnego, polowania oraz procesje zwierz tέ σatomiast na załoenie znajduj ce si na stanowisku HK3 2λA w Hierakonpolis składał si du y budynek z poprzedzaj cym go owalnym dziedzi cem otoczonym drewnianym płotem, nast pnie wzmocnionym lub zast pionym murem z cegły suszonejέ Dołά ki posłupowe po południowej stronie zało enia uwa ane s za pozostało ć fasady4. τba zało enia wykazuj liczne podobie stwa w odkrytych na ich terenie pozostało ciach kostnych zwierz t5έ Posiadaj podobn kompozycj szcz tków zwierz t udomowionych i dzikichέ Przewa aj szcz tki bydła, w ród których wyró nia si znaczna liczba ko czyn przednichέ W porównaniu do pozostałych owiecήkóz i bydła wyst puj cych na stanowisku, osobniki pochodz ce z omawianych zało e s młodszeέ Przede wszystkim jednak oba stanowiska charakteryzuj si znacznie wi kszym procentem dzikiej fauny ni na pozostałych cz ά ciach osad6. Cechy zało e oraz znalezionych na ich terenie artefaktów wiadcz o ceremonialnym znaczeniu obu konstrukcji7έ σatomiast ilo ć oraz cechy szcz tków zwierz cych przekazuj informacje o składaniu zwierz t w ofierze8. Na podstawie oceny szcz tków młodych gazeli pochodz cych z wykopu nr 3 w elεahasnie stwierdzono, e zwierz ta te zostały zabite w maju lub czerwcu. Do podobnych wniosków doprowadziły analogiczne ekspertyzy przeprowadzane dla stanowiska HK 29A. Na tej podstawie przypuszcza si , e zwierz ta składano w ofierze podczas corocznego wi ta, zwi zanego z wylewem σilu9. Okazji do takich ceremonii mogło być jednak wi cej, przynajmniej na stanowisku HK 29A, w obr bie którego odkryto niemal 4ί tysi cy ko ci10. σietrudno wyobrazić sobie jakie wra enie musiały robić korowody zwierz t zmierzaj cych do ceremonialnych obszarów, gdzie były u miercane, czemu z pewno ci towarzyszył odpowiedni rytuałέ Szczególnie uderzaj cy musiał być widok wyst puj cych po ród nich dzikich zwierz t, krocz cych razem z gatunkami udomowionymi, to znaczy oswojonymi ju przez człowiekaέ 1 Anderson 2011: 14-19. Anderson 2006: 252-253, 260, 2011: 19. 3 Skrót słu cy do oznacznia stanowisk w obr bie zespołu w Hierakonpolisέ 4 Friedman 2009: 79. 5 Anderson 2011: 22-24. 6 Anderson 2011: 20; Linseele i in. 2009: 120. 7 Anderson 2006: 253, 2011: 24; Friedman 2009: 79-81, 101-103. 8 Anderson 2006: 259; Linseele i in. 2009: 133-136. 9 Anderson 2011: 21; Linseele i in. 2009: 134. 10 Linseele i in. 2009: 106. 2 18 Był to z pewno ci moment wymagaj cy uwiecznienia w postaci scen procesji zwierz tέ Według Gwenoli Graff, Merela Eyckermana i Stana Hendrickxa, krzyowo zakreskowane symbole widoczne na ceramice klasy Ź mogły przedstawiać budowle takie jak te w Hierakonpolis1έ Analogie pomi dzy HK 2λA a wykopem nr 3 w el-εahasnie wskazuj , e wniosek ten dotyczy tak e drugiego z wymienionych stanowisk2έ σa małych przedmiotach, gdzie nie było zbyt du o miejsca na umieszczenie dekoracji, korowody ró nych gatunków dzikiej fauny musiały jednak same w sobie nie ć czytelny przekazέ Szczególnie scena procesji zwierz t umieszczonych na no ach ceremonialnych i skierowanych w stron ostrza musiała być wymownaέ Rz dy osobników zmierzały ku mierciέ Symboliczna rola procesji Źzikie gatunki składane w ofierze w Hierakonpolis i el-Mahasnie charakteryzuje nie tylko ich stosunkowo du a liczba, ale te ró norodno ć gatunkówέ σa terenie wykopu nr 3 w el-εahasnie wyst piły szcz tki hipopotama, gazeli, antylopy, owcy grzywiastej oraz du ych ryb 3έ Ko ci znacznie wi kszej liczby gatunków znaleziono w centrum ceremonialnym w Hierakonpolisέ W ród samych ssaków mo na wymienić bawolca, kota, fenka, hien , lisa i zaj ca, a w ród szcz tków znalazły si te ko ci gadów, ryb i ptaków4έ Ró norodno ć ta znajduje odzwierciedlenie w scenach procesji zwierz tέ Tu jednak ko cz si podobie stwaέ Tylko nieliczne gatunki fauny wyst puj bowiem w obu kategoriachέ W scenach procesji wyst puje bardzo mała liczba zwierz t nilowych oraz przedstawicieli małych ssakówέ σatomiast w ród gatunków obecnych w motywie rz dów zwierz t na stanowisku HK 2λA i w obr bie wykopu nr 3 w elεahasnie nie pojawiaj si takie gatunki jak yrafa, lew, dziki osioł, sło , w , kozioro ec nubijski czy adaksέ Je li jednak przyjrzeć si przedstawieniom procesji na przedmiotach rzemiosła artystycznego, mo na dostrzec liczne podobie ά stwa pomi dzy nimi5. Krzysztof εέ Ciałowicz w jednym ze swoich artykułów porównał i zanalizował cztery najbardziej rozbudowane przedstawienia (rycέ η)6έ Wyrze biono je kolejno na r koje ciach no y z Abu Zaidan (Brooklyn Museum, 09.889.118), Pitta Riversa (British Museum, EA 68512) i Carnarvona (Metropolitan Museum of Art, 26.247.1) oraz grzebieniu Davisa (Metropolitan Museum of Art, 3ίέκέ224)έ Badacz zwrócił uwag na podobie stwa zarówno w rodzaju przedstawianych zwierz t, jak i w ich rozmieszczeniuέ σa jednej ze stron ka dego z analizowanych przedmiotów pierwsze rz dy zajmowały słonie depcz ce w e, dalej ptaki, (prawdopodobnie bociany), pomi dzy którymi (najcz ciej druga z rz du) szła yrafa oraz krocz ce lwyέ σajcz ciej wizerunki te umiesz1 Graff i in. 2011: 441. Hendrickx 2010: 129. 3 Anderson 2011: 20. 4 Linseele i in. 2009: tab. 6. 5 Te podobie stwa nie odnosz si do procesji zwierz t zobrazowanych na ceramiceέ 6 Ciałowicz ńλλ2έ 2 19 czano w kolejno pierwszym, drugim i trzecim rz dzieέ Wyj tek stanowi r koje ć no a Carnarvona, gdzie w pierwszym rz dzie przedstawiono ptaki, a pod nimi lwy, przed którymi po w u depcze sło έ Kolejne rz dy cechuje ju wi ksza przypadkowo ćέ W jednym rz dzie na ogół wyst puje jeden gatunek, nie jest to jednak reguł έ σa wszystkich omawianych przedmiotach wyst puj za to oryksy oraz bydło, prawdopodobnie przynajmniej cz ciowo reprezentuj ce tura, a kilka innych gatunków wyst puje na dwóch z czterech przedmiotówέ Cz ć ró nic wynika z ró nego stopnia rozbudowania scenέ σa r koje ci no a z Abu Zaidan z ka dej strony wyst puje dziesi ć, na no u Pitta Riversa po sze ć i siedem rz dów, na grzebieniu Źavisa po pi ć, a na no u Carnarvona po trzy rz dy zwierz t1 Na podstawie obserwacji czterech wy ej omówionych przedmiotów widoczny staje si fakt, e motyw procesji oparty jest o pewien kanon przedstawianiaέ Źu rol odgrywa w nim symbolikaέ Sło w τkresie Predynastycznym ze wzgl du na swoj sił prawdopodobnie kojarzony był z władc , a w z siłami chtonicznymi2έ Scen deptania w a przyj ło si wi c interpretować jako deptanie wroga i triumf porz dku nad chaosem3, Umieszczenie tego wizerunku w pierwszym rz dzie, ponad wszystkimi innymi zwierz tami, jest znacz ceέ yraf natomiast uwa a si za silny no nik tre ci symbolicznych, przypisuj c jej funkcje solarne, prorocze i traktuj c jako po rednika mi dzy sfer ziemsk i niebia sk 4έ Tak e dobór innych zwierz t nie jest przypadkowyέ Za wyj tkiem bydła, które mo e być udomowione i kilku psów wyrze bionych na ko cu r koje ci no y z Abu Zaidan i Pitta Riversa oraz grzebieniu Źavisa, przedstawiono zwierz ta dzikie przede wszystkim nale ce do grupy gatunków pustynnychέ Wybrano osobniki przedstawiane w scenach polowania, kojarzone głównie z takimi cechami jak szybko ć czy siłaέ W tym kontek cie nale y tak e interpretować wyst powanie udomowionych psówέ σie id one za gatunkami zwierz t ju udomowionych lub tych, które usiłowano udomowićέ Tak hipotez wysun ά li niektórzy badacze, jednocze nie sugeruj c, e udomowiono nie tylko bydło, ale te owce grzywiaste i oryksy5. Za tymi bowiem gatunkami umieszczono wizerunki psówέ Wa ne s nie gatunki, za którymi przedstawione s psy, ale sam fakt umieszczenia ich na ko cu pochoduέ W ten sposób zamykaj one cał procesj i kontroluj wszystkie gatunki, kieruj c je ku miejscu, w którym zło one zostan w ofierze6έ Pełni one tym samym rol psów pasterskich i reprezentuj ludziέ Ciałowicz ńλλ2μ 24λ-250. Np. Friedman 2004: 151-164; Huyge 2004: 832-833; Ikram 2009: 283; Raffaele 2010: 262. 3 Friedman 2004: 161; Raffaele 2010: 263. 4 Darnell 2009: 89-92; Huyge 2002: 199-200; Ikram 2009: 268-270. 5 σpέ Ciałowicz ńλλ2μ 2η3-254. 6 Por. Graff i in. 2011: 455; Raffaele 2010: 265-267. 1 2 20 Pochód zwierz t to inny sposób pokazania kontroli nad chaosem1. Kontrola ta przejawia si w du ej mierze poprzez zło enie ich w ofierzeέ Tym razem jednak osobniki zabijane s na terenie zagospodarowanym przez ludzi i pod ich całkowit kontrol , podczas odpowiedniego rytuałuέ W scenach tych chodzi wi c o zapanowanie nad zwierz tami, o zmuszenie ich do posłusze stwa, wreszcie o zabicie w miejscu i warunkach wybranych przez człowiekaέ Uczty Kontrola nad chaosem mogła czasem oznaczać wi cej ni ujarzmienie zwierz t, sprowadzenie ich na obszar „udomowiony” i zabicie podczas rytuałuέ Rytuały przeprowadzane na stanowisku HK 29A w Hierakonpolis i wykopie nr 3 w el-Mahasnie były poł czone z uczt 2έ wiadczy o tym specyficzna natura materiału kostnego, jego ilo ć, zdeponowanie cz ci przemieszanych gatunkowo i anatomicznie ko ci w specjalnie do tego celu przygotowanych jamach oraz artefakty znalezione w obr bie zało e , takie jak kamienie arnowe w elεahasnie czy debita pozostały po wykonaniu narz dzi bifacjalnych, prawdopodobnie no y, w Hierakonpolis3έ Tak e mi so zwierz t dzikich było konsumowane, a jego rola musiała być znacz ca symbolicznieέ Źziki, niebezpieczny osobnik, symbol chaosu i wszystkiego, co nieudomowione, został nie tylko unieszkodliwiony i zło ony w ofierze, ale do tego zjedzony w trakcie ceremonialnej ucztyέ Być mo e chodziło równie o co wi cej, o zjedzenie istoty zwierz cia, a poprzez to wchłoni cie jego sił yciowych i przej cie nad nim władzyέ Byłby to wi c doskonalszy sposób ujarzmienia dzikiej fauny, doskonalsza forma triumfu porz dku nad chaosem4. W ucztach odbywaj cych si w el-Mahasnie nie mogło brać udziału całe społecze stwoέ Szcz tki zwierz t z wykopu nr 3 nie tworz zespołu homogenicznegoέ Zarówno wzgl dnie du a mi szo ć warstwy tworz ca faz , w obr bie której znajduj si pozostało ci archeozoologiczne, jak te ich rozmieszczenie na terenie wykopu sugeruj dłu szy okres depozycji, a ilo ć ko ci jest znacznie mniejsza od liczby szcz tków znalezionych w obr bie HK 2λA5έ σiezale nie wi c od tego czy s to pozostało ci po ucztach corocznych, czy organizowanych sporadycznie z okazji szczególnych wydarze , mi sa z nich uzyskanego nie 1 Raffaele 2010: 254-257. Anderson 2006: 252-254, 258-260; Linseele i in. 2009: 135-136. 3 Linseele i in. 2009: 135. 4 W ród niektórych ludów pierwotnych istnieje przekonanie, e zjedzenie serca zwierz cia sprawia, e przejmuje si jego cechy, na przykład odwag έ τdległym nawi zaniem do tego zało enia mo e być słynny fragment Tekstów Piramid, znany jako „Hymn Kanibalistyczny”έ Władca zjada siły bogów i ich moce magiczne, które teraz nale do niegoέ Siła i przymioty boskie zostały przeniesione w ciało króla poprzez po ywienieέ Christopher Jέ źyre zauwa a w tek cie wiele metafor oraz symbolicznych odniesie nawi zuj cych do rytualnego obrz du zabicia, obróbki kulinarnej i zło enia w ofierze zwierz t, poł czonego z funeralna uczt (2ίί2μ passim). 5 Anderson 2006: 113-114, 180-209, 2011: 9-14; Linseele i in. 2009: 106. 2 21 mogło starczyć dla wszystkich członków społeczno ciέ σale y wi c wnioskować, e w el-εahasnie odbywały si biesiady nazwane przez εichaela Źietlera „ucztami diakrytycznymi”, czyli takimi, do których dopuszczano tylko konkretn grup ludzi1έ σawi zuj ce do polowania artefakty z wykopu nr 3 (bro , dekorowana ceramika) wskazuj na my liwychέ Stan Hendrickx uwa a, e w polowaniach mogły brać udział tylko elity2έ Tylko ta grupa dysponowała wystarczaj cymi rodkami, umiej tno ciami i czasem, które umo liwiały im opuszczenie osady i wzi cie udziału w polowaniuέ T hipotez zdaje si potwierdzać kontekst wyst powania zarówno no a ceremonialnego z Abu Zaidan, jak i zdecydowana wi kszo ć ceramiki klas C i Źέ Przedmioty te były cz ci wyposa enia bogatych pochówkówέ εo na st d wywnioskować, e utrzymywanie porz dku było wa nym obowi zkiem elity, dlatego tylko osoby z tej grupy otrzymywały przywilej przej cia cech zwierz ciaέ Podobna selektywno ć w dopuszczaniu do uczty lub przynajmniej przygotowywanie osobnej uczty dla elity prawdopodobnie były obecne tak e w Hierakonpolis. Pochówki dzikich zwierz t – cmentarzysko elit w Hierakonpolis (HK 6) σiezwykłe traktowanie dzikich zwierz t widoczne jest w kontek cie funeralnym. Tu na pierwszy plan wysuwa si cmentarzysko elit w Hierakonpolis (stanowisko HK θ)έ τbok ludzi pochowano na nim liczne zwierz ta udomowione i dzikieέ Cmentarzysko funkcjonowało w okresie σaqada IC-IIB, a potem ponownie w okresie Naqada III, dzikie gatunki składano jednak do grobu tylko w pierwszym etapie funkcjonowania nekropoli, to znaczy do Naqady IIB3. W ród pochowanych zwierz t znajdowały si dziki kot, hipopotamy, krokodyle, dzikie osły, lampart, bawolica, dwa słonie, tur i pawianyέ Trzy ostatnie wymienione gatunki nie wyst powały w okolicy, musiały wi c zostać do Hierakonpolis sprowadzoneέ Tak e populacja bawoła w IV tysi cleciu p.n.e. nie była znaczna4έ Źodatkowo bawolica pochowana na HK θ była w ci yέ σiektóre z gatunków pochowanych na HK θ nigdy nie były przedstawiane w scenach polowania ani procesjiέ Ró ny jest tak e skład gatunkowy zwierz t pogrzebanych na tym cmentarzysku i w obr bie budowli ceremonialnej na HK 2λA, pomimo e oba stanowiska znajduj si w Hierakonpolisέ σa HK θ brakuje mi dzy innymi wielu ssaków zidentyfikowanych na HK 2λA, w tym dzikich zwierz t, których szcz tki tam dominowały – gazeli, zaj cy czy owcy grzywiastej5έ Rola pochowanych osobników była wi c innaέ Jakaς Członkowie misji w Hierakonpolis, Renée όέ όriedman, Wim Van σeer i Veerle δinseele podaj kilka mo liwych interpretacji6. Pogrzebane dzikie gatun1 Dietler 2001: 85-88. Hendrickx 2011. 3 Van Neer i in. 2004: 67-68, 117. 4 Linseele, Van Neer 2009: 47. 5 Linseele i in. 2009: tab. 2, tab. 6. 6 Friedman i in. 2011: 185-186. 2 22 ki mogły sygnalizować uprzywilejowany status pochowanych ludzi, być wska ά nikiem zamo no ci i pozycji wła ciciela grobu, wokół którego były skoncentrowane poszczególne osobnikiέ Schwytanie i utrzymanie dzikich gatunków było w ko cu nie tylko trudne, ale te kosztowneέ εogły być te manifestacj pot gi zmarłego przejawiaj c si we władzy nad zwierz tami silnie zwi zanymi z natur , a nawet niebezpiecznymiέ Inna mo liwo ć to traktowanie przynajmniej cz ci pogrzebanych osobników jako u wi conych b d maj cych symboliczne znaczenie religijne dla społecze stwa Hierakonpolisέ Sensu grzebania zwierz t dzikich nale y jednak szukać gdzie indziejέ σa cmentarzysku nie ma rozró nienia pomi dzy zwierz tami dzikimi a udomowionymiέ Te dwie grupy zwierz t s pochowane obok siebie, a nawet w tych samych grobach1έ Wi kszo ć z nich zgromadzonych jest dookoła grobów ludzkich, stanowi c pochówki towarzysz ceέ Zwi zek pomi dzy obiema grupami zwierz t jest jeszcze wi kszyέ Przynajmniej cz ć pochowanych dzikich osobników trzymano przez jaki czas w obr bie osadyέ wiadcz o tym lady na ich ko ciachέ σa ko czynach dzikiego kota, niektórych pawianów, hipopotama i bawolca wykryto lady uleczonych złama 2έ By ko ć mogła poprawnie si zrosn ć, potrzeba kilku tygodniέ Zarówno kot, jak i hipopotam były zbyt młode, by samodzielnie przetrwać z takimi ranamiέ Złamania mogły wi c nast pić w momencie schwytania lub pó niej, podczas pobytu w osadzie ludzkiej3. Dodatkowo, w uz bieniu pochowanego na cmentarzysku bawolca zauwa ono deformacje, które utrudniały mu ucie pokarmu, to znaczy anormalnie długie wyrostki dziobate uchwy i bardzo du y stopie starcia znalezionego osobno przedtrzonowcaέ Podobne zmiany wyst puj u współczesnych zwierz t trzymanych w zoo4έ εo na przypuszczać, e tak e inne zwierz ta pochowane w obr bie HK θ były trzymane w osadzieέ Wiele dzikich osobników z cmentarzyska nie osi gn ło jeszcze wieku dojrzałego5. εłode zwierz ta mogły być preferowane ze wzgl du na to, e łatwiej je było oswoićέ Kwestia ta była szczególnie wa na w przypadku słoni i hipopotamówέ Praktycznie niemo liwe jest schwytanie dorosłych osobników tych gatunków, a co dopiero trzymanie ich ywych przez dłu szy czasέ Przemieszanie dzikiej fauny z gatunkami takimi jak pies i bydło, lady po zaleczonych złamaniach, preferowanie osobników młodych – wszystkie te fakty wskazuj na prób udomowienia przynajmniej znacznej cz ci pochowanych w obr bie HK θ zwierz tέ Stwierdzenie to nie neguje całkowicie hipotez członków misji w Hierakonpolisέ τswojenie zwierz cia dzikiego to najwy szy sposób zapanowania nad nimέ Wymaga znacznie wi cej wysiłku ni schwytanie Jedyn ró nic stanowi fakt, e szcz tków dzikiej fauny, w przeciwie stwie do udomowionej, i ludzi nie składano w jednym grobieέ Wyj tkiem jest grób ńι, w którym razem z człowiekiem pochowano pawianaν Van σeer i inέ 2ίί4μ λιέ 2 Linseele i in. 2007: 2084-2087; Van Neer 2009: 10-11. 3 Linseele i in. 2007: 2086; Van Neer 2009: 11. 4 Friedman i in. 2011: 178-179. 5 Van Neer i in. 2004: tab. 1. 1 23 go i sprowadzenie do osady, nie mówi c ju o zabiciuέ Udomowienie osobnika silnie zwi zanego z dzik natur wiadczyło o władzy i pot dze jego wła cicielaέ Miejsce gazeli w wiecie człowieka Cmentarzysko HK 6 w Hierakonpolis jest fenomenem okresu naqadyjskiegoέ ύrzebanie dzikich zwierz t nie było powszechnie stosowan praktyk έ Jedynym gatunkiem zamieszkuj cym pustynne i półpustynne tereny pochowanym na nekropolach była gazela1έ lady tej praktyki s jednak nieliczne2. Inaczej ni na HK θ, gazele dzieliły przede wszystkim grób z człowiekiemέ τsobne groby wyst puj rzadko3. Nic nie wiadomo tak e o ladach przetrzymywania tych zwierz t, takich jak zaleczone złamania czy choćby młody wiekέ τbecno ć gazeli jako zwierz cia domowego zarejestrowano jednak w nielicznych pochówkach dynastycznych, lady tej praktyki mo na zaobserwować w III τkresie Przej ciowym4έ τd τkresu Pó nego w niektórych grobowcach mo na znale ć te wizerunek gazeli pod krzesłem, motyw kojarzony ze zwierz tami domowymi5έ Pochówki gazeli w τkresie Predynastycznym mog być wi c pierwszymi przypadkami udomawiania gazeli6. W ród dzikich zwierz t gazela pełni wa n rol konsumpcyjn i w zapewnieniu kontroli nad chaosemέ Jej wizerunki s do ć powszechne w scenach polowania przedstawianych w sztuce naskalnej i na paletach, a w materiale archeozoologicznym szcz tki tego gatunku wyst puj cz ciej i w wi kszej ilo ci ni pozostałych nieudomowionych zwierz tέ Stanowi tak e ηι,ń% zwierzyny łownej wyst puj cej na terenie wykopu nr 3 w el-εahasnie, i około ιί% dzikich ssaków w HK 2λA w Hierakonpolis7. Identyfikacja gatunkowa wi kszo ci szcz tków “gazel” pochowanych na nekropolach zarówno okresu naqadyjskiego, jak i badaryjskiego jest jednak podawana w w tpliwo ćέ Wynika ona z ponownego przebadania szcz tków zwierz cia uznanego wcze niej za gazel (datowan kultur dolnoegipsk ) na cmentarzysku w Wadi Źiglaέ Wspomniane szcz tki okazały si bowiem nale eć do owcyήkozyέ Po ogłoszeniu tego faktu, podniosły si głosy mówi ce, e inne ko ci z tych okresów uznane za nale ce do gazel, równie mogły zostać bł dnie zidentyfikowaneέ Ko ci antylop i owiecήkóz posiadaj szereg podobnych cech, odró nienie tych gatunków mogło wi c sprawić badaczom problemyέ Być mo e co najmniej w cz ci pozostałych przypadków na wybranych cmentarzyskach pochowano nie gazel , a owc ήkoz έ σie przeprowadzono jednak ponownej identyfikacji zoologicznej; Flores 1999: 14, 36-37, 82. 2 Pochówki zwierz t zidentyfikowanych jako gazela odkryto na cmentarzyskach kultury Naqada w Matmar, Mostagedda i Armant. 3 Flores 1999: 33-34. 4 Stråndberg 2ίίλμ 3ńέ 5 Stråndberg 2ίίλμ 3ńέ 6 όlores ńλλλμ κ4έ Pierwsze pochówki gazeli datowane s na okres badaryjskiν όlores 1999: 161. 7 Anderson 2011: 20; Linseele i in. 2009: 120. 1 24 ύazeli przypisuje si te rol w rytuałach zwi zanych z odmłodzeniem i odrodzeniem. Dowodem na to ma być owijanie cz ci zmarłych w jej skór 1. Ta interpretacja ma jednak pewn luk έ Zmarłych owijano tak e w skóry owiec i kóz, a zwierz tom tym nie przypisuje si pełnienia funkcji regeneracyjnych. Choć samo owijanie zmarłych w skór zwierz t mogło wi c odwoływać si do rytuałów regeneracji zmarłego, nie wydaje si wła ciwe przypisywanie tej roli konkretnemu gatunkowiέ Wybór gazeli mógł zostać dokonany w oparciu o takie czynniki, jak wymiary zdj tej z osobnika skóry i jej dost pno ćέ Dzikie zwierz ta jako wcielenie władcy Wizerunki niektórych przedstawicieli dzikiej fauny spełniały jeszcze jedn wa n funkcj έ Stanowiły one „zwierz c alegori władzy królewskiej”2. W IV tysi cleciu pέnέeέ lokalny wódz, a pó niej władca, bywał przedstawiany jako zwierz b d stworzenie fantastyczne niszcz ce wrogów3. Takie wizerunki zoomorficzne widniej na dekorowanych paletach kosmetycznych z okresu σaqada III, wizerunkach naskalnych, a tak e przedstawieniach na ceramice. Za panowania dynastii 0 nazwy poszczególnych gatunków mogły tak e stanowić imi panuj cego4. Tylko niektóre zwierz ta były kojarzone z władc έ Ich dobór nie był przypadkowy. Wybierano gatunki najbardziej niebezpieczne – najsilniejsze, najszybsze, najbardziej drapie ne, jadowite, zdolne do zaatakowania i zabicia człowiekaέ I wła nie w momencie, gdy trzeba wykazać si wymienionymi cechami, aby unicestwić wroga, człowieka lub zwierz , albo zapewnić ochron terytorium, panuj cy przedstawiany jest w postaci zoomorficznej. W scenie polowania na naczyniu z grobu U-415 (British Museum, EA 49025) w Abydos ludzie poluj na hipopotamy, a całej kompozycji przewodzi tur (rycέ ι)έ Ana Iέ σavajas widzi w nim metafor wodza, który w postaci zwierz cia pomaga zabić hipopotamy5. Na awersie Palety Narmera (Muzeum Egipskie w Kairze, CG 32ńθλ) król w postaci byka depcze wrogów (rycέ λ)6. Na Palecie Pola Bitwy (British εuseum, źA 2ίιλń) lew rozszarpuj cy człowieka mo e reprezentować króla pokonuj cego swoich przeciwników (ryc. 8)7έ Kojarzenie słonia z władz królewsk odnosi si do takich idei jak przywództwo, ale równie ochrona, o czym mo e wiadczyć chocia by wspomniany ju motyw deptania w a8. Tak e Graff 2003: 40, 48-4λέ W okresie σaqada II zwyczaj owijania zmarłych w skór zwierz t zanika na rzecz mat i tkanin lnianychέ 2 Huyge 2002: 201. 3 Baines 1995: 95-99, 111-114; Navajas 2011: 30, 33-34. Tradycja ta w pewnym stopniu przetrwała w τkresie Źynastycznym, choć wizerunki faraona jako zwierz cia s bardzo rzadkie. 4 Baines 1995: 113. 5 Navajas 2011: 35-36. 6 Navajas 2011: 37-38. 7 Spencer 1980: 79-80. 8 Friedman 2004: 161. 1 25 mniejsze, ale równie gro ne zwierz ta, jak kobra czy skorpion, bywały kojarzone z panuj cym1έ Przedstawienie władcy w postaci zwierz cia było wi c wiadomo ci μ posiadł on sił i umiej tno ci danego gatunku i wykorzystuje je, aby osi gn ć zwyci stwo nad przeciwnikiemέ Tym samym zapewnia ład i pomy lno ć swojemu ludowiέ Jest to najwy sza forma idei kontroli nad chaosemέ Podsumowanie δiczne przedstawienia dzikiej fauny w sztuce kultury σaqada, obecno ć jej szcz tków w pochówkach oraz w centrach rytualnych w Hierakonpolis i elεahasnie wskazuj na istotn rol , jak odgrywałaέ Zwierz ta nieudomowione, stworzenia yj ce poza obr bem społecze stw, kojarzyły si ówczesnym źgipcjanom z dziko ci i niebezpiecze stwemέ Były reprezentantami chaosu. Tym samym stanowiły przeciwie stwo ładu, porz dku, harmonijnego funkcjonowania we wspólnocie pasterzy-rolników – warto ci wysoko cenionych przez cały okres istnienia staro ytnego pa stwa egipskiegoέ Zapanowanie nad nimi było wi c równoznaczne z uzyskaniem kontroli nad chaosem, a nawet, odwołuj c si do idei Iana Hoddera, stanowiło sposób na transformacj natury (agrios) w kultur (domus)2. Źo zapewnienia ładu rzadko wystarczyło zabicie zwierz cia podczas polowaniaέ Wa ny był nie tyle akt zabicia, ile ujarzmienie danego osobnika – poprzez schwytanie go, sprowadzenie do osady, trzymanie w jej obr bie, a nast pnie zło enie z niego ofiary podczas odpowiedniego rytuału i skonsumowanie tuszy podczas ucztyέ Zapanowanie nad zwierz ciem mogło te przybrać form próby jego udomowienia, na co wskazuj pochówki gazeli oraz szcz tki dzikich ssaków zło onych w obr bie cmentarzyska elit w Hierakonpolisέ W polowaniu oraz w uczcie mogła wzi ć udział tylko elita społecznaέ σajwy sza forma kontroli nad zwierz ciem, czyli wcielenie si w jego postać, była jednak zastrze ona tylko dla jednego człowieka – naczelnika osady, władcy terytorialnego, faraona, czyli osoby o najwy szym statusie społecznymέ W ten sposób wyra ono nast puj cy przekazμ tylko władca mo e osi gn ć najwy sz form kontroli nad danym gatunkiem, a tym samym przej ć jego sił i umiej tno ciέ W ten sposób staje si on najwy szym gwarantem utrzymania ładuέ 1 2 Wengrow 2001: 94-95. Hodder 1990: 38-39, 45, 69, 84-85. 26 BIBLIOGRAFIA ANDERSON D. A., 2006, Power and Competition in the Upper Egyptian Predynastic: A View from the Predynastic Settlement at el-Mahasna, Egypt, rozprawa doktorska obroniona na Uniwersytecie Pittsburghskim. ANDERSON D. A., 2011, Evidence for early ritual activity in the Predynastic settlement at el-εahâsna, [wμ] Rέ όέ όRIEDMAN, P. N. FISKE (red.), Egypt at its Origins 3. Proceedings of the Third International Conference “Origins of the State. Predynastic and Early Dynastic Egypt”. London, 27th July - 1st August 2008, Leuven (= OLA 205): 3-30. BAINES Jέ, ńλλη, τrigins of źgyptian Kingship, [wμ] Źέ τ’CONNOR, D. P. SILVERMAN (red.), Ancient Egyptian Kingship, Leiden-New York-Köln (ο PÄ 9): 95-156. CIA‫ﻠ‬OWICZ K. M., 1992, La composition, le sens et la symbolique des scènes zoomorphes prédynastiques en reliefέ Les manches de couteaux, [w:] R. FRIEDMAN, B. ADAMS (red.), The Followers of Horus. Studies dedicated to Michael Allen Hoffman, Oxford: 247-258. CIA‫ﻠ‬τWICZ K. M., 1993, Symbolika przedstawień władcy egipskiego w okresie predynastycznym, Krakówέ CIA‫ﻠ‬τWICZ K. M., 1999, Początki cywilizacji egipskiej, Warszawa-Krakówέ DARNELL J. C., 2009, Iconographic attraction, iconographic syntax and the tableaux of royal ritual power in the Pre- and Proto-Dynastic rock inscriptions of the Theban Western Desert, Archéo-Nil 19: 83-107. DIETLER M., 2001, Theorizing the feast: rituals of consumption, commensal politics, and power in African contexts, [w:] M. DIETLER B. HAYDEN (red.), Feasts: archaeological and ethnographic perspectives on food, politics, and power, Washington: 65-114. EYRE C. J., 2002, The Cannibal Hymn. The Cultural and Literary Study, Liverpool. FLORES D. V., 2003, Funerary Sacrifice of Animals in the Egyptian Predynastic Period, Oxford. FAULKNER R. O., 1991, A Concise Dictionary of Middle Egyptian, Oxford. FRIEDMAN R. F., 2004, Elephants at Hierakonpolis, [w:] S. HENDRICKX I IN. (red.), Egypt at its Origins. Studies in Memory of Barbara Adams, Leuven (= OLA 138): 131-168. FRIEDMAN R. F., 2009, Hierakonpolis locality HK29A: The Predynastic ceremonial center revisited, JARCE 45: 79-103. FRIEDMAN R. F. I IN., 2011, The elite Predynastic cemetery at Hierakonpolis: 2009–2010 update, [w:] R. F. FRIEDMAN, P. N. FISKE (red.), Egypt at its Origins 3. Proceedings of the Third International Conference “Origins of the State. Predynastic and Early Dynastic Egypt”. London, 27th July- 1st August 2008, Leuven (= OLA 205): 157-192. FUCHS G., 1991., Petroglyphs in the Eastern Desert of Egypt: New finds In the Wadi el-Barramiya, Sahara 4: 59-70. 27 GARDINER A., 1957, Egyptian Grammar: Being an Introduction to the Study of Hieroglyphs, Oxford. GATTO M. C. I IN., 2009, Rock art from West Bank Aswan and Wadi Abu Subeira, Archéo-Nil 19: 151-168. GRAFF ύέ, 2ίί3, δes vases nagadiens comportant des representations d’addax, Cahiers Caribéens d’Egyptologie 5: 35-57. GRAFF G., 2009, Les peintures sur vases de Nagada I – Nagada II. Nouvelle approche sémiologique de l'iconographie prédynastique, Leuven (= Egyptian Prehistory Monographs 6). GRAFF G. I IN., 2011, Architectural elements on Decorated pottery and ritual presenting of desert animals, [w:] R. F. FRIEDMAN, P. N. FISKE (red.), Egypt at its Origins 3. Proceedings of the Third International Conference “Origins of the State. Predynastic and Early Dynastic Egypt”. London, 27th July- 1st August 2008, Leuven (= OLA 205): 437-465. HENDRICKX S., 1996, The relative chronology of the Naqada culture : Problems and possibilities [w:] A. J. SPENCER (red.), Aspects of Early Egypt, London: 36-69. HENDRICKX Sέ, 2ίńί, δ’iconographie de la chasse dans le contexte social prédynastiqueέ, Archéo-Nil 20: 106-133. HENDRICKX S., 2011, Hunting and social complexity in Predynastic Egypt, Bulletin des Séances de l'Académie Royale des Sciences d'Outre-Mer 57 (24): 237-263. HENDRICKX S., R. F. FRIEDMAN, 2003, Chaos and order: A Predynastic “ostraά con” from HK29A, Nekhen News 15: 8-9. HENDRICKX S. I IN., 2009, Late Predynastic / Early Dynastic rock art scenes of Barbary sheep hunting from źgypt’s Western Źesertέ όrom capturing wild animals to the women of the „Acacia House”, [wμ] Hέ RIEMER I IN. (red.), Desert Animals in the Eastern Sahara: Status, Economic Significance and Cultural Reflection in Antiquity. Proceedings of an Interdisciplinary ACACIA Workshop Held at the University of Cologne December 14-15, 2007, Köln (ο Colloquium Africanum 4): 189-244. HERB M., F. FÖRSTźR, 2009, From desert to town: The economic role of desert game in the Pyramid Ages of ancient Egypt as inferred from historical sources (c. 2600-ńκίί BC)έ An outline of the workshop’s inspiration and objectives. [w:] H. RIEMER I IN. (red.), Desert Animals in the Eastern Sahara: Status, Economic Significance and Cultural Reflection in Antiquity. Proceedings of an Interdisciplinary ACACIA Workshop Held at the University of Cologne December 14-15, 2007, Köln (ο Colloquium Africanum 4): 17-44. HODDER I., 1990, The Domestication of Europe: Structure and Contingency in Neolithic Societies, Oxford. HUYGE D., 2002, Cosmology, Ideology and Personal Religious Practice in Ancient Egyptian Rock Art, [w:] R. FRIEDMAN (red.), Egypt and Nubia. Gifts of the Desert, London: 192-206. 28 HUYGE D., 2004, A double-powerful device for regeneration: The Abu Zaidan knife handle reconsidered, [w:] S. H HENDRICKX I IN. (red.), Egypt at its Origins. Studies in Memory of Barbara Adams, Leuven (= OLA 138): 823-836. HUYGE D. 2009, Detecting magic in rock art: The case of the ancient Egyptian 'malignant ass', [w:] H. RIEMER I IN. (red.), Desert Animals in the Eastern Sahara: Status, Economic Significance and Cultural Reflection in Antiquity. Proceedings of an Interdisciplinary ACACIA Workshop Held at the University of Cologne December 14-15, 2007, Köln (ο Colloquium Africanum 4): 293-307. IKRAM S., 2009, A Desert Zoo: an exploration of meaning and reality of animals in the rock art of Kharga Oasis, [w:] H. H. RIEMER I IN. (red.), Desert Animals in the Eastern Sahara: Status, Economic Significance and Cultural Reflection in Antiquity. Proceedings of an Interdisciplinary ACACIA Workshop Held at the University of Cologne December 14-15, 2007, Köln (ο Colloquium Africanum 4): 263-291. LINSEELE V., W. VAN NEER, 2009, Exploitation of desert and other wild game in ancient Egypt: The archaeozoological evidence from the Nile valley, [w:] H. RIEMER I IN. (red.), Desert Animals in the Eastern Sahara: Status, Economic Significance and Cultural Reflection in Antiquity. Proceedings of an Interdisciplinary ACACIA Workshop Held at the University of Cologne December 14-15, 2007, Köln (ο Colloquium Africanum 4): 47-78. LINSEELE V. I IN., 2007, Evidence for early cat taming in Egypt, Journal of Archaeological Science 34,12: 2081-2090. LINSEELE V. I IN., 2009, Special animals from a special place? The fauna from HK29A at Predynastic Hierakonpolis, JARCE 45: 105-136. NAVAJAS A. I., 2011, The Pre-dynastic Bos primigenius as a Royal Image of Territory, Boundaries and Power in its African context, [w:] K. EXELL (red.), Egypt in its Africa context, Manchester 3- 4 October 2009, Oxford: 30-42. PAYNE J. C., 1993, Catalogue of the Predynastic Egyptian Collection in the Ashmolean Museum, Oxford. QUIBELL J. E., 1900, Hierakonpolis I, London. PETRIE W. M. F., 1921, Corpus of Prehistoric Pottery and Palettes, London. PETRIE W. M. F., A. C. MACE, 1921, Diospolis Parva: The Cemeteries of Abadiyeh and Hu, London (=EEF Memoir 20). RAFFAELE F., 2010, Animal rows and ceremonial processions in late Predynastic Egypt, [w:] F. RAFFAELE (red.), Recent discoveries and latest researches in Egyptology. Proceedings of the First Neapolitan Congress of Egyptology. Naples, June 18th-20th 2008, Wiesbaden: 245-286. SPENCER A. J., 1980, Catalogue of Egyptian antiquities in the British Museum. V. Early Dynastic objects, London. STRÅσŹBźRύ A., 2009, The Gazelle In Ancient Egyptian Art. Image and Meaning, Uppsala. VAN NEER W., 2009, Animal Hospital: Healed Animal Bones from HK6, Nekhen News 21: 11-12. 29 VAN NEER W., 2004, Animal burials and food offerings at the elite cemetery HK6 of Hierakonpolis, [w:] S. HENDRICKX I IN. (red.), Egypt at its Origins. Studies in Memory of Barbara Adams, Leuven (= OLA 138): 67-130. WENGROW Źέ, 2ίίń, Rethinking „Cattle Cults” in źarly źgyptμ Towards a Prehistoric Perspective on the Narmer Palette, Cambridge Archaeological Journal 11: 91-104. 30 RYCINY Ryc. 1. Naczynie klasy C. Polowanie na hipopotama i krokodyla (Payne 1993μ n˚3κλ)έ Ryc. 2. Naczynie klasy C. Polowanie na pustyni (Hendrickx 2011: fig. 5). 31 Ryc. 3. Fragment panelu skalnego w Wadi el-Barramiya. Scena polowania – zabijanie dzikich osłów i chwytanie pozostałych zwierz t (Huyge 2009: fig. 1). Ryc. 4. Naczynie klasy C. Scena polowania – sp tane lin zwierz ta pod aj za łowcami (ύraff 2ίίλμ n˚ńι)έ 32 Ryc. 5 a-d. a – r koje ć no a z Abu Zaidan, b – r koje ć no a Pitt Rivers, c – r koje ć no a Carnarvona, d – grzebie Źavisa (Raffaele 2010: fig. 1.1-1.4). 33 Rycέ θέ σaczynie klasy Źέ Procesja kozioro ców nubijskich z motywem geometrycznym w tle (Graff i in. 2011: fig. 4). Rycέ ιέ σaczynie klasy Cέ Scena walki (górny rejestr) i polowanie na hipopotamy z turem na czele (Hendrickx 2011: fig. 4). 34 Ryc. 8. Paleta Pola Bitwy (Spencer ńλκίμ n˚ηιθ)έ Ryc. 9. Paleta Narmera (Quibell 1900: pl. XXIX). 35 36 ZESPÓŁ STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH W GEBELEIN Wojciech Ejsmond Uniwersytet Warszawski wojtek.ejsmond@wp.pl Gebelein Archaeological Site Complex Gebelein archaeological site complex is located ca. 28 km south-west from Luxor. It was an important place in the history of ancient Egypt since the Predynastic Period, when it was a burial place of local rulers. In the following periods its role diminished. It was still an important burial place of local elite. Tombs of army commanders, high priests and even a tomb of a nomarch are reported from this area. One can suppose that the capital of the Predynastic local proto-state was located there, which in pharaonic times became an important administrative centre. From Gebelein came many important artefacts dated to different periods. Unfortunately, their archaeological context is poorly known. Furthermore, Gebelein is under threat due to expansion of agriculture and contemporary settlements. Recently, new research has been initiated by the scholars from University of Warsaw, whose aim is to gain new information on this important site complex. The paper presents the actual state of research as well as the results of recent field work on Gebelein. ύebelein było wa nym o rodkiem w dziejach staro ytnego źgiptu, jednak geneza jego znaczenia nie została wyja niona. Podobnie samo to miejsce jest słabo znane w literaturze naukowej ze wzgl du na niedostateczn liczb i jako ć publikacji na jego tematέ Powoduje to, e o rodek ten jest cz sto pomijany lub jego rola jest niedostrzegana w literaturze na temat staro ytnego Egiptu. Celem tego artykułu jest zaprezentowanie zespołu stanowisk archeologicznych w ύebelein w kontek cie regionalnymέ Takie uj cie tematu pozwala zrozumieć jego rol i szersze zjawiska, jakie zachodziły w tamtym miejscuέ Przedstawiono tu tak e wyniki najnowszych prac terenowych prowadzonych przez badaczy z Uniwersytetu Warszawskiego1. Poło enie, morfologia zespołu i jego otoczenie Gebelein2 poło one jest około 2κ km na południowy zachód od δukso3 ru , mi dzy Armant a źsn , na zachodnim brzegu σilu (ryc. 1 i 2). W czasach dynastycznych był to teren na styku mi dzy trzecim a czwartym nomem ύórne- Raporty z bada w ύebelein s publikowane w Polish Archaeology in the Meditterranea (Zob. Ejsmond, Chyla, Baka 2015). 2 Inne warianty pisowni arabskiego ‫ ﺍ ﺠﺒ ﻴﻦ‬dla dialektu egipskiego wyst puj ce w literaturze to ύabalain, ύhebelein, ύebelên, Źjebelein, Źjébéléïn, Jabalên, źll Tschibbelleen. 3 Pod koniec XIX wieku około dzie drogi rzek z Teb (όraser ńκλ3μ ηλθ)έ 1 37 go Egiptu1. Przypuszcza si , e na południe od ύebelein przebiegała granica mi dzy nimi2έ Jednak na podstawie steli granicznej z czasów redniego Pa stwa mo na zasugerować, e granica przebiegała mi dzy ύebelein na południu a Sumenu na północy3. σale y jednak zaznaczyć, e przebieg granic nomów móg si zmieniać w czasie i dane z jednej epoki nie musza odpowiadać innym okresom. W czasach ptolemejskich Gebelein stało si stolic nomu o nazwie Pathyrites. Miasto to straciło jednak swój stołeczny status około roku κκ pέnέeέ4. Źominuj cym elementem miejscowego krajobrazu s dwa wapienne osta ce erozyjne (rycέ 3), które nadały temu miejscu jego staro ytn egipsk (Inerti), jak i współczesn arabsk (ύebelein) nazw , co w obydwu przypadkach oznacza „dwa wzgórza”έ εaj one wydłu ony kształt na osi północ-południe i składaj si z „grzbietów” skalnych poprzecinanych rozpadlinami. Mniejsze, wschodnie wzgórze poło one jest nad samym σilem i mierzy około ń,η km długo ciέ Zachodnie jest znacznie wi ksze, około 3 km długo ci i ń,η km szerokociέ Podzielona jest ona dwoma wi kszymi „w wozami” (rycέ 4)έ Wzgórza te znajduj si w miejscu, gdzie dolina σilu nagle si zw a, po czym znowu ma swoj zwyczajn szeroko ćέ Źało to Henriemu de εorganowi powód do przypuszcze , e w najdawniejszych dziejach źgiptu to zw enie doliny i obydwie skały mogły spowalniać przepływ σilu i w konsekwencji tworzyć jezioro5έ Teori t mo na poprzeć dodatkowymi argumentami, tj. wynikami analizy archiwalnych map i archiwalnych zdj ć satelitarnych, które potwierdziły istnienie tam obszarów bagiennychν stosunkowo małe zag szczenie osadnictwa pod koniec XVIII wieku, w porównaniu do okolicznych terenów, mogło być spowodowane niego cinno ci obszaru wynikaj c z zabagnieniaν liczne staro ytne toponimy z tego regionu zawieraj ce człon „wyspa”6έ Przyj ć wi c mo na, e na południe od ύebelein znajdowało si zastoisko wody iήlub bagnaέ σiezb dne s jednak badania geologiczne w celu zweryfikowania tej hipotezy. σazwa ύebelein, podobnie jak i jej staro ytny odpowiednik Inerti, powinna być stosowana jako okre lenie miejsca obejmuj cego obydwie skały i ich bezpo rednie s siedztwo nie za jako nazwa stanowiska archeologicznego, czy Przypuszcza si , e obszar ύebelein nale ał do czwartego nomu górnoegipskiego, chocia budzi to pewne kontrowersje (zob. Brovarski 1976: 31). 2 Helck 1974: 78-83; Otto 1952. 3 Habachi 1975: 33. Na cytowanej przez δaliba Habachi’ego steli wzmankowane s dwa bóstwa, Hathor Pani ύebelein i Sobek Pan Sumenuέ Królewskie imiona zwrócone s w dwie ró ne strony a znaki w imionach bóstw „patrz ” na kartuszeέ Sugeruje to, e hieroglify ka dego imienia „patrzyły” w stron miejsca kultu bóstwa, kórego imi znajdowało si przy kartuszuέ Stel ustawiono wi c zapewne na zachodnim brzegu σilu, mi dzy Sumenu a ύebelein, w taki sosób, e jej północna cz ć z mimieniem Sobka była na północy a kartusz zwrócony był ku jego sanktuarium a południowa analogicznie z Hathor na południu i imieniem patrz cym w stron jej sanktuarium. 4 Vandorpe, Waebens: 2010: 50; Wildung 1977: kol. 447. 5 H. de Morgan 1912: 49. 6 Ejsmond 2013: 32-35. 1 38 staro ytnej osady, gdy znajduje si ich tam kilkaέ σale y te odró nić samo „ύebelein”, rozumiane jako zespół stanowisk, od „regionu ύebelein” obejmuj ά cego dalej poło one stanowiska archeologiczne, które powi zane były ze znajduj cym si w Gebelein lokalnym o rodkiem centralnym1. Toponimy zwi zane z regionem ύebelein s liczne2, zapewne cz ć z nich jest to sama, tjέ niektóre nazwy mogły odnosić si do tego samego miejsca w jednym iήlub ró nych okresachέ Spo ród sporej liczby toponimów nale y wymienić najwa niejszeέ Cz ć z nich mo na powi zać ze znanymi stanowiskami archeologicznymi w obr bie zespołu stanowisk w Gebelein i w regionie. Zaczynaj c od samego zespołu stanowisk, w tpliwo ci nie budzi lokalizacja Per-Hut-Heru (Per-Hathor, egipskie „Źom Hathor”), które znajdowało si na północnej cz ci wschodniej skały i na jej zboczach oraz u zachodniego podnó aέ Zhellenizowana nazwa tego miasta brzmiała Pathyris, które nazywano te Afrodytopolis, ze wzgl du na miejscowy kult bogini Hathor, uto samianej przez ύreków z Afrodyt 3. Po wschodniej stronie rzeki poło one s kamieniołomy w Dibabija4έ σa południe od ύebelein znajdowało si Tafnis, gdzie do pocz tków XIX wieku zachowały si pozostało ci osady i „pó nej nekrpoli”, poło onej w kierunku pustyni5έ Źalej było Asfun al-εata’ina – staro ytne Asfynisέ σiewiele wiadomo na jego tematέ Stała tam wi tynia z τkresu ύrecko-Rzymskiego, obecnie całkowicie zniszczonaέ τdkryto tam te rze by datowane na czasy XIII i XVIII Źynastii a tak e zabytki z czasów III Okresu Przej ciowego6. W czasie wykopalisk ratowniczych przebadano cmentarzysko datowane na τkres Pó ny 7. σazwa Asfynis mo e pochodzić od toponimu Hesefenet, które było uproszczon nazw domeny grobowej króla Seneferu o nazwie Hut-Seneferu8. Po wschodniej stronie σilu le y εo’alla, gdzie znajduje si nekropola, mi dzy innymi, z grobowcem nomarchy Anchtifiego z czasów pocz tku I τkresu Przej ciowego. Teren mi dzy εo’all a ed-Źeir na południu był zasiedlony od τkresu Predynatycznego do czasów ύrecko-Rzymskich9. Papirus Goleniszczeffa z czasów Ramzesa IX, wymieniaj cy toponimy z południa na północ, podaje nast puj ca kolejno ć osiedli w regionie Gebelein: Per-Hut-Heru, Sumenu, Iu-em-iteru10 (zwane te Jumiteru lub Jumitru)έ σa półά noc od zachodniej skały znajdował si kom11, zapewne pozostało ć po osadzieέ εo liwe, e było to staro ytne Sumenu, nazywane te Krokodylopolisέ Jak po- 1 Zob. Fisher 1961: 44-46. Zob. Gauthier 1921-1935. 3 Vandorpe, Waebens 2009: 18-35. 4 Porter, Moss 1962: 170. 5 Weigal 1913: 399-400; Wilkinson 1833: 425-426. 6 Porter, Moss 1962: 167; Weiglall 1913: 300. 7 Barky 1968; Barky 1973; Manassa 2011: 3. 8 Fiore-Marochetti 2010: 1. 9 Manassa 2011. 10 Baldacci 1976: 40. 11 Jacotin 1826: pl. 5. 2 39 daje Strabon, było to „miasto krokodyla, które ma w powa aniu to zwierz ”1, co wynikało z miejscowego kultu Sobka, którego symbolem był krokodylέ W miejscowo ci el-εahamid Qibli odkryto pozostało ci nowopa stwowej wi tyni po wi conej temu bogu2. Inskrypcja z czasów σowego Pa stwa podaje, e „Sobek pan Sumenu przebywaj cy w Jumitru”3έ W wietle zacytowanej inskrypcji i Papirusu Goleniszczeffa mo na zasugerować, e odkryta wi tynia znajdowała si w Jumitru a Sumenu znajdowało si na południe od niejέ Kult Sobka w regionie ύebelein ma bardzo star metryk 4, natomiast odkryte pozostało ci wi ά tyni datowane s jedynie na czasy XVIII i XIX Źynastii5. εo liwe wi c, e na skutek zmian koryta rzeki SumenuήKrokodylopolis zmieniało swoje poło enie. Teksty z ró nych okresów wymieniaj osad Iu-em-iteru/Iu-em-itur (eg. „wyspa na rzece”6, toponim ten interpretowany jest równie jako nazwa domeny grobowej7), gdzie czczono Sobka8έ Cz ć ludno ci Sumenu i Iu-em-iteru była zapewne chowana na nekropoli w er-Rizeikat, która była u ytkowana w czasach predynastycznych oraz redniego9 i Nowego Pa stwa10. σa mapie Pierre’a Jacotina11 sporz dzonej w czasie ekspedycji Napoleona do Egiptu (1798-ńκίń rέ) zaznaczono miejscowo ć Haut, na północ od ύebelinέ Toponim ten mo e być pozostało ci po staro ytnej egipskiej nazwie, npέ Hut-Sechem, tjέ „domena”, „maj tek”12. Na podstawie ró nych ródeł pisanych w tej cz ci regionu ύebelein lokalizowany jest maj tek datowany na Okres Pó ny i ύrecko-Rzymski13, co potwierdzałoby tak interpretacj pochodzenia nazwy Haut. Źzi ki Wielkiemu Tekstowi Donacyjnemu, który został wyryty na cianach wi tyni w źdfu oraz licznym wiadectwom pisanym z Okresu GreckoRzymskiego mo liwa jest próba rekonstrukcji przebiegu kanałów oraz własno ci ziemskiej w regionie Gebelein14 w τkresie Pó nym i czasach ptolemejskich. 1 Strabo 17.1.47. Barky 1971. 3 Habachi 1956: 54-55. 4 Z Gebelein i er-Rizeikat pochodz predynastyczne zabytki, npέ ceremonialne no e z przedstawieniami krokodyla i kamienny model łodzi z głow tego zwierz cia (źmmons i in. 2010: 75). 5 Barky 1971. 6 Gauthier 1925: 4, 48; Gauthier 1929: 149. 7 Baldacci 1976: 16; Jacquet-Gordon 1962: 119. 8 Nims 1952: 34-35. 9 Weigall 1913: 269; Rosati 2004. 10 Hayes 1939, zob. Ejsmond, Chyla, Baka 2015. 11 Jacotin 1826: pl. 5. 12 Megally 1991. 13 Meeks 1972: pl. I, IV. 14 Vandrope, Vaebens 2009; Meeks 1972; Manning 2003. 2 40 Historia badań ύebelein było odwiedzane przez ró nych uczonych, npέ δudwiga σordena (1735 r.)1, Richarda Pococke’a (ńι3κ rέ)2, Źominque’a Vivanta Źenona (1800 r.)3, ale dopiero w 1885 rozpocz ły si tam pierwsze, oficjalne badania archeologiczne ύastona εaspero, ówczesnego dyrektora egipskiej Słu by Staro ytno ciέ σie wiadomo dokładnie, kiedy i gdzie w obr bie zespołu je prowadziłέ Po tych wykopalisacj do εuzeuk Kairskiego trafiło wiele predynastycznych, ceramicznych naczy 4. Jego wizyty i opisy ύebelein zawarte s w zbiorczym raporcie z bada i podró y5έ εiejsce to odwiedzili te źugène ύrébau i George Daressy (1891-1892 r.)6, którzy kopiowali tam inskrypcjeέ Ich badania zostały zrelacjonowane przez Willoughby’ego όrasera7, prowadz cego tam prace zim roku ńκλ3έ W swoim raporcie opisał wiele inskrypcji i stel z ύebelein. W tym samym roku dyrektor egipskiej Słu by Staro ytno ci, Jacques de εorgan, wysłał do ύebelein inspektora zabytków ύórnego źgiptu, ύeorgesa όoucarta, który przeprowadził krótkie badania i przywiózł do Kairu, mi dzy innymi, fragment rze by z imieniem hyksoskiego władcy Chiana8έ W ńκλλ roku odbyły si niemieckie badania na terenie zachodniej skały, którymi kierował ύeorg Steindorff9έ W wyniku tych prac do Berlina trafiło wiele zabytków z grobów datowanych na czasy I τkresu Przej ciowego i redniego Pa stwaέ ύebelein na przełomie XIX i XX wieku było dobrze znane handlarzom staro ytno ci jako miejsce pozyskiwania zabytków na handel antykwaryczny. Pod koniec lat dziewi ćdziesi tych XIX stulecia Wallice Budge, zach cony informacjami, e w ύebelein mo na łatwo znale ć dobrze zachowane ludzkie szcz tki z czasów naqadyjskich, rozpocz ł tam wykopaliska, w czasie których znalazł sze ć znakomicie zachowanych ciał z IV tysi clecia pέnέeέ10έ Warto nadmienić, e z ύebelein pochodzi jeszcze jedno takie naturalnie zmumifikowane ciało, które znajdowało si w kolekcji Roberta de Rustafjaella (rycέ η)11. W 1900 roku James E. Quibell zakupił w Qena zestaw pó nopredynastycznych (σaqada IIήIII) zabytków, które według sprzedawcy miały pochodzić z jednego grobowca w ύebelein12. W 1907 roku Henri de Morgan odwiedził ύebelein w czasie swojego surveyu w południowym źgipcie, mimo e, jak podaje, nie był to teren jego 1 Norden 1755: XCVIII. Pococke 1743: 111. 3 Denon 1800. 4 Journal d’źntrée tomέ IV, od sέ ńιίέ 5 Maspero 1893a: 211; 1893b: 231-232. 6 Daressy 1894: 42-43; Fiore Marocchetti 2013: 6. 7 Fraser 1893: 496-500. 8 J. de Morgan 1894: 414. 9 Steindorff 1901. 10 Budge 1920: 359-360. 11 de Rustafjaell 1913: pl. XXVI. 12 Quibell 1901; Ejsmond 2014. 2 41 koncesji badawczejέ σamierzył tam dwa predynastyczne stanowiska osadnicze1. W latach 1908-1909 w Gebelein pracowali dwaj Francuzi, Louis Lortet i Cécil ύaillard, których interesowała głównie fauna oraz badania antropologiczne. Znale li oni naturalnie zmumifikowane ludzkie szcz tki i liczne predynastyczne zabytki, które trafiły do δyonu2. W ńλńί roku prace w ύebelein rozpocz ła misja włoska z Muzeum Egipskiego w Turynie pod kierownictwem źrnesta Schiaparellego, inicjuj c tym samym długi okres włoskiej koncesji archeologicznej w tym miejscu. Kolejne sezony misji włoskiej odbyły si w latach ńλńń, ńλń4 i ńλ2ί w ró nych miejscach w obr bie ύebelein3έ mierć źrnesta Schiaparellego w ńλ2κ roku nie przerwała jednak włoskich bada , którymi w kolejnych sezonach kierował ύiulio Farina (1930, 1934-1935, 1937)4έ εisja włoska przeprowadziła najbardziej kompleksowe badania ύebelein, które obj ły ró ne stanowiska wewn trz tego zespołuέ Ich wykopaliska, podobnie jak prace wcze niejszych badaczy, nie zostały jednak nigdy w pełni opublikowaneέ Po długiej przerwie Włosi powrócili do ύebelein na trzy krótkie sezony (ńλλη, ńλλθ, ńλλλ), prowadzone przez Ann εari Źonadoni Roveri, Giovanniego Bergaminiego i Alessandro Roccatiego5. W 2ίń3 roku miał miejsce jednodniowy rekonesans członków Koła σaukowego Staro ytnego źgiptu „Kemet” z Uniwersytetu Warszawskiego w składzie Wojciech źjsmond, Julia Chyla i Cezary Baka, a w roku 2014 przeprowadzono pierwszy sezon prac powierzchniowych, w którym wzi li tak e udział Dawid F. Wieczorek i Piotr Witkowski. Zainicjowano w ten sposób projekt, prowadzony z ramienia Centrum Archeologii ródziemnomorskiej UW imέ Kazimierza εichałowskiego, zakładaj cy, mi dzy innymi, badania ratownicze na najbardziej zagro onych cz ciach zespołu, dokumentacj widocznych w terenie obiektów archeologicznych oraz studia nad nieopublikowanymi zabytkami z ró nych muzeów i magazynów egipskiej Słu by Staro ytno ciέ Dzieje i rola zespołu stanowisk w żebelein σajstarszym ladem ludzkiej obecno ci w ύebelein jest stanowisko datowane na rodkowy i pó ny paleolit6. Poło one jest ono na niewielkim wzniesieniu na zachód od zachodniej skały (C na ryc. 2). Na terenie obydwu skał znajduje si sporo wychodni kamienia, które były eksploatowane w pó niejszych okresach, a na całym obszarze zachodniej skały mo na znale ć narz dzia krzemienne z ró nych okresówέ H. de Morgan 1912: 49. W cytowanym artykule, który ukazał si po mierci autora, znajduje si bł dna data bada , tjέ rok ńλίκέ Z bada archiwalnych wynika, e survey miał miejsce w ńλίι roku (σeedler ńλκ4μ ιί)έ 2 Lortet, Gaillard 1909: 29-38, 225-238. 3 Schiaparelli 1921. Ejsmond 2013. 4 Farina 1929; 1937. Anonim 1930; 1935; 1937. 5 Donadoni Roveri 1994, 1996, 1999a. Donadoni Roveri i/lub Bergamini 2004: 74-79. 6 Autor chciałby w tym miejscu podzi kować Adamowi ύrylakowi za analiz krzemieni z tego stanowiska. 1 42 W Okresie Predynastycznym, kiedy na terenie źgiptu znajdowało si kilka protopa st, poprzedników królestwa faraonów, zespół stanowisk archeologicznych w ύebelein był jednym z centrów władzy nad σilemέ ύebelein stawiane jest w jednym rz dzie z najwa niejszymi o rodkami tamtych czasów, jakimi były Hierakonpolis, Naqada, Abadija (zespół stnowisk Huή Diospoli Parva) i Abydos-Thi(ni)s. Przypuszcza si , e o rodkiem tym mogli rz dzić lokalni władcy1. U północno-zachodniego podnó a zachodniej skały znajdowała si nekropola u ytkowana od czasów kultury σaqada I (B na ryc. 2 i ryc. 3). Rozwijała si ona w kierunku wschodnim, gdzie znaleziono pochówki z czasów σaqady IIέ Z tej nekropoli pochodzi, mi dzy innymi, tzwέ „tkanina z ύebelein”έ Z powodu niedostatecznego poziomu dokumentacji nie wiadomo, w którym grobowcu została ona znaleziona, oraz jakie inne zabytki towarzyszyły temu pochówkowiέ Uniemo liwia to dokładne okre lenie chronologii tego zabytkuέ Wiadomo jedynie, e tkanina ta le ała obok ciała zmarłegoέ σa podstawie cech stylistycznych przyj ło si , e powstała ona w okresie σaqada Ic-IIa2έ Była to płachta materiału, z której zachowały si jedynie strz py, na których widoczne s malowane przedstawienia obrazuj ce jaki rytuał lub scen tryumfu władcy 3έ Widoczne s dwa przedstawienia łodziέ σa jednej z nich siedzi osoba w koronie. Na innych strz pach widać osoby z r kami uniesionymi ku górze oraz sceny my liwskieέ Jedynym analogicznym zabytkiem jest malowidło z grobowca nr ńίί w Hierakonpolis, który uznawany jest za miejsce spoczynku lokalnego władcy protopa stwa ze stolic w Hierakonpolis4έ εo na wi c podejrzewać, e u północnego podnó a zachodniej skały znajdowała si nekropola lokalnej elity, w tym miejscowych władcówέ Zasi g i charakter ich władzy jest nieznanyέ W roku ńλίί James źέ Quibell zakupił zestaw zabytków, które miały pochodzić z jednego grobowca w Gebelein5έ Zestaw ten datowany jest na przełom okresu σaqada II i III i interpretowany jest jako wyposa enie pochówku lokalnego władcy6. W jego skład wchodzi, mi dzy innymi, krzemienny sztylet ze złot r koje ci , kilka krzemiennych i kamiennych no y, a tak e drewniany element w kształcie byczej lub krowiej nogi, który zapewne stanowił cz ć ło aέ W innym predynastycznym grobie w ύebelein równie znaleziono tego typu zabytek7, natomiast Metropolitan Museum of Art w σowym Jorku posiada całe, dobrze zachowane ło e z takimi nogami, które pochodzi z tego zespołu stanowisk8έ S to bardzo rzadkie zabytki dla τkresu Predynastycznegoέ Wyst puj one jedynie na najwa niejszych cmentarzyskach tamtych czasów, jak nekropola elity w Hierakonpolis9 czy 1 Wilkinson 2000; Ejsmond 2015. Adams, Ciałowicz ńλκκμ 3θέ 3 Williams, Logan, Murane 1987. 4 Huyge 2014. 5 Quibell 1901. 6 Ejsmond 2015. 7 Ź’Amicone ńλλ4μ 2ίέ 8 MMA 86.1.39. 9 Adams 1996: 15 – 16. 2 43 cmentarzysko T w Naqadzie1, gdzie chowano władców tamtejszych protopa ά stwέ Tu na północ od tej nekropoli znajdowała si predynastyczna osada (A na rycέ 2)έ σiestety, nie była ona nigdy przedmiotem bada archeologicznych. Prawdopodobnie było to staro ytne Sumenu, którego nazwa pojawia si najwcze niej na odciskach piecz ci z τkresu Wczesnodynastycznego2. Na tej podstawie mo na wnioskować, e było to wtedy centrum administracyjneέ Zaryzykować mo na te stwierdzenie, i to tam rezydowali władcy chowani na pobliskiej nekropoli3. Nie jest to jedyne cmentarzysko datowane na Okres Predynastyczny w ύebeleinέ τpisy badaczy, którzy prowadzili tam wykopaliska na przełomie XIX i XX wieku, s sk pe i miejscami niejednoznaczneέ Źodatkowym utrudnieniem w ich zrozumieniu s zmiany w krajobrazie, jakie zaszły w ύebelein przez ostanie ńίί latέ Źotychczasowe badania umo liwiły prób rekonstrukcji krajobrazu sprzed tych zmian, co pomogło w zrozumieniu relacji z tych prac4. Z opisów δouisa δorteta i Cécila ύaillarda zrozumieć mo na, e istniały tam przynajmniej dwie predynastyczne nekropole5έ τpisana wy ej na północy i druga, mi dzy wschodni a zachodni skał 6. Z opisu Wallice’a Budge’a mo na zrozumieć, e jakie cmentarzysko poło one było u południowego podnó a zachodniej skały7 (prawdopodobnie okolice ό na rycέ 2)έ Znalazł on tam sze ć znakomicie zachowanych naturalnych mumii z czasów kultury σaqada II8. Prawdopodobnie z tej nekropoli pochodz te ciała odkryte przez δέ δorteta i C. ύaillardaέ Robert de Rustafjael posiadał w swojej kolekcji znakomicie zachowan naturaln mumi , która miała pochodzić z ύebelein9έ Źokładne miejsce jej znalezienia nie jest jednak znane. W południowej cz ci zachodniej skały odkryto tak e predynastyczne ryty naskalne przedstawiaj ce gazele, yrafy, my liwego i psaέ Koncentruj si one w jednym miejscu na pochyłej cianie (poza kilkoma odseparowanymi przedstawieniami, okέ ηί m na północ), tworz c bardzo zag szczon galeri sztuki naskalnej. Miejsce to znajduje si dokładnie naprzeciwko pó niejszej wi tyni Hathor, która istniała w ύebelein od τkresu Wczesnodynastycznego10. Poło enie ostatnio wymienionej nekropoli, koncentracja sztuki naskalnej i jej lokalizacja w pobli u wi tyni, która znajdowała si na szczycie wschodniej skały przynajmniej od τkresu Wczesnodynastycznego, wskazuje na istnienie w 1 Petrie, Quibell 1896: 24. Zob. Regulski 2010: 130. 3 Ejsmond 2013: 139. 4 Chyla 2012; Ejsmond 2013: 132-138. 5 Gailard, Lortete 1909: 229-230. 6 Ejsmond 2013: 40. 7 Budge 1920: 359-360; Ejsmond 2013: 40. 8 Budge 1920: 359-360. 9 Rustafjaell 1913: pl. XXVI. 10 Ejsmond, Chyla, Baka, w druku. 2 44 tej cz ci ύebelein osady, poprzedniczki pó niejszej Per-Hut-Heru z czasów farao skich1. Z ciekawszych predynastycznych zabytków pochodz cych z ύebelein nale y wymienić figurki lwów2έ σie wiadomo, gdzie dokładnie zostały znalezione. Gdy kontekst znalezienia takich przedmiotów jest znany, to znajdowane one były w pochówkach osób towarzysz cych władcy3. Z ύebelein pochodz równie dwa kamienne no e o osobliwym, jak na Okres Predynastyczny lub Wczesnodynastyczny, wygl dzieέ Ich uchwyty dekorowane s przedstawieniami krokodyliέ ύłow krokodyla dekorowany jest te kamienny model łodzi, znaleziony w er-Rizeikat4έ Zabytki te s wi c najstarszymi wiadectwami kultu bóά stwa manifestuj cego si pod postaci krokodyla, który w tym regionie czczony był w czasach dynastycznych jako Sobek Znacznie mniej wiadomo o Gebelein w Okresie Wczesnodynastycznym. Z zespołu tego pochodzi kilka pozbawionych kontekstu zabytków, jak fragment kamiennej rze by przedstawiaj cej lwaέ Tego typu artefakty znane s z terenów wi ty w Koptos i Hierakonpolisέ Zapewne egzemplarz z ύebelein był elementem dekoracyjnym takiego miejsca kultu, podobnie jak wymienione wcze niej rze by5έ Z tej samej wi tyni6, która wznosiła si na szczycie wschodniej skały, pochodz dwa wapienne bloki, pokryte dekoracj wykonan w technice wypukłego reliefu7έ Sceny na obydwu blokach zachowały si fragmentarycznieέ Tury ski egzemplarz (Tur. Suppl. 12.341) pochodzi z włoskich wykopalisk8. Przedstawiono na nim królaέ σa biodrach ma pas składaj cy si z kilku rzemieni, za który przeło one jest berłoέ Źo pasa przymocowany jest ogon, element królewskiego stroju, oraz osłona na fallusέ Jest to rzadki element w przedstawieniu faraona. Na bloku z Muzeum Kairskiego (TL 20/1/21/7) postać władcy nie zachowała si , ale na jego obecno ć wskazuj inne elementy kompozycjiέ Być mo e była to scena fundacji miejsca kultu, na której król w towarzystwie bogini Seszat naci ga sznur w celu wytyczenia osi i przebiegu murów wi tyni9. Pierwszym władc , który zacz ł u ywać kamienia na szersz skal w architekturze był Cha-sechemui, ostatni władca II dynastii, który ufundował wi tynie tak e w Hierakonpolis10 i el-Kab11έ εiasta te były szczególnie wa ne dla ideologii władzy królewskiejέ źl-Kab było miejscem kultu bogini σechebet, opiekunki króά lewskiej korony ύórnego źgiptuέ Hierakonpolis było wa nym o rodkiem kultu 1 Ejsmond 2014. Petrie Museum UC: 15191-4. 3 Davies 1981: 41. 4 Emmons i in. 2010: 75. 5 Davies 1981. 6 Bussman 2010: 58-62 i 283. 7 Smith 1949: 137. 8 Curto 1953. 9 L. Morenz (1994: Abb. 4) rekonstruuje postać faraona w tym miejscu, chocia dobór nakrycia głowy władcy (tjέ nemes) jest mało trafnyέ 10 Quibell 1900: 6; Smith 1946: 36. 11 Sayce, Clarke 1905: 239. 2 45 Horusa, z którym uto samiano ka dego władc έ τbdarzenie małoznacz cego o rodka wi tyni z kamiennymi elementami architektonicznymi byłoby ewenementem w tamtym okresieέ wiadczy to o du ym znaczeniu ύebelein pod koniec Okresu Wczesnodynastycznego. Źla wczesnego Starego Pa stwa mamy niewiele ródeł mówi cych o dziejach ύebeleinέ Wiadomo, e w północnej cz ci zachodniej skały odkryto liczne pochówki1, ale ich datowanie budzi w tpliwo ciέ Sytuacja zmieniła si w czasach IV dynastii, kiedy to pojawiaj si liczniejsze wiadectwa rozwoju ύebeleinέ σa czasy tej dynastii datowany jest zbiór papirusów (jednych z najstarszych znanych do tej pory), odkryty na północnej nekropoliέ Źrewniana skrzynka zawierała kilkana cie papirusów b d cych dokumentami zwi zanymi, mi ά dzy innymi, z funkcjonowaniem poło onej w ύebelein domeny grobowej oraz wi tyni2. Na czasy V dynastii datowane s pochówki z dobrze zachowanymi ciałamiέ Przy jednym z nich znaleziono piecz ć z imieniem Hathor, co jest najstarszym po wiadczeniem tej bogini na terenie Gebelein3. W ńλńń roku Virginio Rossa, odpowiadaj cy za prace polowe w ύebelein pod nieobecno ć kierownika, źrnesta Schiaparellego, odkrył nienaruszony pochówek kilku osóbέ ύrób został wykuty w skale, nie odnaleziono jednak towarzysz cej mu kaplicy, gdzie znajdowałyby si stele z imionami i tytułami wła cicieli, podobnie w samym grobowcu nie odnaleziono adnych imionέ Z tego powodu jest to tzwέ „ύrobowiec σieznanych”έ Źokładna lokalizacja tego obiektu nie jest znanaέ Wiadomo, e hypogeum zostało wyci te w połowie wysoko ci zbocza skałyέ Zachowało si wejcie – szerokie na około 1,40 m i wysokie na ok. 2 m. Dalej przechodziło si do trzech pomieszcze έ Pierwszy pochówek nale ał do m czyzny, którego sarkofag wyci to z wapieniaέ Ciało było, ko czyna po ko czynie, zawini te w bandae, które na głowie i klatce piersiowej były pomalowane, odtwarzaj c włosy, oczy, usta i sutkiέ Prze wietlenie promieniami Rentgena wykazało, e zwłoki nie miały twarzyέ W jej miejsce umieszczono mask z woskuέ Źrugi z sarkofagów nie zawierał ciała, a trzeci, który znajdował si w gł bi pomieszczenia, okazał si bardzo interesuj cyέ Ciało chroniły dwie trumnyέ Zewn trzn , du ych rozmiarów, wykonano z du ych i grubych desekέ Źrugi, wewn trzny sarkofag, wykonano z importowanego z δibanu cedruέ W wewn trznym sarkofagu zmarłego, owini tego w banda e, zło ono w podobny sposób do pochówku w opisanym wcze niej kamiennym sarkofaguέ Równie banda e na twarzy zostały pomalowane w sposób podobny do opisanego powy ejέ Cechy zespołu zabytków oraz grafia hieratyki na drewnianych skrzynkach do przechowywania szat pozwalaj datować pochówki na drug połow V dynastii, na okres pomi dzy ko ά cem rz dów σefer-ir-ka-Ra oraz pocz tkiem σi-user-Raέ Ze wzgl du na bogate wyposa enie tego grobu, które ze wzgl du na ograniczon długo ć artykułu 1 Anonim 1930; 1935; 1937. Posener-Kriéger 2ίί4έ 3 Brunton 1940. 2 46 trudno by tu wymienić, nale y uznać pochowanych w nim „nieznanych” za bardzo wa ne osobisto ci1. τdkrycia dokonane w cz ci nekropoli z przełomu Starego Pa stwa i I τkresu Przej ciowego (okolice D na ryc. 2) dotycz ciekawych pochówków, w ród których znajdował si wyj tkowy malowany grób „kapitana oddziałów” z ύebelein o imieniu Iti, który ył w czasach VI dynastiiέ ύroby z tego okresu znajdowały si cz ciowo na terenie predynastycznej lub wczesnodynastycznej osady w północnej cz ci zespołu stanowiskέ W grobie odnaleziono sarkofag z drewna cedrowego z inskrypcj po zewn trznej stronie, w której zmarły okre lał siebie jako „ten, którego szanuje król Pepi II”2. W ród najwa niejszych odkryć datowanych na I τkres Przej ciowy znajduje si grobowiec innego Itiego, “skarbnika królewskiego”, “naczelnika oddziałów” oraz jego ony σeferuέ ύrobowiec ten, którego lokalizacja przez wiele lat była zapomniana3, znajdował si do niedawna na północno-wschodnim zboczu zachodniej skałyέ σiestety, w ostatnich latach został całkowicie zniszczony przez rozrastaj c si osad ύherira Północnaέ Źzi ki charakterystycznej architekturze oraz przedstawieniom, grób ten stanowi wa ny przykład sztuki omawianego okresu i zarazem był cennym dokumentem historycznymέ Szcz ά liwie, dekoracja malarska została przetransportowana na pocz tku XX do εuzeum Egipskiego w Turynie. ύrób, cz ciowo wykuty w skale, posiadał fasad składaj c si z rz du ńθ filarówέ σast pnie przechodzi si do korytarza, którego sufit miał kolebkowe sklepienie i z którego wchodziło si do jedenastu pomieszcze έ Centralne z nich było kaplic , a pozostałe słu yły do przechowywania darów grobowychέ Repertuar przedstawie malarskich wykonanych w korytarzu i na filarach przedstawia typowe tematy, znane ju z grobów Starego Pa stwa i ci le powi zane z kultem grobowym, npέ składanie darów i ofiary ze zwierz tέ Pojawiaj si te nieznane wcze niej elementy. Przedstawienia o charakterze wojskowym wnosz now jako ć w repertuar scen grobowychέ τ aglowana i uzbrojona w tarcze łód , wojownicy i łucznicy nubijscy w swych charakterystycznych strojach prezentuj si przed Itim, któremu towarzyszy piesέ W tej samej scenie czarny wi zie zostaje przyprowadzony przed oblicze Itiego. ύrób Itiego, mimo e był naruszony w przeszło ci, dostarczył wielu obiektów wyposa enia grobowego, przede wszystkim niezwykle licznego sprz ά tu domowego – razem ponad 2ίί przedmiotówέ Źekoracja grobowca Itiego ma niektóre z cech stylistycznych malowideł regionu teba skiego z pocz tków XI dynastii, w szczególno ci grobów Intefów z nekropoli et-Tarifέ Byłoby to pierwsz faz wpływu szkoły artystycznej Teb na ύebelein4, podkre lić nale y te , e sama forma grobowca z portykiem ma genez teba sk 5. Ź’Amicone ńλλ4μ 2κ-39. Leospo 1994: 43. 3 Bergamini 2005. 4 Leospo 1994: 58. 5 Seidlmayer 2003: 124. 1 2 47 σiemal współczesny grobowi Itiego (być mo e minimalnie starszy) jest pochówek Iniego, “skarbnika królewskiego”, “wielkiego naczelnika nomu” i “arcykapłana Sobka”έ Został on odnaleziony w nietkni tym stanie na północnej nekropoliiέ Zachowały si w nim liczne modeleέ Zestaw uzupełnia rze ba przedstawiaj ca samego Iniego1έ Z jego grobowcem wi e si hipoteza źdwarda Brovarskiego, który zasugerował, e dynastia Intefów mogła pochodzić z ύebelein2. Jednak jedynym i zarazem słabym, argumentem jest to, e imi naczelnika nomu Iniego, mo e być skrócon wersj imienia Intef (jn-jt.f > jnj). W ród pó niejszych pochówków, na uwag zasługuje grób Iqera, którego komora grobowa zawierała wielki, drewniany sarkofagέ Z zabytku przetrwała wewn trzna dekoracja, z repertuarem przestawie z wczesnej wersji Tekstów Sarkofagów, co pozwala stwierdzić, e grób nie mo e być pó niejszy ni druga połowa XII dynastii3. W południowo-wschodniej cz ci wschodniego wzgórza (I na ryc. 2) znajdowała si inna nekropola, gdzie grobowce wykuto w zboczu skałyέ Przez otwarty dziedziniec wchodziło si do pomieszczenia, którego sklepienie wsparte było na filarach, dalej przechodziło si do komory sarkofagowejέ σa podstawie formy grobowce te mo na datować na czasy pó nego Starego Pa stwa iήlub pocz tku I τkresu Przej ciowego, ale niezb dne s szczegółowe badania tego cmentarzyska w celu zweryfikowania datowania. Źruga nekropola z czasów I τkresu Przej ciowego i redniego Pa stwa poło ona jest w rodkowej i południowej cz ci wschodniego zbocza zachodniego wzgórza4έ ύroby maj tu prost konstrukcj έ σajcz ciej były to szyby, niejednokrotnie na jego dnie, w jednej ze cian, wykuwano nisze na sarkofagέ Konstrukcja zwie czona była zapewne nadbudow w formie mastabyέ Cz sto zachowały si pozostało ci ceglanej konstrukcji u wej cia do szybuέ Istnieje te kilka grobowców wykutych w zboczu skalnym tak, e wchodziło si bezpo rednio do komory grobowejέ Źatowanie tych obiektów jest jednak trudne ze wzgl ά du na to, e grobowce te były rabowane i wtórnie u ytkowaneέ σa czasy pó nej XI i pocz tku XII dynastii datowane s grobowce w południowej cz ci tej nekropoliέ τdkryto tam, mi dzy innymi, du y grobowiec z portykiem, który znajduje si u stóp skały w kształcie piramidy. Jego centralne usytuowanie na osi „naturalnej piramidy” jest nieprzypadkowe (rycέ θ)έ τd południa graniczy on z podobnym grobowcem o podobnej konstrukcjiέ σa północ od niego znajduje si kolejna, mniejsza, skała w kształcie piramidy, u podnó a której usytuowano inny grobowiecέ Kwesti dyskusyjn jest to, czy skały te zostały w staro ytno ci lekko wyprofilowane, eby nadać im bardziej regularne kształtyέ Wokół tych grobowców znajduj si inne pochówki z czasów wczesne- 1 Leospo 1994: 54-58. Brovarski 1976: 35. 3 Leospo 1994: 58. 4 Anonim 1930; 1935; 1937. 2 48 go redniego Pa stwaέ σiestety, nekropola ta w ostatnich latach została mocno uszkodzona przez rozrastaj c si obok osad i pola uprawne1. Iti, wła ciciel opisanego wy ej malowanego grobowca z portykiem, na którego steli (Cύ 2ίίίń) znajduje si istotna dla tego regionu autobiografia, był wa n postaci w pobliskim mie cie Iu-em-iteruέ W czasie głodu zaopatrywał je w zbo e, podobnie jak Armant, podaje, te e był „filarem Teb”, co wiadczy o przynajmniej nominalnej przynale no ci ύebelein do czwartego nomu Teba ά skiegoέ εo na podejrzewać, e region ύebelein był administrowany z ύebelein, skoro w tym miejscu znajdowało si tak du e nagromadzenie pochówków wysokich dygnitarzy. Stosowanie w autobiografii podobnego, jak u Anchtifiego z εo’alli, motywu dobrego urz dnika, filantropa, którego zdolno ci organizatorskie legitymizuj do sprawowania władzy2, jak i monumentalne grobowce mog wiadczyć o ambicjach przedstawicieli miejscowej elity, która być mo e korzystaj c z poło enia ich o rodka na granicy walcz cych nomu teba skiego i trzech południowo-egipskich nomów rz dzonych przez Anchtifiego starała si uzyskać niezale no ć, balansuj c mi dzy dwiema walcz cymi stronami. σa steli ołnierza Qedesa (Berlin 24ί32), opisana została postać bogatego mieszka ca ύebelein3. Jest on synem Itiego i ojcem innego Itiego. Nie wiadomo, niestety, czy jest to ta sama „rodzina Itich”, do której nale ał grobowiec z portykiem, z którego pochodz stele tury ska (Turyn ń3114) i kairska (CG 200001)4έ τprócz stel Itich, „naczelników oddziałów”, z ύebelein pochodz jeszcze dwie stele „generałów” z ko ca I τkresu Przej ciowegoέ Krakowska stela nale ała do Rud -em-qebeha5 i tury ska do Ź emiego6έ Stele te wiadcz o wa nej wojskowej funkcji, jak pełniło ύebelein na przełomie I τkresu Przejciowego i redniego Pa stwaέ Stele z regionu ύebelein odznaczaj si osobliwym stylem, charakterystycznym tylko dla miejscowego warsztatuέ Źokładna proweniencja wielu z nich nie jest znana, gdy pochodz one z rynku antykwarycznego, wi c na podstawie cech stylistycznych przypisywane s do warsztatu obejmuj cego ύebelein, Riά zeikat i εo’all 7. ύrupa stel z regionu ύebelein po wiadcza, e mieszkali tam nubijscy najemnicy, którzy asymilowali si z lokaln ludno ci έ S oni przedstawieni w charakterystycznych dla σubijczyków strojach, na głowach maj bujne włosy, a kolor ich skóry jest ciemniejszy ni źgipcjan8έ Warto tu wspomnieć o ciekawym fakcieέ W poło onych w σubii egipskich twierdzach w Buhen i Semnie na stelach z pó nego redniego Pa stwa cz sto pojawia si Sobek z Sumenuέ Podej1 Donadoni Roveri 1996; 1999a; Bergamini 2005. Lichtheim 1988: 25; Seidlmayer 2003: 119. 3 Lichtheim 1973: 90. 4 Fisher 1961: 56. 5 Szafra ski ńλλ4, ń3-14. 6 Fisher 1961: pl. XIII. 7 Rosati 2004. 8 Fisher 1961: 75, 77. 2 49 rzewa si wi c, e osadnicy w Semnie i Buhen pochodzili z regionu ύebelein i mogli być potomkami nubijskich najemników1. Czasy redniego Pa stwa w ύebelein rozpocz ły si od ufundowania, w miejscu wczesnodynastycznej wi tyni na szczycie wschodniej skały, nowego miejsca kultuέ wi tynia lub kaplica ta powstała mi dzy ń4έ a 3ńέ rokiem panowania Neb-hepet-Ra εentuhotepa IIέ Po wi cona była ona Hathor, Pani Źendery, formie kultowej ci le zwi zanej z ideologi władzy królewskiejέ Taki wybór miejsca i formy kultowej mo na tłumaczyć tym, e przez jaki czas Gebelein znajdowało si po stronie wrogo nastawionego do Teb trzeciego i drugiego nomu górno-egipskiego2. Fundacja tam wi tyni po wi conej Pani Źendery była wi c deklaracj polityczn , afirmuj c pot g nowej dynastiiέ σie była to jednak monumentalna budowlaέ σie pozwalały na to ani rodki, którymi dysponował wtedy Mentuhotep II, prowadz cy wojny maj c na celu zjednoczenie Egiptu, ani ograniczona przestrze na szczycie skały3. τpisane powy ej bogate pochówki osób nosz cych wysokie tytuły, npέ „naczelnika nomu”, wiadcz o tym, e osady w ύebelein nie były zwykłymi prowincjonalnymi osiedlamiέ adne teksty z czasów Starego czy redniego Pa ά stwa nie podaj jednak informacji, czy które z nich pełniło jak rol w administracji pa stwowejέ Rozkład Starego Pa stwa był, mi dzy innymi, wynikiem zubo enia władzy centralnej, której dochody pozostawały na prowincji w r kach dostojników, którzy zaczynali umacniać swoj władz i przekazywali j swoim potomkom4. Jak przypuszczaj niektórzy badacze, koniec Starego Pa stwa zwi zany był te ze zmianami klimatycznymiέ εniejsze wylewy σilu powodowały kl ski głodu5έ Je eli faktycznie, na południe od ύebelein znajdowało si zastoisko wody iήlub bagna, to w okresie niedostatecznych wylewów potencjał rolniczy tego regionu wzrastał, gdy tereny wcze niej nienadaj ce si pod uprawy stawały si dost pne dla rolnictwaέ εo na by w ten sposób spróbować wytłumaczyć przyczyny prosperity ύebelein pod koniec Starego Pa stwa i w I τkresie Przej ciowymέ σatomiast, powrót wy szych wylewów σilu mógł spowodować niedostatek ziemi uprawnej w ύebelein i co za tym idzie, zmiany w strukturze osadnictwaέ Tłumaczyłoby to prawie całkowity brak zabytków z czasów redniego Pa stwaέ σie mo na te wykluczyć, e w ύebelein mogła si znajdować stolica jakiej jednostki administracyjnej, na co wskazywałyby wysokie tytuły pochowanych tam osobisto ciέ Po powrocie stolicy Egiptu do regionu memfickiego w czasach redniego Pa stwa rzadko pojawiaj si ródła do dziejów nad regionem ύebeleinέ Ciekawym zabytkiem jest tu fragment naosu, wykonany z czarnego kamienia (Muzeum Bytyjskie EA 958), który ma pochodzić z ύebeleinέ Jego dokładne miejsce znalezienia na terenie ύebelein nie jest znaneέ Być mo e pochodzi z terenu 1 Fisher 1961: 79. Fiore Marochetti 2010: 9-10. 3 Fiore Marochetti 2010: 17, 26, 29-31. 4 Malek 2003: 107. 5 Tam e. 2 50 wi tyni Hathorέ Cechy stylistyczne dekoracji wykonanej w technice reliefu wgł bnego, jak i zachowany pocz tek imienia Senuseret, pozwalaj datować ten zabytek na czasy XII, XIII lub XVI dynastii1. Zachowany fragment reliefu przedstawia faraona składaj cego ofiar Horusowi Behedetiέ Było to bóstwo ci le zwi zane z ideologi królewskiej władzy2, co wiadczy o zainteresowaniu którego z czterech znanych Senuseretów podkre laniem swojej władzy w regionie Gebelein. τkresem, w którym ύebelein znowu wraca na aren dziejów, s czasy konfliktu mi dzy XVII dynasti rz dz c w Tebach a Hyksosami, którzy panowali nad Źelt oraz z σubijczykami, którzy zagra ali Tebom od południaέ Z jednej ze stel opisuj cych zwyci stwo nad Hyksosami3 dowiadujemy si , e dla Kamesa kontrola nad pustynnymi szlakami4 była bardzo istotna, gdy umo liwiała ona kontakt mi dzy Hyksosami a σubijczykamiέ To wła nie na jednym z tych szlaków udało mu si przechwycić go ca nios cego list od hyksoskiego króla Apopisa do władcy Kuszytówέ źgipcjanie utrzymywali w swoich ródłach, e Teby i rz dz ca nimi XVII dynastia były niezale ne od Hyksosówέ Jednak Józef όlawiusz podaje za εanethonem5, i Hyksosi sprawowali kontrol nad ύórnym źgiptem za pomoc twierdzέ W el-Kab odkryto sfinksa z imieniem Apopisa6έ Z ύebelein pochodz natomiast dwa bloki z imionami hyksoskich władców – Chiana i Apopisa7έ Pozwalałoby to w tpić w egipskie relacje, wi c kwesti dyskusyjn jest, czy w ύebelein mogła si znajdować hyksoska twierdzaέ Źaniel Poltz twierdzi, e władza Hyksosów nie si gała tak daleko na południe, a wzmiankowane zabytki z imionami tych królów mogły zostać przywiezione z Auaris po jego zdobyciu przez Egipcjan8. Nie wiemy jednak nic o adnych inwestycjach na terenie wi tyni Hathor w ύebelein w czasach pó nej XVII lub wczesnej XVIII dynastii, wi c transport tych bloków do ύebelein wydaje si być kwesti sporn , zwłaszcza e nie usuni to imion wrogich władców, czego mo na by si spodziewać9έ Podobnie mało prawdopodobny jest transport sfinksa do el-Kab bez wymłotkowania imienia wrogiego władcyέ Kamie z Auaris równie dobrze mo na było spo ytkować na terenie Źelty, gdzie jego zasoby s mniejsze, zwłaszcza, e obok ύebelein znajduj si kamieniołomy w ŹibabiAutor artykułu chciałby podzi kować w tym miejscu Źawidowi όέ Wieczorkowi i Cezaremu Bace za opinie i komentarze na temat tego zabytku. 2 Kapiec 2014. 3 Stela zwyci stwa Kamesa nad Hyksosami, ustawiona w Karnaku (Traunecker, Golvin 1984: 200). 4 τgólny opis szlaków i chronologii ich u ytkowania w Źarnell, Darnell 2002. 5 Manethon, Aegyptiaca, frag. 42, 1.75-79.2 21 w edycji Waddela. 6 Fraser 1893. 7 Poltz 2006. 8 Polz 2006: 246. 9 Jak jednak słusznie zauwa a Andrzej Ćwiek, bloki te mogły być zabrane z Auaris z przyczyn ideologicznych a nie dla surowca. Z tych samych powodów nie usuwano by te hyksoskich kartuszyέ εogły one dzi ki temu posłu yć jako rodzaj ofiary fundacyjnej lub do demonstracji politycznej. 1 51 ja, a na terenie samego ύebelein równie mo na było wydobywać kamie έ Z Sumenu pochodzi topór dedykowany Sobkowi z Sumenu przez Apopisa (Muzeum Brytyjskie, EA66206) a w Auaris znaleziono rze b Sobka z Sumenu1. Pustynne szlaki mogły si przez jaki czas znajdować poza władz XVI i XVII dynastiiέ Umo liwiłoby to Hyksosom zaj cie strategicznie wa nych punktów w dolinieέ σa terenach σubii znajdowane s liczne importy z terenów Źelty z czasów hyksoskich, co wskazuje na komunikacj mi dzy tymi terenami2. Jak uwaaj niektórzy badacze Hyksosi dotarli do Teb i mogli sprawować nad nimi kontrol 3έ Je eli Chian i Apopis rozbudowaywali w ύebelein wi tyni , to wiadczyłoby to o władzy Hyksosów przez dł szy czas nad regionem ύebeleinέ eby rz dzić tym miejscem nie musieli oni podporz dkowywać sobie Teb gdy do ύebelein mo na było dotrzeć pustynnym szlakiem ł cz cym Hu (Źiospolis Parva) z Rizeiqat. Warto zaznaczyć, e w ύebelein za wiadczone s imiona mało znanych władców z czasów II τkresu Przej ciowego, takich jak Źidiu-mes, Seneb-mi-iu (w obydwu przypadkach bloki ze wi tyni), Mentu-em-saf, Nefer-hetep III, Sebek-em-saf (graffiti)4. wiadczy to o tym, e Teba czykom udało si przej ć kontorl nad ύebeleinέ Zabytki z czasów σowego Pa stwa koncentruj si na wschodniej skale, gdzie faraonowie XVIII dynastii rozbudowywali wi tyni Hathor, ustawiali tam stele i rze by, s to npέ stele Thotmesa III i Sethiego I5. W tym miejscu wzmianowane jest tez nowowpa stwowe osadnictwo6. Tu obok miejsca gdzie stała wi tynia Hathor znajduje si zej cie do niewielkiej jaskiniέ Wzdłu tej cie ki odkryto kilka graffiti datowanych na czasy σowego Pa stwa, które wzmiankuj Hathor Pani ύebelein7έ W południowej cz ci zachodniej skały, na wysoko ci wi tyni Hathor, znajduje si graffito komemoratywne datowane na pierwszy rok rz dów Ramzesa IVέ Upami tnia ono wypraw zorganizowan przez tego władc na południe, po kamie do wykonania jego sarkofagu8. U wschodniego podnó a wschodniej skały, dokładnie poni ej wi tyni Hathor, Pani Dendery, i jaskini, gdzie graffiti wzmiankuj Hathor, Pani ύebelein, wykuty jest niepublikowany speos po wi cony Hathor, o przydomku kultowym „Pani ύebelein”έ Składa si on z dwóch pomieszcze o wymiarach około 3 m × θ mέ σa cianach miejscami zachowały si dekoracje wykonane w technice reliefu wgł bnegoέ σa jednej ze cian widnieje przedstawienie siedz cej Hathor, przed któr ustawiony jest stół ofiarnyέ σa cianach nie zachowały si imiona 1 Ryholt 1997: 136. Bourriau 2003: 195. 3 Zob. Ilin-Tomich 2014: 149. 4 Fiore Marochetti 2013: 5. 5 Fiore Marochetti 2013: 5. 6 Fraser 1893: 499. 7 εorenz 2ίίλaμ ńλλέ Wzajemny układ wierszy i kolumn tekstu, który przypomina układ na stelach z tego regionu (Rosati 2ίί4), wskazywałby jednak na czasy I Okresu Przej ciowego iήlub redniego Pa stwaέ 8 Wieczorek 2015. 2 52 władcy, z czasów którego pochodzi ten obiektέ σa podstawie cech stylistycznych mo na go datować na czasy σowego Pa stwa1, potwierdzenie tych przypuszcze wymaga jeszcze dalszych bada έ Źaniel Takács uwa a, e obiekt ten został ufundowany przez królow Hatszepsut i dedykowany był dwóm bóά stwom, Hathor Pani Gebelein i prawdopodobnie Amonowi lub Amonowi-Ra. Z czasów σowego Pa stwa pochodzi niewiele zabytków z ύebelein2. εo e to wynikać ze zmian w strukturze osadnictwa w regionie w tym okresieέ σa panowanie XVIII i XIX dynastii datowane s pozostało ci wi tyni, które odkryto w pobliskiej wsi el-Mahamid Qibli (w literaturze funkcjonuje równie nazwa Dachamsza)έ Była ona po wi cona Sobkowi3έ εo na przypuszczać, e koło niej znajdowała si jaka osadaέ σa czasy XVIII dynastii datowane s równie groby na nekropolii w er-Rizeikat4έ τba fakty mog wiadczyć o tym, e w czasach XVIII dynastii w el-Mahamid Qibli istniała jaka osadaέ Zmarłych z tego miasta prawdopodobnie grzebano w er-Rizeikatέ Sugeruje to przesuni cie si koncentracji osadnictwa w kierunku północnym. σa pocz tku III τkresu Przej ciowego Teby uniezale niały si od centrów politycznych, które przeniosły si do Źeltyέ Wtedy to miało miejsce o ywienie działalno ci budowlanej na szczycie wschodniej skałyέ Współczesny XXI dynastii arcykapłan Amona εen-cheper-Ra i jego ona Aset-em-heb rozbudowali wi tyni Hathor oraz wznie li na szczycie wschodniej skały fortέ Centra polityczne Źelty sprawowały kontrol nad ύórnym źgiptem dzi ki sieci twierdz, a ύebelein było ostatnim południowym ogniwem linii umocnie 5. Po czasach Men-cheper-Ra nast puje długi okres braku ródeł na temat ύebeleinέ Zabytkami, które mo na datować na τkres Pó ny, s fragmenty drewnianego sarkofagu datowane na czasy XXVI dynastii, jakie znaleziono na nekropoli, obok „naturalnej piramidy”6. ύebelein wraca na aren dziejów w czasach rz dów Ptolemeuszyέ Znajdowała si tam wtedy kwitn ca osada Pathyris, która stała si stolic nomu7. Pochodz z niej liczne papirusy i ostraka, które umo liwiaj nam wgl d w ycie codzienne ptolemejskiego miasta8έ σa podstawie tych ródeł, jak i Wielkiego Tekstu Donacyjnego wykutego na cianach wi tyni Horusa w źdfu, mo liwa jest cz ciowa rekonstrukcja struktury własno ci ziemskiej, tjέ poło enia maj t- Donadoni Roveri 1994b: 1. W żöttinger Miszellen uka si wst pne wyniki bada nad speosem w roku 2015. 2 Chocia Arthur Weigall podaje, e nekropola ci gn ca si wzdłu wschodniego zbocza zachodniej skały była u ytkowana od XII do XVIII dynastii (Weigall 1913: 298). 3 Barky 1971. 4 Ejsmond, Chyla, Baka 2015. 5 τ’Connor 2ίίκμ 6 όragmenty sarkofagu zostały znalezione w czasie prac powierzchniowych w sezonie 2ίń4έ Autor chciałby podzi kować profέ Andrzejowi σiwi skiemu za pomoc w ustaleniu ich chronologii. 7 Wildung 1977: kol. 447. 8 Vandorpe, Waebens 2009; Morenz 2009b. 1 53 ków wi tynnych i prywatnej ziemi w regionie ύebelein1έ ródła te umo liwiaj te prób rekonstrukcji przebiegu kanałów nawadniaj cych2. σiepokoje, jakie dotkn ły ύórny źgipt w czasach ptolemejskich, odbiły si tak e na ύebeleinέ Wiadomo, e Pathyris znajdowało si pod rz dami zbuntowanego władcy Tebaidy Heru-un-nefera, rz dz cego w latach 2ίη-199 p.n.e3. W połowie II wieku pέnέeέ w Krokodylopolis Ptolemeusze utworzyli baz wojskow , a w Pathyris stacjonowały odziały pomocnicze4έ W roku κκ pέnέeέ miało miejsce powstanie w Tebaidzie. Przy okazji jego pacyfikacji zniszczono Teby. δos ten nie spotkał jednak ύebeleinέ Jak wiadomo z listu niejakiego Platona, gubernatora Tebaidy (P. Bour. 12 = C. Pap. Hengstl 16), król zach cał mieszka ców ύebelein do dalszego dotrzymywania mu wierno ciέ σic nie wskazuje na to, eby ύebelein zostało wtedy zniszczone, a wr cz przeciwnieέ Ptolemeusz IX Soter II rozbudował tamtejszy fort i wi tynie5έ Być mo e był to dowód wdzi czno ci za wierno ć w czasie powstania i próba zapewnienia sobie lojalnoci mieszka ców miasta w razie kolejnych niepokojówέ σiemniej jednak w κκ roku pέnέeέ przeniesiono stolic nomu do Armant, a bazy wojskowe do Armant i Todέ τd tego momentu Pathyris zacz ło pustoszeć6. Na Okres Grecko-Rzymski datowany jest korpus ostraków, które na podstawie swojej tre ci, ł czone s z papirusami pochodz cymi z zakupów antykwarycznych7έ Z zapisków dowiadujemy si o kulcie Izydy z Pathyrisέ Istniało tam jej sanktuarium, którego kapłani zarz dzali maj tkiem wi tynnymέ Ciekawym zabytkiem zwi zanym z kultem na terenie ύebelein jest stela z 12. roku panowania Trajana dedykowana Izydzie Pathyryckiej8. Z pó niejszych okresów wymienić mo na pojedyncze obiekty archeologiczneέ σa północnym zboczu zachodniego wzgórza odkryto przypuszczalny posterunek wojskowy, obok którego znajdowała si ceramika z czasów bizantyjskich9. Z ύebelein pochodz pergaminy datowane na VI w., z których wynika, e yło tam plemie lub plemiona Blemmjówέ Podlegali oni władzy własnego króla, rezyduj cego w ύebelein lub najbli szej okolicy. Wzmiankowana jest w nich wyspa Tanare/Temsir, nad któr powierzany jest zarz d poga skiemu kapłanowi i królewskim dzieciomέ Źokumenty te ucaj wiatło na relacje mi dzy Blemmiami a miejscow ludno ci 10. Na czasy koptyjskie datowana jest odkryta w 2014 roku niewielka kaplica, wykuta w południowym zboczu niewielkiego wzgórza, tu za zachodni 1 Meeks 1972; Manning 2003. Andrews 1992. 3 Fiore Marochetti 2013: 6. 4 Vandorpe, Waebens 2010: 43. 5 Fraser 1893: 494-498. 6 Vandorpe, Waeben 2010: 50. 7 Donadoni Roveri 1999b. 8 Fiore Marochetti 2013: 6; Vandorpe, Waebenes 2010: 39-40. 9 Donadoni Roveri 1994a: 2. 10 Eide et al. 1998: 1196 i nast. 2 54 skał έ σie opublikowano jeszcze koptyjskich papirusów, które pochodz z ύebelein1 i które mogłyby rzucić wi cej wiatła na funkcjonowanie tego regionu w czasach chrze cija skichέ Nie wiadomo, kiedy powstało mauzoleum szejka εusy, które znajduje si na szczycie wschodniej skałyέ Jego istnienie wzmiankowane jest po raz pierwszy w roku 18002. Podsumowanie ύebelein jest ciekawym przykładem prowincjonalnego o rodkaέ W Okresie Predynastycznym znajdowała si tam zapewne stolica protopa stwaέ W kolejnych okresach jego znaczenie stopniowo malałoέ Zmieniło si to na krótki czas za rz dów Ptolemeuszy, kiedy to Pathyris stało si stolic nomuέ W okresach destabilizacji politycznej Egiptu rola Gebelein wzrastała, zapewne z powodu jego strategicznego poło enia, ύebelein poło one jest w strategicznym miejscu, gdzie krzy uj si szlaki komunikacyjne, tjέ σil i drogi wiod ce do oaz na Pustyni Zachodniej. Predysponowało to owo miejsce do bycia centralnym o rodkiem regionu. Bogate pochówki z czasów pó nego Starego Pa stwa i I τkresu Przej ciowego osób nosz cych wysokie tytuły wiadcz o tym, e nie był to zwykły prowincjonalny o rodekέ σajnowsze badania pokazuj , jak mało wiadomo na jego temat i jak wiele ciekawych, niepublikowanych obiektów si tam znajdujeέ PτŹZI KτWAσIA Autor chciałby najserdeczniej podzi kować uczestnikom bada w ύebleien, tj. Julii Chyli, Cezaremu Bace, Dawidowi F. Wieczorkowi, Piotrowi Witkowskiemu, Danielowi Takács’owi, εarzenie τ arek-Szilke, εichałowi Madejowi, Adamowi Grylakowi i Jakubowi Ordutowskiemu za trud wło ony w prace terenowe, opracowywanie danych, jak i wszelk pomoc oraz cenne radyέ τddzielne podzi kowania nale si Agacie Smilgin za tłumaczenia z j zyka włoskiegoέ σie mniej wa ne było wsparcie i pomoc na ró nych etapach bada ze strony profέ dra habέ Karola εy liwca i dra Zbigniewa źέ Szafra skiegoέ Zaprezentowano tu wyniki bada , które nie mogłyby si odbyć, gdyby nie dotacje przyznane przez Rad Konsultacyjn dsέ Studenckiego Ruchu Naukowego Uniwersytetu Warszawskiego i όundacji Uniwersytetu Warszawskiego, a tak e wsparcia ze strony Centrum Archeologii ródziemnomorskiej UW imέ Kazimierza εichałowskiegoέ Publikacja powstała dzi ki wsparciu Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Informacja uzyskana od Marcella Trapani z σadzoru Archeologicznego Staro ytno ci Piemontu i Muzeum Egipskiego w Turynie. 2 Powstały wtedy mapy Pέ Jacotina, opublikowane w ńκ2θ roku. 1 55 BIBLIOGRAFIA ADAMS B., 1996, Elite Graves at Hierakonpolis, [w:] J. SPENCER (red.), Aspects of Early Egypt, London: 1-15. ADAMS B. K. M. CIA‫ﻠ‬τWICZ, 1988, Protodynastic Egypt, Pembrokeshire (= Shire Egyptology 25). ANDREWS C. A. R., Pathyrite Waterways in documents of Ptolemaic date, [w:] B. MENU (red.), Les problèmes institutionnels de l’eau en Égypte ancienne et dans l’Antiquité méditerranéenne, Le Caire 1994: 29-36. ANONIM ńλ3ί, δes fouilles de la mission italienne d’archéologie, CdE 5/10: 233-234. ANONIM, 1935, El-ύebeleinέ όouilles de la mission royale archéologique italienne, CdE 10/20: 269-270. ANONIM, ńλ3ι, ύebeleinέ όouilles de la mission égyptologique italienne, CdE 12/24: 168. BALDACCI T., 1976, Toponomastica di Gebelein, praca magisterska obroniona na Uniwersytecie Tury skimέ BAKRY H. S. K., 1968, Asfunul-εata’neh Sondages, ASAE 60: 37-53. BAKRY H.S.K., 1973, Asfunul-εata’neh Sondages, ASAE 61: 1-5. BAKRY H.S.K., 1971, The Discovery of a temple of Sobek in Upper Egypt, MDAIK 27: 131-146. BERGAMINI G., 2005, Museo Egizio – Turin (Italy): 1999 Field Activities at Gebelein, ASAE 79: 33-40. BOURRIAU J., 2003, The Second Intermediate Period (c. 1650-1550 BC), [w:] I. SHAW (red.) The Oxford History of Ancient Egypt, Oxford: 172-206. BROWARSKI E., 1976, Two Monumenst of the First Intermediate Period from the Theban Nome, [w:] J. JOHNSON, E. WENTE (red.), Studies in Honor of George R. Hughes, January 12, 1977, Chicago (= SAOC 39): 31-41. BUDGE E. A. W., 1920, By Nile and Tigris: A narrative of journeys in Egypt and Mesopotamia on behalf of the British Museum between the years 1886 and 1913, London. BUSSMAN R., 2010, Die Provinztempel Ägyptens von der 0. bis zur. 11. Dynastie, Leiden-Boston. BRUNTON G., 1940, Objects from Fifth Dynasty Burials at Gebelein, ASAE 40: 521-527. CHYLA Jέ, 2ίń2, źgipt na napoleo skich mapach i z satelity, AD REM 2012/3-4: 8-10. CURTO S., 1953, Nota Sur Rilievo Poveniente a Gebelen nel Museo Egizio di Torino, Aegyptus 33: 105-124. ČźRσÝ J., 1961, The stela of Merer in Cracow. JEA 47: 5-9. Ź’AMICONE E., 1994, La Necropoli, [w:] A. M. DONADONI ROVERI (red.) Gebelein: Il villaggio e la necropoli, Quaderni del Museo Egizio, Turin: 1940. DARESSY G., 1894, Notes et Remarques, RT 16: 42-60. 56 DARNELL J. C., DARNELL D., 2002, Opening the Narrow Door of the Desert: Discoveries of the Theban Road Survey, [w:] R. FRIEDMAN (red.) Egypt and Nubia: Gifts of the desert, London: 132-155. DAVIS W. M., 1981, An Early Dynastic Lion in the Museum of Fine Arts, [w:] W. K. SIMPSON, W. M. DAVIS (red.), Studies in Ancient Egypt, the Aegean and the Sudan, Boston: 34-42. DENON D. V., 1802, Voyage dans la Basse et Haute-Égypte pendant les campagnes du général Bonaparte, Paris. DONADONI ROVERI A. M., 1990, Gebelein, [w:] G. ROBINS (red.), Beyond the Pyramids, Egyptian Regional Art from the Museo Egizio in Turin, Atlanta: 23-29. DONADONI ROVERI A.M., 1994a, Joint Archaeological Survey in Gebelein, niepublikowany raport z bada dla źgipskiej Słu by Staro ytno ciέ DONADONI ROVERI Aέ εέ, ńλλ4b, δa località gli scavi, le scoperte, wμ Aέ εέ DONADONI ROVERI (red.) Gebelein: Il villaggio e la necropoli, Quaderni del Museo Egizio, Turin: 1-9. DONADONI ROVERI A. M., 1996, Joint Archaeological Mission to Gebelein of the Egyptian Museum of Turin and of the University of Rome “La Sapienza”, niepublikowany raport z bada dla źgipskiej Słu by Staro ytno ciέ DONADONI ROVERI Aέ εέ(ς) (Brak tytułu i autora, ale na podstawie wcze niejszych autorów raportów domniema si Źonadoni Roveri), ńλλλa, niepublikowany raport z bada dla źgipskiej Słu by Staro ytno ciέ DONADONI ROVERI A. M., 1999b, Gebelein, [w:] K. BARD, S. B. SHUBERT (red.), Encyclopedia of the archaeology of ancient Egypt, New York: 402404. DONADONI ROVERI A. M. i/lub BERGAMINI G., 2004, Gebelein (Luxor), RISE I: 73-821. EIDE T. I IN., 1998, Fontes Historiae Nubiorum, tom 3, Bergen. EJSMOND W., 2013, Some Remarks on Topography of Gebelein Archaeological Site Complex in Predynastic and Early Dynastic Period, GM 239: 31-42. EJSMOND W., 2015, Burial of a Local Ruler at Gebelein? An Interpretation of a Group of Predynastic Artefacts Purchased by J.E. Quibell in 1900, GM: 3950. EJSMOND W. I IN., 2015, Report from Field Reconnaissance at Gebelein, Khozam and el-Rizeiqat, PAM 25 (w druku). EMMONS D. I IN., 2010, L'Egypte au Musée des Confluences. De la palette au sarcophage, les collections égyptiennes du Mussé des Confluences, MilanoLyon. FARINA G. 1929, Notizie sugli scavi della Missione Archeologica Italiana a ύebelên ńλ3ί, Aegyptus 10: 291-294. W spisie tre ci podano innego autora ni na ko cu artykułu, ύέ Bergaminiέ Poza tym, w spisie tre ci wyst pił bł d w pisowni nazwiska autorki, tjέ Annamaria Roveri Donadoniέ W nagłówkach stron artykułu podano „Anna εaria Źonadoni”έ σa podstawie frekwencji nazwiska Źonadoni przyjmuje si wi c autorstwo Aέ εέ Źonadoni Roveriέ 1 57 FARINA G., 1937, Gli scavi della Missione Egittologica Italiana in Egitto: 19341937, Oriente Moderno 17 (July): 357. FIORE-MAROCHETTI E., 2010, The reliefs of the chapel of Nebhepetre Mentuhotep at Gebelein (CGT 7003/1-277), Leiden (= CHANE 39). FIORE-MAROCHETTI E., 2013, Gebelein, [w:] W. WENDRICH I IN. (red.), UCLA Encyclopedia of Egyptology (https://escholarship.org/uc/item/2j11p1r7). FISHER H. G., 1961, The Nubian Mercenaries of Gebelein During the First Intermediate Period, Kush 9: 44-80. FRASER G., 1893, El Kab and Gebelein, PSBA 15: 494-500. GAUTHIER H., 1921-1935, Dictionnaire des noms géographiques contenus dans les textes hiéroglyphiques, tomy 1-7, Le Caire. HABACHI L., 1956, Amenwahsu Attached to the Cult of Anubis, Lord of the Dawning Land, MDAIK 14: 52-62. HABACHI L., 1975, Building Activities of Sesostris I in the Area to the South of Thebes, MDAIK 31: 27-37. HAYES W., 1939, The Burial-chamber of the Treasurer Sobek-mose from erRizeikat, New York 1939. HELCK W., 1974, Die altägyptischen żaue, Wiesbaden. HUYGE D., 2014, The Painted Tomb, Rock Art and the Recycling of Predynastic Egyptian Imagery, Archéo-Nil 24: 93-102. ILIN-TOMICH A., 2014, The Theban Kingdom of Dynasty 16: Its Rise, Administration and Politics, Journal of Egyptian History 7: 143-193. JACOTIN P., 1826, Carte Topographique de l'Égypte et de plusieurs parties des pays limitrophes levée pendant l'Expédition de l'Armée Żrançaise, Paris. JACQUET-GRODON H., 1962, Les noms des domaines funéraires sous l’Ancien Empire égyptien, Le Caire (= BdE 34). KAPIEC K., 2014, Horus Behedeti jako patron intronizacji – rola antropomorficznej formy bóstwa w programie legitymizacji władzy królowej Hatszepsut na podstawie dekoracji jej wi tyni milionów lat w Źeir el-Bahari, [w:] P. CHUDZIK I IN. (red.), Med at: Studia Egiptologiczne 2: 85-94. KAPLONY-HECKEL U., 2009, Land und Leute am Nil nach demotischen Ostraka und Papyri Inschriften, Wiesbaden. LEOSPO źέ, ńλλ4, δa necropoli dalla fine dell’Antico Regno al εedio Regno, [w:] A. M. DONADONI ROVERI (red.) Gebelein: Il villaggio e la necropoli, Quaderni del Museo Egizio, Turin: 41-59. LICHTHEIM M, 1973, Ancient Egyptian Literature 1, Berkeley-London. LICHTHEIM M., 1988, Ancient Egyptian Autobiographies Chiefly of the Middle Kingdom: A Study and an Anthology, Freiburg-ύöttingen (ο OBO 84). LORTET L., C. GAILLARD C., 1909, La faune momifiée de l’ancienne Égypte, Lyon. MALEK J., 2003, The Old Kingdom (c. 2686-2160 BC), [w:] I. SHAW (red.), The Oxford History of Ancient Egypt, Oxford: 108-136. MANASSA C., 2011, Moalla to El-Deir, [w:] W. WENDRICH I IN. (red.), UCLA Encyclopedia of Egyptology (https://escholarship.org/uc/item/4pc0w4hg). 58 MANNING J. G., 2004, Land and Power in Ptolemaic Egypt, The Structure of Land Tenure, Cambridge. MASPERO ύέ, ńκλ3a, Premier rapport à lęInstitut źgyptien sur les fouilles exécutées en źgypte de ńκκń à ńκκη, BE 1: 145-220. MASPERO ύέ, ńκλ3b, Źeuxième rapport à lęInstitut źgyptien sur les fouilles exécutées en źgypte de ńκκη-1886, BE 1: 221-281. MASPERO G., ńκλθ, Sur les fouilles et travaux exécutés en Égypte pendant l’hiver de 1885-1886, BE 2 : 130-140. MEEKS D., 1972, Le żrand texte des donations au temple d’Edfou, Le Caire. MEGALLY M., 1991, Toponymy, Coptic, [w:] K. J. TROJENSEN I IN. (red), The Coptic Encyclopedia, vol. 7, [wydanie internetowe, brak numeracji stron: http://ccdl.libraries.claremont.edu/cdm/ref/collection/cce/id/1867]. MORENZ δέ, ńλλ4, Zur Źekoration der frühzeitlichen Tempel am Beispiel zweier Fragmente des archaischen Tempels von Gebelein, [w:] R. GUNDLACH, M. ROCHHOLZ (red.), Ägyptische Tempel-Struktur, Funktion und Programm, Akten der Ägyptologischen Tempeltagungen in żosen 1990 und in Mainz 1992, Hildesheim (= HÄB 37): 217-238. MORENZ δέ, 2ίίλa, Hathor in ύebelein vom archaischen Höhenheiligtum zur Konzeption des Sakralbezirkes als zweites Dendera unter Menthu-hotep (II.), [w:] R. PREYS (red.), Ägyptologische Tempeltagung: Structuring Religion (Akten der agyptologischen Tempeltagunden…), Wiesbaden: 191 – 210. MORENZ L., 2009b, Die Zeit der Regionen im Spiegel der Gebelein-Region: Kulturgeschichtliche Re-Konstruktionen, Leiden (= PÄ 27). DE MORGAN H., 1912, Report on Excavations Made in Upper Egypt During the Winter 1907-1908, ASAE 12: 25-50. DE MORGAN J., 1894, Compte rendu des travaux archéologiques effectués par le Service des antiquités de l’Egypte et par les savants étrangers pendant les années 1892-1893, Le Caire. NEEDLER W., 1984, Predynastic and Archaic Egypt in The Brooklyn Museum, Brooklyn (= Wilbour Monographs 9). NIMS CH. F., 1952, Another Geographical List from Medinet Habu, JEA 38: 101-105. NORDEN F. L., 1762, Travels in Egypt and Nubia 2, transl. P. Tempelman, London. τ’CONNOR D., 2008, New Kingdom and Third Intermediate Period, 1552-664 BC, [w:] B. G. TRIGGER I IN. (red.), Ancient Egypt: A Social History, Cambridge: 183-278. OTTO E., 1952, Topographie der Tebanischen Gaues, Berlin-Leipzig (= UżAÄ 15). PETRIE W. M. F., J. E. QUIBELL, 1896, Naqada and Ballas, London. POCOCKE R., 1743, A Description of the East, and Some other Countries. Volume the First: Observations on Egypt, London. POLTZ D., 2004, Die Hyksos-Blöcke aus ύebelenμ Zur Präsenz der Hyksos in τberägypten [wμ] źέ CZERNY I IN. (red.), Studies in honour of Manfred Bietak 1, Leuven: 239-248 (= OLA 149). 59 PORTER B., MOSS R. L. B., 1962, Topographical Bibliography of Ancient EgyptianHhieroglyphic Texts, Reliefs and Paintings V, Oxford. POSENER-KRIÉύźR P., 2004, I papiri di Gebelein: Scavi G. Farina 1935. Studi del Museo Egizio di Torino, Turin (= Gebelein 1). QUIBELL J. E., 1900, Hierakonpolis I, London. QUBELL J. E., 1901, Flint Dagger form Gebelein, ASAE 2: 131-132. REGULSKI I., 2010, A Paleographic Study of Early Writing in Egypt (= OLA 195), Lueven – Paris – Walpole, MA. ROSATI G., 2004, A Group of Middle Kingdom Stelae from El Rizeiqat / El Gebelein Region, SAK 32: 333-349. DE RUSTAFJAELL R., 1913, Catalogue of the Remaining Part of the Valuable Collection of Egyptian Antiquities formed by Robert de Rustafjaell… , δondon. RYHOLT K., 1997, The Political Situation in Egypt During the Second Intermediate Period c. 1800-1550 BC, Kopenhage. SAYCE M. M. S. CLARK, 1905, Report on Certain Excavations Made at El-Kab During the Yers 1901, 1902, 1903, 1904, ASAE 6: 240-272. SCHIAPARELLI E., 1921, La Misione Italiana a Ghebelein, ASAE 21: 126-128. SEILDMAYER S., 2003, The First Intermediate Period (c. 2160-2055 BC), [w:] I. SHAW (red.), The Oxford History of Ancient Egypt, Oxford: 108-136. SMITH S. T., 1949, History of Egyptian Sculpture and Relief, Boston. STEINDORFF G., 1901, żrabfunde des Mittleren Reichs in den Königlichen Museen zu Berlin II: Der Sarg des Sebk-o: Ein Grabfund aus Gebelein, Berlin. STRABON Geographyν tłum Hέ δέ Jones, Cambridge, δondon (ο Loeb Classical Library 267). SZAόRA SKI Z. E., 1994, Two Upper Egyptian Stelae form the end of the First Intermediate Period, Materiały Archeologiczne 27 (2): 9-14. SZYεA SKA D., 2013, Geografia osadnictwa, Warszawa. TRAUNECKER C., J.-C. GOLVIN, 1984, Karnak: résurrection d'un site, Fribourg. VANDORPE K., S. WAEBENS, 2009, Reconstructing Pathyris' archives. A multicultural community in Hellenistic Egypt, Brussels. WADDEL W. G., Manethon, London- Cambridge 1940 (= The Loeb Classical Library 350). WEIGALL A. E. P., 1913, Guide to the Antiquities of Upper Egypt: from Abydos to the Sudan Frontier, London. WIECZOREK D. F. 2015, A Ramesside Rock Inscription at Gebelein – an unknown expedition of Ramesses IV, ET 27 (w druku). WILDUNG D., 1977, Gebelein, [w:] W. HELCK I IN. (red.) Lexikon der Ägyptologie II, Wiesbaden: kol. 447-479. WILLIAMS B. I IN. 1987, The Metropolitan Museum Knife Handle and Aspects of Pharaonic Imagery Before Narmer, JNES 46: 245-285. WILKINSON J. G., 1835, Topography of Thebes and General View of Egypt, London. 60 WILKINSON T. A. H., 2000, Political Unification: towards a reconstruction, MDAIK 56, 377-395. 61 RYCINY Ryc. 1. Miejsca w regionie Gebelein, wzmiankowane w artykule (opr. W. Ejsmond, basemap: www.scribblemaps.com). 62 Rycέ 2έ Zespół stanowisk archeologicznych w ύebeleinέ δitery oznaczaj lokalizacj poszczególnych stanowisk: A i G – osady; C – paleolotyczne stanowisko; B, D, E, H, I, L – cmentarzyska, F i H – poło enie koncentracji rytów naskalnych i inskrypcji; H – wi tynia Hathor, jaskinia i speos, J – koptyjska kaplica(?), K - kamieniołom (opr. J. Chyla i W. Ejsmond). 63 Rycέ 3έ Widok ze wschodniej na zachodni skał (fotέ Wέ źjsmond)έ Rycέ 4έ Widok na „grzbiety” skalne i rozpadliny na zachodniej skale (fot. W. Ejsmond). Ryc. 5. Naturalna mumia z Gebelein (de Rustafjaell 1913: pl. XXVI). 64 Rycέ θέ Widok na „naturalne piramidy” od wschodu (fotέ Wέ źjsmond)έ 65 66 WEZYR BEBI – ENIGMATYCZNA BIOGRAFIA Patryk Chudzik Uniwersytet Wrocławski pchudzik71@gmail.com Vizier Bebi – An Enigmatic Biography History of ancient Egyptian civilisation knows better and worse periods, during which its monuments arose or were destroyed. At the end of the time of instability the monarchs and kings of the early 11th Dynasty began the reunification of the Two Lands. The final control over the country was taken by Neb-hepet-Ra Mentuhotep, the first king of the Middle Kingdom. But this situation would have been impossible without hundreds of people: officials, soldiers and common farmers. One of them was the highest state official, a vizier named Bebi. He was the first person in the court in the early years of Mentuhotep’s reignέ But in this role, he is attested only onceμ in the mortuary temple of the king at Deir el-Bahari. History of his life and his burial place is still enigmatic. Nonetheless there are some theories concerning his career and his tomb. Wst p W połowie XXI stulecia pέnέeέ nast piły zmiany w sytuacji politycznej źgiptu, które doprowadziły do ponownego zjednoczenia kraju nad σilemέ Źo ostatecznego podbicia niezale nego królestwa na północy kraju doszło za panowania króla σeb-hepet-Ra Mentuhotepa II, około roku 2ίńθ pέnέeέ1. Data ta zwi zana jest ze zmian królewskiego imienia Horusowego, które od 3λέ roku panowania brzmi Sema-Taui („Ten, który ł czy τba Kraje”)2έ Był to jednak proces długotrwały3, st d te pocz tek redniego Pa stwa umieszcza si około roku 2055 p.n.e., kiedy to Mentuhotep II obj ł rz dy po zmarłym σechet-nebtep-neferze Intefie III. Okres pierwszych lat panowania Neb-hepet-Ra Mentuhotepa pozostaje nadal pod wieloma wzgl dami enigmatycznyέ Zrozumiała jest polityka władcy, rozpocz ta przez jego poprzedników, wobec królestw w północnych rejonach krajuέ Znany jest równie królewski program budowlany, zarówno w Tebach Zachodnich, jak i w innych miastach Egiptu4έ Wiele niejasno ci zwi zanych jest jednak z warstw urz dnicz , która mogła być wielokrotnie inicjatorem królewskich decyzjiέ Jednym z najmniej znanych urz dników, który jednocze nie piastował najwy szy urz d w pa stwie, był niejaki wezyr Bebiέ Znany jest on jedynie z bloku pochodz cego z królewskiego kompleksu wi tynno-grobowego w Wszystkie daty zamieszczone w tek cie podane zostały wg Shaw 2ίίίέ Vandersleyen 1994: 318; Callender 2000: 152. 3 Rozszerzanie strefy wpływów Teb, pocz tkowo na s siednie miasta ύórnego źgiptu, a nast pnie przeprowadzenie ekspansji na północ opisuje mέinέ Winlock ńλ4ιμ κ-38; Hayes 1990: 143-155; Wilkinson 2010: 96-104. 4 Habachi 1963; Arnold Di. 1974: 11-62. 1 2 67 Deir el-Bahari (ryc. 1)1έ Istnieje jednak szereg poszlak, które pozwalaj na uzupełnienie cz ci informacji dotycz cych pierwszej po władcy osoby w pa stwie ówczesnych czasówέ Źródła δiczba ródeł, które przetrwały do naszych czasów, pozwala na poznanie przeszło ci w wi kszym b d mniejszym stopniuέ Kwestia ta odnosi si mέinέ do wydarze historycznych, etapów powstawania budowli czy yciorysów konkretnych osóbέ Zró nicowana baza danych, któr dysponuj badacze, dodatkowo pozwala na zwi kszenie mo liwo ci odtwarzania minionych lat. W rekonstrukcji dziejów kultury egipskiej, oprócz archeologicznych wiadectw działalno ci cywilizacji znad σilu, niezwykle du dawk informacji dostarczaj ródła pisane oraz inskrypcje zachowane na cianach grobowców i wi ty έ W tym miejscu nale y podj ć prób usystematyzowania nat enia wyst powania informacji dotycz cych konkretnych osób b d grup społecznychέ Według schematu, władcy, jako fundatorzy wi ty oraz wła ciciele najbardziej okazałych kompleksów grobowych, czyli najtrwalszych budowli Egiptu, powinni być rozpoznani w najlepszym stopniu, poniewa liczba ródeł po wiadczaj ά cych ich działania była zdecydowanie najwi kszaέ I tutaj wskazać nale y stan wiedzy, a raczej stan bada , który jedynie w niewielkim stopniu pozwala na odtworzenie dziejów staro ytnego źgiptuέ Kolejn grup , pod wzgl dem władzy i wpływów w pa stwie, z cał pewno ci stanowili dostojnicy2έ W okresie redniego Pa stwa do grupy tej zaliczało si pi ciu lub sze ciu najwy szych urz dnikówέ σa ich czele stał wezyr3έ W ród dostojników wymienić mo na mέinέ nadzorc skarbca i kanclerza4. Jednym z najwy szych urz dników we wczesnym okresie sprawowania rz dów przez Neb-hepet-Ra εentuhotepa był wezyr o imieniu Bebiέ Piastowane przez niego stanowisko nale ało do najbardziej presti owych i wpływowych w pa ά stwieέ Terytorialnie zakres jego obowi zków obejmował nie tylko sprawy stolicy, ale równie prowincji, w wyniku czego osoba sprawuj ca ten urz d była rozpoznawalna w całym krajuέ Zgodnie z takim pojmowaniem urz du wezyra, wiadectwa dotycz ce poszczególnych urz dników piastuj cych to stanowisko powinny pojawiać si w bardzo du ych ilo ciachέ σiestety jednak kolejne pokolenia w ró noraki sposób zapatrywały si na przeszło ć, co wielokrotnie przekładało si na niszczenie wiadectw minionych czasówέ εał baz ródłow poło yć nale y tak e na karb stanu bada w czasach nowo ytnych, który nie Davies 1913: 39; Hall, Lambert 1922: 8, pl. XXIV; Clѐre, Vandier ńλ4κμ §2κr4ν Allen 1996: 12. 2 Jedynie pod koniec σowego Pa stwa sytuacja ta zacz ła si zmieniać, kiedy to siła arcykapłanów Amona z Karnaku zacz ła odgrywać niezwykle istotn rol w polityceέ 3 Transliteracja egipskiej formy tytułu brzmi TAtj (Martin-Pardey 1986; Grajetzki 2000: 9). 4 Źosłowne tłumaczenie obu tytułów brzmi odpowiednioμ nadzorca Podwójnego Źomu Złota i Podwójnego Źomu Srebra oraz nadzorca opiecz towanych dóbr i σosiciel Piecz ci Królaέ τdno nie wymienionych tytułów zobέ wi cej w Grajetzki 2009: 43-66. 1 68 pozwala na pełne opisanie przeszło ciέ W przypadku wezyra Bebiego do naszych czasów dotrwał zaledwie jeden zabytek wprost wspominaj cy tego urz dnikaέ Jest to blok ze wi tyni grobowej σeb-hepet-Ra Mentuhotepa w Deir elBahariέ Zachował si na nim fragment przedstawiaj cy procesj urz dników, z których ostatnia postać podpisana została jako wezyr Bebiέ Znany jest nast pca Bebiego na stanowisku wezyra, Źagi, którego grobowiec (εεA κίιήTT ńί3) zlokalizowany został na północnym stoku Szeich Abd el-Qurna1έ Pomimo braku bezpo rednich informacji odnosz cych si do Bebiego mo liwe jest podj cie próby odtworzenia pewnych elementów z ycia tego dostojnika. Kariera W rozwa aniach nad tytulatur urz dnicz oraz postaciami historycznymi piastuj cymi ró ne stanowiska pa stwowe nadal pozostaje kilka niewyjanionych kwestiiέ Jedn z nich jest z cał pewno ci droga awansu, jak przechodzili urz dnicy ni szego szczebla, zanim obj li stanowiska, z których najcz ά ciej s znani dzisiajέ εo na spekulować w niektórych przypadkach okresu redniego Pa stwa, jak wygl dała droga kariery niektórych urz dnikówέ Jedn z takich mo liwo ci była zmiana piastowanego stanowiska, z cał pewno ci o charakterze awansu z funkcji nadzorcy piecz ci2 na stanowisko wezyra. W czasach XI i XII dynastii prawdopodobnie do tego typu awansu doszło trzykrotnie. Za panowania Cheper-ka-Ra Senusereta I takiego zaszczytu dost pił niejaki Menczu-hetep, za jego nast pca na stanowisku nadzorcy skarbca, Sa-Aset obj ł urz d wezyra za panowania σebu-kau-Ra Amenemhata II. Podobnej nobilitacji w czasach panowania Mentuhotepa II prawdopodobnie doczekał si równie Bebi. Imi Bebi po wiadczone zostało na steli pochodz cej z nekropoli etTarif, datowanej na wczesn XI dynasti έ Zabytek nale ał do nadzorcy bram3 o imieniu εa‘ati4έ Wspomina on o królewskim zwierzchniku5 i nadzorcy skarbca nosz cym imi Bebiέ Być mo e jest to ta sama postać, któr znamy z bloku ze wi tyni εentuhotepa w Źeir el-Bahariέ Ponadto mo e przemawiać za tym fakt, e we wczesnych latach panowania σeb-hepet-Ra Mentuhotepa, Bebi pełnił ju funkcj wezyraέ A zatem pocz tku jego kariery nale ałoby zatem szukać w czasach rz dów wcze niejszego władcy, Nechet-neb-tep-nefera Intefa III. Nekropola tebańska σajstarsze znane dotychczas grobowce na nekropoli teba skiej datowane s na okres Starego Pa stwa6. Pierwsze z nich w formie ceglanych mastab 1 Davies 1913: 28-39, pls. XXIX-XLII. Transliteracja egipskiej formy tytułu brzmi jmj-rA xtm.t (Grajetzki 2000: 43). 3 Transliteracja egipskiej formy tytułu brzmi jmj-rA sbA.w (Allen 2003: 22). 4 Clѐre, Vandier ńλ4κμ §ń4. 5 Transliteracja egipskiej formy tytułu brzmi xrj-tp nswt (Allen 2003: 22). 6 Saleh 1977; Soliman 2009: 8-28. 2 69 powstały na nekropoli et-Tarif w czasach IV dynastii1, za w południowowschodnim stoku el-Chocha wykuto grobowce skalne prowincjonalnych urz dników z okresu VI dynastii2. Nekropola et-Tarif stała si równie miejscem pochówku lokalnych ksi t zaliczanych do wczesnej XI dynastii3. W I Okresie Przej ciowym władcy nosz cy imiona Intef chowani byli w tej cz ci Teb Zachodnich w grobowcach typu saffέ Te skalne zało enia sepulkralne poprzedzone filarowymi portykami stały si inspiracj dla architektów projektuj cych kompleks wi tynno-grobowy kolejnego władcy XI dynastii – Neb-hepet-Ra Mentuhotepaέ Król ten, który zjednoczył źgipt po latach decentralizacji władzy, za miejsce budowy swojego grobowca wybrał dolin le c na południe od nekropoli et-Tarifέ σa ko cu długiego wadi, u stóp gebla od czasów VI dynastii istniała prawdopodobnie niewielka wi tynia po wi cona bogini Hathor, której nazwa brzmiała Hrj-Hr jmn4. Wzniesienie kompleksu wi tynno-grobowego w dolinie nazywanej dzisiaj Deir el-Bahari, zgodnie z egipsk tradycj , przyczyniło si do powstania prywatnych kompleksów sepulkralnych na stokach przylegaj cych do wadi. Podobnie jak za ycia, tak i po mierci urz dnicy ró nego szczebla otaczali swojego królaέ σajbli ej królewskiego kompleksu grobowego pochowani zostali dostojnicyέ Ich zało enia sepulkralne nale do najwi kszych na całej nekropoli teba skiejέ Składały si one z du ych prostok tnych dziedzi ców, otoczonych murami ceglanymi lub kamiennymi oraz ze struktur wykutych w skałachέ W centralnym miejscu fasady lokalizowano wej cie rozpoczynaj ce stref kultow wykut w skałach, składaj c si z długiego korytarza oraz kaplicy kultu grobowegoέ W pomieszczeniu ofiarnym lokalizowano wej cie do struktur zwi zanych z pochówkiemέ Rozpoczynał je uko nie opadaj cy korytarz wiod cy do komory grobowej, wykutej gł boko w skałach gebla5. σekropola teba ska to rozległy obszar składaj cy si z ró nych cz ci, którym dla ułatwienia lokalizacji poszczególnych zało e nadano ró ne nazwyέ W skład królewskiej nekropoli zwi zanej z kompleksem wi tynno-grobowym Neb-hepet-Ra εentuhotepa wchodziłyμ Źeir el-Bahari, gdzie znajduje si załoenie władcy oraz dolina Asasif, przez któr przebiegała aleja procesyjna w kierunku wi tyni w Karnaku oraz le ce przy niej grobowce prywatne6. Po obu stronach dolin na stokach nekropoli Asasif Północny, Szeich Abd el-Qurna oraz el-Chocha powstały prywatne kompleksy urz dnikówέ 1 Soliman 2009: 8-11. Brunner 1936: 55; Fischer 1968: 73, przyp. 297; Saleh 1977. 3 Di. Arnold 1976: 19-59. 4 Źziobek ńλλ2μ 3λν σiwi ski 2ίίκέ 5 Wi cej o architekturze prywatnych kompleksów grobowych zobέ Winlock 1922; 1923; 1942: 68-83; Di. Arnold 1971: 36-48; Soliman 2009: 95-129; Chudzik 2012a, 2012b. 6 W ród grobowców prywatnych w tej cz ci nekropoli wymienić nale y kompleks sepulkralny dowódcy wojsk o imieniu Intef, zobέ Di. Arnold ńλιńν Jaroš-Deckert 1984. 2 70 Grobowiec W jednej z najwa niejszych cz ci nekropoli z czasów σeb-hepet-Ra εentuhotepa, okre lanej dzisiaj mianem nekropoli Asasif Północny znajduje si szereg grobowców skalnych, w których pochowani zostali dostojnicy pocz tku redniego Pa stwa1. W zachodniej cz ci tego terenu znane s zało enia dwóch z najwa niejszych urz dnikówμ Chetiego (εεA ηίκήTT 3ńń) oraz Henenu (εεA ηńίήTT 313)2. Pierwszy z nich piastował urz d nadzorcy skarbca, drugi natomiast wielkiego zarz dcy posiadło ci3έ Kompleksy obu tych dostojników s siaduj z grobowcem MMA 509: Cheti po stronie zachodniej, Henenu po wschodniej (ryc. 2). Lokalizacja oraz rozmiary kompleksu MMA 509 wskazuj na zdecydowanie wy sz pozycj jego wła ciciela wzgl dem s siadówέ Skoro zatem Cheti i Henenu piastowali niemal e najwa niejsze stanowiska w pa stwie, to jedynym urz dnikiem przewy szaj cym ich rang mógł być tylko wezyrέ Pomimo przeprowadzonych dotychczas prac terenowych oraz podj tych studiów, wci nie mo na z cał pewno ci stwierdzić, kim był wła ciciel grobowca εεA ηίλέ Wi cej natomiast mo na powiedzieć o czasie jego powstaniaέ W trakcie wykopalisk Egyptian Expedition z ramienia Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku, kierowanej przez Herberta E. Winlocka w korytarzu wejciowym odkryto fragment drewnianych drzwi4. Znajdowały si one na ko cu odcinka korytarza, którego posadzk wyło ono piaskowcowymi płytami (rycέ 3)5έ Prawdopodobnie tworzyły one drug par drzwi uniemo liwiaj cych dost p do wn trza grobowcaέ σa dolnym fragmencie drzwi, który zachował si w wyniku oberwania si skały i przysypania korytarza do wysoko ci około ń,η m, odkryto kartusz z fragmentem imienia: …-Htpέ Zakładaj c, i w omawianym grobowcu został pochowany wezyr z czasów wczesnej XI dynastii, oraz znaj c jednocze nie nast pc Bebiego na tym stanowisku, którym był Źagi (grobowiec o numerze εεA κίιήTT ńί3), królem, którego imi wymienione zostało na drzwiach był σeb-hepet-Ra Mentuhotep II. σa temat tej cz ci korytarza wej ciowego, poprzedzaj cej odkryte przez Herberta źέ Winlocka drzwi mo na powiedzieć nieco wi cej na podstawie wyników najnowszych pracέ ύłównym rezultatem jest ustalenie, i ciany korytarza tworzyły wapienne bloki pokryte dekoracj reliefow έ Według Jamesa Pέ Allena, wła ciciel grobowca εεA ηίλ zmarł jeszcze przed wykonaniem deko1 Grobowce datowane na okres panowania Neb-hepet-Ra Mentuhotepa II zlokalizowane s głównie w zachodniej cz ci tej nekropoliέ Kieruj c si dalej na wschód, powstałe tam zało enia wi zać nale y przede wszystkim z władcami XII dynastiiέ 2 Winlock 1923: 12-19; 1947: 67; Allen 1996: 12. 3 Transliteracja egipskiej formy tytułu brzmi jmj-rA pr wr (Grajetzki 2000: 79). 4 Źrzwi obecnie znajduj si w εetropolitan Museum of Art w Nowym Jorku (nr inw. MMA.23.3.174); Winlock 1923: 15, fig. 5 (in situ); Hayes 1990: 257, fig. 163. 5 Z bada rozpocz tych przez zespół polskich archeologów w ramach „Projektu Asasif” wynika, i jako ć u ytego kamienia do produkcji piaskowcowych płyt dorównuje jako ci materiałów z królewskiego kompleksu wi tynno-grobowego, co dodatkowo dowodzi wysokiej rangi wła ciciela grobu εεA ηίλέ 71 racji w jego wn trzu1έ Rozpocz te w sezonie 2ίń3ή2ίń4 badania we wn trzu grobu wykazały, i w korytarzu wej ciowym wzniesiono ciany z wapiennych bloków, które nast pnie pokryto dekoracj reliefow 2. Fragmenty takich bloków odkryto w trakcie doczyszczania korytarza wej ciowego na odcinku wyło onym piaskowcowymi płytamiέ Po obu stronach korytarza, na płytach widoczne s narysy – lady linii wytyczaj cych przebieg cianέ Ponadto, płyty posadzkowe nosz lady przesuwania po nich blokówέ Źekoracja ta zniszczona została prawdopodobnie jeszcze w staro ytno ci, kiedy to masowo niszczono wapienne bloki, przekuwaj c je mέinέ na misy3. Fragmenty takich nieuko czonych naczy odkryto w s siednim grobowcu Chetiego4. Źokładne ustalenie chronologii mo liwe b dzie po przeprowadzeniu szczegółowej analizy materiału ceramicznego oraz pozostałych elementów wyposa enia grobowego, pochodz cego z wn trza grobowcaέ Wczesn metryk omawianego kompleksu, jak i zało enia le cego po stronie wschodniej, mo na wskazywać na podstawie ich lokalizacji wzgl dem budowli królewskiejέ Wzniesienie muru otaczaj cego dziedziniec kompleksu królewskiego zwi zane jest z pierwszymi dwoma fazami rozwoju5έ Według Jamesa Pέ Allena, fakt, i osie grobowców prywatnych padaj pod k tem prostym do muru dziedzi ca królewskiego, nakazuje wi zać je z powstaniem wła nie tej cz ci zało enia εentuhotepa II6. Prób ustalenia rangi wła ciciela grobowca εεA ηίλ mo na podj ć równie analizuj c pó niejsz działalno ć na tym obszarzeέ Wiadomo, i kult przodków odgrywał w yciu staro ytnych źgipcjan niezwykle istotn rol έ wiadcz o tym mέinέ graffiti pozostawiane na cianach grobowców, odnosz ce si do pochowanych tam osóbέ Pierwszym przykładem mo e być graffito pozostawione na jednym z dekorowanych bloków wapiennych w grobowcu nadzorcy skarbca Chetiego7. σa zachowanym fragmencie z czasów XIX dynastii czytamyμ „Rok ńι za panowania króla ύórnego i Dolnego Egiptu User-εa‘at-Ra…μ Arcykapłan Amona, Neb-neczeru [z wizyt ] u ojca swego ojca Chetiego…”8έ Podobn ch ć przywo1 Allen 2003: 21. σa odkrytych blokach widoczne s fragmenty dekoracji reliefowej pokrytej polichromi έ Jednak na podstawie tak niewielkich fragmentów nie mo liwe jest na tym etapie bada przypisanie ich do konkretnych scenέ 3 Carter, Carnarvon 1912: 22. 4 Winlock 1923: 17, fig. 10; Hayes 1990: 164, fig. 100. 5 Di. Arnold 1974: 63; 1979: 8-9, 40. 6 Allen 1996: 20. 7 Tekst ten zapisany został na cianie w korytarzu wej ciowym grobowca jeszcze przed jej zniszczeniem, które nast piło prawdopodobnie pod koniec σowego Pa stwa lub w III τkresie Przej ciowym, kiedy dochodziło do licznych grabie y grobowców oraz niszczenia istniej cych zało e έ 8 Tłumaczenia tekstu wykonał autor artykułu na podstawie fotografii publikowanej przez H. Winlocka (1923: fig. 9). Władc wymienionym w tek cie jest User-εa‘at-Ra-setepen-Ra Ramzes II. 2 72 łania zmarłego poprzez odwiedziny odnajdujemy w grobowcu Intef-iqera (TT 60)1, do którego w czasach XVIII dynastii przybył młody skryba o imieniu Teti. Pozostawił on po sobie wiele wierszy tekstu, w których mέinέ zapisałμ „…Pisarz Teti, syn pisarza… przybył do tego domu Intef-[iqera]…”2έ Ch ć przywołania zmarłego, b d identyfikacji z nim przejawiała si w jeszcze inny sposóbέ εo ά na próbować tak wytłumaczyć wielokrotne dokładanie ciał do grobowców ju istniej cych w III τkresie Przej ciowym3έ Próba „poł czenia si ze zmarłym przodkiem” mogła odbywać si poprzez pochówek w pobli u istniej cego ju grobowcaέ W ten sposób mo na podj ć prób wyja nienia mέinέ lokalizacji grobowca z czasów XXVI dynastii na terenie dziedzi ca εεA ηίλέ We wschodniej cz ci fasady powstał grobowiec na wzór głównego zało enia, w którym pochowany został wezyr σes-pa-ka-szuti4έ Zakładaj c, i chciał on spocz ć w obr bie istniej cego kompleksu wezyra z dawnych czasów, nale y zało yć, i w VII wieku istniały przesłanki informuj ce o randze wła ciciela głównego grobu5. Rozwa aj c powody lokalizacji młodszego pochówku mo na sugerować, i wezyr z czasów XXVI dynastii nie chciał si pochować w kompleksie grobowym urz dnika o ni szym statusie administracyjnym, co mogłoby negatywnie wpływać na jego wizerunekέ Być mo e powinno si zatem przyj ć, e obaj dostojnicy piastowali równie wysokie stanowiska, co mo e być kolejnym argumentem w dyskusji dotycz cej identyfikacji wła ciciela grobowca εεA ηίλέ 1 Kompleks grobowy TT 60 zlokalizowany na wschodnim stoku Szeich Abd el-Qurna powstał w czasach XII dynastii za panowania króla Cheper-ka-Ra Senusereta I. W miejscu tym miał zostać pochowany wezyr o imieniu Intef-iqer (Davies 1920). Prace nad grobowcem rozpocz to jeszcze w czasach rz dów Sehetep-ib-Ra Amenemhata I, który przez pierwsze lata rz dów wznosił dla siebie kompleks wi tynno-grobowy w Dolinie Południowej (Do. Arnold 1991: 9-ńί)έ Rozpocz to równie prace nad prywatnymi kompleksami sepulkralnymi na stokach otaczaj cych dolin oraz w jej pobli u (Chudzik 2012b). Zaprzestano ich wraz z przeniesieniem stolicy kraju z Teb na północέ Wówczas Intef-iqer, jak wielu innych urz dników, porzucił swój pierwotny grobowiec i rozpocz ł budow mastaby na nekropoli w δiszt, gdzie został pochowany (Di. Arnold 2007: 6971). Wydarzenia te miały miejsce zapewne jeszcze przed obj ciem przez Intef-iqera urz du wezyra, o czym wiadczy lokalizacja jego teba skiego grobowcaέ Prawdopodobnie prace nad grobowcem w momencie przeniesienia stolicy były ju na zaawansowanym poziomie, zwi zanym z dekorowaniem cian, o czym wiadcz przedstawienia Intef-iqeraέ ύrobowiec TT θί nie został jednak wykorzystany przez pierwotnego wła ciciela, a przekazany kobiecie o imieniu Senet, która była prawdopodobnie jego mał onk έ Jest to definitywny ewenement w skali nekropoli teba skiej tego czasuέ 2 Tłumaczenie tekstu na podstawie Źavies ńλ2ίμ 2ι, plέ XXXVέθέ 3 Carnarvon, Carter 1912: 49-88; ύórecki 2ίί4, Szpakowska 2ίίι, Chudzik 2ίń3. 4 Pischikova 1998. 5 σiewyja niona pozostaje jednak kwestia czy w czasach XXVI dynastii grobowiec z czasów redniego Pastwa był ju zniszczony, a je li tak, to na jakiej podstawie ustalono status społeczny pierwotnego wła cicielaέ 73 Zakończenie Podj te rozwa ania pozwalaj nam nieco bli ej spojrzeć na postać wezyra Bebiego, o którym wiadectwa w bardzo małym stopniu przetrwały prób czasu. Pomimo trudnych czasów zwi zanych z jednoczeniem pa stwa przez władców XI dynastii, nale y mieć na uwadze fakt, e Teby za panowania σebhepet-Ra εentuhotepa były pr nie funkcjonuj cym miastem, z którego wypływały decyzje odnosz ce si do ró nych cz ci źgiptuέ Silna pozycja miasta, wynikała z pr nej działalno ci jego mieszka ców, co pozornie powinno przełoyć si na liczb wiadectw z nimi zwi zanychέ Być mo e na pocz tku redniego Pa stwa wezyr Bebi był jedn z najbardziej rozpoznawalnych postaci kraju nad Nilem, a nawet nale ałoby o tym mówić z du doz prawdopodobie stwaέ Jednak wiadectwa jego czasów zatarły si w wyniku działalno ci kolejnych pokole mieszka ców źgiptuέ 74 BIBLIOGRAFIA ALLEN J. P., 1996, Some Theban Officials of the Early Middle Kingdom, [w:] P. DER MANUELIAN (red.), Studies in Honor of William Kelly Simpson I, Boston: 1-26. ALLEN J.P., 2003, The high officials of the early Middle Kingdom, [w:] N. STRUDWICK, J. H. TAYLOR (red.), The Theban Necropolis. Past, Present and Future, London: 14-29. ARNOLD DI., 1971, Das Grab des Inj-jtj.f. Die Architektur. Grabung im Asasif 1963-1970 I, Mainz am Rhein. ARNOLD DI., 1974, Der Tempel des Kӧnigs Mentuhotep von Deir el-Bahari. Band I: Architektur und Deutung, Mainz am Rhein. ARNOLD DI., 1976, żräber des Alten und Mittleren Reiches in El-Tarif, Mainz am Rhein. ARNOLD DI., 1979, The Temple of Mentuhotep at Deir el-Bahari, New York. ARNOLD DI., 2007, Middle Kingdom Tomb Architecture at Lisht, New York. ARNOLD DO., 1991, Amenemhat I and the Early Twelfth Dynasty at Thebes, MMJ, 26: 5-48. BRUNNER H., 1936, Die Anlagen der ägyptischen Żelsgräber bis zum Mittleren Reich, ύlückstadt-Hamburg-New York. CALLENDER G., 2000, The Middle Kingdom Renaissance (c.2055-1650 BC), [w:] I. SHAW (red.), The Oxford History of Ancient Egypt, Oxford: 148-183. CARNARVON THE EARL OF, H. CARTER, 1912, Five Years Explorations at Thebes. A Record of work done 1907-1911, London. CHUDZIK P., 2012a, Grobowce skalne w Tebach Zachodnich w czasach Mentuhotepa Nebhepetre, Interlinie 1(5): 14-19. CHUDZIK P., 2012b, Prywatne grobowce skalne w Tebach Zachodnich na przełomie XI i XII dynastii, [wμ] P. CHUDZIK, W. EJSMOND (red.), Materiały z III Konferencji Studentów Archeologii Staro ytnego Egiptu, Wrocław 19-20 maja 2011, Warszawa: 117-132. CHUDZIK P., 2013, Preliminary Remarks on the Architecture of the Theban Tomb 1152 at Sheikh Abd el-Gurna, PAM 22 [=Reports 2010]: 193-198. CLERE J.J., J. VANDIER, 1948, Textes de la Premiѐre Période et de la XIeme Dynastie, Bruxelles. DAVIES N. DE G., 1913, Five Theban Tombs, London. DAVIES N. DE G., 1920, The Tomb of Antefoker, Vizier of Sesostris I, and of His Wife Senet, London. DZIOBEK E., 1992, Das Grab des Ineni: Theben Nr. 81, Mainz am Rhein. FISCHER H.G., 1968, Dendera in the Third Millennium BC. Down to the Theban domination of Upper Egypt, New York. GÓRźCKI T., 2004, Sheikh Abdel-Gurna Coptic Hermitage. First Interim Report, PAM XV [=Reports 2003]: 173-179. GRAJETZKI W., 2000, Die Höchsten Beamten der Ägyptischen Zentralverwaltung zur Zeit des Mittleren Reiches, Berlin. GRAJETZKI W., 2009, Court Officials of the Egyptian Middle Kingdom, London. 75 HABACHI L., 1963, King Nebhepetre Mentuhotpe: His Monuments, Place in History, Deification and Unusual Representations in the Form of Gods, MDAIK 14: 16-52. HALL H.R., LAMBERT E.J., 1922, Hieroglyphic Texts from Egyptian Stelae, &c., in the British Museum. Part VI, London. HAYES W.C., 1990, The Scepter of Egypt. Part 1: From the Earlilest Times to the End of the Middle Kingdom, New York. JARτŠ-DECKERT B., 1984, Das Grab des Jnj-jtj.f. Die Wandmalereien der XI Dynastie, Grabung im Asasif 1964-1970 V, Mainz am Rhein. MARTIN-PARDEY E., 1986, Wesir, Wesirat, [w:] W. HELCK, E. OTTO (red.) Lexikon der Ägyptologie VI, Wiesbaden: 1227-1235. NAVILLE E., 1907, The XIth Dynasty Temple at Deir el-Bahari I, London. NAVILLE E., 1910, The XIth Dynasty Temple at Deir el-Bahari II, London. NIWI SKI A., 2008, Mein Gesicht ist auf Amun gerichtet – ein Vorschlag der Identifizierung einer Kultstätte in Theben-West, GM 217: 7-8. PISCHIKOVA E., 1998, Reliefs from the Tomb of Vizier Nespakashuty: Reconstruction, Iconography, and Style, MMJ 33: 57-101. SALEH M., 1977, Three Old-Kingdom Tombs at Thebes, Mainz am Rhein. SHAW I. (red.), 2000, The Oxford History of Ancient Egypt, Oxford. SOLIMAN R., 2009, Old and Middle Kingdom Theban Tombs, London. SZPAKOWSKA E., 2007, Preliminary Remarks on the Ancient Egyptian Material from tomb 1152 in Sheikh Abd el-Gurna, PAM 17 [=Reports 2005]: 275-277. VANDERSLEYEN C., 1994, La Titulature de Mentuhotep II, [w:] B. BRYAN, D. LORTON (red.), Essays in Egyptology in Honor of Hans Goedicke, San Antonio: 317-320. WILKINSON T., 2010, The Rise and Fall of Ancient Egypt, New York. WINLOCK H. E., 1922, Excavations at Thebes. The Egyptian Expedition 19211922 (Dec. 1922), BMMA 17/12/2: 19-49. WINLOCK H. E., 1923, The Museum`s Excavations at Thebes. The Egyptian Expedition 1922-1923 (Dec., 1923), BMMA 18/12/2: 11-39. WINLOCK H. E., 1942, Excavations at Deir el Bahri, 1911-1931, New York. WINLOCK H. E., 1947, The Rise and Fall of the Middle Kingdom in Thebes, New York. 76 RYCINY Ryc. 1έ Blok ze wi tyni grobowej σeb-hepet-Ra Mentuhotepa z przedstawieniem wezyra Bebiego (Hall, Lambert 1922: pl. 24). Ryc. 2έ σekropola Asasif Północnyέ Kompleksy grobowe (od lewej)μ εεA ηίκήTT 3ńń (Cheti), MMA 509 oraz MMA 510/TT 313 (fot. P.Chudzik). 77 Ryc. 3έ Posadzka w korytarzu wej ciowym grobowca εεA ηίλέ Widok od strony wejcia (po lewej) oraz od wn trza grobu (po prawej)ν (fotέ Pέ Chudzik)έ 78 DATA KORONACJI THOTMESA III A REGENCJA HATSZEPSUT Filip Taterka Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu Université Paris IV-Sorbonne aragorn2@interia.pl The Coronation Date of Thutmose III and the Regency of Hatshepsut After the unexpected death of the king Thutmose II of the 18 th dynasty his son, Thutmose III, ascended to the throne of Egypt. As he was only a minor child, his stepmother and aunt, Hatshepsut, ruled in his name. Contrary to the view often expressed in the scholarly literature, however, she did not try to weaken Thutmose III’s kingshipέ Quite the opposite; she undertook a series of activities, whose main aim was to strengthen the position of the new pharaoh. One of the most important was the organisation of the official coronation of Thutmose III. By analysing various sources from the regency and coregency periods the author tries to demonstrate that Hatshepsut arranged the ceremony in such a way so it coincide with an important religious feast dedicated to Amun-Ra. It is argued that other undertakings of Hatshepsut, such as the renovation of the Semna temple, in the early years of Thutmose III can also be interpreted as aiming to support his position on the throne of Egypt. ύdy po krótkim, bo zaledwie trzyletnim1, panowaniu niespodziewanie zmarł król Thotmes II z XVIII dynastii, na tron źgiptu wst pił jego syn, Thotmes IIIέ Poniewa jednak w owym czasie był on jedynie małoletnim dzieckiem, rz dy w jego imieniu obj ła jego ciotka, a zarazem macocha, Wielka εał onka Królewska Thotmesa II i Bo a εał onka Hatszepsutέ Źostojnik Ineni 2, naoczny wiadek tamtych wydarze , opisuje sytuacj , jaka zapanowała w źgipcie po mierci Thotmesa II w sposób nast puj cyμ „(Król Thotmes II) udał si do nieba (i) poł czył si z bogamiέ Syn jego powstał w miejsce jego jako król τbydwu Krajów (i) rozpocz ł rz dy na tronie tego, który go spłodziłέ (δecz) siostra jego (tjέ Thotmesa II), Bo a εał onka (Hatszepsut)| prowadziła sprawy krajuέ τba Kraje (działały) według jej zamysłów, dla niej pracowano, (a) Czarna (Ziemia) schylała głow (przed t , która jest) u ytecznym nasieniem boga, które wyszło z niego, lin dziobow Południa (i) pachołkiem cumowniczym ziem południowychέ τna jest dobroczynn lin rufow Ziemi Północnej (i) pani rozkazów, 1 Gabolde 1987: 61-81. Odmiennego zdania jest von Beckerath 1990: 65-74; 1994: 111ńń2, który przypisuje Thotmesowi II a ń3 lat panowaniaέ Tego rodzaju pogl d wydaje si jednak wysoce nieprawdopodobnyν ύabolde 2ίίλμ ń4ι-149. 2 σa temat tego dostojnika, który sprawował swe funkcje w czasie panowania trzech pierwszych Thotmesów, zob. Dziobek 1992: 122-144; Shirley 2014: 176-177. 79 której zamysły (s ) dobroczynne (i) zaspokojone (s ) τba Brzegi dzi ki słowom jej”1. W ten sposób rozpocz ł si tak zwany okres regencji, który potrwa a do siódmego roku2 panowania Thotmesa III, kiedy to, z nie do ko ca jasnych powodów, Hatszepsut postanowiła przyj ć pełn tytulatur królewsk , staj c si królem (nswt) źgiptu, pomimo faktu, i była ona kobiet έ W literaturze egiptologicznej postać Hatszepsut przedstawiana jest cz sto w do ć negatywnym wietle. Wielu badaczy uwa a j za bezwzgl dn i dn władzy kobiet , która ze wszystkich sił starała si osłabić pozycj Thotmesa III i zagarn ć cał władz dla siebie3έ Co wi cej, skupienie si władczyni na legitymizacji władzy miało doprowadzić nie tylko do wewn trznego kryzysu w pa stwie egipskim4, ale tak e do podkopania pozycji kraju nad σilem na arenie mi dzynarodowej5. Tego rodzaju obraz jest jednak w du ej mierze niesprawiedliwy. Analiza ródeł z okresu regencji i koregencji pokazuje bowiem, e Hatszepsut nie tylko nigdy nie próbowała w aden sposób osłabić pozycji Thotmesa III czy te kwestionować jego praw do tronu, ale, wr cz przeciwnie, w pocz tkach jego panowania podj ła szereg działa maj cych na celu wzmocnienie władzy małoletniego królaέ Jednym z najwa niejszych, ale, co ciekawe, mocno niedocenianych róά deł, jest graffito wykonane przez niejakiego Peteh-hetepa odnalezione na terenie zespołu grobowego σeczeri-cheta w Saqqarze6έ Choć ródło to przywoływane jest bardzo cz sto jako najwcze niejsza inskrypcja datowana na czasy Thotmesa III7, badacze nie rozpoznali jednak jego ogromnego znaczenia. W dzisiejszych czasach graffito jest niemal zupełnie zatarte, jednak e notatki badaczy z pocz tku XX wieku pozwalaj odtworzyć jego tre ć w sposób nast puj cyμ „Rok ń, 4 miesi c (pory) achet, dzie η pod panowaniem εajestatu króla ύórnego i Źolnego Egiptu (Men-cheper-Ra)|, syna Ra (Thotmesa)|, oby ył wiecznieĄ τto Tłumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Sethe, Helck ńλίθ-1958: 59,13-60,11. Porέ tak e Źziobek ńλλ2μ plέ θ3έ Wszystkie tłumaczenia tekstów egipskich zawarte w niniejszym artykule s dziełem autora. 2 σa temat królewskiej koronacji Hatszepsut w siódmym roku panowania Thotmesa III zob. Tefnin 1973: 232-242; Dorman 1988: 18-4ηέ Hipoteza, zgodnie z któr koronacja Hatszepsut nast piła wcze niej, bo jeszcze w drugim lub trzecim roku panowania Thotmesa III (Schott 1955: 195-219; Vandersleyen 1995: 272-275; Grimal 2004: 211; Schlögl 2ίίλμ ńηλ) opiera si na mylnych przesłankach, jak wykazał Yoyotte ńλθκμ κη91. 3 Hayes 1959: 82; Mathieu 2000: 3-12. 4 Reeves 2001: 32-38. 5 Lalouette 1986: 232. 6 Graffito Peteh-hetepa zostało po raz pierwszy opublikowane przez όirtha i Quibella ńλ3ημ κί, pktέ Ź, jednak e tylko w angielskim tłumaczeniu bez ilustracji czy transkrypcjiέ σowsz publikacj , obejmuj c zarówno przerys i transkrypcj hieroglificzn graffito w obecnym stanie, jak i notatki Battiscombe ύunna, pozwalaj ce odtworzyć tekst niemal w cało ci, znale ć mo na w σavrátilová 2ίίιμ κη-86 oraz pl. 24έ Porέ tak e Peden 2ίίńμ θ2, przypέ ńλέ 7 Chappaz 1993: 94. 1 80 (przebywał) Jego εajestat w Południowym εie cie1, wykonuj c monumenty dla ojca swego Amona-Ra oraz cudowno ci dla Hor-achtiego oraz […] miasta jegoν Atuma, który [go] stworzył, Pana [Iunu]2 […] ojca jego, który go zrodził, dostojnego boga, który stał si sam z siebie, Pot nego Byka, Pana τbydwu Krajów, syna Atuma […] bogówέ Przez […] Peteh-hetepa”3. Tym, co zasługuje na szczególn uwag w cytowanym tek cie, jest dataμ ηέ dzie , 4έ miesi ca pory achet4, pierwszego roku panowania Thotmesa III. Z inskrypcji z pó niejszych czasów dowiadujemy si jednak, e koronacja władcy nast piła pó niejέ Kalendarze wi teczne na południowej, zewn trznej cianie Pałacu εa‘at w Karnaku5 oraz na steli z Buto6, jak równie inskrypcja z VII pylonu w Karnaku7 oraz Annały króla z tej samej wi tyni8 zgodnie stwierdzaj , e koronacja Thotmesa III miała miejsce 4έ dnia ńέ miesi ca pory szemu, a zatem na pi ć miesi cy po dacie zachowanej w graffito Peteh-hetepa. Samo to nie jest niczym nadzwyczajnym, ródła egipskie pozwalaj bowiem s dzić, e nast pca tronu stawał si królem natychmiast po mierci swego poprzednika, mimo i formalna koronacja nast powała jaki czas pó niej9. Taka sytuacja miała miejsce mi dzy innymi w przypadku syna i nast pcy Thotmesa III, Amenhotepa IIέ Tekst ze steli królewskiego syna z Kusz UserSaczeta10 stwierdza bowiem, e wi to ukazania si króla, a wi c rocznica króά lewskiej koronacji, przypadała na ńέ dzie 4έ miesi ca pory achet11, podczas gdy z biografii Imen-em-heba12, zapisanej na cianach jego grobowca w Tebach Zachodnich (TT κη) dowiadujemy si , e od czasu mierci Thotmesa III do momentu koronacji Amenhotepa II musiał upłyn ć dłu szy czasέ Imen-em-heb stwierdza bowiemμ „Było tak, e król wypełnił czas swego ycia w licznych (i) pi knych latach w m stwie (i) pot dze jako usprawiedliwiony głosem, pocz wszy od roku ń a do roku η4, 3 miesi ca (pory) peret, dnia ostatniego pod [Majestatem] króla ύórnego i Źolnego źgiptu (εen-cheper-Ra)|, usprawiedliwionego głosemέ Uniósł si (on) do nieba, ł cz c si z dyskiem słonecznym, (a) boskie ciało zjednoczyło si z tym, który je stworzyłέ (ύdy) rozja niła si ziemia (i) nastał ranek stało si tak, e dysk słoneczny rozbłysn ł (i) niebo zaja niało, (albowiem) król ύórnego i Źolnego źgiptu (Aa-cheperu-Ra)|, syn Ra (Amenhotep- Chodzi tu bez w tpienia o Tebyέ Iunu to egipska nazwa miasta Heliopolis, centrum kultu sło caέ 3 Tłumaczenia na podstawie tekstu egipskiego w σavrátilová 2ίίιμ plέ 24έ 4 W staro ytnym źgipcie rok dzielił si na trzy poryμ achet, peret i szemu, czyli odpowiednio por wylewu, por wzrastania i por zbiorówν Parker ńληίμ ι-8. 5 Sethe, Helck 1906-1958: 177. 6 Bedier 1994: 50, fig. 5 oraz pl. 6. 7 Sethe, Helck 1906-1958: 180,15-16. 8 Sethe, Helck 1906-1958: 648,9; Redford 2003: fig. 1 oraz pl. 1 9 Fairman 1958: 78-85; Barta 1980: 33-53. 10 Na temat tego urz dnika zobέ Habachi ńλκίμ kolέ θ32έ 11 Sethe, Helck 1906-1958: 1343,10. 12 Na temat biografii Imen-em-heba zob. Redford 2003: 167-172. 1 2 81 heqa-Uaset)|, obdarzony yciem, został utwierdzony na tronie ojca swegoέ”1. W ten sposób koronacja Amenhotepa II miała miejsce a dziewi ć miesi cy po obj ciu przez niego władzy, mimo i władz królewsk faraon obj ł zaraz po mierci swego poprzednikaέ Co ciekawe, dzie jego koronacji zbiegł si ze wi ά tem ku czci bogini Hathor2, co wydaje si nieprzypadkowe3. Źlaczego jednak Hatszepsut postanowiła zaczekać z królewsk koronacj Thotmesa III a pi ć miesi cyς Czy oznacza to, e chciała ona w ten sposób osłabić pozycj młodego króla po to, aby zachować pełni władzy dla siebieς Wr cz przeciwnieέ W pierwszych dniach pierwszego miesi ca pory szemu obchodzono w Tebach wa ne wi to ku czci Amona-Ra, zwane wi tem Pierwszego εiesi ca Pory Szemu, które identyfikowane jest zazwyczaj z Pi knym wi tem Źoliny4έ Podczas tego wi ta Amon-Ra z Karnaku udawał si w uroczystej procesji do doliny Deir el-Bahari, by sp dzić noc pocz tkowo w wi tyni Neb-chepet-Ra εentuhotepa II z XI dynastii, a w pó niejszych czasach kolejno w wi tyni milionów lat samej Hatszepsut oraz wi tyni wybudowanej w Źeir el-Bahari przez Thotmesa III5έ Za pomoc tajemnych rytuałów bóg regenerował swe siły, dzi ki czemu, wraz z nim, do nowego ycia odrodzić si mogli wszyscy zmarli oraz cała przyroda6. wi to obchodzone było ju w czasach redniego Pa stwa, na pewno te obchodzono je w pocz tkach XVIII dynastii jeszcze przed wst pieniem na tron Thotmesa III, o czym wiadczy wyst powanie nazwy wi ta Pierwszego εiesi ca Pory Szemu na bloku z fragmentem kalendarza wi tecznego z czasów Amenhotepa I7. 1 Sethe, Helck 1906-1958: 895,14-896,8. Schott 1950: 89. 3 Tak długi okres oddzielaj cy mierć Thotmesa III od koronacji Amenhotepa II próbuje si cz sto tłumaczyć istnieniem koregencji mi dzy oboma władcamiν Redford ńλθημ 107-122; Parker 1969: 75-82; Murnane 1977: 44-57; Der Manuelian 1987: 19-40 ; 2006: 413-42λέ Analiza ródeł maj cych dowodzić koregencji mi dzy obydwoma władcami została jednak w du ej mierze oparta na zało eniu istnienia instytucji koregencji od czasów redniego Pa stwa, co zostało powa nie poddane w w tpliwo ć przez obszern i szczegółow krytyk τbsomera ńλλημ 3η-ń4η (tam e znale ć mo na równie szczegółowe odniesienia bibliograficzne, równie do prac zwolenników teorii koregencji). 4 Źoli ska 2ίίιμ θι-θκέ Ci gło ć mi dzy wi tem Pierwszego εiesi ca Pory Szemu a Pi knym wi tem Źoliny kwestionuje jednak Postel 2ίί4μ 22κ-229. 5 W ko cowym okresie swego panowania Thotmes III rozkazał powi kszyć bark Amona z Karnaku oraz wej cia do wszystkich wi ty , do których udawała si barka, poza wi tyni Hatszepsut tak, aby barka nie mogła zostać wniesiona do rodkaν Wierci ska ńλλ2μ 2θ3-269; 2010: 221-231. Odmiennego zdania s jednak Karlshausen 1995: 119-137; 2009: 35-47 oraz Carlotti 2003: 235-2η4, którzy s dz , e powi kszenie barki Amona nie mogło nast pić przed panowaniem Thotmesa IVέ Porέ tak e Sullivan 2012: 1-37. 6 Wi cej na temat Pi knego wi ta Źoliny por. Foucart 1924: 1-209; Schott 1953; Graefe 1986: kol. 187-189; Wiebach 1986: 263-291; Bietak 2012: 135-164; Seyfried 2013. 7 Grimm 1994: 75, fig. 1. 2 82 Poł czenie uroczysto ci koronacji Thotmesa III z obchodami wi ta Pierwszego εiesi ca Pory Szemu mogło być pomysłem jednego z królewskich dostojnikówμ Hapu-seneba1, głównego kapłana Amona, który pełnił swój urz d ju w czasach Thotmesa II2, lub Sen-en-emuta3, który towarzyszył Hatszepsut przynajmniej od pocz tku okresu regencji4έ σie ulega jednak w tpliwo ci, e ostateczn decyzj podj ła sama regentkaέ W ten sposób Hatszepsut starała si zatem wzmocnić, a nie osłabić pozycj młodego króla, przydaj c mu autorytetu pochodz cego od samego Amona-Raέ Być mo e dalekim echem uroczysto ci koronacyjnych jest słynny fragment z Tekstu Młodości, w którym sam król stwierdzaμ „Kiedy był (jeszcze) εój εajestat młodym ksi ciem (i) zaiste dzieckiem ledwo co odstawionym od piersi w wi tyni jego, nim odbyło si moje wtajemniczenie kapła skie [… ofia]ry εój εajestatέ τto pełniłem rol wizerunku Iun-mutefa5, niczym Horus z Nechen6 w Ziemi Północnej7, (gdy) stałem w północnej (cz ci) Sali Uad it8, […] wi tych Horyzontu swegoέ Rozradował (on) niebo (i) ziemi z powodu pi kna swego, odebrawszy wielkie wspaniało ci, (a) promienie jego [były] w oczach szlachetnie urodzonych, niczym (wtedy, gdy) wstaje Hor-achti, lud (za ) oddawał mu [cze ć …] sanktuarium jego. Zacz ł wi c Jego εajestat wrzucać dla niego kadzidło do ognia, przedstawiaj c mu bardzo przyjemn ofiar z wołów, krótkorogiego bydła (i) drobnego bydła z obcych krajów […] obchodz c Sal Uad it w obie strony (i) nie (pojmowali) w sercach (swych) ci, którzy byli przy tym, czynów jego, (gdy) szukał (on) Mojego εajestatu w ka dym miejscuέ Wtedy rozpoznał mnie i zatrzymał si [… Padłem na brzuch mój wobec niego (i), rozci gn wszy si na] ziemi, oddałem mu pokłonέ (On za ) umie cił mnie przed obliczem Jego Majestatuέ Podniosłem si , (zwracaj c) do miejsc postoju pana megoέ Zacz ł wi c (on) podziwiać mnie [… Nie ma w] (tym) nieprawdy!”9. σa temat tego urz dnika zobέ Helck 1977: kol. 955-ληθν Ratié ńλιλμ 2ι3-276; Eichler 2000: 306; Shirley 2014: 199-200. 2 wiadczy o tym inskrypcja z jego pos gu przechowywanego obecnie w εuzeum Luwru (Louvre A 134); Delvaux 1988: 53-68. 3 Na temat Sen-en-muta por. Meyer 1982; Dorman 1988; 1991. 4 wiadcz o tym monumenty Sen-en-muta pochodz ce jeszcze z okresu regencjiμ pos gi Bε ńηń3, Bε ńι4 i Cύ 42ńńθ, jak równie cenotaf nr ńθ w ύebel es-Silsila i graffito z Sehel; Dorman 1988: 113-ń2ίέ Jednak e Helck ńληκμ 3ηθ przypuszcza, e Sen-en-mut mógł być ołnierzem w słu bie Thotmesa IIέ Porέ tak e Shirley 2ί14: 188-193. 5 Iun-mutef to imi bóstwa uczestnicz cego w obrz dach kultu grobowego władcyέ Szczegółowe informacje na jego temat znale ć mo na w Rummel 2ίńίέ 6 σechen to egipska nazwa miasta Hierakonpolis, jednego z centrów kultu Horusaέ 7 Jest to aluzja do pobytu Horusa w Źelcie, gdzie miał si on schronić przed Sethemέ 8 Sala Uad it to sala kolumnowa mieszcz ca si mi dzy IV a V pylonem w Karnakuν Wallet-Lebrun 1984: 317-333; Carlotti, Gabolde 2003: 255-338; 2005: 175-187. 9 Tekst Młodości, kol. 2-8 (= Sethe, Helck 1906-1958: 157,3-ńηλ,4)έ Wszystkich tłumacze z Tekstu Młodości dokonano na podstawie wydania Kurta Sethego, jednak e, dzi ki uprzejmo ci Bernarda εathieu i δuca ύabolde’a, przygotowuj cych now publikacj tekstu, którzy udost pnili mi cyfrowe zdj cia południowej zewn trznej ciany południowego zespołu pomieszcze kultowych Hatszepsut, uzyskałem mo liwo ć skolacjonowa1 83 Warto zauwa yć, e podobny zabieg zastosował wiele lat pó niej król Horemheb z XVIII dynastii, który uroczysto ć własnej koronacji poł czył z obchodami innego wa nego wi ta ku czci Amona-Raμ wi ta Ipet1. Horemheb bez najmniejszej w tpliwo ci pragn ł w ten sposób umocnić swoj pozycj na tronie, poniewa nie tylko nie był on synem ani nawet krewnym swego poprzednika, ale w ogóle nie pochodził z rodziny królewskiejέ źgipskie teksty całe wydarzenie opisuj w sposób nast puj cyμ „Udał si wi c Horus, wznosz c r ce w zachwycie, do Uaset2, miasta Pana Wieczno ci3, (z) synem swym najstarszym w ramionach swych, do Ipet-sut4, aby wprowadzić go przed Amona, aby przekazać mu jego urz d króla (i) aby wyznaczyć czas jego yciaέ A było tak, e [… Amon … ukazał si ] podczas swego pi knego wi ta podró y na południe do Ipetresit5έ Ujrzał wi c εajestat tego boga Horusa, pana Hut-nesut6, (i) syna swego z nim, podczas wprowadzenia króla, aby oddać mu urz d jego (i) tron jego”7. Poł czenie koronacji Thotmesa III z obchodami wi ta ku czci AmonaRa było tylko pierwszym krokiem w całym szeregu działa zmierzaj cych do umocnienia władzy młodego faraonaέ Krokiem drugim wydaje si być odnowienie wi tyni w Semnie w drugim roku panowania Thotmesa III8, którego znaczenie, podobnie jak w przypadku graffito Peteh-hetepa, nie zostało nale ycie rozpoznane w literaturze egiptologicznej. A przecie trzeba sobie postawić pytanie, dlaczego, maj c do wyboru tyle wa nych wi ty , które mo na by na ró ne sposoby rozbudować, Hatszepsut postanowiła, aby w imieniu Thotmesa III odnowić akurat t mał , prowincjonaln wi tyni poło on w sercu odległej σubii. Wbrew pozorom wi tynia w Semnie pełniła bardzo istotn rol w egipskiej ideologii władzy królewskiejέ To przecie wła nie w Semnie król Senuseret III z XII dynastii wystawił stel , której tekst głosiμ „Co za do jakiegokolwiek syna mego, który utrzyma t granic , któr ustanowił εój εajestat, jest to (zaiste) mój syn, który został zrodzony przez εój εajestat (i) jest (on) niczym synobro ca ojca swego, który utrzymuje granic tego, który go spłodziłέ Co za do tego, który j porzuci (i) walczyć o ni nie b dzie – nie jest to syn mój (i) nie został (on) zrodzony przeze mnieĄ”9έ Ze wzgl du na swe podboje w σubii1, nia wersji Sethego z oryginalnym tekstem zapisanym na cianie Pałacu εa‘atέ Chciałά bym zatem w tym miejscu bardzo serdecznie podzi kować obu badaczom za ich yczliw pomoc. 1 σa temat wi ta Ipet zob. Wolf 1931; Murnane 1982: kol. 574-579, Epigraphic Survey 1994 ; Darnell 2010: 1-15. 2 Uaset to egipska nazwa Teb. 3 Jest to jeden z epitetów Amona-Ra. 4 Ipet-sut to egipska nazwa wi tyni w Karnakuέ 5 Ipet-resit to egipska nazwa wi tyni w δuksorzeέ 6 Hut-nesut to egipska nazwa miejscowo ci Kom el-Ahmar Sawaris. 7 Tłumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w ύardiner ńλη3μ plέ IIέ 8 Caminos 1998: pl. 24-26. 9 Tłumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Obsomer 1989: pl. II. 84 Senuseret III w krótkim czasie został otoczony boskim kultem na terenie tej krainy, a jeden z głównych o rodków jego kultu znajdował si wła nie w Semnie2έ W ten sposób, odnawiaj c wi tyni w Semnie w imieniu Thotmesa III, Hatszepsut pragn ła raz jeszcze wzmocnić pozycj młodego króla przez odwołanie do jego wielkiego, boskiego przodkaέ Stwierdza to wyra nie tekst towarzysz cy wielkiej scenie koronacyjnej, w której bóg Źedun3, Pan σubii, zwraca si do Thotmesa III w nast puj cych słowachμ „Synu mój z ciała mego, ukochany mój, (Thotmesie)|, utrwaliłem dla ciebie tw godno ć króla jako Horusa, który zasiada na pode cieέ Powsta wi c, (aby ) zwi zał τbydwa Kraje, b d c yj cym na wiekiĄ Wychowałem ci , (aby ) był pot nyέ Wychowałem ci , (aby ) był uzdolnionyέ Wychowałem ci na Pana Pot nej Koronyέ τto rogi jej (s ) na głowie twej, fałdy jej (s ) na czole twym (i) zwi zane (s ) pióra jej z włosami twymiέ Umie ciłem [strach (przed) tob ] w ziemiach pokonanych wrogów, (a) l k (przed) tob w brzuchach niewiedz cychέ (Jak) imi moje jest pierwsze (w ród) bogów, (tak) imi twoje jest pierwsze (w ród) yj cych, co czynisz, [b d c obdarzonym yciem], niczym RaĄ”4. Z kolei towarzysz cy Źedudonowi bóg Iun-mutef dodajeμ „Syn twój, ukochany twój, (εen-cheper-Ra)| – oby spocz ł (on) na tronie twoim (i) odziedziczył tron twój, (i) wykonywał (władz ) króla ύórnego i Źolnego źgiptu w ziemi tej (i nikt) nie powtórzy (dzieła) jego na wiekiέ τby umie cił pot g jego (i) stworzył szacunek (dla) niego w sercach ‫ﻠ‬uczników (i) Koczowników5 w nagrod (za) ten monumentμ pi kny, trwały (i) doskonały, który uczynił (on) dla ciebieĄ”6. σa uwag zasługuje równie fakt, e o ile wizerunki Hatszepsut wyst ά powały na monumentach wzniesionych w czasie panowania Thotmesa II 7, o tyle σa temat podbojów Senusereta III w σubii zobέ Źelia ńλκίμ 24- 107; Tallet 2005: 3175. 2 Warto jednak zaznaczyć, e Senuseret III czczony był tak e w innych miejscach na terenie σubii, czego przykładem mo e być kaplica po wi cona jego kultowi znajduj ca si na terenie Uronarti (Van Siclen III ńλκ2), gdzie Senuseret III wystawił bli niacz w stosunku do monumentu z Semny stel graniczn ν τbsomer ńλκλμ ńκ3, figέ 2ηέ Wi cej informacji na temat kultu Senusereta III w σubii znale ć mo na w el-Enany 2004: 207213 ; 2014a: 7-10; 2014b: 228-231. 3 σa temat tego bóstwa zobέ τtto ńλιημ kolέ ńίί3-1004; Wilkinson 2003: 105. 4 Tłumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Caminos ńλλκμ plέ 3λ-40 (=Sethe, Helck 1906-1958: 200,7-201,4). 5 ‫ﻠ‬ucznicy (jwntj.w) i Koczownicy (mntj.w) to okre lenia odpowiednio σubijczyków i Beduinówέ 6 Tłumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Caminos ńλλκμ plέ 4ί (οSethe, Helck 1906-1958: 199,14-200,3). 7 Przykładem tego mo e być kaplica na bark z wapienia z Tura w Karnaku, gdzie Hatszepsut towarzyszy swemu m owi, Thotmesowi IIν ύabolde 2ίίλμ λλ-128 oraz pl. XXXV-Xδaέ Hatszepsut nie pojawia si natomiast w ród zachowanych fragmentów dekoracji dziedzi ca wi tecznego przed IV pylonem w Karnaku; Gabolde 1993: 1-100; 2003: 435-44ηέ Hipoteza δarché 2ίίιμ 4λ3-4λ4, zgodnie z któr dziedziniec 1 85 w wi tyni w Semnie jest ona niemal całkowicie nieobecnaέ Wyj tek stanowi scena umieszczona tu przy scenie wielkiej koronacji, w której Hatszepsut przedstawiana jest ubóstwionemu królowi Senuseretowi III jako jego córka i dziedziczka1έ Scena ta była jednak wielokrotnie modyfikowana w pó niejszych czasach i to zarówno przez sam Hatszepsut, jak i przez Thotmesa IIIέ σie da si wi c ustalić z cał pewno ci pierwotnego wygl du sceny, ani, co gorsza, dokładnego czasu jej powstania2έ Chocia bowiem decyzja o odnowieniu wi tyni w Semnie zapadła ju w drugim roku panowania Thotmesa III, to jednak jej odbudowa i dekoracja musiały trwać dłu szy czasέ Pozwala to przypuszczać, e omawiana tu scena powstała nieco pó niej, w czasie, gdy najwyra niej zmieniła si sytuacja w źgipcie, o czym b dzie jeszcze mowa ni ejέ Wszystko wskazuje na to, e Hatszepsut dbała tak e o dobre przygotowanie młodego króla do samodzielnego rz dzenia w przyszło ciέ Inskrypcja biograficzna wykuta na cianach grobowca Rech-mi-Ra3 (TT 100) w Tebach Zachodnich mówi o Thotmesie IIIμ „Albowiem Jego εajestat zna to, co istnieje, (i) nie istnieje nic, czego by nie znał, jest on (bowiem) Thotem w ka dej sprawie (i) nie (istnieje takie) zapisane słowo, którego nie potrafiłby poj ć […] w nim, niczym zamysły εajestatu Seszatέ Przemienia on znak w wykonanie go, niczym bóg, który rozkazuje (i) wykonuje to (jednocze nie)έ”4έ Słowa te, b d ce wiadectwem królewskiej pi mienno ci5, dobitnie pokazuj , e Hatszepsut od samego pocz tku starała si zapewnić młodemu władcy nale yte wykształcenie, niezb dne w rz dzeniu pa stwem6. Ale to nie wszystkoέ Za spraw Hatszepsut młody król po lubił trzy syryjskie ksi niczki o imionach εanheta, εanuai i εaruti, których grobowiec odkryto w roku 1916 w Wadi Gabanat el-Qurud7έ W ten sposób sprawuj ca władz w imieniu małoletniego króla regentka najwyra niej zawarła b d odnowiła sojusz z władcami Syro-Palestyny, zabezpieczaj c tym samym pozycj źgiptu na arenie mi dzynarodowej. σajlepszym dowodem na to, e Hatszepsut, przynajmniej pocz tkowo, nie my lała wcale o obj ciu najwy szej władzy w źgipcie, jest jej grobowiec odkryty przez Howarda Cartera w Wadi Sikkat Taqa ez-Zeid8, który, zarówno przez sw lokalizacj , jak i przez sw architektur i wyposa enie, jest typowym wi teczny miałby zostać w cało ci wybudowany przez Hatszepsut ju po mierci Thotmesa II nie wydaje si przekonuj ca, porέ ύabolde 2ίń2μ 4θ2-465. 1 Sethe 1898: 24-81; Caminos 1998: 79-84 oraz pl. 42-43έ Imi Hatszepsut pojawia si równie w inskrypcji dedykacyjnej dodanej do sceny wielkiej koronacjiν Caminos ńλλκμ pl. 38. 2 Por. Laboury 2014: 56-θί, który uwa a, e wizerunki Hatszepsut w wi tyni w Semnie powstały w wyniku modyfikacji pierwotnej dekoracjiέ 3 σa temat tego urz dnika zobέ Schott ńλκ4μ ńκί-182. 4 Tłumaczenie na podstawie tekstu egipskiego w Sethe, Helck ńλίθ-1958: 1074,2-9. 5 Taterka 2013: 72. 6 Redford 1986: kol. 544. 7 Winlock 1948; Lilyquist 2003. 8 Carter 1916: 179-182; 1917: 107-118. 86 grobowcem, jakie w czasach wczesnej XVIII dynastii przygotowywano dla kobiet z rodziny królewskiejέ σie da si w nim natomiast dostrzec adnych ladów przywłaszczania sobie przez Hatszepsut prerogatyw królewskichέ Pokazuje to, e w pocz tkach panowania Thotmesa III Hatszepsut planowała odej ć do zawiatów nie jako król, ale jako królewska mał onkaέ Sytuacja zmieniła si najwyra niej około pi tego roku panowania Thotmesa III1, kiedy to Hatszepsut zaczyna nie tylko coraz cz ciej pojawiać si w oficjalnych przedstawieniach, ale, co wi cej, jej wizerunki zaczynaj stopniowo dominować nad wizerunkami Thotmesa IIIέ Ponadto, Hatszepsut coraz cz ciej zaczyna si pojawiać w scenach składania ofiar bóstwu, które były zastrze one dla królówέ σajlepszym tego przykładem jest fragmentarycznie zachowana budowla z Karnaku odrestaurowana dzi ki badaniom δuca ύabolde’a2. W budowli tej Hatszepsut nie tylko wyra nie dominuje nad Thotmesem III, ale co wi cej, w kilku przypadkach imiona i wizerunki młodego króla zostały zast pione imionami i wizerunkami jego ojca, Thotmesa II, oraz samej Hatszepsut3έ Jak słusznie podkre la δuc ύabolde zjawiska tego nie mo na jednak interpretować jako wyrazu niech ci czy wr cz nienawi ci do Thotmesa III, ani te jako próby marginalizowania młodego władcy4έ ύdyby celem Hatszepsut rzeczywi cie było osłabienie pozycji Thotmesa III, by dzi ki temu przej ć władz nad krajem, to naleałoby si spodziewać, e wszystkie jego wizerunki w omawianej budowli zostan zmodyfikowane (nie bez znaczenia jest równie fakt, e Hatszepsut miała wiele okazji, by fizycznie wyeliminować młodego Thotmesa III 5). Tymczasem Thotmes III jest obecny w programie dekoracyjnym budowliέ Co wi cej, poniewa nie znamy cało ci dekoracji monumentu, nie sposób ustalić rzeczywistej proporcji mi dzy wizerunkami Thotmesa III a przedstawieniami Hatszepsut i Thotmesa IIέ σajwyra niej, z nie do ko ca jasnych dla nas powodów, w trakcie budowy doszło do sytuacji, która wymusiła na Hatszepsut zmian ideologicznej koncepcji budowli, a tym samym, na poziomie ideologicznym, wzajemnych W pi tym roku panowania Thotmes III wyst puje jeszcze samodzielnie, bez towarzystwa Hatszepsut, na dwóch stelach odnalezionych na Synajuμ stele nr ńιη-176; Gardiner, Peet 1917: pl. LVI-δVIIν Černý ńληημ 150-151. 2 Gabolde 2009: 5-99 oraz pl. I-XXXIVaέ Jednak e zaproponowana przez ύabolde’a identyfikacja budowli z Neczeri-menu wydaje si w tpliwaέ Porέ uwagi Wallet-Lebrun 1994: 235-236 i Laskowskiego 2005: 186-ńκλ, które pozostaj w mocy, pomimo faktu, i zostały sformułowane jeszcze przed ostateczn publikacj monumentuέ 3 Gabolde 2009: 10-13. 4 Gabolde 2009: 172-173. Przeciwnego zdania jest Laboury 1998: 557-562. 5 Porέ przypadek cesarzowej bizantyjskiej Ireny, która, pragn c przej ć władz , rozkazała swoim sługom o lepić swego syna i współrz dc Konstantyna VI w sposób tak brutalny, e zmarł on w wyniku doznanych obra e (Turtledove ńλκ2μ ńη4-155 = AM 6289; Garland 2002: 85-κι) oraz przypadek Źymitra, syna cara Iwana ύro nego, którego po mierci ojca zamordowano, po czym rozpuszczono pogłosk , zgodnie z któr carewicz przypadkowo sam zadał sobie mierć, bawi c si no em w kołysce (Vernadsky 1969: 113-114). 1 87 relacji mi dzy młodym królem, regentk i nie yj cym Thotmesem II, którego w dekoracji całej budowli przedstawiono tak, jakby wci yłέ Przyczyny, z których Hatszepsut zdecydowała si ostatecznie na koronacj i obj cie współrz dów z Thotmesem III, pozostaj dla nas niejasneέ Być mo e Thotmes podupadł na zdrowiu i Hatszepsut obawiała si , e nie prze yje on choroby i umrze w bardzo młodym wieku, podobnie jak wcze niej jego ojciec, Thotmes II1έ Wspólny pochówek trzech syryjskich mał onek Thotmesa III, które najwyra niej zmarły w jednym momencie, równie bardzo młodo, pozwala przypuszczać, e w królewskim haremie wybuchła epidemia2, której ofiar mógł być równie sam władca (choć ostatecznie w jego przypadku mo liwa choroba nie zako czyła si mierci )έ I chocia istniej przesłanki pozwalaj ce przypuszczać, e Hatszepsut od pewnego czasu przygotowywała sw córk σeferu-Ra do obj cia władzy3, to jednak ostatecznie dopuszczenie do rz dów kolejnego dziecka mogło zostać uznane za niewystarczaj ceέ W ten sposób Hatszepsut, kieruj c si raczej odpowiedzialno ci za pa stwo i wypełniaj c podstawowy obowi zek ka dego egipskiego władcy, polegaj cy na strze eniu kosmicznego porz dku Ma‘at4, postanowiła wesprzeć Thotmesa III w zupełnie bezprecedensowy sposób, mianowicie wst puj c na tron, co nast piło w siódmym roku panowania młodego królaέ τd tej pory, a do dwudziestego pierwszego roku panowania Thotmesa III5, źgipt, prawdopodobnie po raz pierwszy w swej historii, miał być rz dzony przez dwóch, panuj cych zgodnie monarchów6. Szczegółowe omówienie okresu koregencji mi dzy Hatszepsut a Thotmesem III wykracza poza ramy niniejszego artykułuέ σale y jednak z cał moc podkre lić, e koronacji Hatszepsut nie nale y traktować jako wyrazu osobistych 1 Gabolde 2009: 147-149 oraz 174-175. Winlock 1948: 6. 3 Jeszcze przed swym wst pieniem na tron Hatszepsut wyniosła sw córk do godno ci Bo ej εał onki (ύabolde 2ίίλμ ńι3-ńιη), nie bez znaczenia jest równie fakt, e Neferu-Ra otrzymała a trzech wychowawców, którzy mieli czuwać nad jej edukacj (Roehrig 1990: 48-ικ), choć wcze niej wychowawców przyznawano jedynie królewskim synomέ Wszystko wskazuje na to, e, pomimo swej koronacji, Hatszepsut nadal przygotowywała σeferu-Ra do obj cia władzy królewskiejν Pawlicki 2ίίιμ ńίλń2ιν Szafra ski 2ίίιμ ń3λ-150; Bolshakov 2014: 248-268. 4 Na temat Ma‘at zob. Assmann 1989; 1995. 5 τstatnia datowana inskrypcja wymieniaj ca imi Hatszepsut pochodzi z 2έ dnia 3έ miesi ca pory peret dwudziestego roku panowania Thotmesa III: Firth, Quibell 1935: κίν σavrátilová 2ίίιμ λί-λ2 oraz plέ ńλ i 42 bέ Jednak e terminus ante quem mierci Hatszepsut wyznacza 2ηέ dzie 3έ miesi ca pory peret dwudziestego pierwszego roku panowania Thotmesa IIIέ Źata ta zapisana została na steli przedstawiaj cej Thotmesa III składaj cego ofiar swemu dziadkowi, Thotmesowi I, oraz swemu ubóstwionemu stryjowi, Uad -mesowi (Lacau 1909-ńληιμ plέ X)έ σieobecno ć Hatszepsut, która w okresie koregencji z pewno ci zostałaby przedstawiona w tego rodzaju scenie, dowodzi, e musiała ona zostać wykonana ju po jej mierciέ 6 σa wyj tkowy charakter koregencji mi dzy Hatszepsut a Thotmesem III (jednak e przy zało eniu, e instytucja koregencji istniała ju wcze niej) uwag zwracaj równie Dorman 2005: 39-68 oraz Sankiewicz 2010: 131-144. 2 88 ambicji władczyni (które, oczywi cie, mogły odgrywać pewn , choć zapewne nie wiod c , rol ), ale wła nie jako wyraz odpowiedzialno ci i troski o Egipt1. Hatszepsut, nawet po swej królewskiej koronacji, nie próbowała osłabić pozycji Thotmesa IIIέ σajlepszym tego dowodem mo e być fakt, e po swym wst pieniu na tron Hatszepsut nie zmieniła obowi zuj cego systemu datowania2, w zwi zku z czym lata liczono nadal według panowania Thotmesa IIIέ W ten sposób, na poziomie ideologicznym, panowanie Hatszepsut nie otwierało wcale nowej epoki w dziejach źgiptu, ale miało ono stanowić integraln cz ć panowania Thotmesa III. Ze wszystkiego, co powiedziano powy ej, wynika, e Hatszepsut, wbrew cz sto wyra anym w literaturze opiniom, nie d yła do obj cia najwy ά szej władzy w źgipcie od samego pocz tku panowania Thotmesa III, czy te nawet od mierci swego ojca Thotmesa Iέ σic nie wskazuje na to, by Hatszepsut uwa ała, e lepiej nadaje si do sprawowania władzy ni jej mał onek czy bratanek, a zarazem pasierb3έ Wr cz przeciwnie, Hatszepsut od samego pocz tku wypełniała swe obowi zki Wielkiej εał onki Królewskiej i Bo ej εał onki, wspieraj c najpierw swego m a Thotmesa II, a po jego mierci, obejmuj c władz w imieniu jego syna, Thotmesa IIIέ Zachowane ródła pokazuj , e od samego pocz tku panowania młodego władcy Hatszepsut podj ła szereg działa , które miały umocnić jego pozycj na tronie, z których najwa niejsze to poł czenie jego królewskiej koronacji z obchodami wi ta Pierwszego εiesi ca Pory Szemu oraz odbudowa wi tyni w Semnieέ τstatecznym celem wszystkich tych działa było zapewnienie źgiptowi spokojnych i stabilnych rz dów, dzi ki czemu porz dek Ma‘at, naruszony przez niespodziewan mierć Thotmesa II, miał zostać na nowo przywrócony i utrwalonyέ Roth 2005: 12-ń3 słusznie podkre la, e sprawowanie władzy królewskiej w Egipcie nie wi zało si jedynie z przyjemno ciami i zaszczytami, ale było niezwykle ci kim i odpowiedzialnym zadaniem. 2 Murnane 1977: 34. 3 Tak s dzi na przykład Źesroches-Noblecourt 2007: 129-130. 1 89 BIBLIOGRAFIA ASSMANN J., 1989, Maât, l’Égypte pharaonique et l’idée de justice sociale, Paris. ASSMANN J, 1995, Ma’at. żerechtigkeit und Unsterblichkeit im Alten Ägypten, εünchen, wydέ IIέ BARTA W., 1980, Thronbesteigung und Krönungsfeier als unterschiedliche Zeugnisse königlicher Herrschaftsübernahme, SAK 8: 33-53. VON BECKERATH J., 1990, Nochmals zur Regierung des Tuthmosis II., SAK 17: 65-74. VON BECKERATH J., 1994, Chronologie des ägyptischen Neuen Reiches, Hildesheim (= HÄB 39). BEDIER SH., 1994, źin Stiffungsdekret Thutmosis’ III, aus Buto, [wμ] M. MINAS, J. ZEIDLER (red.), Aspekte spätägyptischer Kultur: Żestschrift für Erich Winter zum 65. Geburtstag, Mainz (= Aegyptiaca Treverensia 7): 35-50. BIETAK εέ, 2ίń2, δa belle fête de la vallée μ δ’Asasif revisité , [w:] CH. ZIVIECOCHE, I. GUERMEUR (red.), «Parcourir l’éternité». Hommages à Jean Yoyotte I, Turnhout: 135-164. BOLSHAKOV V. A., 2014, The King’s Źaughter σeferuraμ źventual Heiress of Hathsepsut?, CdE 89/178: 248-268. CAMINOS R. A., 1998, Semna-Kumma I: The Temple of Semna, London (= ASE 37). CARLOTTI J.-F., 2003, źssai de datation de l’agrandissement à cinq barres de portage du pavois de la barque processionnelle d’Amon-Rê, Karnak 11: 235254. CARLOTTI J.-F., L. GABOLDE, 2003, σouvelles données sur la Ouadjyt, Karnak 11: 255-338. CARLOTTI J.-F., GABOLDE L., 2005, Deux notes sur la Ouadjyt de Karnak, Memnonia 16: 175-187. CARTER H., 1916, A Tomb Prepared for Queen Hatshepsuit Discovered by the Earl of Carnarvon (October 1916), ASAE 16: 179-182. CARTER H., 1917, A Tomb Prepared for Queen Hatshespsuit and Other Recent Discoveries at Thebes, JEA 4: 107-118. CHAPPAZ J.-L., 1993, Un cas particulier de corégenceμ Hatshepsout et Thoutmosis III, [w:] CH. CANNUYER, J-M. KRUCHTEN (red.), Individu, société et spiritualité dans l’Égypte pharaonique et copte. Mélanges égyptologiques offerts au Professeur Aristide Théodoridès, Bruxelles : 87110. ČźRσÝ J., 1955, The Inscriptions of Sinai II from Manuscripts of Alan H. Gardiner and T. Eric Peet, London. DARNELL J. C., 2010, Opet Festival, [w:] J. DIELEMAN, W. WENDRICH (red.), UCLA Encyclopedia of Egyptology, Los Angeles 2010, p. 1-ńη (dost pne online: http://digital2.library.ucla.edu/viewItem.do?ark=21198/zz0025n765 ; odwiedzono 16 II 2015): 1-15. 90 DELIA R. D., 1980, A Study of the Reign of Senwosret III, rozprawa doktorska, Columbia University. DELVAUX L., 1988, δa statue δouvre A ń34 du premier prophète d’Amon Hapouseneb, SAK 15: 53-68. DESROCHES-NOBLECOURT CH., 2007, Hatszepsut. Tajemnicza królowa Egiptu, tłumέ J. Karkowski, Warszawa. DτδI SKA M., 2007, Temples at Deir el-Bahari in the New Kingdom, [w:] B. HARING, A. KLUG (red.), 6. Ägyptologische Tempeltagung. Żunktion und żebrauch altägyptischer Tempelräume, Leiden 4.-7. September 2002, Wiesbaden: 67-82. DORMAN P. F., 1988, The Monuments of Senenmut: Problems in Historical Methodology, London-New York. DORMAN P. F., 1991, The Tombs of Senenmut: The Architecture and Decoration of Tombs 71 and 353, New York. DORMAN P. F., 2005, The Early Reign of Thutmose III: An Unorthodox Mantle of Coregency, [w:] E. H. CLINE, D. τ’CONNOR (red.), Thutmose III: A New Biography, Ann Arbor: 39-68. DZIOBEK E., 1992, Das Grab des Ineni: Theben Nr. 81, Mainz am Rhein (= AV 48). EICHLER S. S., 2000, Die Verwaltung des „Hauses des Amun” in der 18. Dynastie, Hamburg (= BSAK 7). EL-ENANY KH., 2ίί4, δe «dieu» nubien Sésostis III, BIFAO 104: 207-213. EL-ENANY KH., 2014a, Des pharaons inoubliables μ Regard sur la postérité des souverains illustres du Moyen Empire, Égypte, Afrique & Orient 74: 3-12. EL-ENANY KH., 2014b, δa divinisation posthume de Sésostris III en σubie, [wμ] F. MORFOISSE G. ANDREU-LAστË (red.), Sésostris III: Pharaon de légende, Lille-Paris: 228-231. EPIGRAPHIC SURVEY, 1994, The Festival Procession of Opet in the Colonnade Hall with Translations of Texts, Commentary, and Glossary, Chicago (= OIP 112). FAIRMAN H. W., 1958, The Kingship Rituals of Egypt, [w:] S. HOOKE (red.), Myth, Ritual and Kingship. Essays on the Theory and Practice of Kingship in the Ancient Near East and in Israel, Oxford: 74-104. FIRTH C. M. , J. E. QUIBELL, 1935, The Step Pyramid I, Le Caire. FOUCART G., 1924, Études thébainesέ δa Belle όête de la Vallée, BIFAO 24: 1209. GABOLDE L., 1987, δa chronologie du règne de Thoutmosis II, ses conséquences sur la datation des momies royales et leurs répércusions sur l’histoire du développement de la Vallée des Rois, SAK 14: 61-81. GABOLDE L., 1993, δa « cour de fêtes » de Thoutmosis II à Karnak, Karnak 9: 1100 GABOLDE L., 2009, Monuments décorés en bas relief aux noms de Thoutmosis II et Hatchepsout à Karnak, Le Caire, wyd. II (= MIFAO 123). GABOLDE L., 2012, Le parvis et la porte du IVe pylône à Karnakμ Considérations sur une chapelle et des obélisques, [wμ] CH. ZIVIE-COCHE, I. GUERMEUR 91 (red.), «Parcourir l’éternité». Hommages à Jean Yoyotte I, Turnhout : 459481. GARDINER A. H., 1953, The Coronation of King Haremhab, JEA 39: 13-31. GARDINER A. H., T. E. PEET, 1917, The Inscriptions of Sinai I, London. GARLAND L., 2002, Byzantine Empresses. Women and Power in Byzantium, AD 527-1204, London-New York, wyd. II. GRAEFE E., 1986, Talfest, [w:] W. HELCK I IN. (RED.), Lexikon der Ägyptologie VI, Wiesbaden, kol. 187-189. GRIMAL N., 2004, Dzieje staro ytnego Egiptu, tłumέ Aέ ‫ﻠ‬ukaszewicz, Warszawa. GRIMM A., 1994, Zur kalendarischen Fizierung des jhhj-(Freuden-)Festes nach dem όestkalender des Königs Amenophis Iέ aus Karnak, GM 143: 73-76. HABACHI L., 1980, Königssohn von Kusch, [wμ] W. HELCK I IN. (red.), Lexikon der Ägyptologie III, Wiesbaden, kol. 630-640. HAYES W. C., 1959, The Scepter of Egypt. A Background for the Study of the Egyptian Antiquities in The Metropolitan Museum of Art II: The Hyksos Period and the New Kingdom (1675-1080 B.C.), New York. HELCK W., 1958, Zur Verwaltung des Mittleren und Neuen Reichs, Leiden-Köln (= PÄ 3). HELCK W., 1977, Hapuseneb [@pw-snb], [w:] W. HELCK I IN. (red.), Lexikon der Ägyptologie II, Wiesbaden: kol. 955-956. KARLSHAUSEN CHR., 1995, δ’évolution de la barque processionelle d’Amon à la 18e dynastie, RdE 46: 119-137. KARLSHAUSEN CH., 2009, L’iconographie de la barque processionnelle divine en Égypte au Nouvel Empire, Leuven-Paris-Walpole (= OLA 182): 35-47. LABOURY D., 1998, La statuaire de Thoutmosis III. Essai d’interprétation d’un portrait royal dans son context historique, δiège (ο Aegyptiaca Leodiensia 5). LABOURY D., 2014, How and Why Did Hatshepsut Invent the Image of Her Royal Power?, [w:] J. M. GAδÁσ I Iσ. (red.), Creativity and Innovation in the Reign of Hatshepsut. Papers from the Theban Workshop 2010, Chicago (= SAOC 69): 49-91. LACAU P., 1909-1957, Stèles du Nouvel Empire, Le Caire (= CGC 3400134189). LALOUETTE C., 1986, Thèbes ou la naissance d’un Empire, Paris. LARCHE F., 2007, Nouvelles observations sur les monuments du Moyen et du σouvel źmpire dans la zone centrale du temple d’Amon, Karnak 12: 407592. LASKOWSKI P., 2005, Monumental Architecture and the Royal Building Program of Thutmose III, [w:] E. H. CLINE, D. τ’CONNOR (red.), Thutmose III. A New Biography, Ann Arbor: 183-237. LILYQUIST CH., 2003, The Tomb of Three Foreign Wives of Tuthmosis III, New York. DER MANUELIAN P., 1987, Studies in the Reign of Amenophis II, Hildesheim (= HÄB 26): 19-40. 92 DER MANUELIAN P., 2006, The End of the Reign and the Accession of Amenhotep II, [w:] E. H. CLINE, D. τ’CONNOR (red.), Thutmose III. A New Biography, Ann Arbor: 413-429. MATHIEU B., 2000, δ’énigmatique Hatchepsout, Égypte, Afrique & Orient 17: 312. MEYER CH., 1982, Senenemut. Eine prosopographische Untersuchung, Hamburg. MURNANE W. J., 1977, Ancient Egyptian Coregencies, Chicago (= SAOC 40). MURNANE W. J., 1982, Murnane, Opetfest, [w:] W. HELCK I IN. (red.), Lexikon der Ägyptologie IV, kol. 574-579. NAVRÁTIδτVÁ H., 2007, The Visitors’ żraffiti of Dynasties XVIII and XIX and Northern Saqqara, Prague. OBSOMER C., 1989, Les campagnes de Sésostris dans Hérodote. Essai d’interprétation du texte grec à la lumière des réalités égyptiennes, Bruxelles (= CEA 1). OBSOMER C., 1995, Sésostris Ier. Étude chronologique et historique du règne, Bruxelles (= CEA 5). OTTO E., 1975, Dedun, [w:] W. HELCK I IN. (red.), Lexikon der Ägyptologie I, Wiesbaden, kol. 1003-1004. PARKER R. A., 1950, The Calendars of Ancient Egypt, Chicago (= SAOC 26). PARKER R. A., 1969, Once Again the Coregency of Thutmose III and Amenhotep II, [w:] G. E. KADISH (red.), Studies in Honor of John A. Wilson, Chicago (= SAOC 35): 75-82. PAWLICKI F., 2007, Princess Neferure in the Temple of Queen Hatshepsut at Deir el-Bahari. Failed Heiress to the Pharaoh’s Throneς, ET 21: 109-127. PEDEN A., 2001, The Graffiti of Pharaonic Egypt: Scope and Roles of Informal Writings (c.3100-332 BC), Leiden-Boston-Köln (ο PÄ 17). POSTEL L., 2004, Protocole des souverains égyptiens et dogme monarchique au début du Moyen Empire, Turnhout (= MRE 10). RATIE S., 1979, La reine Hatchepsout. Sources et problèmes, Montpellier. REDFORD D. B., 1965, The Coregency of Thutmose III and Amenhotep II, JEA 51: 107-122. REDFORD D. B., 1986, Thutmosis III, [w:] W. HELCK I IN. (red.), Lexikon der Ägyptologie VI, Wiesbaden: kol. 540-548. REDFORD D. B., 2003, The Wars in Syria and Palestine of Thutmose III, LeidenBoston (= CHANE 16). REEVES N., 2001, Akhenaten: Egypt’s Żalse Prophet, London. ROEHRIG C. H., 1990, The Eighteenth Dynasty titles of royal nurse (mnat nswt), royal tutor (mna nswt), and foster brother/sister of the Lord of the Two Lands (sn/snt mna n nb tAwy), rozprawa doktorska, University of California, Berkeley. ROTH A. M., 2005, εodels of Authorityμ Hatshepsut’s Predecessors in Power, [w:] C. H. ROEHRIG I IN. (red.), Hatshepsut: From Queen to Pharaoh, New Haven-London: 9-14. 93 RUMMEL U., 2010, Iunmutef. Konzeption und Wirkungsbereich eines altägyptischen Gottes, Berlin-New York (= SDAIK 33). SANKIEWICZ M., 2010, The ‘co-regency’ of Hatshepsut and Thutmose III in the light of iconography in the temple of Hatshepsut at Deir el-Bahari, [w:] M. HORN I IN. (red.), Current Research in Egyptology. Proceedings of the Eleventh Annual Symposium Leiden University 2010, Oxford-Oakville: 131-144. SHIRLEY JJ, 2014, The Power of the Elite μ The τfficials of Hatshepsut’s Regency and Coregency, [w:] J. M. GAδÁσ I Iσ. (red.), Creativity and Innovation in the Reign of Hatshepsut. Papers from the Theban Workshop 2010, Chicago (= SAOC 69): 173-245. SCHδÖύδ H. A., 2009, Staro ytny Egipt. Historia i kultura od czasów najdawniejszych do Kleopatry, tłumέ Aέ ύadzała, Warszawaέ SCHOTT S., 1950, Altägyptische Żestdaten, Mainz-Wiesbaden. SCHOTT S., 1953, Das schöne Żest vom Wüstentale. Żestbräuche einer Totenstadt, Wiesbaden. SCHOTT S., 1955, Zum Krönungstag der Königin Hatschepsût, NAWG 1. PhHK: 195-219. SCHOTT S., 1984, Rechmire, [W:] W. HELCK I IN. (red.), Lexikon der Ägyptologie V, Wiesbaden: 180-182. SETHE K., 1898, Altes und Neues zur Geschichte der Thronsreitigkeit unter den Nachfolgern Thutmosis’ Iέ, ZÄS 36: 24-81. SETHE K., HELCK W., 1906-1958, Urkunden des ägyptischen Altertums, Vierten Band: Urkunden der 18. Dynastie, Leipzig-Berlin. SEYFRIED K.-J., 2013, Bemerkungen und Quellen zum HAb nfr n jnt, dem „Schönen Fest des Tales“ in Theben, ύöttingen (ο GM Beihefte 13). SULLIVAN E. A., 2012, Visualising the size and movement of the portable festival barks at Karnak temple, BMSAES 19: 1-37. SZAόRA SKI Z., 2007, King (?) Neferure, Daughter of Kings Tuthmosis II and Hatshepsut, ET 21: 139-150. TALLET P., 2005, Sésostris III et la fin de la XIIe dynastie, Paris. TATERKA F., 2013, Problem pi mienno ci władców staro ytnego źgiptu, [w:] P. Chudzik I IN. (red.), Med at – Studia Egiptologiczne 1: 68-85. TEFNIN R., 1973, δ’an ι de Thoutmosis III et Hatchepsout, CdE 48/96: 232-242. TURTLEDOVE H., 1982, The Chronicle of Theophanes. An English Translation of Anni Mundi 6095-6305 (A.D. 602-813), Philadelphia. VAN SICLEN III CH. C., 1982, The Chapel of Sesostris III at Uronarti, San Antonio. VANDERSLEYEN C., 1995, L’Égypte et la Vallée du Nil II: De la fin de l’Ancien Empire à la fin du Nouvel Empire, Paris. VERNADSKY G., 1969, A History of Russia V, New Haven, wyd. VI. WALLET-LEBRUN CH., 1984, σotes sur le temple d’Amon-Rê à Karnak II : Les wADyt thoutmosides entre les IVe et Ve pylônes, BIFAO 84: 317-333. WALLET-LEBRUN CH., 1994, Contribution à l’étude de l’histoire de la construction à Karnakέ δa substitution du grès au calcaire comme matériau 94 de construction dans le temple d’Amon-Rê, [wμ] M. DEWACHTER, A. FOUCHARD (red.), L’égyptologie et les Champollion, Grenoble: 221- 256. WIEBACH S., 1986, Die Begegnung von Lebenden und Verstorbenen im Rahmen des thebanischen Talfestes, SAK 13: 263-291. WIERCINSKA J., 1992, δes dimensions de la barque d’Amon suivant les données du Temple de Thoutmosis III à Źeir el-Bahari, ET 16: 263-269. WIźRCI SKA J., 2010, The change of dimensions of the bark of Amon in the light of recent studies on the temple of Tuthmosis III at Deir el-Bahari, [w:] M. DτδI SKA, H. BEINLICH (red.), 8. Ägyptologische Tempeltagung. Interconnections between Temples, Warschau 22.-25. September 2008, Wiesbaden: 221-231. WILKINSON R. H., 2003, The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt, London-New York. WINLOCK H. E., 1948, The Treasure of Three Egyptian Princesses, New York. WOLF W., 1931, Das Schöne Żest von Opet. Die Żestzugsdarstellung im żrossen Säulengange des Tempels von Luksor, Leipzig. YOYOTTE J., 1968, δa date supposée du couronnement d’Hatchepsout, Kêmi 18: 85-91. 95 96 CZY EżIPCJANIN MÓżŁ UNIKN Ć SWEżO PRZEZNACZENIA LUB CZY MÓżŁ … JE OSZUKAĆ? Agata Bebel Uniwersytet Warszawski agata.bebel@gmail.com Could Egyptians Avoid Their Destiny or Could They… Deceive It? The aim of this paper is to show the role of destiny in Egyptian beliefs in the New Kingdom. On the basis of Egyptian sources the article presents how the Egyptians understood this term, how important it was and how they worshiped deities associated with human fate. W kulturze europejskiej „przeznaczenie” rozumiane jest jako z góry ustalony bieg wydarze , przed którym nie ma ucieczkiέ Wszystkie działania podejmowane przez jednostk w celu zapobie enia nadchodz cym wypadkom jedynie przybli aj nieuchronn przyszło ć i w konsekwencji staj si przyczyn ostatecznej pora kiέ W mitologii greckiej personifikacj konieczno ci i nieuchronnego przeznaczenia była Ananke1. Rzymskie Fatum wyra ało podobn ide – była to personifikacja złego, nieodwołalnego losu, woli bogów2. Egipskie odzwierciedlenie tych idei znajdujemy w SAj, które było nie tylko słowem wyra aj cym abstrakcyjne poj cie, ale tak e jego personifikacj έ Egipcjanie wierzyli, i los przepowiedziany zostaje człowiekowi tu po narodzinach. Swych bogów nazywali „Panami SAj” i uwa ali, e to w ich r kach spoczywa ludzka przyszło ćέ Jednak wiele ródeł pochodz cych z źgiptu, głównie z okresu σowego Pa stwa, pokazuje nam, e przeci tny źgipcjanin, cz sto próά bował zmienić swoj przyszło ć lub za pomoc praktyk magicznych oszukać bieg wydarze . Czy mo emy wi c mówić, i źgipcjanie wierzyli w przeznaczenie? τpowiadanie „Ksi Zakl ty”, znajduj ce si na papirusie Harris ηίί (BM ńίίθί) od lat budziło zainteresowanie badaczyέ Powodem tego było nieznane zako czenie tekstuμ jego ostatnie partie uległy zniszczeniu podczas wybuchu budynku, w którym papirus był przechowywanyέ Przed wypadkiem miała powstać kopia utworów, jednak i ona zagin ła3έ σa papirusie zachowało si tak e opowiadanie „Zdobycie Joppe”, pie ni miłosne oraz „Pie Harfiarza” 4. 1 Grimal 2008: 29. Schmidt 1996: 102. 3 Maspero 1915: 185. 4 Andrzejewski 1958: 132. 2 97 Sam manuskrypt datowany jest na panowanie Sethiego I b d Ramzesa II1, uwaa si jednak, i utwór został skomponowany za panowania XVIII dynastii2. Polski tytuł nadany opowiadaniu nie oddaje w pełni jego tre ciμ sugeruje on, i na bohatera rzucono zakl cie, w rzeczywisto ci jednak ksi ciu przepowiedziano los, co lepiej zostało wyra one w tytułach angielskim i francuskim („Doomed Prince” oraz „Le Conte du Prince Prédestiné”)έ „Ksi Zakl ty”3 to historia pary królewskiej, która nie posiadała potomkaέ Bogowie urzeczeni modlitwami mał onków postanowili ofiarować im syna. Jednak zaraz po jego narodzinach przybyły boginie Hathor, które przepowiedziały, e dziecko „umrze z powodu krokodyla, w a lub psa”4. Zrozpaczeni rodzice zamkn li syna w wie y, by uchronić go przed niebezpiecze stwemέ Pewnego dnia chłopiec dostrzegł psa pod aj cego za swym panem i poprosił rodziców o szczeniaka. Rodzice spełnili jego pro b i od tej pory ksi i pies stali si nierozł czniέ ύdy młodzieniec dorósł, zrozumiał, e przebywanie w wie y nie uchroni go od przepowiedni i postanowił odej ć z dworu rodzicówέ W lad za nim wyruszył krokodylέ Ksi wraz z psem udał si do Azji, gdzie, dzi ki wygranej w konkursie skoków, zdobył r k pi knej ksi niczkiέ εłodzieniec jednak nie wyjawił nikomu swego pochodzenia i podał si za syna egipskiego wo nicy rydwanu, który ucieka przed zł macoch έ Po lubie m czyzna zdradził mał once tajemnicz przepowiedni ci c nad jego losemέ Zaniepokojona ksi niczka poradziła ukochanemu, aby natychmiast pozbył si psa, ksi ά jednak stanowczo si temu sprzeciwił, gdy pies towarzyszył mu od dziecka i był jego wiernym przyjacielemέ Zapobiegliwa ksi niczka postanowiła jednak czuwać nad bezpiecze stwem swego m a i rozstawiła w sypialni pułapki – miseczki wypełnione alkoholemέ W nocy ze swej nory wypełzł w , aby ugry ć młodzie ca, lecz upił si , a wtedy ksi niczka por bała go na kawałki i zbudziła swego m a mówi c „bóg zesłał jedno z twoich SAj w twe r ceέ τn uchroni ci tak e przed pozostałymi”5. Po kilku dniach, podczas spaceru, pies przemówił do ksi cia: „Jestem twoim SAj”6έ Przera ony młodzieniec zacz ł uciekać i wpadł do jeziora, wprost na krokodyla, który pod ał za nim z źgiptuέ Krokodyl zaproponował jednak młodzie cowi pewien układμ je li ksi pomo e mu pokonać demona, z którym walczy bez ustanku od trzech miesi cy, b dzie mógł odej ć wolnoέ σiestety papirus urywa si w momencie, gdy nadchodzi demon i ma doj ć do rozstrzygaj cego starciaέ Zako czenie papirusu od lat jest przedmiotem sporu w ród badaczy – czy ksi unikn ł swego losuς Czy bóg mógł zmienić raz ustalony bieg rzeczy? Czy znajdujemy w kulturze egipskiej jakiekolwiek dowody na wiar w przeznaczenie i jak wa ne były to dla źgipcjan wierzeniaς 1 Helck 1987: 218. Brunner-Traut 1982: kol. 1107. 3 Własne tłumaczenie autorki na podstawie ύardiner ńλ32μ ń-9. 4 pHarris 500, 4,3. 5 pHarris 500, 8,5. 6 pHarris 500, 8,11. 2 98 Czasownik SA(j) pojawia si w tekstach egipskich od redniego Pa stwa do Okresu Greckiego1. Oznacza on nie tylko „ustalać”, „predestynować”, lecz tak e „nakazywać”, „ustanawiać prawo” – wszystkie te znaczenia wyra aj jednak t sam ide – człowiek podporz dkowuje si woli boga2. Samo słowo SAj mo e odnosić si zarówno do abstrakcyjnego terminu3, jak i do personifikacji bóstwa4. τkre lać mo e ono tak e jedn z cz ci osobowo ci ludzkiej, która wraz z innymi elementami przypisywana jest człowiekowi przy narodzinach5. Jako słowo wyra aj ce poj cie abstrakcyjne pojawia si od XVIII dynastii w trzech ró nych formachμ SAw, SAj (charakterystyczne dla XIX dynastii) oraz SAjjt (tak e z rodzajnikiem pA)6. Słowo SAj mo e mieć wiele, czasem sprzecznych znacze – mo e oznaczać zarówno czas ycia, jak i zły los wi zany ze mierci ; cz sto było te wykorzystywane przy tworzeniu epitetów bóstw b d króla7. ^Aj zale eć mo e od bogów, łaski króla lub pobo no ci8. Termin ten zyskuje na popularno ci dopiero w okresie amarne skim i od tego czasu na stałe go ci w literaturze i teologiiέ Uwa a si , i sama idea SAj istniała na długo przed tym okresem, jednak wprowadzenie do literatury j zyka mówionego umo liwiło dokładne okre lenie pewnych idei i wcielenie ich do oficjalnej religii9. Tak e gł bokie zmiany religijne, które dokonały si w religii egipskiej po tym okresie sprawiły, i wiara w przeznaczenie stała si tak popularnaέ τdpowiedzi na reformy Achenatona była, pojawiaj ca si w okresie ramessydzkim, tak zwana pobo no ć prywatna – główn cech tego nurtu religijnego była wiara w bliski kontakt mi dzy bogiem a człowiekiem10, której odbicie, w postaci bezpo rednich zwrotów ksi cia do bóstwa, widzimy w tek cie opowiadania. Egipska wiara w SAj nie zanika jednak wraz z okresem σowego Pa stwa – trwa ona a do Okresu Grecko-Rzymskiego. Egipskich personifikacji SAj było kilka. Bóstwa te były pomniejszymi bogami, nie były czczone w głównych wi tyniach, nie po wi cano im hymnów i nie składano im wielkich ofiar. εogły mieć uzupełniaj ce si role lub wr cz przeciwnie – niekiedy kilka bóstw odpowiedzialnych było za t sam dziedzin , zawsze jednak towarzyszyły człowiekowi od samego pocz tku yciaέ σie cisłoci ideologiczne wynikaj z du ej liczby ródeł, a niekiedy odmienny kult jest konsekwencj lokalnych ró nicέ Bardzo ciekawym, choć niepewnym, dowodem na istnienie kultu Szai jest biograficzna stela (CG 34ίίλ) z pocz tku XVIII dy- 1 Erman, Grapow 1971: 402,8. Quaegebeur 1975: 44-45. 3 Erman, Grapow 1971: 403. 4 Erman, Grapow 1971: 404, II, 4. 5 Gruman-Shirun 1984: kol. 524. 6 Erman, Grapow 1971: 403. 7 Leitz 2002: 4-5. 8 Gruman-Shirun 1984: kol. 524. 9 Morenz 1972: 81. 10 Breasted 1912: 349. 2 99 nastii1. Zachowały si na niej dwa tytułyμ „Hm-nTr n SAw” oraz „Hm-nTr snnw n SAw n xAwt”έ Zdania na ich temat s podzieloneμ Wörterbuch2 oraz Kurt Sethe3 podaj , i tytuł ten odnosi si do bóstwa Szaiέ James Henry Breasted4 oraz Siegfried Morenz5 uwa aj , i chodzi tu o tytuł odnosz cy si do podatkówέ Tak e ostatni człon drugiego tytułu jest niejasnyέ σiestety, nie mo na wi c z cał pewno ci przychylić si do pierwszej z interpretacji, gdy za słowem Szai nie pojawia si determinatyw wskazuj cy, i jest to imi bóstwaέ Ponadto nie mamy innych dowodów na istnienie kultu Szai w tak wczesnych okresach6. Bóstwo Szai, którego imi samo w sobie jest odzwierciedleniem abstrakcyjnej idei, któr uosabia, pojawia si w kulturze egipskiej od Nowego Pa ά stwa do Okresu Grecko-Rzymskiego7. τd czasów greckich Szaia uto samiano z Agathodaimonem, odpowiadaj cym za przeznaczenie8. Bóg Szai oprócz postaci antropomorficznej mógł tak e przyjmować postać krokodylogłowego barana (towarzyszył wtedy τzyrysowi)9, demona z głow sokoła, ogonem w a i w chu cie nemes, mógł te być przedstawiany w towarzystwie innych bóstw10 jak Renenet i Mesechenet11. Był on odpowiedzialny za długo ć ycia i sposób mierci12. Mesechenet była bogini cz sto przedstawian jako cegła z głow kobiety (na cegłach źgipcjanki siadały w kucki podczas porodu)έ Jako bogini zwi zana z porodem, w scenach wa enia serca pojawia si jako symbol odrodzenia w za wiatach13. τprócz zapewnienia bezpiecznego przyj cia dziecka na wiat εesechenet w chwili porodu podejmuje tak e decyzje dotycz ce losu niemowl cia1. 1 Sethe 1906: 29-31. Erman, Grapow 1971: 404, 11. 3 Sethe 1914: 16. 4 Breasted 1906: 44-46. 5 Morenz 1960: 18. 6 Quaegebeur 1975: 48. 7 Leitz 2002: 4. 8 Gruman-Shirun 1984: kol. 524- 525. 9 Zwierz to znamy tylko z jednego przedstawienia na sarkofagu z Fitzwilliam Museum w Cambridgeέ Przedstawiona tam postać towarzyszy Renenetέ τbydwa bóstwa opatrzone s podpisem „Pan(i) Podziemi”έ Warto jednak zauwa yć, i postać ta podpisana jest jako Szanai, a nie Szai, imi to znane jest tylko z tego zabytku. Baran ten miałby być inkarnacj Chnuma, który jako bóg-stwórca jest tym samym panem losu. Przy scenach po wi conych Po eraczce, cz sto przedstawiane były Szai i Renenet stoj c przy tronie Ozyrysa, wtedy scenie towarzyszy podpis tA SAjt, co mo e oznaczać macior έ Podobie stwo mi dzy terminem oznaczaj cym wini i terminem oznaczaj cym los było przedmiotem wielu bada έ σale y mieć jednak cały czas na uwadze, i zwierz przedstawione na sarkofagu opatrzone jest imieniem Szanai. Quaegebeur 1992: 481-493. 10 Leitz 2002: 4. 11 σajcz ciej bóstwa te wyst puj razem w Księdze Umarłych w scenie wa enia serca; Budge 1904 (II): 144. 12 Hart 2005: 146. 13 Hart 2005: 92. 2 100 cia1. W przeciwie stwie do Renenet, εesechenet nie wyst puje jako dopełnienie Szaia2. εa wr cz znaczenie do niego przeciwne – Szai zazwyczaj ł czony jest ze mierci , podczas gdy Mesechenet z narodzinami3. Tak e bogini Renenet mogła być obecna przy narodzinach i decydować o długo ci ycia dziecka, była tak e uosobieniem dobrego losu4. Jej zadaniem było dopilnowanie, aby człowieka nie spotkało za ycia nic niezasłu onego lub przypisanego komu innemu5. Aby si przed tym uchronić, Egipcjanie zabezpieczali si specjalnymi amuletami6. Zaraz po narodzinach rodzice wybierali si do wi tyni, gdzie uzyskiwali specjalny dekret, w którym bóg wymienia niebezpiecze stwa, przed którymi b dzie chronił dziecko7 – w ród nich odnajdujemy tak e niesprawiedliwy los i mierć, która przychodzi wcze niej ni było to ustalone8. Rol , wspomnianych ju siedmiu Hathor było przepowiadanie losu w siedem dni od narodzin dziecka9 – czczono je w wi tyni w Źenderze pod postaci siedmiu młodych kobiet10. W wi tyni w εeir, która tak e po wi cona była boginiom Hathor, słu yło siedem starych kobiet, które prawdopodobnie traktowane były jako prorokinie przepowiadaj ce ludziom los11. σajwcze niejszym ródłem wymieniaj cym siedem Hathor jest inskrypcja z czasów ramessydzkich, uwa a si wi c, e wiara w boginie pojawiła si wraz z wiar w SAj12. εo liwe jednak, i bóstwa powstały wcze niej lecz nie zostały konkretnie nazwane.13. Wydaje si , i bóstwa maj ce przepowiadać sposób mierci zostały poł czone wła nie z Hathor, gdy jest ona zwi zana zarówno z losem ludzkim za ycia, sposobem mierci oraz losem w za wiatachέ Inskrypcja z Źendery jednoznacznie nazywa Hathor „Pani SAj i rnnt”, „Pani ύórnego i Źolnego źgiptu” oraz mówi, i ycie i mierć zale od niej gdy jest ona „Pani pogrzebu”14. W opowiadaniu o „Źwóch Braciach” zapisanym na papirusie d’τrbiney (BM 10183)15, który datowany jest na czasy panowania Sethiego II (ok. 1200 r. Papirus Westcara wskazuje, i bogini ta była obecna przy narodzinach trzech pierwszych władców V dynastii i ka demu z nich przepowiedziała władz królewsk ; Hart 2005: 92. 2 Quaegebeur 1975: 155. 3 Morenz 1960: 20-22. 4 Hart 2005: 136. 5 Bleeker 1955: 46. 6 Brier 1980: 166. 7 Brier 1980: 166. 8 Wi cej na temat dekretów w Edwards 1960. 9 Pinch 1994: 56. 10 Budge 1904 (I): 433- 434. 11 Pinch 1994: 36. 12 Morenz 1960: 33. 13 Morenz 1960: 33. 14 Morenz 1960: 34. 15 Transkrypcja hieroglificzna w: Gardiner 1932: 9-30. 1 101 p.n.e.)1, tak e spotykamy si z motywem przepowiadania losu tu po narodzinach2. Po stworzeniu przez Chnuma ony dla Baty, na miejsce przybywa siedem Hathor, aby przepowiedzieć jej przyszło ćμ kobieta według proroctwa ma umrzeć od no aέ Widzimy wi c, e w tym opowiadaniu, jak i w opowiadaniu „Ksi Zakl ty”, słowo SAj ma takie samo znaczenie: sposób mierciέ σiestety, tre ć opowiadania nie zdradza nam szczegółów mierci kobiety – nie wiemy wi c, czy przepowiednia si wypełniła, czy te kobieta unikn ła przepowiedzianego jej losu3. Tak e najwa niejsze bóstwa pa stwowe jak Amon nazywane były „Panem SAj”έ Epitet ten pojawia si w licznych hymnach, modlitwach, dedykacjach i tekstach literackichέ Powodem tego jest rosn ca w σowym Pa stwie wiara w rol , jak bogowie odgrywaj w wyznaczaniu ludzkiego losu. Choć wi kszo ć z tych ródeł mówi, e los ludzki jest ustalony od samych narodzin, a przeznaczenie człowieka spoczywa w r kach bogów, to zdarzaj si tak e teksty, które pozwalaj nam uwa ać, e wiara w predestynacj nie zawsze była a tak jednoznacznaέ Tak zwane „Hymny z δejdy”4, które kierowane s do Amona mówi μ „Amon ratuje od tego, co ustalone, tak jak nakazuje mu serce” oraz „on przedłu a i skraca czas ycia, dodaje SAj (rozumiane jako kolejne lata ycia) tym, których kocha”5. Teksty te ukazuj , e los, choć z góry ustalony, mógł zostać zmieniony zale nie od woli bóstwaέ Równie opowiadanie „Podró Un-Imena”6 pokazuje nam, e przeznaczenie w rozumieniu źgipcjan nie musiało być spraw ostateczn έ Herhor wysyła jednego ze swych podwładnych – UnImena – do Fenicji po drewno na now bark dla Amonaέ Podczas wyprawy źgipcjanin spotyka na swej drodze ksi cia Byblos i stara si go namówić, aby pomógł mu w realizacji zadania, sugeruj c, e Amon mo e doliczyć dodatkowe lata ycia, oprócz tych które s ustalone, w zamian za pewne zasługi7. Widzimy wi c, e bóstwa mo na było tak e w pewien sposób przekupićέ Istnieje równie grupa ródeł, która wskazuje nam na to, e źgipcjanie próbowali za pomoc praktyk magicznych oszukać swoje przeznaczenie. W Egipcie, od czasów σowego Pa stwa, powszechne było korzystanie z wyroczni – ka dy człowiek mógł zwrócić si z dowolnym pytaniem do wybranego przez siebie bóstwa, poznaj c w ten sposób swoj przyszło ć, a co za tym idzie, mógł unikn ć pewnych przeznaczonych mu wydarze έ Pytanie zadawano pos gowi podczas wi tecznych, publicznych procesji, gdy tylko król i kapłani mieli wst p do wi ty έ Problem przedstawiano ustnie lub pisemnie w dwóch formach: twierdz cej i przecz cejέ Wierzono, e gdy pytanie zadawano ustnie, pos g, wymuszaj c drog na nios cych go kapłanach, udzielał odpowiedzi zbli1 Loprieno 1996: 40. Papέ d’τrbiney λκ-9. 3 Wnioski za Hollis 1990: 5-15. 4 Wi cej na temat hymnów w Zandee 1948. 5 Tłumaczenie własne autorki na podstawie transliteracji w Quaegebeur 1975: 78. 6 Golenischeff 1899: 74-102. 7 pMoskwa 120, II,57-58. 2 102 aj c si do petenta („tak”) lub cofaj c si („nie”). Gdy pytania zadawano w formie pisemnej, pos g zbli ał si do pytania w formie twierdz cej lub przecz ά cej1. Z wyroczni korzystano w ró nych celachμ by poznać przyszło ć, rozwikłać spory bez konieczno ci odwoływania si do s dów, mianować nowego władc lub odnale ć zagubione przedmioty2. Analizy snów dokonywali kapłani na podstawie senników, które były zbiorem opisu marze sennych i ich interpretacji3. Jeden sen mógł mieć wiele znacze – zale nie od tego, komu si przy nił4. Wierzono tak e, i sny przepowiadaj ce przyszło ć mo na wywołać pi c w wi tyniach lub wypowiadaj c odpowiednie zakl cia5. Interpretacje snów mogły opierać si na grze słów, b d odnosić si do symboliki w nich zawartej, npέ je li człowiek zabijał we nie osła, zwierz kojarzone z Sethem, bogiem chaosu, oznaczało to dla niego pomy lno ć6. τpis ka dego snu poprzedza formuła „je li człowiek widzi siebie we nie”, potem nast puje stwierdzenie „dobrze” lub „ le” oraz konkretna przepowiednia dla ni cego7: „je li człowiek widzi siebie we nie z członkiem, który stał si wielki – dobrze, jego maj tek zostanie pomno ony” lub „je li człowiek widzi siebie we nie pij cego ciepłe piwo – le, znaczy to, e cierpienie przyjdzie do niego”8. Źo naszych czasów zachowały si trzy takie „Ksi gi Snów”9, które s kolejnym egipskim sposobem na poznanie losu i unikni cie niesionych przez niego złych wydarze έ Poniewa jedynie ń% społecze stwa egipskiego był pi mienny10 uwa a si , i senniki były pewnego rodzaju podpowiedzi dla kapłanów analizuj cych sny, a nie wskazówkami dla przeci tnych źgipcjanέ Znamy a dziewi ć egipskich tekstów11, które przez badaczy okre lane s mianem horoskopów, a przez samych Egipcjan nazywane były „Kalendarzami dni pomy lnych i niepomy lnych”έ Wi kszo ć kalendarzy zawiera jedynie stwierdzenia, czy dzie jest szcz liwy, nieszcz liwy czy te mieszany12, dwa z nich zawieraj natomiast dokładniejsze prognozy (Kalendarz Salliera13 i Kalendarz Kairski14). Ka dy z dni miał dokładne zalecenie, co wolno robić, a czego nale y unikać15. Kalendarze te okre lały tak e los osób narodzonych danego Černý ńλι4μ θιέ Redford 2001 (II): 610. 3 Brier 1980: 217. 4 Brier 1980: 218. 5 Brier 1980: 221. 6 Redford 2001 (I): 411. 7 Andrzejewski 1959: 372. 8 Andrzejewski 1959: 376. 9 Andrzejewski 1959: 369. 10 Baines 2007: 49. 11 Brunner-Traut 1986: kol. 153-154. 12 Brier 1980: 226. 13 Wi cej wμ Chabas ńκθ3έ 14 Wi cej wμ Bakir ńλθθέ 15 Montet 1964: 36. 1 2 103 dnia1, npέ „2ι dzie drugiego miesi ca pory wylewuμ dzie niepomy lny, nie powiniene tego dnia wychodzić na zewn trz ani wykonywać adnej pracy a do zachodu sło ca, co do ka dego narodzonego w tym dniu, umrze on z powodu w a”2. To jaki charakter miał dany dzie zale ało od poczyna bogów w czasach mitycznych3 – opisy tych wydarze tak e znajduj si w kalendarzach i cz sto bywaj zdawkowe i tajemniczeέ Znowu wi c mamy tu do czynienia z wiar w interakcje mi dzy bóstwami a lud mi – działania bogów maj bezporedni wpływ na los miertelnikówέ Jednak, gdy człowiek nie miał mo liwo ci, aby unikn ć działa w dniu niepomy lnym, kalendarz podawał mu rozwi zanie sytuacji – stosowne zakl cie, rodzaj amuletu, którego nale y u yć, b d rad , aby udać si do wi tyni i zło yć ofiar 4. Liczba przydomowych kapliczek i amuletów wiadczy raczej o wierze w przepowiednie zawarte w kalendarzach, choć, być mo e, wiara ta nie determinowała całego ycia źgipcjanέ Opowiadanie „Ksi Zakl ty”, bóstwa Szai, Renenet i Mesechenet, obecno ć w j zyku egipskim terminu SAj a tak e wyrocznie, senniki oraz kalendarze dni szcz liwych i nieszcz liwych wskazuj , i w źgipcie, zwłaszcza w okresie σowego Pa stwa, wiara w z góry ustalony bieg wydarze była powszechna, ale nadchodz ce wydarzenia nie były nieuchronne. Jak wskazuj przytoczone ródła, przeznaczenie w rozumieniu antycznych Europejczyków, jako nieodwracalny los, nie istniało – bóstwo mogło z własnej woli, lub pod wpływem ofiar, zmienić przyszło ć człowieka, wierzono tak e w liczne praktyki magiczne, które pomagały uchronić si przed złym losemέ Sprawia to, i egipski termin SAj nie powinien być zatem tłumaczony jako „przeznaczenie”, ale zale ά nie od kontekstu w jakim wyst puje, jako „czas ycia”, „zły los” lub „rodzaj mierci”, jaki mo e, ale niekoniecznie musi, spotkać człowieka zgodnie z tym, co zostało przepowiedziane przy jego narodzinach. To z kolei pozwala nam wierzyć, e historia „Zakl tego Ksi cia” miała szcz liwe zako czenie i młodzieniec unikn ł złego losu przepowiedzianego mu przez bóstwa. 1 Redford 2001 (II): 117. Leitz 1994: 106. 3 Montet 1964: 35-36. 4 Montet 1964: 36-37. 2 104 BIBLIOGRAFIA: ANDRZEJEWSKI T., 1958, Opowiadania egipskie, Warszawa. ANDRZEJEWSKI Tέ, ńληλ, źgipskie Ksi gi Snów, PO 4: 145-160. BAINES J., 2007, Visual and Written Culture in Ancient Egypt, Oxford. BAKIR A. el-M., 1966, The Cairo Calendar no. 86637, Cairo. BLEEKER C. J., 1955, Źie idée des Schicksals in der altaagyptischen Religion, Numen 2: 28-46. BREASTED J. H., 1906, Ancient Records of Egypt. Historical Documents from the Earliest Times to the Persian Conquest, Volume II: Eighteenth Dynasty, Chicago. BREASTED J. H., 1912, Development of Religion and Thought in Ancient Egypt, London. BRIER B., 1980, Ancient Egyptian Magic, New York. BRUNNER-TRAUT E., 1982, Prinzenmärchen, [w:] W. HELCK, E. OTTO (red.), Lexikon der Ägyptologie IV, Wiesbaden: kol. 1107-1112. BRUNNER-TRAUT źέ, ńλκθ, Tagewählerei, [wμ] W. HELCK, E. OTTO (red.), Lexikon der Ägyptologie VI, Wiesbaden: kol. 153-156. BUDGE E. A. W., 1904, Gods of the Egyptians or Studies in Egyptian Mythology I-II, Chicago. CHABAS F., Le Calendrier de Jours Żastes et Nefastes de l’Anee Egyptienne. Traduction Complete du Papyrus Sallier IV, Paris 1863. ČźRσÝ J., 1974, Religia Staro ytnych źgipcjan, tłumέ źέ Ź browska-Smektała, Warszawa. EDWARDS I. E. S., 1960, Hieratic Papyri in the British Museum, 4th series, Oracular Amuletic Decrees of the Late New Kingdom I-II, London. ERMAN A., H. GRAPOW, 1971, Wörterbuch der ägyptischen Sprache IV, Berlin. GARDINER A. H., 1932, Late Egyptian Stories, Brussels (=BiAeg 1). GOLENISHCHEFF W., 1899, Papyrus hiératique de la collection Wέ ύolénischeff, contenant la description du voyage de lęÉgyptien τunou-Amon en Phénicie, RT 21: 74-104. GRIMAL P., 2008, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Wrocławέ GRUMAN-SHIRUN I., 1984, Schai, [w:] W. HELCK, E. OTTO (red.), Lexikon der Ägyptologie V, Wiesbaden: kol. 524-526. HART G., 2005, The Routledge Dictionary of Egyptian Gods and Goddesses, New York. HELCK W., 1987, Źie źrzählung vom verwunschenen Prinzen, [w:] J. OSING, G. DREYER (red.), Żorm und Mass: Beiträge zur Literatur, Sprache und Kunst des alten Ägypten. Festschrift für Gerhard Fecht zum 65. Geburtstag am 6. Februar 1987 (= ÄAT 12): 218-225. HOLLIS S. T., 1990, The Ancient Egyptian “Tale o Two Brothers”. The Oldest Fairy Tale in the World, Norman-London. LEITZ Ch., 1994, Tagewählerei: das Buch ḥ3t nḥḥ pḥ.wy d̲t und verwandte Texte, Wiesbaden. 105 LEITZ Ch., 2002, Lexikon der ägyptischen żötter und żötterbezeichnungen VII (= OLA 116), Leuven. LOPRIENO A., 1996, Defining Egyptian Literature: Ancient Texts and Modern Theories, [w:] A. LOPRIENO (red.) Ancient Egyptian Literature, Leiden: 3959. MASPERO G. C., 1915, Popular Stories of Ancient Egypt, London. MONTET P., 1964, ycie codzienne w Egipcie w Epoce Ramessydów. XIII- XII w. p.n.e., tłumέ źέ B kowska, Warszawa. MORENZ S., 1960, Untersuchungen zur Rolle des Schicksals in der ägyptischen Religion, Berlin (= ASAW 52). MORENZ S., 1972, Bóg i człowiek w Staro ytnym Egipcie, tłumέ M. Szczudłowski, Warszawa. PINCH G., 1994, Magic in Ancient Egypt, London. QUAEGEBEUR J., 1975, Le Dieu Egyptien Shai dans la Religion et Onomastique (= OLA 2), Leuven. QUAEGEBEUR J., 1992, δęanimal Shaï associé au trône dęτsiris, StudAegyp 14: 481-493. REDFORD D. B., 2001, The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt I-II, Oxford. SCHMIDT J., 1996, Słownik mitologii greckiej i rzymskiej, Katowice. SETHE K., 1906, Urkunden der 18. Dynastie, Leipzig. ZANDEE J., 1948, De Hymnen aan Amon van Papyrus Leiden 1350, OMRO 28: 1-158. 106 SYMBOLIKA DEKORACJI RELIEFOWEJ KUSZYCKIEJ CZ CI KAPLICY OZYRYSA HEQAD ET W KARNAKU Marta Kaczanowicz Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu karmattie@gmail.com The Symbolism of Reliefs from the Kushite Part of the Osiris Heqa-Djet Chapel in Karnak The Osiris Heqa-Djet chapel is the first of the series of small chapels built in the 1st millennium BC in Karnak and dedicated to Osiris. This small building, erected by Osorkon III and Takeloth III (23rd dynasty) was enlarged during the reign of the 25 th dynasty by the Kushite ruler Shabataka and ύod’s Wife of Amun, Imen-ir-dis (Amenirdis) I. A new room was added to the already existing chapel. Its relief decoration comprises both Egyptian and Kushite features, related to the ideology of kingship. Despite seemingly pro-Egyptian tendencies, visible e.g. in the clothing of figures represented in the Kushite part of the chapel, the Kushites emphasised their foreign provenience placing such symbols as the Kushite cap with a double uraeus on the façade of the building. On the other hand, occurrence of the sed-jubilee-signs and the khepeshsword on the façade demonstrates that the Kushites drew inspiration from źgyptian tradition as wellέ The very special status of the ύod’s Wife of Amun, visible in the decoration of the inner walls of the ‘Kushite room’ suggests strong connection between Kushite royal ideology and the position of the high priestess of Amun: Imen-ir-dis, along with her Libyan predecessor, Shep-en-wepet I, is depicted with royal regalia and in contexts previously reserved for a pharaoh. This kind of representations appears to be consistent with the Kushite policy of appointing royal daughters to the position of high priestesses in order to control political situation in Thebes and gain the favour of the gods – especially Amun, worshipped in Kush since the reign of the 18 th dynasty as a national deity. It seems therefore evident that royal ideology in the Osiris Heqa-Djet chapel was expressed in two ways: using Kushite symbols of kingship, and placing images of the ύod’s Wives of Amun on the walls of the chapelέ Kuszyci na tronie egipskim τkres panowania XXV dynastii, okre lanej w literaturze mianem „kuszyckiej” (okέ ι4ι-656 r. p.n.e.1) to czas obcych rz dów na terenie źgiptuέ Panuj cy kolejnoμ Pi(anch)i2 (Men-cheper-Ra), Szabaka (Nefer-ka-Ra), Szabataka 1 Kitchen 1973: 468. Obecnie w literaturze trwa dyskusja na temat poprawnego sposobu odczytywania imienia pierwszego władcy XXV dynastiiέ Imi to, niewyst puj ce w Aigyptiaka εanethona, pocz tkowo czytane było jako „Pianchi” (porέ npέ Reisner ńλ3ńμ ιθ-100). W ńλθθ roku Richard Parker zasugerował, e imi królewskie „Pi”ή„Pije”, znane z papirusów hieratycznych, w zapisie hieroglificznym miało form „Pianchi” (Parker 1966: 111-ńń4)έ Źwa lata pó niej Karl-Heinz Priese zaproponował pisowni imienia 2 107 (Ź ed-kau-Ra), Taharqa (Chu-nefertem-Ra) i Tanutamon (Ba-ka-Ra) to władcy wywodz cy si z afryka skiego królestwa Kusz, poło onego na terytorium dzisiejszego Sudanuέ Kuszyccy faraonowie prowadzili działalno ć budowlan zarówno na terenie Kusz, jak i źgiptuέ Spo ród zabytków, które zachowały si do naszych czasów, szczególn uwag przykuwa kaplica τzyrysa Heqa-Ź et w Karnaku, której dekoracja reliefowa, choć na laduj ca stylem płaskorze by z czasów wcze niejszych, w wielu aspektach znacz co odbiega od nurtów wyst ά puj cych w sztuce egipskiejέ Aby jednak zrozumieć kontekst powstania kaplicy, nale y wspomnieć o historii Kusz oraz jego relacjach z pa stwem egipskim w czasach wcze niejszychέ Choć istniej przesłanki o wcze niejszych relacjach kultury nubijskiej z ludno ci kultury Naqada, zamieszkuj c źgipt1, pierwsze pisane wzmianki o kontaktach pa stwa faraonów z σubijczykami pochodz z τkresu Archaicznego i pocz tków Starego Pa stwaέ Wskazuj one na militarny kontekst tych relacjiμ przykładem mo e być mέinέ plakietka władcy o imieniu Hor-Aha z wizerunkiem σubijczyka wzi tego do niewoli czy inskrypcja Seneferu opisuj ca potyczk z „ludem Nehesi” (σubijczykami)2έ Istotnym wiadectwem ukazuj cym inny aspekt kontaktów źgiptu z terytoriami poło onymi na południu w czasach Starego Pa stwa jest biografia Her-chufa – urz dnika, yj cego w czasach VI dynastii. Biografia ta, wykuta na cianach grobowca Her-chufa, znajduj cego si na nekropoli Qubbet el-Hawa w Asuanie, zawiera opis ekspedycji do kraju Iam3. Wyprawy dowodzone przez Her-chufa miały charakter handlowy. Lokalizacja Iam po dzie dzisiejszy jest przedmiotem dyskusji, wi kszo ć badaczy skłania si jednak ku stwierdzeniu, e krainy tej nale y szukać na terenie ύórnej Nubii. Fragmenty biografii Her-chufa, mówi ce o podró y mέinέ przez kraje Irczet, Uauat i Saczu (uwa ane za regiony Źolnej σubii4) stanowi ródło informacji na temat geografii ówczesnej σubiiέ Istotne zmiany w relacjach egipsko-nubijskich zachodz w rednim Pa stwieέ W tym okresie pa stwo egipskie kontynuowało ekspansj na południe, jednocze nie umacniaj c granice zdobytych obszarówέ σa terytorium σubii powstały liczne forty, stanowi ce siedziby garnizonów egipskichέ Pod koniec XII dynastii z rozkazu Senusereta III w Semnie wzniesiono kolejno dwie stele, „Pije” – od meroickiego pi („ ycie”) i ko cówki –je, cz sto spotykanej w imionach władców εeroeέ Priese powołał si w swoich badaniach mέinέ na cztery znane przykłady pisowni imienia faraona, w których znak anch znajduje si w innym miejscu wyrazu ni w wersji powszechnie przyj tej za poprawn , co w tym kontek cie wskazywać miało na brak rzeczywistej warto ci fonetycznej tego znaku (Priese 1968: 168-170, 171-172). Hipoteza ta została przyj ta przez wi kszo ć badaczy (εorkot 2ίίίμ ńθλ)έ τ powrót do pierwotnej wersji odczytu imienia władcy postuluje Claude Rilly, który uwa a je za egipsk form zapisu fonetycznego meroickiego słowa boche (Rilly 2001: 351-368). 1 Morkot 2000: 40-45. 2 Tam eμ 4η-46. 3 Taterka 2013: 31-35. 4 Morkot 2000: 48. 108 datowane na 8 i 16 rok panowania władcy1έ Szczególnie sugestywny jest tekst drugiej steli z Semny, opowiadaj cy o krwawym zdławieniu buntu σubijczyków2έ W tym samym czasie wokół Kermy, okre lanej przez niektórych badaczy mianem „pierwszego miasta w historii Sudanu”, rozwin ło si osadnictwo społeczno ci o scentralizowanym o rodku władzy3. τstateczny podbój ύórnej σubii dokonał si za panowania XVIII dynastiiέ W pocz tkach σowego Pa stwa rozpocz ła si równie eksploatacja złó złota, z których region ten miał zasłyn ć4. Obszar σubii został podzielony na dwie prowincje: Uauat (Dolna Nubia) i Kusz (ύórna σubia)έ Sytuacja polityczna została uregulowana poprzez ustanowienie urz du „wicekróla Kusz”5, odpowiedzialnego za sprawy wewn trzne σubiiέ Prowadzono polityk „egiptyzacji” Nubii, mέinέ poprzez ustanowienie Amona najwa niejszym bóstwem w nubijskim panteonieέ Za zmianami administracyjnymi szła o ywiona działalno ć budowlana XVIII dynastiiμ do najwa niejszych przedsi wzi ć tego czasu na terenie Kusz niew tpliwie nale y zaliczyć wzniesienie sanktuarium Amona u podnó a ύebel Barkal, wi tej góry Kuszytów6. τstatnia wzmianka o σubii z czasów σowego Pa stwa pochodzi z okresu rz dów Ramzesa XI, kiedy miał miejsce bunt wicekróla Kusz o imieniu Paσehesi („σubijczyk”7). Pa-Nehesi wkroczył do Teb z własn armi w ósmym roku panowania Ramzesaν „σubijczyk” został jednak wyparty przez Herhora i wycofał si na południe8έ źpizod ten jest dla archeologów cezur czasow , oddzielaj c panowanie źgiptu nad σubi i tzwέ okres Wieków Ciemnych na tym obszarzeέ źgipcjanie prawdopodobnie wycofali swoje oddziały z Źolnej σubii, niezdolni do opanowania południowych posiadło ci w obliczu własnego kryzysu wewn trznego9. ródła pisane milcz na temat wydarze kolejnych trzech wieków na terenie Nubii. Dopiero z VIII wέ pέnέeέ pochodz wzmianki na temat utworzenia niezale nego królestwa Kuszέ Siedzib dynastii z Kusz staje si miasto σapata, dawniej fort Thotmesa III o nazwie Sema-Chasetiu, poło one w pobli u ύebel Barkalέ δegendarnym zało ycielem dynastii kuszyckiej miał być Alara, pierwszy znany z imienia władca Kusz, pochowany na królewskiej nekropoli elKurruέ Jego nast pca, Kaszta, organizował wyprawy zbrojne do ύórnego źgiptuμ inskrypcje z jego imieniem w królewskim kartuszu znaleziono mέinέ na źle1 Lichtheim 1973: 118-120. Redford 2004: 12. 3 Tam eμ 2ίέ 4 źtymologia nazwy „σubia”, według niektórych badaczy zwi zana jest z egipskim słowem nebu (znak Sń2 w δi cie Znaków ύardinera), oznaczaj cym złotoέ Brak jednak jednoznacznych argumentów na potwierdzenie tej hipotezyέ Sama nazwa „σubia” pojawia si stosunkowo pó no, bo okέ III wέ pέnέeέ (porέ εorkot 2ίίίμ 2)έ 5 Źosłέ „syn królewski z Kusz” (sa nesut en Kasz). 6 Dunham 1946: 381. 7 Morkot 2000: 82. 8 Tam eμ λκ-104. 9 Redford 2004: 58. 2 109 fantynie1έ Panuj cy po nim Pi(anch)i, zgodnie z tekstem Steli Pi(anch)iego, znalezionej w ύebel Barkal, podbił ύórny i Źolny źgipt i koronował si na Pana τbydwu Krajówμ „Zachód i Wschód, otrzymawszy wie ć, radowały si przed obliczem Jego εajestatu, piewały i weseliły si słowamiμ «Pot ny władcoĄ Pot ny władcoĄ Pi(anch)i, pot ny władco, który przybyłe , ujarzmiwszy Półά noc, przemieniwszy byki w niewiastyĄ Szcz liwe jest serce matki, która ci powiła, i m a, który dał ci swe nasienieέ Źolina sławi j – krow , co zrodziła bykaέ B d nam na wieczno ć, moc twoja niech b dzie trwała władco, ukochany przez TebyĄ»”2. Panowanie Pi(anch)iego zapocz tkowało trwaj ce blisko sto lat rz dy Kuszytów w źgipcie3. Kaplica Ozyrysa Heqa-D etŚ budowla XXIII dynastii i dobudówka kuszycka Kaplica Ozyrysa Heqa-Ź et („Władcy Wieczno ci”), mieszcz ca si ń32 m na północ od wschodniej bramy okr gu Amona w Karnaku, została zbudowana przez władców XXIII dynastii, τsorkona III i jego syna Takelota III, którym przypisuje si koregencj 4. Kaplica stanowi pierwsz budowl z serii kaplic powstałych w Tebach w czasach XXIII-XXVI dynastii, po wi conych τzyrysowi, czczonemu tu w ró nych aspektachέ Budowla w latach 70-tych XX wέ była badana przez Źonalda Redfordaέ Kaplica pocz tkowo składała si z dwóch pomieszcze , umieszczonych na osi wschód-zachód (rycέń)έ Jej fasada była zwrócona na północ5έ Kaplica władców XXIII dynastii6 została zbudowana głównie z cegły suszonejέ Źo konstrukcji niektórych cz ci, npέ bramy, u yto tak e piaskowca z ύebel Silsila7. Badacze niejednokrotnie zwracali uwag na nisk jako ć materiału u ytego do budowyμ nierówne bloki pokryte były grubym tynkiem, którego odpadni cie spowodowało strat du ej cz ci dekoracji8έ Przed wi tyni miał znajdować si niewielki dziedziniec; nie wiadomo, czy posiadał on dach albo kolumnad 9. σie do ko ca jasne jest tak e, w jakim celu wzniesiono wi tyni έ Redford, omawiaj c symbolik dekoracji wi tyni powstałej za panowania XXIII dynastii wymienia trzy główne w tki, pojawiaj ce si na cianach budowliμ upami tnienie rodziny królewskiej, sceny ofiarne oraz wi to jubileuszu pano- 1 Morkot 2000: 158. Tłumaczenie własne z j zyka angielskiego za tekstem podanym wμ źide, Hägg, Pierce, Török ńλλ4μ ńńń-112. 3 Chimko 2003: 23. 4 Murnane 1977: 93. 5 Północ lokaln (nominal north), zgodn z biegiem σiluέ 6 σa temat dekoracji kaplicy z czasów XXIII dynastii pisz mέinέμ εy liwiec ńλκίμ 34λ3ηθν εy liwiec ńλκημ ń4λ-160; Redford 1973: 16-30. 7 Imbert 2003: 470. 8 Ayad 2009a: 31. 9 Redford 1973: 19. 2 110 wania władcy (heb sed)1έ τprócz kartuszy τsorkona i Takelota w kaplicy znalazły si tak e kartusze z imieniem Rudamona, jednak jego podobizna nigdzie si nie zachowała2. Przebudowa wi tyni τzyrysa Heqa-Ź et miała miejsce za panowania Szabataki, trzeciego z pi ciu faraonów kuszyckichέ Źo istniej cej kaplicy dobudowano dodatkowe północne, pomieszczenie z ciosanego kamienia: w ten sposób fasada oryginalnej budowli stała si południow cian nowoutworzonej saliέ Cała wi tynia, składaj ca si ostatecznie z trzech pomieszcze , mie ci si na planie kwadratu o boku ńί mέ Z powstałego po przebudowie dziedzi ca (długo ć κ,θί m na osi północ-południe) pozostały fragmenty dwóch z prawdopodobnie czterech kolumn, które zgodnie z inskrypcjami na b bnach pierwotnie miały znajdować si na terenie Skarbca Szabaki3. Wizerunek królewski na fasadzie Jedynym przedstawieniem Szabataki (rycέ 2) w całej kaplicy jest wizerunek znajduj cy si na fasadzie kaplicy4έ Jest to jednocze nie jedno z dwóch znanych przedstawie reliefowych tego władcy w ogóle5έ W scenie tej władca odbiera symbole jubileuszu panowania (heb sed) i ycia (anch) od boga AmonaRaέ Jednocze nie – drug r k – Amon podaje Kuszycie miecz chepesz, symbol zwyci stwaέ ύodne szczególnej uwagi s trzy faktyμ  przedstawienie tego władcy wyst puje tylko raz na terenie całej budowli;  w kaplicy po wi conej τzyrysowi bóstwem przedstawionym na fasadzie jest nie Ozyrys, a Amon. Tendencja do ukazywania Amona zamiast τzyrysa wyst puje na terenie całej budowliμ Amon ukazany jest na terenie budowli siedem razy, podczas gdy Ozyrys – zaledwie trzykrotnie6. W dobudówce kuszyckiej postać τzyrysa nie pojawia si ani razuν  scena na fasadzie jest w zasadzie poł czeniem dwóch odr bnych tematycznie w tków (motyw jubileuszu panowania i motyw zwyci stwa)έ Jubileusz panowania władcy stanowił jeden z najwcze niejszych motywów ikonograficznych „teologii politycznej”έ Jubileusz obchodzony był w trzydziest rocznic koronacjiέ Symbole heb sed ch tnie i cz sto były wykorzystywane przez władców od pocz tku źgiptu farao skiego w dekoracji wi ty i Tam eμ 2ίέ Tam eμ 23έ 3 Imbert 2ίί3μ 4θλέ Skarbiec Szabaki równie znajduje si w Karnaku, usytuowany pomi dzy północn cian wi tyni Thotmesa III (Ach-menu) a murem wzniesionym przez Nektanebo I (por. Blyth 2006: 195). 4 Według niektórych badaczy głowa Szabataki pojawia si równie na południowej cianie pomieszczenia dobudowanego przez Kuszytów (εy liwiec ńλκκμ 3κ)έ Być mo e jest to jednak wizerunek Osorkona III (Porter, Moss 1972: 205). 5 εy liwiec ńλκκμ 3κέ Źrugie przedstawienie, pochodz ce z kaplicy wzniesionej przez Szabatak Amonowi, znajduje si obecnie w Berlinieέ 6 Redford 1973: 20. 1 2 111 grobowców jako legitymacja władzy królewskiej1. Z kolei chepesz, w porównaniu z symbolami jubileuszowymi wydaje si być novum i kontynuować pó niejsz tradycj ikonograficzn έ εiecz ten, znany mi dzy innymi ze słynnych reliefów Ramzesa III z εedinet Habu, ukazuj cych walk z δudami εorza, pojawia si w źgipcie dopiero za czasów hyksoskich, a popularno ć zyskuje w σowym Pa stwie2έ W przedstawieniu Szabataki wykorzystano wi c dwa symbole władzy farao skiejμ pierwszy, nawi zuj cy do najstarszych egipskich zwyczajów podkre la ci gło ć pomi dzy pocz tkami źgiptu farao skiego a panowaniem władców kuszyckich, reprezentowanych przez Szabatak έ Źrugi, niejako symbolizuj cy wojowniczych faraonów σowego Pa stwa, ma, jak si wydaje, za zadanie ukazać Szabatak jako protegowanego przez bóstwo spadkobierc spu cizny władców, którzy wsławili si zwyci skimi kampaniami wojennymiέ Istotnym elementem przedstawienia jest nakrycie głowy Szabatakiέ Jest to tzwέ „czepek kuszycki” (Kushite cap), korona noszona wył cznie przez władców XXV dynastiiέ Zgodnie z definicj Jadwigi δipi skiej, czepek kuszycki to „nakrycie głowy, przypominaj ce ciasno nasadzon pilotk , ozdobion dwoma ureuszami”3έ τbecno ć dwóch ureuszy jest jedn z cech charakterystycznych wizerunków królewskich XXV dynastii (choć przedstawienia członków rodziny królewskiej z podwójnym ureuszem mo na napotkać ju wcze niej4). Zgodnie z hipotez Hansa Wέ εüllera, czepek kuszycki miał zast pić w czasach kuszyckich cheperesz (tzwέ Bł kitn Koron ), który z przyczyn ideologicznych (mέinέ uto samienie chepereszu z dynasti libijsk i niezale nymi władcami Źelty) budził niech ć Kuszytów5έ Z pogl dem tym polemizuje Anthony δeahy, wskazuj c na przedstawienie Taharqi na reliefach z budowli przy wi tym Jeziorze oraz na wizerunki na dwóch br zowych plakietkach, pochodz cych z depozytu znalezionego w Memfis6, gdzie rzekomo władca kuszycki ma być przedstawiony w koronie cheperesz. Badacz wyra a pow tpiewanie w rzeczywiste istnienie awersji władców Kusz do portretowania si w Bł kitnej Koronie i sugeruje, e tradycja noszenia wy ej wspomnianego nakrycia głowy była przez Kuszytów kontynuowanaέ Z t opini nie zgadza si źdna Russmann, wskazuj c na lady przekuwania reliefów za czasów saickich na wy ej wspomnianym zabytku, a tak e niemo no ć jednoznacznego przypisania depozytu z εemfis warsztatom teba skim okresu kuszyckiego7έ Równie hipoteza o zast pieniu korony cheperesz przez czepek kuszycki podwa ana jest mέinέ przez Karola εy liwca, który przywołuje przedstawienie Taqarki na reliefie z podstawy na bark w ύebel Barkalέ Władca ten ukazany jest tam w nemesie, mimo e typowym nakryciem 1 Shaw, Nicholson 2002: 256. Shaw 1991: 43. 3 δipi ska ńλκ2μ 24λέ 4 Collier 1996: 109. 5 εüller ńληημ 4ι-50. 6 Leahy 1992: 228. 7 Russmann 1995: 230. 2 112 głowy w tego rodzaju scenie we wcze niejszym okresie był cheperesz, którego odpowiednikiem miał być czepek kuszycki1. σiezale nie od tego, czy rzeczywi cie czepek kuszycki w czasach panowania XXV dynastii zast pił Bł kitn Koron , jego obecno ć na fasadzie kaplicy Ozyrysa Heqa-Ź et jest wyra nym zaznaczeniem odr bnej tradycji władcy Kuszέ εimo tego, e Szabataka ukazany jest z typowo egipskimi symbolami władzy, podkre la on swoje pochodzenie i wprowadza innowacyjne elementy do kanonu przedstawie faraona. Reliefy wewn trz tzw. „sali kuszyckiej” i „Winiety Bo ych Mał onek”2 Tematyka dekoracji reliefowej pomieszczenia dobudowanego w czasach XXV dynastii jest odmienna od wi kszo ci przedstawie spotykanych w tego typu budowlachέ ciany tzwέ „sali kuszyckiej” w cało ci pokryte s reliefami ukazuj cymi kobiety z rodziny królewskiejμ Szep-en-upet I i Imen-ir-dis I (zwan te “Starsz ”), w czasach powstawania kaplicy kolejno pełni ce funkcj Boej εał onki Amona – najwy szej kapłanki Teb3. Urz d Bo ej εał onki Amona, powstały na pocz tku σowego Pa stwa4, szczególne znaczenie wydaje si zyskiwać wła nie w czasach kuszyckich. Warto zwrócić uwag na fakt, e Szep-en-upet I, której wizerunki pojawiaj si w kaplicy kuszyckiej, nie była Kuszytk , a δibijk – córk Osorkona III i jednoczenie siostr Takelota III, budowniczych wi tyni5. Imen-ir-dis, wymieniana obok Szabataki jako fundatorka kaplicy, była córk Kaszty, kuszyckiego poprzednika Pi(anch)iego. Imen-ir-dis obj ła godno ć Bo ej εał onki poprzez adopcj , któά rej dokonała Szep-en-upet. Kuszyci nie tylko zatem pozostawili podobizny swoich poprzedników w stanie nienaruszonym, ale tak e umie cili przedstawienia córki poprzednika w nowowybudowanym pomieszczeniu. Szep-en-upet z instrumentem sistrum ukazana jest na starej fasadzie budowli (obecnie południowej cianie pomieszczenia), gdzie w scenie ze swoim εy liwiec ńλλńμ ńńίέ W literaturze polskiej cz sto spotykanym terminem na okre lenie kapłanek hemet neczer en Imen jest „Boska εał onka Amona”έ Wydaje si jednak, e terminem bardziej zgodnym z oryginalnym znaczeniem jest termin „Bo a εał onka”, czy te „εał onka Boga”, jako e w j zyku polskim słowo „boska” implikuje boski status osoby nosz cej to miano, za egipskie wyra enie hemet neczer odnosi si raczej do faktu przynale no ci kapłanki do bóstwaέ Podobnie w literaturze obcoj zycznej stosuje si termin „ύod’s Wife” zamiast „Źivine Wife” (porέ npέ Ayad 2ίίλ)έ Analogicznie, tytuł kapła ski iti neczer tłumaczy si jako „Bo y τjciec”, „τjciec Boga”, nie za „Boski τjciec”έ Termin „Bo a εał onka” pojawia si równie w tłumaczeniu autorstwa Janusza Karkowskiego ksi ki Chέ Źesroches-Noblecourt, Hatszepsut. Tajemnicza królowa Egiptu (DesrochesNoblecourt 2ίίι)έ Wobec powy szych argumentów, w niniejszym artykule zastosowany zostanie zwrot „Bo a εał onka Amona”έ 3 Leclant 1965: 353-354. 4 Gitton 1984: 5-26. 5 Adams 2011: 27. 1 2 113 ojcem bierze udział w ofiarowaniu pokarmów Amonowi, Ra-Horachtiemu i Ptahowi. Na przedstawieniu Szep-en-upet znajduje si bli ej bóstw ni jej ojciec, co podkre la uprzywilejowan pozycj kapłankiέ εniejsze wizerunki Szepen-upet widniej tak e na zachodniej cz ci dawnej fasadyμ Szep-en-upet ukazana jest w scenie karmienia przez bogini Hathor i koronacji przez Amonaέ τbie sceny nale do repertuaru kanonicznych przedstawie faraona1έ Kapłanka wyst puje tak e na cianie wschodniej pomieszczenia, gdzie ofiarowuje Ma‘at Amonowi oraz otrzymuje naszyjnik menit od Izydy, boskiej towarzyszki Ozyrysa. Imen-ir-dis pojawia si na północnej cianie pomieszczenia czterokrotnie: trzy razy przed Amonem oraz w scenie σapr enia Sznura (ped szes) – ceremonii wytyczania gruntu pod budow nowej wi tyniέ W scenie tej Imen-irdis odgrywa rol partnera (partnerki) bogini Seszat, tradycyjnie zarezerwowan dla faraona2έ σa cianie zachodniej Imen-ir-dis ukazana jest przed Amonem i εut (rycέ 4), którzy ofiarowuj kapłance symbole ycia i jubileuszu panowania (pojawiaj ce si na fasadzie znaki heb sed)έ σad głow kapłanki widoczny jest s p, symbolizuj cy bogini σechebet, patronk ύórnego źgiptuέ Postać σechebet, rozpo cieraj cej skrzydła w opieku czym ge cie, cz sto pojawia si w sztuce egipskiej nad osob władcy3έ Pojawienie si bogini nad Bo εał onk stanowi niew tpliwe rozszerzenie przywilejów królewskich, przynajmniej w sferze ikonografii, na osob piastuj c najwa niejszy urz d kapła ski w Tebach, w III τkresie Przej ciowym porównywalny z władz faraonaέ Przedstawienie Imen-irdis stoj cej pomi dzy dwoma bóstwami wyst puje tak e na cianie zachodniej pomieszczenia, której dekoracja uległa w znacznym stopniu zniszczeniu i jest zachowana fragmentarycznie4. Postacie obu Bo ych εał onek w układzie symetrycznym widniej take na reliefach okalaj cych bram wej ciow do kaplicy, w formie „Winiet Boych εał onek”μ cztery po stronie wschodniej (z wizerunkami Imen-ir-dis) i cztery po zachodniej (z przedstawieniami Szep-en-upet). Po stronie wschodniej Imen-ir-dis przedstawiona jest (od góry)μ ńέ (zniszczona scena), 2έ w scenie ofiarowania Ma‘at Amonowi-Ra, 3έ przed Izyd w scenie libacji, 4έ otrzymuj c symbole heb sed od Thota. Z kolei po stronie zachodniej Szep-en-upet ukazana jest nast puj coμ ńέ (zniszczona scena), 2έ przed εontu, panem Teb, 3έ przed Horusem, 4έ przed bogini Seszat5 (ryc. 3). Prób wyja nienia tak niezwykłej konfiguracji postaci wyst puj cych na cianach kaplicy Ozyrysa Heqa-Ź et podj ł εatthew Adamsέ Punktem wyj cia dla zrozumienia znaczenia Bo ych εał onek Amona w czasach powstawania kaplicy jest jego hipoteza o „paradygmacie matrylinearnej sukcesji” Kuszytów (dziedziczenia władzy przez synów kobiet wywodz cych si od Alary – pierwTam eμ 34-37. Porter, Moss 1972: 205. 3 Shaw, Nicholson 2002: 201. 4 Leclant 1965: 53. 5 Porter, εoss ńλι2μ 2ίηέ Poszczególne omawia Ayad 2ίίλaμ 3κ-41. 1 2 114 szego władcy Kusz)1έ Jednym ze ródeł odnosz cych si do relacji ł cz cej kuszyckie córki królewskie ze słu b Amonowi s dwie stele z tekstem tzwέ „Przymierza Alary”, znalezione na terenie wi tyni w Kawie i datowane na czas panowania Taharqiέ Zgodnie z tym tekstem, Alara, zało yciel dynastii z Kusz, miał ofiarować swoj siostr na słu b bóstwu, w ten sposób uzale niaj c pomy lno ć swojego panowania od jej trwania w roli kapłanki Amonaέ Rytuał ten powtarza Taharqa, mianuj c swoje siostry kapłankami bogaέμ „(Jego εajestat) uczynił to, bo wielce kochał swego ojca, Amona-Ra (…) I poniewa wiedział, e cieszy si (król) jego przychylno ci pr dkim jest, kto przybywa go wzywać, z powodu cudu, które uczynił w łonie jego matki zanim urodziłaέ Albowiem matka jego matki była mu powierzona przez jej brata, Wodza, syna Ra, Alar (…) [lubμ przez jej starszego brata, syna Ra, Alar ]μ «τ, doskonały bo e, pr dki w przybyciu do tego, który go wzywa, strze mej siostry dla mnie, kobiety zrodzonej ze mn z jednego łonaĄ Źziałaj dla niej tak, jak działałe dla tego, który działał dla ciebie, jako cud, który nie był zaplanowany, ani te pomini ty przez roztropnych ludziĄ Powstrzymałe dla mnie tego, który spiskował przeciw mnie i wywy szyłe mnie do godno ci królaέ Źziałaj dla niej w ten sam sposóbĄ Wywy sz jej dzieci w tej krainie, niech b d obdarzone dobrobytem i zostan władcami tak, jak uczyniłe dla mnieĄ»”2. Adams sugeruje, e obecno ć sióstr królewskich w słu bie Amona miała być gwarantem władzy królewskiej Kuszytów i w ten sposób stanowić podstaw ideologii władzy dynastii z Kuszέ Bo a εał onka miała zatem cieszyć si statusem porównywalnym do statusu faraonaέ Tekst „Przymierza Alary”, jak i inne dowody wiadcz ce o uprzywilejowanej pozycji kobiet na dworze kuszyckim3, po cz ci wyja niaj sposób portretowania Imen-ir-dis i jej poprzedniczki w kaplicy Ozyrysa Heqa-Ź etέ τbecno ć Szep-en-upet na cianach sali kuszyckiej być mo e jest prób podkre lenia ci gło ci urz du Bo ej εał onki i pozyskania sobie przychylno ci bogaέ Symetria przedstawie kapłanek jest jednak pozornaμ zarówno dobór bóstw towarzysz cych Bo ym εał onkom w poszczególnych scenach, jak i zwrot postaci (Imen-ir-dis zwrócona jest na wizerunkach w prawo, w kierunku zarezerwowanym dla osoby o wy szym statusie) wskazuj na pierwsze stwo Kuszytkiέ Szczególny zwi zek dworu kuszyckiego z Amonem tłumaczy tak e dlaczego ten bóg, a nie τzyrys, pojawia si na fasadzie budowli i jest bóstwem dominuj cym swoj obecno ci dekoracj reliefow wn trza pomieszczenia kuszyckiego. Podsumowanie Źobór i charakter symboli, pojawiaj cych si na cianach stosunkowo niewielkiej kaplicy w Karnaku potwierdza, e Kuszyci czerpali inspiracje w Adams 2011: 31-3ηέ τ znaczeniu kobiet z rodziny królewskiej w ideologii władzy Kuszytów pisze tak e mέinέ ύozzoli 2ίńίμ 4κ3-494. 2 Kawa VI, 22-2ην tłumaczenie własne z j zyka angielskiego za tekstem podanym w: źide, Hägg, Pierce, Török ńλλ4μ ńι3-174. 3 Adams 2011: 33. 1 115 dziedzinie sztuki sakralnej zarówno z własnej tradycji, jak i zwyczajów egipskichέ σa fasadzie kaplicy przejawy tej ideologii s widoczne w sposób bezporedniμ Szabataka ukazany jest z egipskimi symbolami władzy, ale jednocze nie w kuszyckim nakryciu głowy, co wskazuje na dosłowne potraktowanie zwrotu „Pan τbydwu Krajów”1. Wizerunki Bo ych εał onek Amona wewn trz kaplicy podkre laj cisły zwi zek kuszyckiej rodziny panuj cej z tym bóstwemέ Co wi cej, kapłanki przedstawione s z królewskimi insygniami władzy, w scenach nale cych uprzednio do kanonu wizerunków władcy, co wskazuje na ich niezwykł rol na dworzeέ Wydaje si , e w przypadku dekoracji wn trza wi tyni ideologia władzy manifestowana jest nie wprost, a wła nie za po rednictwem postaci Bo ych εał onek Amonaέ Zgodnie z koncepcj „paradygmatu matrylinearnej sukcesji” silna pozycja Imen-ir-dis jako najwy szej kapłanki miała zapewnić pomy lno ć rz dów dynastii kuszyckiejέ Wydaje si , e przedstawienia kapłanek na cianach kaplicy Ozyrysa Heqa-Ź et, nie maj ce precedensu w sztuce wcze niejszych okresów, musiały odzwierciedlać szczególn pozycj tych kobiet nie tylko w kontek cie kultu Amona, ale przede wszystkim sytuacji politycznej w Tebach w tym okresieέ S dz , e uzasadnionym jest zatem twierdzenie, e Bo e εał onki Amona mogły sprawować rzeczywist władz w regionie teba skim w czasach kuszyckichέ Stopniowe zwi kszanie si wpływów Bo ych εał onek w Tebach widoczne jest na przykładzie kolejnych kaplic ufundowanych przez kapłankiμ o ile budowa (a nast pnie powi kszenie) kaplicy τzyrysa Heqa-Ź et była poł ά czon inicjatyw władcy oraz kapłanki, o tyle ufundowanie pó niejszej kaplicy Ozyrysa-Un-nefera-w-drzewie-persei (gdzie Bo e εał onki przedstawiane s w podobny sposób jak w kaplicy τzyrysa Heqa-Ź et) było samodzielnym przedsi wzi ciem Szep-en-upet II, nast pczyni Imen-ir-dis2. Wykorzystanie przez Bo e εał onki XXV dynastii symboli władzy królewskiej w dekoracji kaplicy Ozyrysa Heqa-Ź et, w poł czeniu z innymi przykładami ikonografii kapłanek tego okresu3 oraz wiedz na temat szczególnej pozycji kobiet na dworze kuszyckim wydaje si być silnym argumentem wskazuj cym na to, e Bo e εał onki Amona pełniły realn władz na terenie Teb w latach ι4ι-656 p.n.e. Zwrot „Pan τbydwu Krajów”, tradycyjnie odnosz cy si do ύórnego i Źolnego źgiptu, w czasach panowania XXV dynastii mógł odnosić si do dwóch krajów, pozostaj cych pod kontrol władców kuszyckichμ źgiptu i Kusz (εy liwiec ńλλ3μ ńίί150). 2 Leclant 1965: 361. 3 εowa jest tutaj przede wszystkim o kaplicach grobowych Bo ych εał onek Amona w Medinet Habu, których ikonografia silnie nawi zuje do kaplic kapłanek w Karnaku (por. Ayad 2009: 15-27). 1 116 BIBLIOGRAFIA ADAMS εέ Jέ, 2ίńń, εanetho’s Twenty-third Dynasty and the Legitimization of Kushite Rule over Egypt, Antiguo Oriente: Cuadernos del Centro de Estudios de Historia del Antiguo Oriente 9 (opublikowane online). AYAD M. F., 2009, żod’s Wife, żod’s Servant, London and New York. AYAD M. F., 2009a, The Transition from Libyan to Nubian Rule: the Role of the ύod’s Wife of Amun, [wμ] ύέ Pέ όέ BROEKMAN I IN. (red.), The Libyan Period in Egypt. Historical and Cultural Studies into the 21st-24th Dynasties: Proceeding of a conference at Leiden University 25-27 October 2007, Leiden: 29-50. BLYTH E., 2006, Karnak: Evolution of a Temple, London. CHIMKO C. J., 2003, Foreign Pharaohs: Self-Legitimization and Indigenous Reaction in Art and Literature, JSSEA, 30: 15-57. COLLIER S. A., 1996, The Crowns of Pharaoh: their Development and Significance in Ancient Egyptian Kingship, Los Angeles. DESROCHES-NOBLECOURT CH., 2007, Hatszepsut. Tajemnicza królowa Egiptu, tłumέ Jέ Karkowski, Warszawaέ DUNHAM D., 1946, Notes on the History of Kush 850 B.C.-A.D. 350, AJA 50: 378-388. EIDE T. I IN. (red.) 1994, Fontes Historiae Nubiorum: Textual Sources for the History of the Middle Nile Region Between the Eighth Century BC and the Sixth Century AD, vol. 1, From the Eighth to the Mid-fifth Century BC, Bergen. GITTON M., 1984, Les divines épouses de la 18e dynastie, Paris. GOZZOLI R., 2010, Royal Sisters and Royal Legitimization in the Nubian Period (c. 760–3ίί BC)μ Taharqo’s Kawa Stelae as a Paradigm, [wμ] Wέ GODLEWSKI, A. ‫ﻠ‬AJTAR (red.), Between the Cataracts, Nubian Studies Conference Proceedings 2, Warsaw: 483-494. IMBERT σέ, 2ίί3, δa restauration de la chapelle d’τsiris Heqa-Djet, Karnak 11: 469-486. KITCHEN K., 1973, The Third Intermediate Period in Egypt (1100-650 BC), Warminster. LEAHY A., 1992, Royal Iconography and Dynastic Change, 750-525 BC: The Blue and Cap Crowns, JEA 78: 223-240. LECLANT J., ńλθη, Recherches sur les monuments thébains de la XXVᵉ dynastie dite éthiopienne, δe Caireέ LICHTHEIM M., 1973, Ancient Egyptian Literature. Volume 1 : The Old and Middle Kingdoms, Berkeley, London. LIPI SKA J., 1982, Sztuka egipska, Warszawa. MORKOT R. G., 2000, The Black Pharaohs. Egypt’s Nubian Rulers, London. MÜδδźR Hέ Wέ, ńληη, źin Königsbildnis der 2θέ Źynastie mit der „Blauen Krone“ im εuseo Civico zu Bologna, ZÄS 80: 46-68. MURNANE W. J., 1977, Ancient Egyptian Coregencies, Chicago. 117 MY δIWIźC K., ńλκί, Źie Rolle des Atum in der išd-Baum-Szene, MDAIK 36: 349-356. MY LIWIEC K., ńλκη, Quelques remarques sur les couronnes à plumes de Thoutmosis III, [w:] P. Posener-Kriéger (redέ), Mélanges żamal Eddin Mokhtar, Le Caire: 149-160. MY δIWIźC K., 1988, Royal Portraiture of the Dynasties XXI-XXX, Mainz. MY δIWIźC K., 1991, Ramesside Traditions in the Arts of the Third Intermediate Period, [w:] E. BLEIBERG, R. E. FREED (red.), Fragments of a Shattered Visage: Proceedings of the International Symposium on Ramesses the Great, Memphis, Tennessee: 108-126. MY δIWIźC, K., 1993, Pan Obydwu Krajów, Warszawa. PARKER R., 1966, King Py, a Historical Problem, ZÄS 93: 111-114. PORTER B. i in., 1972, Topographical Bibliography of Ancient Egyptian Hieroglyphic Texts, Reliefs, and Paintings, II. Theban Temples, Oxford. PRIESE K.-Hέ, ńλθκ, σichtägyptische σamen und Wörter in den ägyptischen Inschriften der Könige von Kusch, Mitteilungen des Instituts für Orientforschung 14: 165-191. REDFORD D., 1973, An interim report on the second season of work at the temple of Osiris, ruler of eternity, Karnak, JEA 59: 16-30. REDFORD D., 2004, From Slave to Pharaoh. The Black Experience of Ancient Egypt, Baltimore and London. REISNER G., 1931, Inscribed monuments from Gebel Barkal, ZÄS 66: 76-100. RILLY Cέ, 2ίίń, Une nouvelle interprétation du nom royal Piankhy, BIFAO 101: 351-368. RUSSMANN źέ Rέ, ńλλη, Kushite Headdresses and ‘Kushite’ Style, JEA 81: 227232. SHAW I., 1991, Egyptian Warfare and Weapons, Risborough. SHAW I., P. NICHOLSON (red.), 2002, The British Museum Dictionary of Ancient Egypt, London. TATERKA όέ, 2ίń3, Biografia egipskiego dostojnika z okresu Starego Pa stwa na przykładzie inskrypcji z grobowca Her-chufa, SBO 5: 25-49. WILKINSON T., 2011, Powstanie i upadek staro ytnego Egiptu, tłumέ σέ Radomski, Pozna έ 118 RYCINY Ryc. 1 – Schematyczny plan kaplicy Ozyrysa Heqa-Ź et (przerys zaμ Redford ńλι3μ ńκ)έ Ryc. 2 – Szabataka przed Amonem na fasadzie kaplicy (Ayad 2009: fig. 1.3). 119 Ryc. 3 – Szep-en-upet przed εontu na jednej z „Winiet” (Ayad 2ίίλaμ figέ θ). Ryc. 4 – Imen-ir-dis przed Amonem i Mut (Ayad 2009a: fig. 11). 120 ARCHITEKTURA MIESZKALNA EGIPTU W OKRESIE RZYMSKIM1 Marcin Romaniuk Uniwersytet Warszawski archeologpolski@wp.pl Domestic Architecture in Egypt in the Roman Period The aim of this article is to present typical forms of houses in Roman Egypt basing on the archaeological sources and with emphasis on the constructional aspects. The most characteristic forms of houses are so-called tower houses from Fayum and wealthy houses with peristyle courtyard from Alexandria. Domestic buildings were found also on the other sites in Egypt, on Mediterranean and Red Sea coasts, as well as in the hinterland. Usually they were built with traditional Egyptian constructional techniques, using local building materials, but in contrast to this, their internal decoration was rooted deeply in classical tradition. This shows how complex domestic architecture in Roman Egypt was and how more advanced studies are still needed to understand ancient society. Badania archeologiczne nad reliktami budowli mieszkalnych, w miar rozwoju metod badawczych, dostarczaj coraz wi cej informacji na temat tego, jak w przeszło ci wygl dało codzienne ycie ludzi, kim byli, jakie były ich zwyczaje czy zaj ciaέ Zazwyczaj jednak mo liwo ci badawcze s ograniczone z powodu niedostatecznie dobrego stanu zachowania tych budowli, z których to, na stanowiskach archeologicznych, odkrywane s przewa nie jedynie ich fundamenty wraz z zabytkami, mog cymi wskazywać na ich npέ mieszkaln funkcj 2. W Egipcie Okresu Rzymskiego (30 r. p.n.e.-395 r. n.e.3) sytuacja ta w niektórych przypadkach nie jest a tak skrajna, gdy ze wzgl du na specyficzne warunki naturalne panuj ce w Egipcie, wiele konstrukcji zachowało si w doskonałym stanie, si gaj c nawet kilku kondygnacji wzwy , jak to ma miejsce na stanowisku Karanis (Kom Uszim)4 w oazie Fajum. Zadziwiaj ce w tej σiniejszy artykuł przedstawia uaktualnion wersj referatu wygłoszonego na V Konferencji Studentów Archeologii Staro ytnego Egiptu, która miała miejsce w Instytucie Archeologii Uniwersytetu Jagiello skiego w dniach 3ń maja-2 czerwca 2013 roku. 2 Niektóre znaleziska, takie jak instalacje kuchenne (np. pozostało ci pieca) czy przedmioty codziennego u ytku (np. ceramiczne naczynia stołowe czy dzieci ce zabawki), w poł czeniu ze specyficzn organizacj przestrzenn budowli, zapewniaj c przestrze do snu (np. rzymskie cubiculum), b d spo ywania posiłków (np. rzymskie triclinium), mog sugerować istnienie w danym miejscu przestrzeni prywatnej, przeznaczonej do celów mieszkalnych i potocznie zwan „domem”έ 3 Wszystkie daty zamieszczone w dalszej cz ci tekstu odnosz si do czasów po narodzinach Chrystusa i podawane b d ju bez skrótu nέeέ 4 Gdy nazwa stanowiska pada w tek cie po raz pierwszy, obok jego nazwy staroytnej w nawiasie podana zostaje równie jego nazwa współczesna, przy czym w dalszej cz ci tekstu stosowana b dzie jedynie nazwa staro ytna. W przypadku Marina 1 121 sytuacji jest to, e w dotychczasowej literaturze przedmiotu po wi cono relatywnie niewiele miejsca na studia nad architektur mieszkaln w Egipcie, koncentruj c si bardziej na architekturze grobowej i sakralnej. Szczególnie wyra nie ta tendencja uwidacznia si w przypadku domów z Okresu Rzymskiego, dla których do tej pory nie stworzono jednolitej typologii architektonicznej, obejmuj cej obszar całego Egiptu. Jednym z powodów takiego stanu rzeczy mog być trudno ci z wydzieleniem konkretnych typów domów, wynikaj ce z do ć znacznego ich zró nicowania. Dotychczas podejmowano pewne próby ich scharakteryzowania, lecz na ogół ograniczały si one jedynie do wybranego regionu1, stanowiska2, b d jednostki mieszkalnej3. Co prawda, dost pne s równie opracowania ogólne, jednak w wietle nowszych odkryć – z ostatnich dwóch dekad – s one zwykle przestarzałe4, niekompletne lub po prostu niewystarczaj co szczegółowe5. Niniejszy artykuł ma na celu uzupełnienie, przynajmniej w minimalnym stopniu, braków wspomnianych wy ej publikacji. Ze wzgl du jednak na odgórnie ograniczon obj to ć tej publikacji, zaprezentowane tu zostan jedynie te typy domów, których obraz uchwycony został w róά dłach archeologicznych6. Zabraknie w skutek tego odniesie do ródeł pisanych czy ikonograficznych, które bez w tpienia znacz co poszerzaj nasz wiedz o domach z Okresu Rzymskiego w Egipcie, lecz stanowi zbyt obszerny zbiór danych, aby go tu uwzgl dnić. Charakterystyka domów Bez w tpienia najlepiej rozpoznanym pod wzgl dem architektury mieszkalnej obszarem Egiptu jest oaza Fajum, gdzie odkryto najwi cej, jak dot d, pozostało ci domów z Okresu Rzymskiego. W ród nich najpowszechniejszym typem był dom wie owy, nazywany tak z racji swojego kształtu. Budynki tego typu były wy sze ni szersze, wielopi trowe, zw aj ce si ku góά rze. Stanowiły samodzielne struktury, tzn. nie dzieliły zewn trznych cian z el-Alamein, gdzie mo liwe s dwie nazwy staro ytne, dla ułatwienia stosowana b dzie jedynie nazwa współczesna. Wi kszo ć nazw współczesnych zaczerpni to z Bagnall i in. 2004, Bard 2005 lub portalu internetowego: http://www.trismegistos.org/geo/index.php [dost p z dnέ 23έίλέ2ίń4]. 1 Np. Davoli 1998. 2 Np. Husselman 1979; Hadji-Minaglou 2007. 3 Np. van Minnen 1994, gdzie autor podejmuje prób interpretacji znalezisk archeologicznych w korelacji ze ródłami papirologicznymi, prowadz c do wniosków na temat mieszka ców tzw. Domu Sokratesa w Karanis. 4 Np. Hobson 1985; Bowman 1986. 5 W licznych opracowaniach ogólnych znale ć mo na krótkie podrozdziały na temat domów z Okresu Rzymskiego w Egipcie, jednak zazwyczaj ujmuj one temat do ć pobie nie, jak np.: Davoli 2010; Davoli 2011; Davoli 2012; Venit 2012. 6 U ci laj c, szczegółowo opisane zostan tu jedynie te domy, których pozostało ci zachowały si w na tyle zaawansowanym stanie, e mo liwe było poddanie ich gł bszej analizie architektonicznej, a wyniki bada archeologicznych prowadzonych nad nimi zostały opublikowaneέ 122 innymi budynkami. Przewa nie stawiane były blisko siebie, tworz c zwarte kwartały mieszkalne (insulae), ale nie brakuje równie takich, które stały w odosobnieniu. W oparciu o analiz przebiegu zewn trznych cian tych konstrukcji, wydzielić mo na trzy główne typy1: I: o planie kwadratowym (ryc. 1a); II: o planie prostok tnym/podłu nym (ryc. 1c); III: o planie przegubowym (L-kształtnym) lub nieregularnym (ryc. 1b). W przypadku rozplanowania wewn trznego brak jednego, standardowego schematu, prócz tego, e ciany wewn trzne przebiegały mniej wi cej ortogonalnie. Podobnie było te w przypadku ich wewn trznych wymiarów. Na podstawie bada domów z Karanis mo na jedynie okre lić do ć szeroki przedział pola powierzchni ich podstawy, obejmuj cy warto ci od mniej ni 40 do ok. 200 m2, przy redniej wynosz cej ok. 70 m2έ Źla porównania, w s siedniej osadzie Soknopaiou σesos (Źimé) rednia powierzchnia odkrytych domów wynosi ju nieco mniej, bo ok. 58,7m2, co doskonale ukazuje wspomniany wy ej brak standaryzacji2. Domy wie owe mogły osi gać wysoko ć co najmniej trzech kondygnacji ponad poziom piwnicy, wliczaj c w to płaski dach, który mógł słu yć jako otwarty taras3. Potwierdzaj to odkrycia z Karanis, gdzie domy zachowały si wła nie do takich wysoko ci (np. Dom C56)4. Wej cia do domów wyniesione były zwykle nieco ponad poziom ulicy, z racji czego opatrzone były cz sto kilkoma stopniami. Dost p do ka dego poziomu domu mo liwy był przez klatk schodow , znajduj c si , w przypadku kwadratowych budowli (typ I), na ogół w jednym z naro ników, za w przypadku budowli podłu nych (typ II) na rodku budynku, zajmuj c nawet do 1/3 całkowitej powierzchni. W przypadku budowli typu III klatka schodowa mogła mie cić si w dowolnym miejscu, przy czym zwykle nie wychodziła poza brył całej budowli i równie zajmowała ok. 1/3 całkowitej jej powierzchni. W ka dym z przypadków klatka schodowa zbudowana była w oparciu o centralny filar, wokół którego biegło kilka poziomów schodów, ł czonych półpi trami. Pomieszczenia w budynku miały zwykle kwadratowy lub prostok tny kształt i posiadały w cianach liczne, nieraz bogato zdobione nisze, słu ce jako szafki z półkami5, b d ołtarzyki6. ciany dekorowano wymodelowanymi w tynku i pomalowanymi jasn farb rowkami, imituj cymi fugi mi dzy cegłami. Cech wspóln domów wie oPaola Davoli stosuje podział na trzy typy planów domów z Fajum: 1) prostok tny, o krótszym boku długo ci 1/3 lub 1/4 dłu szego boku; 2) kwadratowy lub prawie kwadratowy i 3) przegubowy, o nieregularnym przebiegu cian (Davoli 1998: 354-356), jednak wydaje si , e do 3. typu zalicza równie domy, które, w przeciwie stwie do pierwszych dwóch typów, nie s domami wie owymi, choć równie posiadaj plan przegubowy lub o nieregularnym przebiegu murów. W niniejszym artykule postanowiono jednak do typu 3. wg Davoli zaliczyć jedynie te budynki, które mo na okre lić jako domy wie oweέ 2 Alston 1997: 28. 3 Husselman 1979: 67–73. 4 Tam eμ pl. 39. 5 Tam e: pl. 69. 6 Tam eμ pl. 72-73. 1 123 wych była obecno ć pomieszcze piwnicznych, b d półpiwnicznych, słu ά cych zapewne do magazynowania ywno ci, a których ciany jednocze nie pełniły funkcj fundamentówέ εury na tym poziomie składały si zwykle z nieregularnych kamieni spojonych zapraw . Piwnice zwie czano trwałymi sklepieniami kolebkowymi wykonanymi z cegły mułowej (niekiedy równie cegły wypalanej), co pod tym wzgl dem odró niało je od sufitów wy szych kondygnacji, wykonanych z palmowych belek i krytych matami z palmowych li ciέ W domach wie owych nie było wewn trznego dziedzi ca1, a jedyne ródło wiatła dziennego stanowiły małe okna, obudowane od zewn trz drewnianymi framugami i kratownicami, i rozszerzaj ce si do wn trza. Takie rozwi zanie było przejawem doskonałego przystosowania domu do wymogów rodowiska pustynnego, gdzie konieczna jest ochrona przed gor cem, piaskiem i wiatrem. Z drugiej strony, powszechna była natomiast obecno ć dziedzi ca zewn trznego, który stanowił nieodzowny element domostwa, gdy to tam odbywały si wszelkie czynno ci zwi zane z codziennym yciem, jak przygotowywanie po ywieniaέ τ takiej funkcji wiadcz odkryte tam piece i inne instalacje kuchenneέ ύranic dziedzi ca wyznaczał okalaj cy go mur, za sam dziedziniec mógł przynale eć do jednego lub kilku domów, b d stanowić jeden z kilku dziedzi ców jednego domu. Wykorzystane materiały i techniki konstrukcyjne były przejawem myli technicznej gł boko zakorzenionej w egipskiej tradycji budowlanej. Najcz ά ciej wykorzystywano cegł mułow , któr zwykle układano w tzw. w tek angielski2 (ryc. 2), czyli naprzemienne warstwy cegieł, zwróconych do lica główk 3 lub wozówk 4. Charakterystyczn cech wygl du murów tych domów, oprócz drewnianych belek, wmontowanych na ogół na naro nikach i wzdłu linii framug okien i drzwi, był wybrzuszaj cy si w dół przebieg linii rz dów cegieł. εógł to być nie tylko efekt „osiadania” murów w czasie budowy i długo po niej, ale równie wiadomy zabieg konstrukcyjny, maj cy na celu wzmocnienie i uelastycznienie wielokondygnacyjnej konstrukcji. Podobne zadanie konstrukcyjne mogła mieć tak e powszechnie stosowana w murach technika (ryc. 2) polegaj ca na (patrz c na rzut z góry) pozostawianiu w skiego kanaliku mi dzy rz dem cegieł uło onych wozówkowo do jednego lica, a drugim rz dem uło onym główkowo do drugiego lica, le cych na jednej płaszczy nie, i wypełnianiu go piaskiem, wirem lub zapraw mułow . Takie kanaliki umiejscawiane były naprzemiennie po przeciwległych stronach muru, w kolejnych rz dach cegieł. T technik stosowano ju w domach z el-Lahun (XII dynastia) i była ona do ć powszechna w pó niejszych okresach w Egip1 Davoli 2010: 367. τkre lenie „w tek angielski”, odpowiadaj ce angielskiemu English Bond, ma oczywicie nowo ytn proweniencj , ale z racji jego stosowania w literaturze tematu (npέ źmery 2011: 4) w odniesieniu do konstrukcji staro ytnych, postanowiono utrzymać ow nomenklatur równie w niniejszym artykuleέ 3 ύłówka – krótsza, boczna płaszczyzna cegły. 4 Wozówka – dłu sza, boczna płaszczyzna cegły. 2 124 cie1. Z takim przejawem tradycji egipskiej stoj w sprzeczno ci niektóre elementy dekoracyjne domów, wykonane w stiuku czy kamieniu, b d malowane, których cechy wydaj si reprezentować jednak kultur hellenistyczn 2. Wyra nie widać dzi ki temu, jak dwie tradycje, klasyczna i egipska, przenikały si wzajemnie. Domy wie owe, wznoszone w Fajum ju od czasów hellenistycznych, stanowi najbardziej rozpowszechniony typ domów, przy czym typy I i II były w zdecydowanej przewadze ilo ciowej wzgl dem typu III. Domy te odkryto te w innych, oprócz wspomnianego Karanis, osiedlach greckorzymskich w Fajum, jak choćby w Soknopaiou Nesos3 czy Tebtynis (Umm el-Brigat)4. Oprócz tego podobne do I i II typu budynki pojawiły si równie poza όajum, jak te z ko ca IV wieku w δuksorze, funkcjonuj ce nawet do wieku VI5έ σa tym przykładzie widać równie , jak długo w źgipcie utrzymywała si ta forma domu, która mogła trwać nawet dłu ej, je li by wzi ć pod uwag opini Paoli Źavoli, która twierdzi, e forma ta stanowi ewolucj domu miejskiego znanego ju od czasów σowego Pa stwa6. Ten rozrzut czasowy, od czasów hellenistycznych po wczesnobizantyjskie, ukazuje jak długotrwała była to forma domówέ Wydaje si , e w przeciwie stwie do wcze niej wymienionych miejsc, gdzie w architekturze mieszkalnej dominowały domy wie owe, w innych rejonach Egiptu, w Okresie Rzymskim preferowano raczej ni sze budynki, parterowe lub 1-pi trowe, choć, podobnie jak w Fajum, maj ce płaskie dachy, słuce zazwyczaj jako otwarty taras. Domy te nie stanowiły jednej, zwartej pod wzgl dem formy grupy architektonicznej, ró ni c si od siebie poszczególnymi cechami, takimi jak obecno ć dziedzi ca perystylowego, specyficzny zarys planu czy wykorzystany do ich wzniesienia materiał. Mimo dominuj cych w Fajum domów wie owych, wła nie tam, w grecko-rzymskich osadach: Dionysias (Qasr Qarun), Theadelphia (Charabet Ihrit; ryc. 3a i 3b) i Narmouthis (Medinet Ma’adi; ryc. 3c), odkryto jedn z wyró niaj cych si odmian niskich domów, datowanych na czasy rzymskie lub pó norzymskie7. Plan ich podstawy zbli ony jest do przegubowego (podobnie jak w planie domu wie owego typu III) lub jest nieregularny. Elementem szczególnym w tej formie domów, oprócz hellenistycznej dekoracji wn trz, jest obecno ć du ego pomieszczenia z trójdzielnym przej ciem z pilastrami o 1 Davoli 2011: 81. Husselman 1979: 47–8, pl. 72–73. 3 Boak 1935: 5-21. 4 Minaglou 2007. 5 Ko ciuk 2011: 61; w przypadku domów F, G i K mo na zauwa yć wspóln dla nich trójdzieln aran acj planu i tendencj do umiejscawiania klatki schodowej raczej w centralnej cz ci. S one podobne do domów koptyjskich z Medinet Habu (Kociuk 2011: 62). 6 Davoli 2010: 367. 7 Davoli 2012: 167. 2 125 aleksandryjskich kapitelach1, interpretowanego jako triclinium2. Co istotne, analogicznie do innych podobnie interpretowanych pomieszcze , miało ono w cianach liczne nisze. W oparciu o analiz planu mo na przyj ć zało enie, e budowle miały parterowy charakter, za obecna w ich wn trzu klatka schodowa, podobna do tych z opisanych wy ej domów wie owych, prowadziła na płaski tarasowy dach3. Ponadto, budowle te zasadniczo nie posiadały piwnic. Sporna pozostaje kwestia wewn trznych dziedzi cówέ W cianach triclinium, zachowanych miejscami nawet do 4 metrów wysoko ci, nie znaleziono ladów okien4, co sugerowałoby, e s siaduj ce z nim od strony trójdzielnego przej cia pomieszczenie pozostawiono niezadaszone w celu zapewnienia mu odpowiedniego o wietlenia i dost pu wie ego powietrza. Wydaje si , e istotnie mogło tak być, lecz niekoniecznie. Jak pokazuje przykład jednego z domów odkrytych w Theadelphii (Dom 1 – ryc. 3a), triclinium znajdowało si w gł bi domu, w oddaleniu od ulokowanego przy schodach dziedzi ca, z którym ł czył je jedynie w ski korytarz. Wobec tego, s siaduj ce bezpo rednio z triclinium pomieszczenie powinno być drugim dziedzi cem, za czym przemawiałby fakt, i poza jedn nisz w cianie, brak jest przesłanek na jego mieszkalny charakter. Jednak Paola Davoli uwa a, e nie ma adnych dowodów na to, e te ewentualne dziedzi ce były niezadaszone5. Wyj ciem z tej sytuacji mogłoby być dopuszczenie po redniego rozwi zania, w którym rzekomy dziedziniec kryto dachem tylko cz ciowo, pozostawiaj c w ró nych jego miejscach odpowiedniej wielko ci otwory, zapewniaj c tym samym zarówno ochron przed sło ά cem i wiatrem nios cym piasek, jak i stały dost p wiatła dziennego i wie ego powietrza. Analogiczne rozwi zanie znale ć mo na w bogatym Domu Serenosa w oazie Dachla, o którym b dzie mowa w dalszej cz ci. Kolejne przykłady niskich domów z Okresu Rzymskiego pochodz mi dzy innymi ze stanowisk Kellis (Ismant el-Charab) i Trimithis (Amheida) w oazie Dachla. W przeciwie stwie do domów wie owych z Fajum, budynki te nie posiadały podziemnych pomieszcze 6, a tak e na ogół współdzieliły ze sob zewn trzne ciany, tworz c zwarte, wzgl dnie regularne, bloki miejskie. Miały zró nicowane rozmiary i zarys planu, przy czym najwyra niej preferowano plan z grubsza czworoboczny. Pod wzgl dem typu mo na podzielić je na dwie grupy: do jednej nale bogate rezydencje z reprezentacyjnym wystrojem, np. B/3/1 w Kellis z II wieku (ryc. 5)7 czy Dom Serenosa w Trimithis z IV wieku (ryc. 4c i 4d)8, do drugiej za mniej wykwintne domy, jak np. dom z Kapitele aleksandryjskie stanowiły stylistyczn modyfikacj kapitelu korynckiegoέ Ich typologi znale ć mo na wμ Ronczewski ńλ2ιέ 2 Davoli 2010: 367. 3 Davoli 2010: 367. 4 Tam eμ 367. 5 Davoli 1998: 355. 6 Davoli 2011: 87. 7 Hope i in. 2010: 21. 8 Boozer 2005: 11. 1 126 Obszaru 1.3 w Trimithis z 2. poł. III wieku (ryc. 4b)1, cz sto posiadaj ce ogrodzone murem zewn trzne podwórze, jak np. Domy 1, 2, 3 w Kellis z pó nego III-IV wieku (ryc. 4e)2. Wspóln dla obu grup cech jest obecno ć wewn trznych dziedzi ców, przy czym w pierwszej grupie mog być one perystylowe. W obu przypadkach zdarzaj si te lady klatek schodowych, co by wiadczyło o funkcjonowaniu wy szego poziomu, przypuszczalnie o formie płaskiego tarasowego dachu. Mo liwe, e budynki w niektórych przypadkach były nieco wy sze, jak np. du y kompleks pomieszcze (ponad 200) w Obszarze B w Kellis, który miał osi gać dwa poziomy wysoko ci3. Powszechnie stosowanym sposobem zadaszenia domów były sklepienia kolebkowe i kopuły, od góry wyrównywane na płasko, jak np. w Domu Serenosa w Trimithis, gdzie główn sal wie czyła kopuła z oculusem (ryc. 4d). Wynikało to być mo e z tradycji wykształconej z ograniczonego dost pu do drewna, które, choć w niewielkim stopniu, wykorzystywano do konstrukcji płaskich dachówέ Jedna z najistotniejszych cech domów to sale jadalne rozpoznawalne po obecno ci tzwέ stibadium (ryc. 4c i 4e), tjέ półokr głej ławy do odpoczynku podczas posiłku (podobnie jak klinai), co zaobserwować mo emy zarówno na planie bogatego Źomu Serenosa w Trimithis4 (rycέ 4d), dokładnie po jego wschodniej stronie, jak i mniej reprezentatywnego Domu 1 w Kellis5έ Zdarzaj si równie pomieszczenia oddzielone od centralnej cz ci par filarów lub kolumn (npέ Pomieszczenie 1a w Domu B/3/1 w Kellis – rycέ ηa), co z tego wzgl du, a tak e ze wzgl du na ich lokalizacj , sugerowałoby, e pełniły one funkcj triclinium, brak jednak jednoznacznych dowodów na poparcie tej tezy. Z ciekawych szczegółów architektonicznych mo na jeszcze wspomnieć o wiatrołapach, które zainstalowane były przy głównych wej ciach do domów 2 i 3 w Kellis i miały osłaniać wej cie do budynku przed przedostaniem si do jego wn trza wiatru z pyłemέ Je li mowa o materiałach, z których wznoszono domy w oazie Źachla, to tradycyjnie głównym materiałem była cegła mułowa, w tym przypadku wykonana z lokalnej, bogatej w elazo gliny, zawieraj cej fragmenty ceramiki. Do konstrukcji dachowej nad szerszymi pomieszczeniami wykorzystywano czasem belki i li cie palmowe, co po wiadczaj znaleziska zwalonych dachów w Kellisέ Źomy miały płytkie fundamenty i nie posiadały podziemnych pomieszcze , jak to było powszechne w domach z όajumέ σajbogatsze domy i kompleksy budynków miały kolumny z klasycznymi kapitelami wykonanymi w stiuku6έ W niektórych budynkach z IV wieku wewn trzne pomieszczenia dekorowano malowidłami polichromicznymi na cienkiej warstwie stiuku, ozdobionymi aplikami z pozłacanego gesso7έ τbecno ć tych elementów 1 Boozer 2010: 153. Bowen i in. 2006: 1. 3 Davoli 2010: 368. 4 Davoli 2011: 85. 5 Bowen i in. 2005: 54. 6 Davoli 2011: 87. 7 Davoli 2010: 368. 2 127 wiadczy o wzajemnym oddziaływaniu na siebie lokalnej – egipskiej – tradycji architektonicznej z t , przyniesion przez ύreków i Rzymian – tzwέ klasyczn έ Przed omówieniem kolejnego typu domów, tjέ z dziedzi cem perystylowym, warto jeszcze wspomnieć o domach ze wschodniej cz ci źgiptu, a mianowicie z Berenike (Medinet el-Harasν rycέ 4f)έ W dotychczas dost pnych opracowaniach architektury mieszkalnej w źgipcie brakowało rozwini cia kwestii domów z Pustyni Wschodniej i wybrze a εorza Czerwonegoέ Wynikać to mo e ze stosunkowo niewielkiej liczby publikacji, które opisuj to zagadnienie wystarczaj co dokładnie, co z kolei mo e być efektem niskiego stanu wiedzy na ten temat. Niemniej, dotychczas prowadzone tam prace archeologiczne ujawniły pozostało ci domów z pó nego IV i V wieku na północ i wschód od wi tyni Sarapisa1έ Były to domy pi trowe z dobudowanym od frontu zewn trznym podwórzem, w obr bie którego znajdowały si kamienne schody, prowadz ce na wy sze pi tro, przy czym ich górna cz ć była prawdopodobnie drewniana. Jak pokazuje rysunkowa rekonstrukcja (ryc. 4f)2 jednego z odkrytych domów, była to budowla o płaskim dachu, skonstruowanym zapewne, jak w przypadku innych pó norzymskich domów z Berenike, z wykorzystaniem drewnianych belek stropowych długich rednio na 4 m3έ τkna były niewielkimi prostok tnymi otworami umiejscowionymi u szczytu ciany, za wej cie do budynku z poziomu parteru poprzedzono kilkoma kamiennymi schodkami, flankowanymi małymi kolumienkami z kapitelamiέ Ciekawostk z tego miejsca jest znalezisko miedzianego zamka do drzwi4, który wskazywałby na wzmo one starania, maj ce na celu zabezpieczenie tego pomieszczenia, w którego cianach były równie liczne nisze z drewnianymi półkami, być mo e do przechowywania warto ciowych przedmiotówέ W powi zaniu ze specyficznymi znaleziskami wydaje si , e pomieszczenia na parterze słu yły do celów oficjalnych, handlowych, za pomieszczenie na pi trze miało charakter mieszkalny5. Budynek wzniesiony został w wi kszo ci z głowic koralowca spojonych zapraw i uło onych nieregularnie, podczas gdy do zewn trznych naro ników i framug wej ciowych zastosowano bloki z gipsu/anhydrytu6. Wy ej wymienione budowle, poza du ymi kompleksami w Kellis, pod wzgl dem przestrzennym miały tendencj do rozbudowywania si albo na osi wertykalnej, w przypadku domów wie owych, albo wzgl dnie równomiernie na osi wertykalnej i horyzontalnej, jak opisane dotychczas domy niskie. Budowle opisane poni ej, dla odmiany, rozbudowywały si raczej bardziej na osi horyzontalnejέ Jedn z głównych ich cech był dziedziniec otoczony kolumnad , czyli tzwέ perystylowy (rycέ η)έ Jednak obecno ć typowego dziedzi ca perystylowego 1 Sidebotham i in. 2001-2002: 39-41. Tam eμ fig. 38. 3 Sidebotham i in. 2008: 254. 4 Sidebotham i in. 2001-2002: 39. 5 Tam eμ 39-41. 6 Tam eμ 39. 2 128 to raczej rzadko ć w egipskiej architekturze mieszkalnej τkresu Rzymskiego 1. σa ogół jest to kombinacja pseudoperystylu i samodzielnego portyku, oddzielaj cego sal przyj ć od dziedzi caέ W tym przypadku bardziej trafne byłoby zastosowanie poj cia prostas-oikos, okre laj cego dom z portykiem i szerok sal bankietow 2, jak npέ w Willi Ptaków w Aleksandrii. W innych przypadkach perystyl jest cz sto po prostu niekompletny, jak w Marina el-Alamein. Jedne z najokazalszych pod wzgl dem przepychu i bogactwa domów z Okresu Rzymskiego wznosiły si niegdy na Kom el-Dikka w Aleksandrii, gdzie od ponad pół wieku swoje prace prowadzi polska misja archeologiczna. Odkryte tam domy pochodz z I-III wieku i, s dz c po bogatym wystroju oraz lokalizacji, nale ały do zamo nych osóbέ εogły si wznosić do dwóch pi ter, o czym wiadcz pozostało ci klatki schodowej przy głównym wej ciu, npέ w Źomu FA (ryc. 5b)3, brak natomiast informacji o istnieniu podziemnych poziomówέ Źomy te najprawdopodobniej miały regularny, symetryczny, prostok tny w planie zarys, jak typowo rzymska domus i ustawione blisko siebie w rz dzie, tworzyły zwarty blok miejski (insulae), doskonale wpisuj cy si w hippodamejski układ aleksandryjskich ulicέ ύłównym elementem tych budowli był dziedziniec perystylowy, b d pseudo-perystylowy, i przylegaj ce do niego triclinium/andron, od którego przedzielony był paroma kolumnami (wspomniana wcze niej kombinacja perystylu i prostas-oikos)έ Wokół dziedzi ca skupiały si bogato dekorowane pomieszczenia z podłogami mozaikowymi w technice opus sectile i opus tesselatum (niektóre w stylu macedo skim), stiukowymi aplikami i malowidłami ciennymiέ Źu e znaczenie w interpretacji poszczególnych pomieszcze ma specyficzny wzór na mozaikach podłogowych, który na ogół ma mniejsze walory dekoracyjne i w planie przypomina kształt litery T lub U, sugeruj c, e to wła nie na nim umiejscowione były klinai (ryc. 5b)4. Źomy te mogły być te wyposa one w studnie i cysterny na wie wod , a tak e ła nie, toalety i latryny podł czone do sieci kanalizacyjnej5έ Wej cie z ulicy zaopatrzone było w kilka schodkówέ Hipotetycznie wielko ć pola powierzchni tych budowli mogła osi ά gać wielko ć typowej domus, czyli ok. 625 m2, lecz w rzeczywisto ci domy te musiały być mniejsze ze wzgl du na obowi zuj ce regulacje prawne, według których dodatkowo domy musiały stanowić niezale ne struktury, nie dziel c murów zewn trznych z innymi budynkami6έ Jak wynika ze ródeł archeologicznych, prawa te nie były jednak ci le przestrzegane (npέ poł czenie mi dzy domem MA a MB7)έ σa przykładzie Willi Ptaków o konstrukcji murów mo na powiedzieć to, e fundamenty budowli zbudowane były z nieregularnych kamieni o ró nych rozmiarach, ł czonych glin , natomiast wła ciwe mury powsta1 Majcherek 2007b: 211. Venit 2012: 114. 3 Majcherek 2007b: fig. 1. 4 Tam eμ 206; kline (gr., l. mn. klinai) – ło e do odpoczynku przy spo ywaniu posiłkuέ 5 Venit 2012: 114. 6 Majcherek 2007b: 203. 7 Tam eμ fig. 3. 2 129 ły z poł czenia du ych prostopadło ciennych bloków wapiennych, osi gaj cych nawet do ń m długo ci, uło onych w w tek opus isodomum1. Z wapienia wykonano tak e płyty posadzkowe, którymi wyło ono dziedziniecέ Domy datowane na II-IV wiek2, b d ce kombinacj dziedzi ca perystylowego lub pseudo-perystylowego ze struktur prostas-oikos (rycέ ηd), znane s równie z εarina el-Alamein (staro ytne δeukaspis lub Antiphrae), poło onej na zachód od Aleksandriiέ Typowym przykładem jest tu Źom Hλέ σie miał on regularnego zarysu planu, choć niektóre inne domy mogły mieć w miar prostok tny kształt (npέ Źom Hń)έ Centralnym punktem budynku był dziedziniec, ograniczony od zachodu i południa kolumnami, a od wschodu naro nymi pilastrami, wokół którego koncentrowały si główne pomieszczeniaέ Wewn trzne ciany posiadały liczne nisze i były pokryte wapiennym tynkiem, cz sto krytym malowidłamiέ τdkryte fragmenty stiuków sugeruj , e malowidła mogły przedstawiać motywy geometryczne w kolorach niebieskim, czerwonym, ółtym, białym i purpurowymέ τprócz tego spotkać mo na przedstawienia figuralne, jak głowa Heliosa, Harpokratesa i Sarapisa (npέ w niszy w pomieszczeniu 2 w Źomu H10)3. Kapitele kolumn, półkolumn i pilastrów perystyli reprezentowały style jo ski i koryncki, z czego pierwszy cz sto był pomalowanyέ Zdobienia nisz (npέ w Źomu Hńί) i architrawów reprezentowały natomiast styl aleksandryjski4. Wej cie do budynku umiejscowione było mniej wi cej na jednej osi z główn sal przyj ć5έ τbecno ć klatki schodowej sugeruje istnienie drugiego poziomu6. Źomy tego typu posiadały magazyny piwniczne, zadaszone sklepieniami kolebkowymi, ze cianami z izolacj termiczn , składaj c si z warstw piasku i amfor7έ W obr bie domu mie ciły si te zagrody dla zwierz t, podziemne cysterny i szereg małych kanałów podł czonych do latryny, co umo liwiało spłukiwanie ciekówέ W mniejszych domach, jak npέ H2 i Hńλ, dziedzi ce posiadały jedynie jedn lub dwie kolumny (po jednej na stron ) i zaledwie jedn sal jadaln , na stronie północnej lub południowej8έ W wi kszych domach sala jadalna mogła si znajdować tak e po stronie wschodniej, jak npέ w domu Hλέ Co ciekawe Majcherek 2007a: 17; opus isodomum –w tek murarski, w którym zbli onych rozmiarów prostopadło cienne bloki kamienne układane s we wzgl dnie równych wysokociowo rz dach, a fugi mi dzy nimi przebiegaj wzgl dem siebie ortogonalnieέ 2 McKenzie 2007: 163-164. 3 Daszewski 2011: 431. 4 τmówienie architektonicznego stylu rzymskiej i bizantyjskiej Aleksandrii znale ć mo na w εcKenzie ńλλθέ 5 Daszewski 2007: 148. 6 Davoli 2010: 367. 7 Daszewski 1995: 20-4. 8 Źaszewski 2ίίιμ ń4λέ W cytowanej publikacji podano informacj , jakoby sala jadalna w mniejszych domach znajdowała si zwykle po stronie północnej lub zachodniej dziedzi ca, jednak w tym drugim przypadku nast piła najwyra niej pomyłka redakcyjna, gdy w rzeczywisto ci w odkrytych do tej pory budynkach nie stwierdzono, aby jakakolwiek sala jadalna znajdowała si po stronie zachodniej dziedzi caέ εo na natomiast dodatkowo stwierdzić, e pojawiaj si one równie po stronie południowejέ 1 130 wszystkie te domy zbudowane były w cało ci z wapienia, wł cznie z podłog , choć mo liwe, e wy sze kondygnacje zbudowane były z cegły mułowej 1. Wapie do budowy murów wykorzystywano albo w formie obrobionych prostopadło ciennych bloków, układanych w układzie opus isodomum, podobnie jak w Aleksandrii, albo w formie łamanego kamienia, układanego w sposób nieregularny i ł czony zapraw wapienn , b d wapienno-glinian έ W innych przypadkach wykorzystywano jednocze nie obie te formy surowca, tworz c w tek opus africanum2. Przykłady z wy ej wymienionych stanowisk, to nie jedyne domy posiadaj ce w swoim planie kolumny czy filaryέ S one spotykane te w innych regionach źgiptu, jak choćby w Tebtynis3 w Fajum (poza wspomnianymi wczeniej domami z Theadelphii, Źionysias i σarmouthis), Kellis w oazie Źachla (Dom B/3/1) czy Herakleopolis Magna (Ihnasya el-εedina) w ύórnym źgipcie4. W architekturze rzymskiej kolumny towarzyszyły cz sto elementowi architektonicznemu, który mo na by uznać za wizytówk rzymskiej kultury, a mianowicie atrium5, czyli głównemu pomieszczeniu w typowej rzymskiej domus urbana, b d villa urbana6έ Powszechnie uwa a si , e w źgipcie takie typowo rzymskie struktury nie wyst puj , jednak przynajmniej na dwóch stanowiskach odkryto konstrukcje, które mo na z du ostro no ci uznać za atrium. Mowa tu o dwóch stanowiskach, poło onych w Źelcie σilu, na południe od Aleksandrii, a mianowicie: Athribis (Tell Atrib; ryc. 6b) i Schedia (el- Giza; ryc. 6a). W pierwszym przypadku odkryto will z pomieszczeniem, gdzie znajdował si prostok tny basenέ Brak informacji o tym, jakoby miały si przy nim znajdować jakiekolwiek kolumny, zatem mo na przypuszczać, e było to atrium typu toska ά 1 Medeksza 1997: 84. Tam eμ 84-85; opus africanum – w tek murarski, w którym przestrze pomi dzy dwoma kamiennymi filarami wypełniana jest gruzem kamiennym, spojonym zapraw , tworz c jeden z segmentów muruέ 3 Davoli 2012: 167. 4 εcKenzie 2ίίιμ 2θ2ν όlinders Petrie miał tam odkryć wiele pilastrów i kapiteli z kamienia, datowanych na III-IV wiekέ S dz c po zachowanym w jego publikacji planie domu mógł tam być dziedziniec perystylowy, lecz brak szczegółowych opisów (Petrie 1905: fig. 24). 5 Atrium - główna cz ć domu rzymskiego, w której znajdował si basen na wod deszczow (impluvium), o wietlona przez prostok tny otwór w dachu (compluvium), umiejscowiony nad basenem. 6 τkre lenie „willa” jest rzadko spotykane w literaturze naukowej w odniesieniu do domów z τkresu Rzymskiego w źgipcieέ Przykłady tego mo na jednak znale ć w przypadku domów z nast puj cych stanowiskμ Trimithis („Roman villa” – Boozer 2005: 11), Athribis („villa of Roman period” - εy liwiec 2ίίίμ ńη-ńι)ν Schedia („middle imperial villa” – Bergmann i inέ 2ίίημ θ) oraz εarea („villa” – Alston 2002: 108). Niekiedy trafno ć zastosowania tego okre lenia w wy ej wymienionych przypadkach jest problematyczna i skłania do dyskusji nad jego definicj , jednak rozstrzygni cie tej kwestii nie jest celem niniejszego artykułuέ 2 131 skiego1. σa północ i południe od niego znajdowały si pomieszczenia, oddzielone od niego filarami, przy czym południowe miało du o wi ksze rozmiary i mie ciło ceglan U-kształtn struktur 2, sugeruj c istnienie w tym miejscu tricliniumέ τdsłoni te na tym stanowisku struktury willi, datowane na II-IV wiek3, w ci gu wieków zabudowane zostały pó niejszymi konstrukcjami, dlatego trudno jest prze ledzić dokładnie ich planέ σieco wi cej mo na natomiast wyczytać z planu willi ze rodkowego τkresu Rzymskiego4, odkrytej na stanowisku Schediaέ εiała ona rozstawione w układzie ortogonalnym pomieszczenia, bogato zdobione podłogami mozaikowymi i rozlokowane wokół centralnego punktu budynku, czyli dziedzi ca z prostok tnym basenem, przypominaj cego atrium5. σa zewn trznych naro nikach basenu zachowały si pozostało ci czterech kolumn, co by oznaczało, e mogło to być tzwέ atrium tetrastylowe. Na koniec warto wspomnieć jeszcze o jednym typie domów, a mianowicie o kamienicach (rycέ ι), których przykład odnaleziono na Kom el-Dikka w Aleksandriiέ W miejscu zniszczonych w ko cu III wieku bogatych domów z τkresu Rzymskiego opisanych wy ej, na pocz tku IV wieku wzniesiono budynki mieszkalno-warsztatowe, zbudowane z małych wapiennych bloczków spojonych zapraw w układzie opus africanumέ σajlepiej z nich zachował si Źom Ź, którego wła ciwa forma rozwin ła si raczej du o pó niej ni przyj te w niniejszym artykule ramy chronologiczne, jednak jego zal ki powstały jeszcze we wła ciwym czasieέ Był to budynek jednopi trowy o niemal prostok tnym planie, z otwartym, podłu nym dziedzi cem, zapewniaj cym dost p do otaczaj cych go na parterze niewielkich pomieszcze warsztatowychέ σa ko cu dziedzi ca znajdowała si prywatna latryna, a tak e klatka schodowa, która mogła prowadzić do kwater mieszkalnych na nast pnym pi trze, do których dostać si mo na było dzi ki drewnianym galeriomέ Źom Ź i pozostałe tego typu domy funkcjonowały na Kom el-Źikka a do VII wieku z pewnymi przebudowamiέ Przypominały one swoj form wielopi trowe domy w Rzymie, co mo e wiadczyć o wyra nym wpływie rzymskiej kultury na budownictwo tego okresu w Aleksandrii6. Podsumowanie Stworzenie typologii domów mieszkalnych z τkresu Rzymskiego w Egipcie to zadanie niezwykle trudne ze wzgl du na znaczne zró nicowanie ich formέ σiemo liwe jest zastosowanie sztywnego kryterium przy ich klasyfikacji, gdy cz sto pojedyncze cechy, którymi si odznacza jedna grupa domów, odnale ć mo na w domach nale cych zasadniczo do innej grupyέ Płynie z tego Typ atrium, w którym dach z prostok tnym otworem nad impluvium opiera si wył cznie na skrzy owanych belkach stropowych, bez pionowego wsparcia filarami czy kolumnami. 2 εy liwiec 2ίίίμ ńηέ 3 Tam eμ 14. 4 Bergmann i in. 2005: 6. 5 Tam eμ 6. 6 McKenzie 2007: 218. 1 132 wniosek, e formy tych domów nie tworz zwartego zbioru konkretnych, unikalnych dla danej grupy cech, a stanowi raczej mieszank cech wspólnych, uło onych po prostu w ró nych konfiguracjach w ramach ró nych formέ εetod klasyfikacji w tym przypadku mo e być zastosowana w niniejszym artykule metoda arbitralnego wyboru cechy dominuj cej w danej formieέ σiekiedy ułatwieniem jest te wyst powanie cechy szczególnej, jak ma to miejsce chocia by w przypadku domów z atrium, która to cecha wówczas traktowana była jako cecha dominuj caέ τpieraj c si na takich kryteriach w niniejszym artykule wydzielono nast puj ce typy domów1μ wie owe (npέ osady grecko-rzymskie w oazie Fajum, Luksor i Medinet Habu w Tebaidzie), niskie z triclinium (np. Dionysias, Theadelphia i σarmouthis w oazie όajum)ν niskie z wewn trznym iήlub zewn trznym dziedzi cem (npέ Trimithis i Kellis w oazie Źachlaν Berenike nad Morzem Czerwonym)ν niskie z centralnym dziedzi cem perystylowym (np. Kellis w oazie Dachla, Aleksandria i Marina el-Alamein na wybrze u εorza ródziemnego)ν niskie z atrium (np. Athribis i Schedia w Delcie Nilu); kamienice (npέ Aleksandria)έ W wymienionych wy ej grupach cz sto widoczne s podziały regionalne, przejawiaj ce si w ró nicach w konstrukcji budynku czy wykorzystanych materiałach budowlanych, o czym mowa poni ejέ W całym źgipcie od wieków najpowszechniejszym materiałem budowlanym była cegła mułowa, suszona na sło cu, która w τkresie Rzymskim dominowała na terenie oaz i doliny σiluέ W murze układano j na ogół w tzwέ w tek angielski, w któά rym rz dy cegieł uło onych wozówkowo do lica przeplataj si z rz dami tych, uło onych do lica główkowoέ σiekiedy spotykana była tak e cegła wypalana2, lecz rzadko ze wzgl du na niezb dne do jej wypału drewno, którego ilo ć, jak si powszechnie uwa a, w źgipcie miała być do ć ograniczonaέ Jednak, jak si okazuje, w Fajum drewno wykorzystywano na do ć du skal , umieszczaj c drewniane belki w cianach, jako element szkieletu budowli, we framugach okien i drzwi, b d w konstrukcji dachów i podłóg wy szych poziomów domuέ W innych rejonach drewno równie ch tnie wykorzystywano, choć na du o mniejsz skal , niemal wył cznie do konstrukcji płaskich dachówέ Przy konstrukcji zadaszenia wykorzystywano te maty z li ci palmowych, które przykrywały drewniane rusztowanieέ σa północy, w Źelcie σilu i na wybrze u εorza ródziemnego, do wznoszenia domów preferowano bloki z lokalnego wapienia, ł czone zapraw wapienn i układane w w tek opus isodomum lub opus africanumέ Z kolei na wschód od σilu, a do wybrze a εorza Czerwonego, głównym materiałem budowlanym był lokalny kamie , anhydryt lub koralowiec, układany w nieregularny w tek „na sucho” lub w zaprawie mułowejέ W nawiasach podano przykładowe stanowiska, na których odkryto dany typ domuέ W cytowanych publikacjach stosowane jest przewa nie angielskie okre lenie baked brick, co w wolnym tłumaczeniu oznacza cegł „wypiekan ”έ Autorowi niniejszego artykułu nie udało si ustalić jaki jest stosunek powy szego do bardziej rozpowszechnionego okre lenia fired brick, czyli cegły „wypalanej”έ Być mo e chodzi tu o ró nice w procesie wytwarzania obu rodzajów cegieł lub, co bardziej prawdopodobne, jest to po prostu alternatywna nazwa dla cegły „wypalanej”έ 1 2 133 Wymienione wy ej ró nice wynikaj niew tpliwie z ró nych warunków naturalnych, charakteryzuj cych dany regionέ To od nich zale ało, jakie materiały były w danej okolicy dost pne i jak form mógł i powinien przyj ć dom, aby stanowić trwał i bezpieczn , dostosowan do otoczenia, budowl έ Inn kwesti jest natomiast wpływ samej tradycji budowlanej na kształt domówέ Pod tym wzgl dem źgipt poddawany był dwóm silnym wpływomέ Z jednej strony promieniowała lokalna egipska tradycja, zdeterminowana wymogami lokalnego rodowiska naturalnego, z drugiej za zewn trzna tradycja klasyczna, greckorzymska, stawiaj ca na monumentalizm i przepychέ W tym zakresie wyci gn ć mo na nast puj ce wnioskiμ po pierwsze, najwi cej domów skonstruowanych w duchu tradycji klasycznej spotkać mo na w miastach na północy źgiptu, zwłaszcza w Źelcie σilu, a ich szczególnymi cechami s μ aran acja budynku wokół dziedzi ca perystylowego z kolumnami o klasycznych kapitelach, triclinium, mozaiki o bogatym klasycznym wzornictwie oraz mury z regularnych kamiennych ciosówν po drugie, domy skonstruowane w duchu tradycji egipskiej s obecne, przede wszystkim, na południe od Źelty, w osadach grecko-rzymskich w oazach i dolinie σilu, gdzie oficjalne wpływy rzymskie nie były tak silne, a ich główne cechy nosz domy z όajum i s toμ konstrukcja z cegły mułowej, układanej w w tek angielski, oraz wie owy kształt budynku, nawi zuj cy do egipskich domów miejskich znanych od okresu σowego Pa stwaν po trzecie, wydaje si , e o ile na znacznym obszarze źgiptu u ywano głównie tradycyjnych egipskich materiałów i metod budowlanych, wymuszonych niejako przez lokalne rodowisko naturalne, o tyle w przypadku dekoracji i wystroju wn trz, na które lokalne rodowisko nie miało a tak du ego wpływu, na całym obszarze źgiptu przejawiał si wi kszy wpływ tradycji klasycznej, szczególnie w przypadku malowideł ciennych i modelowanych detali architektonicznychέ W niniejszym artykule przedstawiony został jedynie niewielki ułamek informacji na temat architektury mieszkalnej Okresu Rzymskiego w Egipcie. τgraniczono si tu głównie do aspektów konstrukcyjnych, bazuj c wył cznie na ródłach archeologicznychέ Jest to zdecydowanie zbyt ograniczona ilo ć danych, aby ukazać całokształt tego zagadnieniaέ Jak wykazano we wst pie, na polu naukowym w tym zakresie jeszcze wiele pozostaje do zrobieniaέ σale y mieć jednak nadziej , e przy rosn cym w ostatnim czasie zainteresowaniu kwesti architektury mieszkalnej w archeologii, badacze podejm si stworzenia kompleksowego opracowania tego zagadnienia dla Egiptu rzymskiego. 134 BIBLIOGRAFIA ALSTRON R., 1997., Houses and households in Roman Egypt, [w:] R. LAURENCE A. WALLACE-HADRILL (red.), Domestic Space in the Roman World: Pompeii and Beyond, Portsmouth (=JRA Suppl. 22): 25-39. ALSTON R., 2002, The City in Roman and Byzantine Egypt, London and New York. BAGNALL R.S. I IN.. (red.), 2004, Egypt from Alexander to the Copts: an archaeological and historical guide, London. BARD K. A., 2005, Encyclopedia of the Archaeology of Ancient Egypt, LondonNew York. BERGMANN M. I IN., 2005, Schedia, Alexandria's harbour on the Canopic Nile. Interim report on a German mission at Kom el Gizah / Beheira (2003-2005), [w:] http://archaeologie.unikoeln.de/files/Bergmann_Heinzelmann _Schedia _2ίί3_2ίίηέpdf [dost pμ 20 II 2014]. BERGMANN M. I IN., 2007, Schedia, Alexandrias Hafen am Kanopischen Nil Zwischen zu den Arbeiten 2003-2007, HASB 20: 65-77. BOAK A. E. R., 1935, Soknopaiou Nesos: The University of Michigan Excavations at Dimê in 1931-32, Ann Arbor. BOOZER A. L., 2005, In Search of Lost Memories: Domestic Spheres and Identities in Roman Amheida, [w:] Egypt Institute for Social and Economic Research and Policy Working Papers Series 05-07: 1-28. BOOZER A. L., 2010, Memory and microhistory of an Empire: domestic contexts in Roman Amheida, Egypt, [w:] D. BORIC, (red.), Archaeology and Memory, Oxford: 138-157. BOWEN G. E. I IN., 2005, Reconstructing Ancient Kellis, Buried History 41: 5164. BOWEN G. E. I IN., 2006, Reconstructing Ancient Kellis Part II, Buried History 42:17-24. BOWMAN A. K., 1986, Egypt after the pharaohs 332BC-AD 642, Hong Kong. CAMPBELL R. E., 1984a, An archaeological study of Egyptian houses, particularly those from the hellenistic period I, rozprawa doktorska, Durham University, [w:] http://etheses.dur.ac.ukήńθιθήńήńθιθ_vńέpdf [dost pμ 20 II 2014]. CAMPBELL R. E., 1984b, An archaeological study of Egyptian houses, particularly those from the hellenistic period II, rozprawa doktorska, Durham University, [wμ] httpμήήethesesέdurέacέukήńθιθήńήńθιθ_v2έpdf [dost pμ 20 II 2014]. DASZEWSKI Wέ Aέ, ńλλη, Témoignage de l’urbanisation de la côte εéditerranéenne de l’źgypte à l’époque héllenistique et romaine à la lumière des fouilles de Marina el Alamein, BSFE 132: 11-30. DASZEWSKI W. A., 2007, Marina el-Alamein, [w:] 70 years of Polish Archaeology in Egypt, Polish Center of Mediterranean Archaeology: 145-159, [w:] http://www.pcma.uw.edu.pl/fileadmin/template/main/img/lat70/ book70_13.pdf [dost pμ 20 II 2014]. 135 DASZEWSKI W. A., 2011, Graeco-Roman town and necropolis in Marina elAlamein, PAM 20: 421-456. DAVOLI P., 1998, L'archeologia urbana nel Żayyum di età ellenistica e romana, Naples. DAVOLI P., 2010, Settlements – Distribution, Structure, Architecture: Graeco-Roman [w:] A. B. LLOYD (red.), A Companion to Ancient Egypt I, Oxford: 350-369. DAVOLI P., 2011, Reflections on Urbanism in Graeco-Roman Egypt: a Historical and Regional Perspective, [w:] E. SUBIAS I IN.(red.), The Space of the City in Graeco-Roman Egypt: Image and Reality, Tarragona: 69-92. DAVOLI P., 2012, The Archaeology of the Fayum, [w:] Ch. RIGGS (red.), The Oxford Handbook of Roman Egypt, Oxford: 152-170. EMERY Vέ δέ, 2ίńń, „εud-Brick Architecture”, [wμ] Wέ WENDRICH (red.), UCLA Ecyclopedia of Egyptology, Los Angeles: 1-14, [w:] http://escholarship.org/uc/item/4983w678 [dost pμ 2 II 2015] HADJI-MINAGLOU G., 2007, Tebtynis IV: Les Habitations à l’est du temple de Soknebtynis, Cairo. HOPE C. I IN., 2010, Report on the 2010 season of excavations at Ismant elKharab, Dakhleh Oasis, BACE 21, 21-54. HOBSON D. W., 1985, House and Household in Roman Egypt, YCS 28: 211-229. HUSSELMAN E. M., 1979, Karanis: Excavations of The University of Michigan in Egypt 1928-1935, Topography and Architecture, Ann Arbor. Kτ CIUK J., 2011, Late Roman housing in the area of the Luxor temple, BSAC 50: 37-74. MAJCHEREK G., 2007a, Archaeological Research Work, [w:] W. Kτ‫ ﻠ‬TAJ I Iσ. (red.), 2007, Villa of the Birds: The Excavation and Preservation of the Kom el-Dikka Mosaics, Cairo-New York: 5-42. MAJCHEREK G., 2007b, Houses of Alexandria: Some Aspects of Architectural Development in the Roman Period, [w:] K. GALOR, T. WALISZEWSKI (red.), From Antioch to Alexandria. Recent Studies in Domestic Architecture, Warsaw: 201-211. MCKENZIE J., 1996, The Architectural Style of Roman and Byzantine Alexandria and Egypt, [w:] D. M. BAILEY (red.), Archaeological Research in Roman Egypt, The Proceedings of the Seventeenth Classical Colloquium of the Department of Greek and Roman Antiquities, British Museum, Ann Arbor (= JRA Suppl. 19): 128-142. MCKENZIE J., 2007, The Architecture of Alexandria and Egypt c. 300 BC to AD 700, New Haven. MEDEKSZA S., 1997, Marina el-Alamein. Conservation Works 1996, PAM 8: 8387. MEDEKSZA S., 1999, Marina el-Alamein. Conservation Works 1998, PAM 10: 51-62. MEDEKSZA S. I IN., 2005, Marina el-Alamein. Conservation Works 2004, PAM 16: 107-118. MY δIWIźC K., Z. SZTźTY‫ﻠﻠ‬τ, 2000, Tell Atrib 1985-1995 I: Pottery Stamps: Rescue Excavations, Warsaw. 136 PETRIE W. M. F, 1905, Ehnasya 1904, London. RONCZEWSKI K., 1927, Les chapiteaux corinthiens et variés du musée grécoromain d’Alexandrie, BSAA supl. du fasc. 22: 3-36. SIDEBOTHAM S. W., W. Z. WENDRICH., 2001-2002, Berenike Archaeological Fieldwork at a Ptolemaic-Roman port on the Red Sea coast of Egypt 19992001, Sahara 13: 23-50. SIDEBOTHAM S. E. I IN, 2008, The Red Land: The Illustrated Archaeology of Egypt's Eastern Desert, Cairo-New York. SPENCER A. J., 1979, Brick architecture in Ancient Egypt, Warminster. VAN MINNEN P., 1994, House-to-House Enquiries; An Interdisciplinary Approach to Roman Karanis, ZPE 100: 227-251. VENIT M. S., 2012, Alexandria, [w:] Ch. RIGGS, Ch. (red.), The Oxford Handbook of Roman Egypt, Oxford: 103-121. WILSON P., 2012, Archaeology in the Delta, [w:] Ch. RIGGS, (red.), The Oxford Handbook of Roman Egypt, Oxford: 136-151. Źródła internetoweŚ httpμήήwwwέamheidaέorgήincήimgήplansήarea2_2ίńίέjpg [dost pμ 20 II 2014]. http://artsonline.monash.edu.au/ancient-kellis/files/2013/05/c-2-8-c-2-9.gif [dost pμ 20 II 2014]. 137 RYCINY Ryc. 1a-e. Źomy wie oweμ a) Źom II 2ί3 z Soknopaiou Nesos, b) Dom C43 z Karanis, c) Dom C45 z Karanis, d) Luksor – Dom K, plan, e) Luksor – Źom K, przekrój A-A (opracowanie M. Romaniuk na podstawie: a – Boak 1935: pl. V; b – Husselman 1979: pl. 27; c – Husselman 1979: pl. 29; d – Ko ciuk 2ίńńμ figέ η; e – Ko ciuk 2ίńńμ figέ θ)έ Pogrubion lini zakre lono główn brył budowliέ 138 Ryc. 2. W tek angielski (w typologii Spenceraμ Ań2ν opracowanie εέ Romaniuk na podstawie Spencer 1979: pl. 6). 139 Ryc. 3a-c. Niskie domy z triclinium: a) Dom 1 z Theadelphii, b) Dom 2 z Theadelphii, c) Budynek o mo liwym przeznaczeniu publicznym z σarmouthisν (opracowanie na podstawie: a – Campbell 1984b: pl. LXXII; b – Campbell 1984b: pl. LXX; c – Davoli 1998: fig. 112). 140 Ryc. 4a-f. σiskie domy z dziedzi cem wewn trznym iήlub zewn trznymμ a) Źom Cή2ήκ z Kellis, b) Dom z Area 1.3. z Trimithis, c) Dom Serenosa z Trimithis, d) rekonstrukcja Domu Serenosa, e) zespół domów ń, 2 i 3 z Kellis, f) Źom z okolic wi tyni Sarapisa w Berenike; (opracowanie M. Romaniuk na podstawie: a http://artsonline.monash.edu.au/ancient-kellis/files/2013/05/c-2-8-c-2-9.gif; b – Boozer 2010: fig. 7.9; c - http://www.amheida.org/inc/img/plans/area2_2010.jpg; d – Boozer 2010: fig. 7.4; e - http://artsonline.monash.edu.au/ancient-kellis/houses-1-2-and-3/; f – Sidebotham i in. 2001-2002: fig. 38). 141 Ryc. 5. σiskie domy z dziedzi cem perystylowymμ a) Źom Bή3ήń z Kellis, b) Źom όA z Kom el- Dikka/Aleksandria, c) Dom H9 z Mariny el-Alameinν d) Pozostało ci Źomu H10 z Mariny el-Alamein po zako czeniu prac konserwatorskich; (opracowanie M. Romaniuk na podstawie: a - http://artsonline.monash.edu.au/ancient-kellis/painted-residence/; b – Majcherek 2007b: fig. 1; c – Medeksza i in. 2005: fig.2; d – Medeksza 1999: fig. 7). 142 Ryc. 6. Niskie domy z atriumμ a) Willa z okresu rodkoworzymskiego ze Schedii, b) Willa z Okresu Rzymskiego z Athribis; (opracowanie M. Romaniuk na podstawie a – Bergmann 2007: Abb 5.; b – Wilson 2012: fig. 9.4.). 143 Ryc. 7. Kamienica: Dom D z Aleksandrii (na podstawie McKenzie 2007: 374). 144 ZAPEWNIENIE DOST PU WIATŁA DO BUDYNKÓW W OPARCIU O WIADECTWA PAPIRUSOWE Z EGIPTU GRECKORZYMSKIEGO Aneta Skalec Uniwersytet Warszawski anetaskalec@gmail.com The Lighting of Buildings in Egypt according to the Papyri from the Greco-Roman Period One of the questions related to the neighbourhood relationships might be the problem of the lighting of buildings, especially in the urban areas with dense architecture. Windows in ancient buildings from Egypt rarely survived to our times and even if they did, they do not inform us about legal issues connected with them. Such information can, however, be obtained from the papyri. They are not numerous but they shed some light on this question. The most important ones are Demotic contracts, which partly consist of examples of agreements, whose subject matter was the establishment of a “light-well”, e.g. a strip of land of a considerably reduced size left between buildings, to which windows of a house were opening. In Greek documentation we do not find similar contracts, but still the papyri in this language contain terms alluding to the function of lighting, especially φω φ αέ Thanks to all those papyri, we may obtain some information about circumstances in which light could be provided and about its juridical context. Jednym z problemów zwi zanych ze stosunkami s siedzkimi mog cym pojawiać si przede wszystkim w g stej zabudowie miejskiej, mogło być zapewnienie odpowiedniego dost pu wiatła i powietrza do budynków1. Nie jest ono wprawdzie bezpo rednio po wiadczone w adnych regulacjach greckich, ale było ono dobrze znane w prawie rzymskim, gdzie ochrona wiatła przyj ła postać słu ebno ci okre lanych zbiorcz nazw iura luminum2, do których nale ałyμ servitus altius non tellendi3, servitus ne luminibus officiatur4 oraz Projekt został sfinansowany ze rodków σarodowego Centrum σauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/03/N/HS3/00936. 2 Solazzi 1948: 62-123; Saliou 1994: 227; Rainer 1987: 92-λθν εöller 2ίίλμ ń3ί-158, 167-173. 3 Servitus altius non tollendi zakazywała wła cicielowi gruntu słu ebnego podwy szenia wysoko ci budynku ponad okre lone granice (Ź. 8.5.4.8; D. 8.2.6; C. 3. 34. 8; C. 3. 34. 9; Solazzi 1948: 68). 4 Nieco podobna do servitus altius non tollendi była servitus ne luminibus officiatur (D. 8. 2. 4; I. 2. 3. 4), a wi c słu ebno ć nieograniczania wiatłaέ Było to prawo do 1 145 servitus luminum1έ Instytucje analogiczne lub podobne do nich znane były tak e na Bliskim Wschodzie w Okresie Bizantyjskim, na co wskazuj zarówno ródła literackie2, jak i postanowienia zawarte w traktacie Juliana z Askalonu3. W przypadku Egiptu okna4 z powodów klimatycznych nie odgrywały szczególnie wa nej roli w architekturze mieszkalnej, chocia wi kszo ć domów była w nie wyposa ona w celu zapewnienia do nich dost pu wiatła i powietrza5. W zwi zku z tym były one zazwyczaj niewielkie, przyjmuj c postać kwadratowych lub prostok tnych i w skich otworówέ Były one lokowane pojedynczo lub seriami wysoko w murze, rednio na wysoko ci 2,η-3 m, a wi c tu pod sufitem, co dotyczyło w pierwszej kolejno ci okien w fasadach parterów, wychodz cych na drogiέ Ich niewielkie rozmiary miały na celu chronić intymno ć mieszka ców domu oraz zapobiegać przed włamaniamiέ W sytuacji, gdy budynek wyposa ony był w wewn trzny dziedziniec, okna otwierały si zazwyczaj na niego i wówczas były one wi ksze6. Pewne wiadectwa archeologiczne wskazuj tak e, i w przypadku wy szych pi ter otwory stawały si wi ksze i liczniejsze7έ Ich doskonały przykład w postaci dwóch otworów zamykanych drewnianymi kratami odkryto niedawno w Tebtynis8. Archeologiczne po wiadczenia okien, pomimo ich coraz wi kszej liczby, dostarczaj nam jedynie danych o ich wymiarach, sposobie wykonywania posiadania okien czy otworów do wietlaj cych niezacienianych przez s siedni budynekέ σie do ko ca jest jasne, czy były to osobne słu ebno ci, czy te jedna servitus altius non tollendi ne luminibus officiaturέ Jako jedn zdaje si je traktować cały szereg fragmentów w Źigestach (D. 7. 1. 13. 7; D. 8. 2. 2; D. 8. 2. 6; D. 8. 3. 2 pr.; D. 8. 4. 16), ale s i takie, które wskazuj na ich odr bno ć (Źέ κέ 2έ ńι prέν Źέ ńιέ 2έ η2)έ Wówczas ta druga słu ebno ć traktowana była niekiedy jako ochrona przed posadzeniem drzewa, mog cego ograniczyć do wietlenie pomieszczenia, a w przypadku posadzenia szpaleru drzew w ogóle całego budynku (Źέ κέ 2έ 4)έ εo liwe wi c, e były to jednak dwie osobne słu ebno ci, gdzie altius non tollendi miała zapewnić dost p wiatła do budynku poprzez zakaz zwi kszania wysoko ci s siednich domów, a ne luminibus officiatur miała chronić przed jakimkolwiek innym ograniczaniem dost pu wiatła do domu; Solazzi 1948: 72-κίν εöller 2ίίλμ ńθκ-173. 1 D. 8. 2. 40; Solazzi 1948: 80-90; Saliou 1994: 227. 2 Prokop z Gazy, Epistula 137. Zob. Saliou 1994: 227. 3 § 2κέ ńέ „Je li za ciana ma od dawna okna «strzelnicze» i dom nie ma adnego innego okna do wietlaj cego i okno «strzelnicze» ma od dziesi ciu lat, w takim wypadku chc cy wybudować nowy dom musi oddalić si od ciany o 3 i ńή3 łokcia”έ Tłumaczenie własneέ Zobέ wi cej na ten temat Skalec 2ίńίμ ńίι-117. 4 Generalnie o oknach w Egipcie grecko-rzymskim w oparciu o ródła papirusowe i archeologiczne zob. Nowicka 1969: 97-104; Husson 1983: 109-117. 5 Nowicka 1969: 97. 6 Husson 1983: 100-102; Marouard 2008: 123. 7 Marouard 2008: 123. 8 Znajdowały si one w domu-wie y 24ίί (ύrimal ńλλ3μ 4θκ-4ιί, figέ κ)έ S one identyczne z tymi przedstawianymi na wi kszo ci modeli domówέ 146 i lokalizacji, nie informuj nas natomiast o prawnych problemach zwi zanych z zapewnieniem wiatła do budynkówέ Źane w tym zakresie pochodz natomiast z papirusów1 i to wła nie dotycz ce ich dokumenty datowane na τkres Ptolemejsko-Rzymski b d przedmiotem analizy w niniejszym artykuleέ ródła te, zapisane zarówno w demotyce, jak i po grecku2, nie s wprawdzie zbyt liczne, ale wskazuj wyra nie, e kwestia zagwarantowania dost pu wiatła nie była obca prawu źgiptuέ σajistotniejszymi wiadectwami zwi zanymi z do wietlaniem budynków s dwa papirusy demotyczneμ Pέ Britέ εusέ I ńίη24 (2λ0/289 r. p.n.e., Teby) oraz P. Brit. Mus. I 10500 (125 r. p.n.e., Gebelein). Pierwszy i najwa niejszy z nich jest umow pomi dzy Ta-heb córk Pati--nefer-hetepa (Petenephotesa) i Pa-mer-ahem (Pelaiasem), synem Czehut-erczisa (Thotortaisa). W jej ramach m czyzna pozwalał swojej s siadce na wybudowanie nowego domu przy zachodniej cianie jego budynku, która miała słu yć za cian działow , ale bez mo liwo ci umieszczenia w niej, ani na niej, belek, które musiały być zlokalizowane równolegle do muru3. Dodatkowo ciana ta wykorzystywana była jako mur nowobudowanego domu tylko na jej północnym i południowym kra cu, poniewa po rodku budynek Ta-heb musiał być cofni ty od domu Pa-mer-aha w celu zapewnienia do niego dost pu wiatła (ll. 4-5) (ryc. 1): „I pozostawi (ς) studni do wietlaj c naprzeciwko twoich dwóch okien, w odległo ci cegły od cegły, która jest wybudowana naprzeciwko (?) twojego domu, naprzeciwko okienέ I b d budować na południe od nich (tjέ okien) i na północ od nich, a do twojej ciany”. Dom Ta-heb miał być zatem wzniesiony z zachodniej strony budynku Pa-mer-aha z pozostawieniem naprzeciwko jego dwóch okien wolnej przestrzeni o długo ci jednej cegły (najprawdopodobniej okέ 3ί cm) 4έ Powstała w ten Wszystkie papirusy cytowane s zgodnie z Checklist of editions of Greek, Latin, Demotic and Coptic papyri, ostraca and tablets dostępną na stronie http://library.duke.edu/rubenstein/scriptorium/papyrus/texts/clist_ papyri.html. Na pocz tku podawana jest sigla publikacji, nast pnie numer tomu du liczb rzymsk , po nim numer papirusu liczb arabsk , a po nich linie ponownie liczb arabsk έ 2 Tłumaczenia tekstów demotycznych zamieszczone w artykule s tłumaczeniami dokonanymi przez autork nie z oryginału, a z przekładów na j zyki nowo ytne zawartych w publikacjach dokumentówέ Wszystkie teksty greckie tłumaczone s natomiast przez autork z greckiego oryginałuέ 3 Ta druga sytuacja byłaby mo liwa, gdyby dom Pa-mer-aha był jednopi trowyέ Wówczas mo liwe byłoby poło enie belek na jego cianie dla zadaszenia budynku Taheb (Glanville 1939: 23). 4 Wymiary cegieł zmieniały si w ró nych okresach historii egipskiej w zale no ci od miejscowo ci, konstrukcji, do której wzniesienia były wykorzystywane, itpέ Ró nice w rozmiarach wyst powały nawet w obr bie pojedynczych budowliέ Wymiary oscylowały najcz ciej jednak w granicach ńί cm × 20 cm × 3ί cmέ Tak e w czasach grecko1 147 sposób przestrze okre lona została w tek cie demotycznym terminem wyn, znacz cym tyle, co „ wiatło”1έ W kontek cie tego dokumentu musiał on jednak oznaczać rodzaj przestrzeni pozostawionej pomi dzy budynkami w celu zapewnienia do nich dost pu wiatła, a wi c rodzaj wietlika czy studni do wietlaj cej (na angielski termin ten tłumaczony jest jako „light-well”)2. Termin wyn pojawia si w odniesieniu do tych samych domów, których dotyczył Pέ Britέ εusέ I ńίη24, jeszcze w kilku dokumentachέ W Pέ Rylέ Źemέ III ń2 (2κń rέ pέnέeέ, Teby) b d cym umow sprzeda y budynku nale cego uprzednio do Pa-mer-aha, a obecnie do jego ony Ti-Her, przy opisie granic wymieniony był z zachodniej strony dom Ta-heb z dodaniem zwrotu – p wyn n SST wTw – „studnia do wietlaj ca (jest) pomi dzy nimi”, czy „ wiatło okien jest pomi dzy nimi”3. Dodatkowo w P. Ryl. Dem. III 11 (284 r. p.n.e., Teby) – wcze niejszej umowie sprzeda y domu pomi dzy Pa-mer-ahem i Ti-Her, przy opisie granic, jako zachodni s siad równie został podany dom Taheb, wraz z dodatkow informacj dotycz c okien (ll. 3-4): „od zachodu dom kobiety Ta-heb, córki Pa-ti-nefer-hetepa, który jest wybudowany i zadaszony, moje okno otwiera si na zachód na wymieniony dom”. Francis Ll. Griffith4, b d cy wydawc tekstu, sugerował, e wyst puj ca tutaj formuła miała wskazywać na fakt wychodzenia na siebie okienέ εiałyby one zatem znajdować si z jednej strony we wschodniej cianie domu Ta-heb, a z drugiej w zachodniej Pa-mer-ahaέ Jednak e zarówno dosłowne znaczenie zwrotu, jak i wiadectwo Pέ Britέ εusέ I ńίη24 pokazuj wyra nie, i to jedynie okna domu Pa-mer-aha otwierały si na woln przestrze pozostawion pomi dzy budynkamiέ W tym przypadku nie została ona jednak okre lona mianem studni do wietlaj cej, a zast piona bardziej opisow informacj o oknach otwieraj cych si na inny dom5. Źokument Pέ Britέ εusέ I ńίη24, w poł czeniu z innymi papirusami dotycz cymi tych samych budynków, wymienionymi powy ej, wskazuje na zasadnicze elementy porozumienia zawartego pomi dzy stronamiέ Jak z nich wynika, w oparciu o zgodn wol s siadów pomi dzy ich budynkami miała być rzymskich, a do τkresu Bizantyjskiego najpopularniejsz długo ci cegły było okέ 3ί cm. Zob. Arnold 2003: 36-37; Spencer, 1979: 147-ń4κέ σa wyra ne podkre lenie zasługuje fakt, e konieczno ć pozostawienia odst pu odpowiadaj cego długo ci jednej cegły w przypadku wznoszenia budynku po wiadczona jest tak e w tzw. demotycznym kodeksie z Hermopolis (VIII, 3-4), co mo e sugerować, i była to odległo ć przepisana przez prawo egipskie, jako konieczna do zachowania, najprawdopodobniej wła nie w celu zapewnienia dost pu wiatła i powietrza do zabudowa έ 1 Chicago Demotic Dictionary .v. 2 Glanville 1939: 22. 3 Pestman 1993: 422. „τd zachodu dom kobiety Ta-heb, córki Pa-ti-nefer-hetepa, pomi dzy nimi znajduje si studnia do wietlaj ca”έ 4 Griffith 1909: 124, przyp. 2. 5 Glanville 1939: 24. 148 pozostawiona wolna przestrze o bardzo niewielkich rozmiarach (okέ 3ί cm), wydzielona z nieruchomo ci s siadki wznosz cej nowe zabudowaniaέ σa ni otwierały si okna domu Pa-mer-aha, zapewniaj ce do niego dost p wiatła, a co za tym idzie i powietrza. Za naruszenie postanowie umowy przewidziane były w niej odpowiednie sankcjeέ Zgodnie z tre ci Pέ Britέ εusέ I ńίη24, w przypadku gdyby Ta-heb budowała niezgodnie z kontraktem, musiałaby ona zapłacić kar w wysoko ci 2η staterów, a Pa-mer-ahowi przysługiwałaby dodatkowo skarga o zmuszenie s siadki do wzniesienia budynku zgodnie z porozumieniemέ Z drugiej strony Ta-heb zastrzegała sobie, i w przypadku, gdyby Pa-mer-ah uniemo liwiał jej budowanie według umowy, wzniosłaby ona swój dom bez pozostawiania przestrzeni do wietlaj cej, co byłoby dla niego tym dotkliwsze, i jak wynika z innego dokumentu dotycz cego tego samego domu – P. Ryl. Dem. III ńń (2κ4 rέ pέnέeέ, Teby), miał on okna wył cznie w zachodniej cianie, przy której miał być wzniesiony budynek Ta-heb1έ St d te najprawdopodobniej wynikała troska Pa-mer-aha o zapewnienie ochrony i dalszego istnienia otworów okiennych, co znalazło wyraz w zachowanej do naszych czasów umowieέ W Pέ Britέ εusέ I ńίη24 mieli my zatem do czynienia ze wzajemnymi ust pstwami s siadów na swoj rzeczέ σa mocy zawartego porozumienia Ta-heb została przyznana mo liwo ć wykorzystania, przynajmniej na pewnym odcinku, ciany s siedniego budynku jako muru jej nowowznoszonego domuέ W zamian za to gwarantowała ona pozostawienie pomi dzy nimi wolnego pasa do wietlaj cego, bez czego Pa-mer-ah najprawdopodobniej nie wyraziłby zgody na wzniesienie nowego budynku wykorzystuj cego jego cian έ Źoprowadziło to do wykształcenia si pomi dzy s siadami stałej relacji – tak długo, jak wystawczyni dokumentu i jej nast pcy prawni korzystali ze ciany s siedniego domu, spoczywał na nich obowi zek pozostawienia studni do wietlaj cejέ Według źdwina Seidla mieli my tutaj do czynienia z typow , według niego, dla prawa egipskiego ide wzajemno ci wiadcze , jako podstaw uregulowania stosunków s siedzkich i zapewnienia ich trwało ci2έ Ta niezmienno ć relacji widoczna jest we wszystkich dokumentach dotycz cych budynków Ta-heb i Pamer-ahaέ Tak e w przypadku zbycia nieruchomo ci wolna przestrze pomi dzy nimi pozostawała nienaruszona, a obowi zek jej respektowania przechodził na kolejnych wła cicieli3, na co wskazuj wyra nie wzmianki o istnieniu studni do wietlaj cej tak e po przej ciu domu Pa-mer-aha na własno ć jego ony i przy jego sprzeda y przez Ti-Her osobie trzeciej. Poza tym dokumentem brakuje jednak wyra nych wiadectw, aby ta wzajemno ć była zawsze niezb dna dla zapewnienia dost pu wiatła do budynkówέ σie jest ona bowiem wyra nie zaznaczona w innych dokumentach, równie po wiadczaj cych ustanowienie czy istnienie tego rodzaju studni do wietlaj cej, a wi c w P. Brit. Mus. I 10500 (125 r. p.n.e., Gebelein) i P. Leid. 1 Glanville 1939: 24. Seidl 1962: 113. 3 Seidl 1962: 113. 2 149 Dem. 378 = P. Chrest. Nouvelle, ss. 113-120 (160 r. p.n.e., Krokodylopolis)1. Pierwszy z nich jest porozumieniem pomi dzy dwoma weteranami – Gi, synem Pa-meneha (?) i Pa-neb-chenem (?; Panobchunisem), synem Tuta (Totoesa), odno nie studni do wietlaj cej i okna wychodz cego na ni (llέ λ-24): „Jestem zobowi zany wzgl dem ciebieμ gwarantuj ci, e pozostawi (ς) studni do wietlaj c okna w cianie twojego domu, które wychodzi na studni do wietlaj c (ς)έ σie zablokuj jej na mój własny rachunek (ς), ani aden człowiek ode mnieέ σie mog (ς) otworzyć okna na ni (ς) w cianieέ Je eli zawiod ci , nie post puj c zgodnie ze wszystkim co jest napisane powy ej, zapłac ci srebrne talenty wynosz ce 150---- wynosz ce η talentów, dobrowolnie i bez przymusu”. Z tekstu tego wynika, e ύi gwarantował Pa-neb-chenemowi pozostawienie studni do wietlaj cej2, na któr wychodziły okna jego domu i zobowi zywał si , i ani on, ani nikt od niego nie zablokuje jej, ani te nie otworzy okien wychodz cych na ten wolny pasέ W razie naruszenia postanowie umowy ύi miał zapłacić ustalon kar έ Tak e w przypadku tej umowy mieli my zatem do czynienia z zagwarantowaniem studni do wietlaj cej na rzecz jednego z s siadów, wyra nie poł czonym z wył czeniem mo liwo ci korzystania z niej przez drugiego z nichέ Brakuje w niej jednak elementu wzajemno ci – z tekstu nie wynika bowiem, aby Gi otrzymywał jak korzy ć z pozostawienia studni do wietlaj cej, chocia nie mo emy wykluczyć, e równie on uzyskiwał w ten sposób mo liwo ć wybudowania budynku przylegaj cego do domu s siadaέ σa fakt, i wybijanie okien wychodz cych na cudzy budynek stanowiło szczególne uprawnienie przyznawane s siadowi wskazuje jeszcze Pέ δeidέ Źemέ 378 (160 r. p.n.e, Krokodylopolis)3, w którym okna stanowiły wa ny element kontraktu. I-em-hetep, syn Pa-siego zrzekał si w nim roszcze do domu jego siostry Ź em (ς), przylegaj cego do jego budynku od północyέ Po standardowych klauzulach, typowych dla tego rodzaju dokumentów, w których I-em-hetep potwierdzał, e nie miał jakiegokolwiek prawa do powstrzymywania siostry w dokonywaniu zmian, niszczeniu itp. jej domu i wymienieniu kar za ewentualne naruszenia, w linii ι zostało wyra one jego zobowi zanie do niewybijania w północnej cianie jego domu okien wychodz cych na budynek siostry: 1 Revillout 1878: 113-20. Jest ona okre lana w tym przypadku mianem wntrn. Wn odpowiada tutaj prawdopodobnie wyn z P. Brit. Mus. I 10524, nie ma natomiast etymologicznego wyja nienia dla trnέ Zaproponowany przez wydawc sens bazuje na zało onym zwi zku z wyn i podobie stwie do zdania zawartego w Pέ Britέ εusέ I ńίη24, jak i na generalnym kontek cie dokumentu (ύlanville ńλ3λμ 4κ, komentarz h). 3 Revillout 1878: 113-20. 2 150 „σie jest mi pozwolone otworzyć okna w północnej cianie mojego domu ------ ciana od północy (wychodziς) na twój dom, którego wymiary i granice s napisane powy ej”. W przypadku wybicia otworów okiennych przez niego lub kogo od niego, miał on zapłacić ustalon kar , a siostrze przysługiwało prawo dania zamkni cia wybitych okienέ Z tekstu tego zdaje si zatem wynikać, e Ź em miała okna w południowej cianie jej budynku, otwieraj ce si na północny mur jej brata, a wi c pomi dzy nimi musiała znajdować si wolna przestrze έ W przeciwnym bowiem razie trudno byłoby zrozumieć zobowi zanie I-em-hetepa do niewybijania okien wychodz cych na siostrzany budynek1. Kontekst dokumentu wskazuj cy, i został on sporz dzony w rezultacie rozstrzygni cia sporu pomi dzy rodze stwem, mo e sugerować, e wa dotyczyła mέin istnienia pomi dzy budynkami wolnej przestrzeni zapewniaj cej dost p wiatła i mo liwo ci korzystania z niej przez brataέ W wyniku przegrania sprawy gwarantował on, i nie otworzy okien na budynek siostry, potwierdzaj c być mo e wcze niej zakwestionowane czy naruszone porozumienie, a za naruszenie tej gwarancji przewidziane były w dokumencie karyέ Informacje o istnieniu do wietlaczy czy studni do wietlaj cych pomi dzy budynkami pojawiaj si jeszcze w kilku dokumentach demotycznych przy okazji opisu granic. W P. Brit. Mus. IV 10386 (210 r. p.n.e., Teby), jako zachodni s siad sprzedawanej nieruchomo ci wymieniony został dom Pa-szeMena (Psenamounisa) syna Czehut-er-czisa (Thetertaiosa), ze studni do wietlaj c pomi dzy nimi2έ Z tak sam sytuacj mieli my do czynienia w Pέ Brit. Mus. IV 10390 (ń3θ rέ pέnέeέ, Teby), w którym jako południowa granica sprzedawanego domu Paynachtesa syna Pibeukhesa wymieniony był dom Hermenthesa, a pomi dzy nimi znajdowała si studnia do wietlaj ca3. Analogicznie przedstawiał si opis granic w Pέ Berlέ Źemέ II 3ίλί = P. Choach. Survey 16 (140 p.n.e., Hermonthis) – umowie sprzeda y Herowi (Horosowi) niewielkiej działki budowlanej, której wschodni granic była studnia do wietlaj ca zapewniaj ca dost p wiatł do rs.(t)4 oraz niezabudowana ziemia pracza Pa-ura. Podobne okre lenie znajdujemy równie w Pέ δeidέ Źem 3ιι ο Pέ Choachέ Survey θθ (ńί2 pέnέeέ, Hermonthis), b d cym umow sprzeda y domu w Pakesis przez σechutosa εłodszego na rzecz Sachperes, z której wynika, i 1 Glanville 1939: 25. „τd zachoduμ dom Pa-sze-Mena, syna Czehut-er-czisa, podczas gdy studnia do wietlaj ca jest pomi dzy nimi”έ 3 „τd południaμ dom Hermenthesa, b d cy w posiadaniu jego dzieci, podczas gdy studnia do wietlaj ca jest pomi dzy nimi” (wyn SST – dosłownie wiatło okien)έ 4 „τd wschodu – studnia do wietlaj ca rs.(t) i niezabudowany teren pracza Pa-ura”έ Źokładne znaczenie terminu rs.(t) nie jest znaneέ Być mo e oznaczał on rodzaj stra nicyέ Pestman ńλλ3μ 42ίέ 2 151 zachodni granic niezabudowanego terenu stanowił dom Tages, a pomi dzy nimi znajdowała si studnia do wietlaj ca1. τmówione powy ej dokumenty demotyczne, stanowi ce odbicie egipskiej tradycji prawnej2, wskazuj wyra nie, e prawo egipskie przewidywało mo liwo ć zawierania przez s siadów specjalnych porozumie maj cych na celu zagwarantowanie dost pu wiatła do domów3έ σast powało to poprzez pozostawienie bardzo niewielkiej wolnej przestrzeni pomi dzy budynkami, na któr wychodziły okna jednego z nich i która wymieniana była niekiedy jako jedna z granic nieruchomo ciέ Jak wskazuje Pέ Britέ εusέ I ńίη24, tego rodzaju porozumienia zawierano najprawdopodobniej przede wszystkim w sytuacji wznoszenia nowego domu przy cianie, w której znajdowały si okna i stanowiło to warunek, od którego uzale nione było wyra enie zgody na wykorzystanie muruέ Wprawdzie nie wynika to wprost z innych dokumentów, ale w zwi zku z tym, e zagadnienie to zawsze dotyczyło budynków przylegaj cych do siebie, wydaje si być rozwi zaniem najbardziej naturalnymέ W tego rodzaju kontraktach przewidziane były odpowiednie sankcje za naruszenie ich postanowie έ Przyjmowały one postać obowi zku zapłaty kary umownej, poł czonego niekiedy z dodatkowymi konsekwencjami, przejawiaj cymi si w mo liwo ci zablokowania okienέ Jak wynika z dokumentów, konieczno ć respektowania takiej przestrzeni do wietlaj cej przechodziła tak e na nast pców prawnych osób, które zawarły ze sob porozumienieέ Podkre lane było to przez zamieszczanie w umowach odpowiednich klauzul przewiduj cych, e ani zawieraj cy umow , ani osoby od niego nie mogły naruszać postanowie umowy, co, jak wskazywał Rafał Taubenschlag, przemawia za czysto zobowi zaniowym charakterem takiego uprawnienia4, ale stosowanie takiego poj cia, ze wzgl du na nieistnienie w prawie egipskim podziału na prawa rzeczowe i zobowi zaniowe5 nie jest wskazane. Prawdopodobne wydaje si , e, tak jak sugerował źdwin Seidl, utworzenie i trwałe istnienie tego rodzaju studni do wietlaj cej wynikało z obopólnych interesów s siadów w jej zachowaniu, dzi ki czemu powstawał pomi dzy nimi rodzaj status quo, który nie mógł być naruszony przez adn ze stron bez negatywnych konsekwencjiέ Ustanowienie do wietlacza powi zane było bowiem najprawdopodobniej z mo liwo ci oparcia si , przynajmniej cz ciowo, o s siedni mur, co pozwalało na zaoszcz dzenie przestrzeni i materiałów przy wznoszeniu nowego budynkuέ Tak długo zatem, jak ciana s siedniego domu była wykorzystywana przez s siadów, musieli pozostawiać oni pomi dzy nimi przestrze do wietlaj c i vice versa – tak długo, jak ona „τd zachodu dom Tages, podczas gdy studnia do wietlaj ca pomi dzy nimi” (pA wjn (n) SST – dosłownie wiatło okien)έ 2 εélèze-Modrzejewski 2014: 115; Yiftach-Firanko 2009: 542. 3 Taubenschlag 1955: 261. 4 Taubenschlag 1955: 261. 5 Seidl 1962: 113. 1 152 istniała, trzeba było pozwolić na korzystanie ze cianyέ W przeciwnym razie zastosowanie znalazłaby kara umowna, jak i s siad, który pozostawił woln przestrze , na któr inna osoba miała wybite okna, mógłby j zablokowaćέ Zapewnienie dost pu wiatła do budynków, poprzez pozostawienie przestrzeni do wietlaj cej pomi dzy nimi, przewidziane było zatem w rodzimym prawie egipskim, znajduj cym wyraz w dokumentach demotycznychέ Powstaje pytanie, czy podobna mo liwo ć widoczna jest tak e w papirusach greckichέ Ju na wst pie nale y zaznaczyć, e nie dysponujemy w ich przypadku adnym dokumentem po wi conym wył cznie zagadnieniu ustanowienia pasa do wietlaj cegoέ Wyst puj w nich jednak terminy nawi zuj ce do kwestii zapewniania wiatła budynkomέ Z czasów panowania Ptolemeuszy pochodz tylko dwa dokumenty, w których pojawia si termin maj cy zwi zek z ide zapewnienia wiatłaέ S nimi UPZ II 180 a i b = P. Survey 54 A i B descr. (113 r. p.n.e., Teby) oraz UPZ II 181=P. Survey 62 descr. (105 r. p.n.e., Teby). Pierwszy z nich był umow pomi dzy Horosem i jego dziećmi dotycz c domów, w której znajdujemy nast puj cy opis granic jednego z nich (a ll. 9-10 oraz b ll. 16-19): τd południa droga królewska, od północy dom Poebiosa, od wschodu dom Petearpresa, syna Menesa, od zachodu dom Zmanresa, syna Psemneusa, pomi dzy którymi jest studnia do wietlaj ca, czy jakiekolwiek s granice ze wszystkich stron. Źrugi dokument jest umow sprzeda y nieruchomo ci dokonan przez Pimonthesa i trójk jego rodze stwa na rzecz σechutesa młodszego, b d cego synem wy ej wymienionego Horosaέ ύranice zbywanego domu przedstawiały si nast puj co (llέ ńń-15): Którego granicami s μ od południa droga królewska, od północy i wschodu (dom) Pamonthesa i Bokonsemisa jego brata, maj ce wspóln cian , od zachodu dom Tagetos, córki Chnompresa, pomi dzy którymi jest studnia do wietlaj ca, czy jakiekolwiek s granice z ka dej stronyέ W obydwu dokumentach, które pochodz z tego samego miejsca (Teby), przedzielone s niewielkim odst pem czasowym i nale ały do tego samego dwuj zycznego demotyczno-greckiego archiwum choachytów1, wyst puje termin φω , pochodz cy od φω ω, a wi c wariantu czasownika 2 αφαύ ω – „prze witywać” , pozostaj cy zatem w jasnym zwi zku ze wiatłemέ Według wydawcy tych papirusów – Ulricha Wilckena – słowo φω , w nawi zaniu do jego etymologii, miałoby oznaczać dziedziniec do wietlaj cy znajduj cy si po rodku domu, stanowi c odpowiednik 1 2 Zobέ o nim dokładniej Pestman ńλλ3έ Wilcken 1935-1957: 167-168. 153 1 wyst puj cego pó niej w okresie cesarstwa αἴ . Interpretacja ta nie wydaje si jednak prawidłowaέ źlement ten wyst pował bowiem przy opisie granic w poł czeniu ze sformułowaniem ἡ ἀ ὰ – „pomi dzy którymi jest”, wskazuj cym wyra nie, e φω zlokalizowana była pomi dzy nabytym domem, a tym znajduj cym si w s siedztwie2. Nie zgadza si to ze zwyczajowym umiejscowieniem αἴ w centrum budynku, w kontra cie do innego typu dziedzi ca dobrze po wiadczonego papirologicznie – αὐ , który przylegał zazwyczaj z której strony do budynkuέ W zwi zku z tym cz sto wymieniany był on jako granica nieruchomo ci, jednak e nigdy w poł czeniu ze 3 zwrotem ἡ ἀ ὰ . Termin φω nie był zatem synonimem wewn trznego dziedzi ca domu, ani te αὐ έ Zwa ywszy na etymologi słowa, jak i wzmiank o lokalizacji φω pomi dzy budynkami, był to grecki odpowiednik demotycznej studni do wietlaj cejέ Wyra nie wskazuje na to przytoczony ju powy ej Pέ δeidέ demέ 3ιι, który był demotycznym dokumentem dotycz cym tego samego budynku, co b d cego przedmiotem umowy w UPZ II ńκńέ W pierwszym z nich dom nabywany był w ńίη rέ pέnέeέ przez σechutosa młodszego, który trzy lata pó niej, w ńί2 rέ pέnέeέ, sprzedawał go wnuczce Horosa, Sachperesέ W obydwu dokumentach wymieniona była dokładnie taka sama zachodnia granica nieruchomo ci w postaci domu Tagetos, wraz z podkre leniem faktu, i znajdowała si pomi dzy nimi studnia do wietlaj caέ Źzi ki temu mo na stwierdzić, e termin φω stanowił grecki odpowiednik czy tłumaczenie demotycznego wyn. τbydwa terminy oznaczały zatem woln przestrze pomi dzy nieruchomo ciami, zapewniaj c do nich dost p wiatła4. Bior c pod uwag fakt, i jedyne po wiadczenia terminu φω pochodz z dwuj zycznego (demotyczno-greckiego) archiwum, natomiast wiadectwa wyn s liczniejsze, jak i wyst puj w dokumentach demotycznych pocz wszy od III wέ pέnέeέ, mo na przyj ć, i kwestia dost pu wiatł do nieruchomo ci regulowana była przez rodzime prawo egipskie, przewiduj ce mo liwo ć zawierania w tym przedmiocie specjalnych porozumie pomi dzy s siadamiέ Z czasów ptolemejskich brakuje natomiast greckich wiadectw zapewniania dost pu do nieruchomo ci, które nie byłyby powi zane z egipskim kontekstem. Sytuacja komplikuje si w czasach panowania rzymskiego, kiedy to ze wzgl du na polityk nowych władz, dokumenty demotyczne zanikaj 5, w zwi zku z czym nie dysponujemy po wiadczeniami wyst powania demotycznego wyn z tego okresuέ W dokumentach greckich pojawia si Wilcken 1935-1957: 167-168. W oparciu o ten dokument w LSJ termin ten tłumaczony jest w suplemencie jako „the centre of the house open to the light”έ 2 Boswinkel, Pestman 1978: 26. 3 Husson 1983: 62. 4 Husson 1983: 62; Boswinkel, Pestman 1978: 26. 5 Muhs 2005: 96-97. 1 154 natomiast nowy termin nawi zuj cy etymologicznie do do wietlania – ἡ φω φ α, b d cy być mo e odpowiednikiem φω 1. 2 Wydawca pierwszego dokumentu , w którym termin φω φ α si pojawił, zaproponował jego tłumaczenie w oparciu o etymologi (φῶ – wiatło, φ ω – nie ć), jako obr czy na umocowanie pochodni, która znajdowałaby si w cianach domówέ Taka interpretacja została jednak słusznie odrzucona przez Fritza Luckharda3, przede wszystkim w oparciu o zwrot ἰ φω φ α wyst puj cy w BύU IV ńί3ι, 2κ (4ι rέ nέeέ Karanis), b d cym najstarszym dokumentem greckim po wiadczaj cym wyst powanie tego terminu i jedynym dostarczaj cym informacji o ustanowieniu φω φ αέ Jest to fragmentaryczna umowa podziału maj tku pomi dzy dwoma braćmi – Petheusem Starszym i εłodszym, zawieraj ca mi dzy innymi postanowienia co do zapewnienia φω φ α (llέ 2θ-29): „Pod warunkiem, e Petheus εłodszy pozostawi ---- jego terenów od północy, przylegaj cych do dziedzi ca, który odziedziczył Petheus Starszy, do własnego do wietlania Petheus εłodszy sam [--- z południa] na północ rozci gaj ce si na 2ή3 łokcia, z zachodu na wschód---- ”4. Pomimo lakun utrudniaj cych interpretacj , z fragmentu tego zdaje si wynikać, e młodszy brat gwarantował starszemu ἰ φω φ α , a wi c do do wietlania, pas ziemi szeroki na 2ή3 łokcia (okέ 3ί cm, jego długo ć si nie zachowała), znajduj cy si wzdłu boku dziedzi ca przypadłego mu w wyniku podziału5έ Jak mo emy przypuszczać, na t woln przestrze otwierały si okna domu starszego brata albo mógł on wybić je w przyszło ciέ Słusznie zatem όritz δuckhard rozumiał pod poj ciem φω φ α niewielki, w ski pas ziemi słu cy do do wietlania budynków przez istniej ce ju okna czy te mo liwo ć wybicia w przyszło ci okien wychodz cych na taki teren pozostawiony pomi dzy budynkami6έ σiewykluczone równie , e niekiedy słowo to mogło oznaczać same otwory okienne7. Poza przytoczonym powy ej dokumentem BύU IV ńί3ι termin φω φ α po wiadczony jest w kilkunastu innych, greckich papirusach, 1 Husson 1983: 62. Preisigke 1912: 42, komentarz do linii 8 – „Źie fosforia sind ofenbar δampenhalter oder όackeltrager, die an den Wände des Hauses befestigt war”έ 3 Luckhard 1914: 90-91. 4 Źokładne przetłumaczenie tego fragmentu ze wzgl du na lakuny nie jest mo liwe. 5 Luckhard 1914: 90-91 6 Luckhard 1914: 90-λńέ Tak równie Husson ńλκ3μ 2κκ, wskazuj ca dodatkowo, i termin ten obejmował bez dokładniejszego doprecyzowania zarówno otwory okienne ju istniej ce, jak i te wybite pó niejέ 7 Husson 1983: 288. Jako element architektoniczny w postaci „lights (iέeέ windows etcέ of a building)” termin tłumaczony jest w LSJ s.v. 2 155 pojawiaj c si w nich praktycznie zawsze1 w standardowych formułach opisuj cych elementy sprzedawanych budynków2, w których φω φ α wymieniana była obok wymiarów, cian i fundamentów oraz niekiedy wej cia i wyj cia budynku (ἐπὶ ῖ ὖ αὐ ῆ αὶ π χ ῖ αὶ αὶ χ αὶ φω φ α αὶ ἰ αὶ ἐ – „wraz z jego (domu) wymiarami i łokciami i fundamentami i cianami i fosforiami i wej ciami i wyj ciami”)έ Klauzula taka wyst puje w nast puj cych dokumentachμ – P. Stras. IX 806, 6 (81-96 r. n.e., nom arsinoicki) – bardzo fragmentaryczna αὶ φω [φ α -ca.?- ]. umowa sprzeda y –[ -22-26- ] – P. Mich. IX 554, 28 (81-96 r. n.e., Ptolemais Euergetis) – podział odziedziczonego maj tku – αὶ φω φ α αὶ [ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣] –„ z fosforiami i fundamentami [---]”. – CPR I 179, 9 (I-II w. n.e., Ptolemais Euergetis) – sprzeda domu – [ -ca.?αὶ π χ ῖ αὶ α χ] αὶ φω φ α αὶ ῖ [ -ca.?] – „[---- wymiarami i łokciami, i fundamentami, i cian]ami, i fosforiami, i ---”έ – SB XXII 15472, 9 (134 r. n.e., Soknopaiu Nesos) – sprzeda domu – ἐπὶ ῖ ὖ αὶ χ αὶ φω φ αὶ ῖ ἄ α πᾶ – „z istniej cymi fundamentami i cianami, i fosforiami, i wszystkimi innymi prawami”. – P. Vind. Tand. 26, 14 i 29 (143 r. n.e., Soknopaiu Nesos) – sprzeda cz ci domu – ἐπὶ αῖ ὔ α ἰ αὶ ἐ αὶ φω φ ̣α̣ὶ̣ { α} χ 3 – „z istniej cymi wej ciami i wyj ciami, i fosforiami, i cianami”. – P. Ryl. II 162, 26 (159 r. n.e., Soknopaiu Nesos) – sprzeda domu – [ἐ]πὶ αῖ 4 ὔ ̣α ἰ [ α]ὶ ἐ αὶ φω [φ αὶ ]χ̣ ̣ αὶ ̣ ̣ – „z istniej cymi wej ciami i wyj ciami, i fosforiami, i cianiami, i fundamentami”. – SB X 10571, 8 (194 r. n.e., Soknopaiu Nesos) – sprzeda domu – [ἐ]π̣ὶ ̣[ ῖ ]ῦ̣ ῶ ̣ ὅ̣ ω ̣ αὶ π ̣χ ῖ αὶ αὶ ̣ ̣ χ̣ αὶ φω φ̣[ ] ̣ α αὶ̣ ἰ ̣ ̣α̣ὶ̣ ἐ [ ]α̣ὶ αῖ̣ ἄ̣ ̣ ̣α χ ̣ ̣ αὶ α πᾶ 5 – „ze wszystkimi istniej cymi wymiarami i łokciami, i fundamentami, i cianami, i fosforiami, i wej ciami, i wyj ciami do cało ci, i wszystkimi innymi przynale no ciami i prawami”. – Pέ εünchέ IIIέ ńέ κη, 4 (II wέ nέeέ, nom arsinoicki) – fragmentaryczna sprzeda 6 nieruchomo ci – ὁ ω̣[ ]ἰ [ ]α̣ὶ̣ ἐ αὶ φ φ α αὶ ̣[ – „podobnie wej ciami i wyj ciami, i fosforiami, i fundamentami”. – CPR I 197, 7 (II w. n.e., Ptolemais Euergetis) – fragmentaryczna sprzeda domu – [ -ca.?] αὶ π χυ ̣[ ῖ ] αὶ αὶ χ αὶ 1 Poza BGU VII 1643, 6 (II, Filadelfia) – fragmentaryczn sprzeda nieruchomo ci, w której znajdujemy po prostu zwrot ῖχ αὶ φω φ α – ciana i fosforia. 2 Husson 1983: 288. 3 ń4έ lέ χ έ 4 2θέ lέ ἰ 26. l. ἐ 2ιέ lέ έ μ̈ ̣ papyrus. 5 κέ lέ ἰ 6 4έ lέ φω φ α έ 156 φ[ω φ -ca.?- ]1 – „[wymiarami] i łokciami, i fundamentami, i cianami, i f[osforiami ---]”. – P. Hamb. I 15, 8 (209 r. n.e., Ptolemais Euergetis) – sprzeda cz ci domu – ἐπὶ ῖ ὖ ῆ ὅ [ αὶ π χ ῖ αὶ αὶ χ ] αὶ φω φ αὶ ἰ [ ]αὶ ἐ αὶ αῖ ἄ α χ [ ] ̣ ̣ αὶ α πᾶ 2 – „ze wszystkimi istniej cymi [wymiarami i łokciami, i fundamentami, i cia]nami, i fosforiami, i wej ciami, i wyj ciami, i innymi przynale no ciami, i wszystkimi prawami”. – BGU II 667, 8 (221/2 r. n.e., Ptolemais Euergetis) – sprzeda domu – ἐπὶ ῖ [ ὖ] αὐ ῆ αὶ π χ ῖ αὶ [ ] [ αὶ χ αὶ φω φ αὶ ἰ αὶ ἐ αὶ αῖ ἄ ]αῖ χ αὶ α πᾶ[ ] – „z istniej cymi wymiarami i łokciami, i fundamentami, [i cianami, i fosforiami, i wej ciami, i wyj ciami, i inn]ymi przynale no ciami, i wszystkimi prawami”. – P. Wisc. II 58, 8-9 (298 r. n.e., Ptolemais Euergetis, Filadelfia) – sprzeda domu – ἐπὶ ῖ ῆ̣[ αὐ ]ῆ ἰ α αὶ π [χ ῖ αὶ αὶ χ αὶ φω φ α αὶ ἰ αὶ ἐ αὶ αῖ π α ] [χ] ̣ ̣ αὶ α πᾶ – „z istniej cymi wymiarami i łok[ciami, i fundamentami, i cianami, i fosforiami, i wej ciami, i wyj ciami, i wszystkimi] przynale no ciami, i wszystkimi prawami”. – P. Sakaon 59 = P. Thead. 2, 7 (305 r. n.e., Ptolemais Euergetis) – sprzeda domu – ἐπὶ ῖ ὖ αὐ ῆ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ ̣ [αὶ π χ ] ῖ αὶ αὶ χ αὶ φω φ α αὶ ἰ αὶ ἐ αὶ αῖ ἄ α χ αὶ α πᾶ [ , α ὰ ὴ ] ἐ ἀ χῆ αὶ χ ῦ υ α 3 – „ze wszystkimi jego istniej cymi wymiarami i [łokci]ami, i fundamentami, i cianami, i fosforiami, i wej ciami, i wyj ciami, i wszystkimi innymi przynale no ciami, i wszystkimi prawami, zgodnie ze zwyczajem od pocz tku do teraz”. – P. Sakaon. 60 = P. Thed. 1, 8 (306 r. n.e., Ptolemais Euergetis) – sprzeda domu – ἐπὶ ῖ ὖ αὐ ῆ αὶ π χ ῖ αὶ αὶ χ αὶ φω φ α αὶ ἰ αὶ ἐ αὶ αῖ ἄ α χ αὶ α πᾶ 4 – „z jego istniej cymi wymiarami i łokciami, i fundamentami, i cianami, i fosforiami, i wej ciami, i wyj ciami, i innymi przynale no ciami, i wszystkimi prawami”. – SB XVI 12289, 29-30 (309 r. n.e., Ptolemai Euergetis) – sprzeda domu i dziedzi ca – ἐπὶ ῖ ὖ ̣ αὐ ῆ αὶ π̣ χ ̣ ῖ αὶ αὶ χ ̣αὶ φω φ α̣ ̣ ̣ αὶ ἰ ̣ ̣ ̣αὶ̣ ἐ αὶ αῖ ἄ α χ ̣ ̣ αὶ α πᾶ 5 – „z jego istniej cymi wymiarami i łokciami, i fundamentami, i cianami, i fosforiami, i wej ciami, i wyj ciami, i innymi przynale no ciami, i wszystkimi prawami”. 1 ιέ lέ π χ [ ῖ ], Bδ ńέń2ń μ [ -ca.?- ] αὶ ἐ χ φ[ -ca.?- ] prev. ed. 2 rέκέ lέ φω φ έ 3 ιέ lέ χ έ 4 κέ lέ χ έ 5 3ίέ lέ 3ίέ lέ χ έ 157 [ ] prevέ edέ ιέ lέ χ ιέ Bδ ńέń2ń μ – P. Stras. I 9, 8 (352 r. n.e., Ptolemais Euergetis) – sprzeda domu– [ ] αὶ π χ ̣ ῖ αὶ αὶ χ αὶ φω φ (α)ὶ ἰ (α)ὶ 1 ἐ (α)ὶ αῖ ἄ α χ[ ] – „z jego istniej cymi [wymiarami] i łokciami, i fundamentami, i cianami, i fosforiami, i wej ciami, i wyj ciami, i innymi przynale no ciami, i prawami wszystkimi”. Źokumenty te pochodz wył cznie z oazy όajum, przede wszystkim z Soknopaiou σesos i Ptolemais źuergetis, a datowane s na okres pomi dzy drug połow I wέ nέeέ i połow IV wέ nέeέ Sugeruje to, e mieli my tutaj do czynienia z lokalnym i czasowo ograniczonym wariantem klauzuli wyliczaj cej elementy domówέ Powód wł czenia do niej tak e φω φ α pozostaje nieznany, ale generalnie mo na stwierdzić, e opisy te charakteryzowały si wi ksz dokładno ci i wyliczeniem wi kszej liczby elementów, ni te z innych cz ci Egiptu. W klauzulach tych analizowany termin pojawia si zawsze w liczbie mnogiej – φω φ α , zgadzaj c si co do formy gramatycznej z pozostałymi wyliczanymi elementami. Przez to trudno jest ustalić jego dokładne znaczenie, chocia zwi zki ze wiatłem, przede wszystkim z etymologicznego punktu widzenia, pozostaj niew tpliweέ δiczba mnoga mogłaby sugerować, e chodziło tutaj o otwory okienne, ale nie jest wykluczone, i pod poj ciem tym ukrywał si pas ziemi, na który otwierały si okna2έ Kontekst, w którym termin ten wyst pował w BύU IV ńί3ι, przemawia za t drug mo liwo ci έ Pojawia si pytanie o rodowód tej instytucji – czy φω φ α stanowiła grecki odpowiednik i kontynuacj demotycznej wyn i ptolemejskiej φω , czy te mieli my tutaj do czynienia z instytucj pochodzenia greckiego, a mo e rzymskiego, na co mogłoby wskazywać wyst powanie tego terminu wył cznie w dokumentacji z czasów Imperiumέ Pewne udzielenie odpowiedzi na to pytanie nie jest mo liwe przy aktualnym stanie dokumentacji, przede wszystkim ze wzgl du na jej niewielk liczb i lakoniczny charakter3. σa uwag zasługuje jednak fakt, e φω φ α wyst puje w jednym dwuj zycznym (demotyczno-greckim) dokumencie z Soknopaiou Nesos – P. Vindέ Tandέ 2θ, co sugerowałoby, e tak e ona stanowiła tłumaczenie demotycznego wyn. Brak publikacji cz ci demotycznej tego papirusu uniemo liwia jednak pewne tego stwierdzenieέ Za hipotez o egipskim rodowodzie tej instytucji mo e przemawiać równie wyst powanie terminu φω φ α w umowach zawieranych w pierwszej kolejno ci przez osoby nosz ce imiona egipskieέ εusimy jednak pami tać, e w okresie rzymskim nie mo na traktować imion jako pewnego wyznacznika pochodzenia etnicznego, a co za tym idzie i prawa, któremu si podlegało4. Egipskie pochodzenie stron kontraktów wydaje si być jednak stosunkowo pewne w przypadku dokumentów z Soknopaiou σesos, miejscowo ci szczególnej w όajumέ Jej mieszka cami była κέ lέ χ κέ lέ φω φ Husson 1983: 288. 3 Muhs 2005: 96-97. 4 Fischer-Bovet 2013: 5. 1 κέ lέ χ[ ] έ 2 158 bowiem w pierwszej kolejno ci egipska autochtoniczna ludno ć (z bardzo du ym udziałem kapłanów), z nielicznymi ύrekami, a pó niej Rzymianamiέ Przemawia to za rodzimym pochodzeniem przynajmniej cz ci stron kontraktów, a co za tym idzie i egipskim rodowodem instytucji prawnej znajduj cej w nich wyrazέ ύreckie pochodzenie wydaje si natomiast mało prawdopodobne ze wzgl du na brak po wiadcze takiej instytucji w dokumentach greckich z czasów panowania Ptolemeuszy, jak i w ródłach prawa greckiego z czasów klasycznych. Ewentualnie w rachub mogłyby wchodzić wpływy rzymskie, za czym przemawiałby rozkład chronologiczny dokumentówέ Wzi wszy jednak pod uwag generaln tendencj rzymskich władz do tolerowania prawa lokalnego i tylko wyj tkowego stosowania prawa rzymskiego w stosunku do rodzimej ludno ci, szczególnie przed czasami Constitutio Antoniniana1, najbardziej prawdopodobne wydaje si , i mieli my tutaj do czynienia z kontynuacj egipskiej praktyki, widocznej przede wszystkim w demotycznych dokumentach z czasów ptolemejskichέ U ycie innego greckiego terminu na okre lenie do wietlacza w dokumentacji rzymskiej, jest jednak zastanawiaj ceέ σie mo na wykluczyć wprawdzie, i miały one nieco odmienne znaczenie i φω φ α kładła wi kszy nacisk na fakt istnienia otworów okiennych, chocia cytowany powy ej BύU IV ńίι3 wskazuje, e mieli my tutaj do czynienia jednak z pasem ziemi zapewniaj cym dost p wiatła do okien, a nie samymi otworamiέ Być mo e ta ró nica terminologiczna wynika z pochodzenia dokumentów z ró nych okresów, czy te ró nych miejsc i stoimy tutaj do przed lokalnymi greckimi wariantami tłumacze oryginalnie egipskich poj ćέ σa brak całkowitej jednolito ci w okre laniu tego rodzaju pasa do wietlaj cego w dokumentach greckich mog wskazywać dodatkowo kolejne dwa dokumenty greckie z τkresu Rzymskiego, w których termin φω φ α si nie pojawia, ale wyst puj sformułowania, które jak si wydaje, opisuj pas pozostawiany wolnym pomi dzy nieruchomo ciamiέ Pierwszym z nich jest PSI VIII 909 (44 r. n.e., Tebtynis) – umowa sprzeda y trzypi trowego domu przez Konopsisa, Panasa, Papontosa i Thothythmisa Kronionowiέ Zbywany był on wraz z dziedzi cem, pylonem, dachem, wej ciem i wyj ciem i innymi przynale no ciamiέ W specjalnej klauzuli zamieszczonej tu po opisie uprawnie przysługuj cych nabywcy znajduj si nast puj ce postanowienia (llέ ńń-12): „Pod warunkiem za , e Kronion pozostawi Konopsisowi w zakupionym domu, je li tylko Kronion zburzy ten dom, dromos ze strony młyna, w [cz ci] od wsch[odu domu, --] pół łokcia, rozci gaj cy si przez cały dom z południa na północ, jak jest postanowione”. powtórzone prawie w identycznej formie w ll. 24-25: 1 εélèze-Modrzejewski 2014: 281-283. 159 „Pod warunkiem za , e Kronion pozostawi [Konopsisowi] w zakupionym domu, je li tylko Kronion zburzy ten dom, [dromos ze strony młyna, w] cz ci od wschodu domu, rozci gaj cy si z zachodu na wschód na pół łokcia, rozci gaj cy si przez cały dom z południa na północ, jak jest postanowione”. Źla lepszego zrozumienia całej sytuacji warto przytoczyć ponadto opis granic sprzedawanego domu i dziedzi ca (llέ ńη-18): „ύranicami całego domu i dziedzi ca s μ od południa dom Petesuchosa syna Petsireosa, pomi dzy nimi jest wspólne wej cie i wyj cie, od północy i zachodu tereny(ς) synów [Aruotosa --------i w] cz ci wspólne wej cie i wyj cie biegn ce na zachód, od wschodu młyn wymienionego wy ej Konopsisa”. W tek cie tym znajdujemy informacj o , który Kronion miał pozostawić Konopsisowi (b d cemu jedn ze stron umowy) przy jego młynie, stanowi cym wschodni granic sprzedawanego domu i dziedzi ca (ryc. 2). Nie jest do ko ca jasne, co ukrywa si pod tym terminemέ Słowo wyst puje wprawdzie w papirusach, niekiedy równie przy opisie granic, ale zasadniczo na okre lenie reprezentacyjnej drogi procesyjnej prowadz cej do wi tyni (npέ BGU VI 1222 (144 rέ pέnέeέ, nom hermopolita ski)ν CPR VI ι2 (I wέ nέeέ, nom hermopolita ski)1. W adnym innym zachowanym do naszych czasów dokumencie papirologicznym termin ten nie był stosowany na okre lenie pasa ziemi bardzo niewielkich rozmiarówέ Ten brak analogii nie ułatwia interpretacji omawianego tekstuέ Sama nazwa wskazywałaby na fakt wykorzystywania go do chodzenia2, ale zarówno bardzo niewielkie rozmiary (ί,η łokcia, a wi c okέ 2η cm), jak i jego terminologiczne odró nienie od ἴ αὶ ἔ – zwrotu powszechnie stosowanego w papirusach na oznaczenie wej cia i wyj cia3, który wymieniony był jako granica z dwóch innych stron, mo e sugerować odmienne rozwi zanieέ Być mo e zatem ten przeznaczony był, tak jak i φω φ α o wymiarach 2ή3 łokcia czy wyn o długo ci jednej cegły (w obydwu przypadkach było to okέ 3ί cm), do zapewnienia wiatła młynowiέ Potrzeba zagwarantowania sobie takiego pasa ziemi mogłaby wynikać z faktu, i sprzedawany dom był w cz ci zawalony, w zwi zku z czym nabywca mógł chcieć go zburzyć, a nast pnie odbudowaćέ Aby przy okazji prac budowlanych nie powi kszył on domu, rozci gaj c go, a do ciany młyna, pozbawiaj c go wiatła, Kronion Archeologiczne po wiadczenie tego rodzaju monumentalnej drogi procesyjnej znajdujemy npέ w Soknopaiu σesos, gdzie odkryty dromos biegł na osi północ-południe na odcinku ponad 3ίί m, dziel c miasto na dwie cz ci i był szeroki na η,λ-6,9 m. W Tebtynis dromos mierzył 2ńί m długo ci i θ, 3η szeroko ci (Źavoli 2ίίημ 232)έ 2 Termin oznaczał zasadniczo „bieg”, „p d”, „miejsce do biegania”, czy te „alej ” lub „kolumnad ”. WB I s. v.; LSJ s. v. 3 Taubenschlag 1959: 405-417; Schafik Allam 2010: 1-4. 1 160 zobowi zywał si , e w razie odbudowy pozostawi on na zakupionej nieruchomo ci pas ziemi szeroki na pół łokciaέ Jego wymiary, jak i kontekst, a nawet fakt uregulowania tej kwestii nie przy opisie granic, a w osobnej klauzuli, przemawia za funkcj do wietlaj c tego kawałka terenu, na który najprawdopodobniej wychodziłyby okna młynaέ Z podobn sytuacj mieli my do czynienia najprawdopodobniej tak e w Pέ εilέ Voglέ II λλ (ńńλ rέ nέeέ, Tebtynisς)έ Jest to umowa podziału zawarta pomi dzy Horosem, synem Tesenufisa, Tesenufisem, jego bratem Horosem oraz όaesisem i Protionemέ Teren b d cy przedmiotem umowy został podzielony przez strony na trzy prostok ty na osi północ-południeέ Cz ć wschodni , mierz c ńί łokci długo ci przyznano Horosowi, natomiast pozostałe grunty podzielono pomi dzy dwie pary na równe działkiέ Ta najbardziej zachodnia przyznana została braciom Tesenufisowi i Horosowi, a centralna Faesisowi i Protionowiέ W ród licznych szczegółowych uregulowa w linii ńί znajdujemy postanowienia dotycz ce pozostawienia pasa bardzo niewielkich rozmiarów (rys. 3): „Pod warunkiem, e Tesonufis i brat Horos pozostawi w cz ci od wschodu udziału, który otrzymali, teren, którego wymiary z zachodu na wschód (wynosz ) jeden łokieć jednostki”. W ród ró nych ust pstw, czynionych przez poszczególnych uczestników umowy podziału na rzecz innych, znajdujemy postanowienie, zgodnie z którym Tesonufis i Horos mieli pozostawić na wschód od przypadaj cej im działki pas ziemi mierz cy z zachodu na wschód jeden łokiećέ Tak e w tym przypadku, zwa ywszy na jego niewielkie rozmiary (ń łokieć = okέ ηί cm) słu ył on raczej do wietlaniu nieruchomo ci ni zapewnieniu do niej doj ciaέ εo e wskazywać na to równie fakt niezastosowania na jego okre lenie zwrotu ἴ αὶ ἔ , pojawiaj cego si w dalszej cz ci tekstu, a po prostu słowa ὁ π – „miejsce”, „teren”, powszechnie wyst puj cego w dokumentacji papirusowej. Istnienie takiego pasa ziemi miałoby istotne znaczenie, gdyby wła ciciele centralnej działki postanowili w przyszło ci wybudować na niej dom z oknami wychodz cymi na s siedni nieruchomo ć, gdy gwarantowałby on im odpowiednie do wietlenieέ W dwóch omówionych powy ej dokumentach nie pojawia si zatem termin φω φ α, pomimo e tak e one pochodz z oazy όajumέ Zamiast tego znajdujemy w nich powszechnie stosowane słowa, przez co okre lenie ich dokładnego znaczenia nie jest łatweέ Jednak e niewielkie wymiary tych pasów ziemi, fakt gwarantowania ich z własnego terenu na rzecz s siadów oraz rozró nienie terminologiczne od wej cia i wyj cia, a wi c fragmentu gruntu zapewniaj cego dost p do nieruchomo ci, zdaj si sugerować, i pełniły one raczej funkcj do wietlaj c έ Ich ustanowienie nie nast powało jednak przy okazji wznoszenia nowego budynku, ale sprzeda y b d podziału nieruchomo ciέ Jak si wydaje, w ich drodze zastrzegano sobie na przyszło ć pozostawienie niezabudowanym kawałka gruntu w sytuacji, gdyby s siedzi zamierzali wznie ć budynek czy te odbudować goέ 161 Czy mieli my w tym przypadku do czynienia z kontynuacj praktyki egipskiej, po wiadczonej w dokumentach demotycznych, czy te zastosowaniem prawa greckiego, jak sugerował Rafał Taubenschlag1, nie da si jasno stwierdzić, chocia pierwsza hipoteza wydaje si bardziej prawdopodobnaέ Wyst powanie kompleksowych umów dotycz cych tego zagadnienia w dokumentach demotycznych ju w III wέ pέnέeέ wskazuje, e było ono regulowane przez prawo egipskieέ Podobnie egipski rodowód ma grecki termin φω , stanowi cy bezpo rednie tłumaczenie demotycznego terminu, co podkre laj wyra nie dokumenty dotycz ce tego samego domu i wyliczaj ce jako jego granic studni do wietlaj c έ Nie jest natomiast do ko ca pewne, czy znajdowało ono zastosowanie równie w przypadku φω φ α, czy te mieli my tutaj do czynienia z zastosowaniem prawa greckiego lub rzymskiego, chocia pierwsza hipoteza wydaje si najbardziej prawdopodobnaέ Źosyć uderzaj ca pozostaje ró nica kontekstu, w którym terminy zwi zane z do wietlaniem wyst puj w dokumentacji z czasów ptolemejskich i rzymskichέ τ ile za panowania δagidów znajdujemy dokumenty bezpo rednio po wi cone temu zagadnieniu lub te wymieniaj ce studnie do wietlaj c jako jedn z granic nieruchomo ci, o tyle w τkresie Rzymskim, poza jednym dokumentem, termin φω φ α wyst puje jedynie w klauzulach wyliczaj cych elementy zbywanych czy dzielonych domówέ Źodatkowo w dwóch innych papirusach pojawiaj si w kontek cie dokonywania podziałów nieruchomo ci terminy, nawi zuj ce najprawdopodobniej do faktu do wietlaniaέ Ró nica ta mo e być spowodowana pewnymi odmienno ciami w opisie granic pomi dzy dokumentami demotycznymi i greckimi – o ile pierwsze charakteryzowały si wymienianiem s siednich nieruchomo ci i dodatkowych elementów pomi dzy nimi, takich jak drogi czy wła nie studnie do wietlaj ce, o tyle w dokumentacji greckiej brakuje zazwyczaj tego rodzaju elementów, przez co być mo e niewielkie pasy do wietlaj ce nie były w nich wymieniane, nawet je eli istniałyέ Zapewnienie dost pu wiatła w dokumentach w obydwu j zykach wykazuje jednak istotne analogieέ Wydaje si , e zawsze mieli my w takim przypadku do czynienia z pozostawieniem niewielkiego pasa ziemi pomi dzy budynkami (jego szeroko ć wynosiła pomi dzy 2η a ηί cm), na który otwierały si lub mogły si otwierać okna s siedniego budynku, zapewniaj ce dost p wiatłaέ Jednocze nie niekiedy w umowach demotycznych było to poł czone z zakazem wybijania okien wychodz cych na t przestrze przez s siada, co najprawdopodobniej miało na celu ochron intymno ci, co miałoby znaczenie w przypadku, gdy dom wyposa ony był w wi ksze okna, npέ znajduj ce si na wy szych pi trachέ Wyst puj ca w demotycznych dokumentach wyn, a w zwi zku z tym mo e i grecka φω φ α, jak i inne zbli one znaczeniowo terminy, zdaj si ł czyć w sobie mo liwo ć posiadania okien wychodz cych na cudz nieruchomo ć i niemo no ć ich zablokowania przez s siadaέ Ustanowienie tego rodzaju pasa ziemi oznaczało zatem wył czenie mo liwo ci jego zabudowy, 1 Taubenschlag 1955: 261. 162 stanowi c ograniczenie swobody korzystania z nieruchomo ciέ Ponadto zobowi zanie to przechodziło na nast pców prawnych osób, które zawarły porozumienie, co wyra nie po wiadczone jest w dokumentach demotycznych, zawieraj cych odpowiednie klauzule, jak i w papirusach dotycz cych tych samych budynków, w których przy okazji opisu granic pojawiała si wzmianka o studni do wietlaj cej pomi dzy budynkami, nawet je eli nale ały one ju do innych osób, ni te które zawarły umow έ W wietle dokumentacji demotycznej, a przede wszystkim Pέ Britέ εusέ I ńίη24, prawdopodobne wydaje si wyja nienie źdwina Seidla, wskazuj cego, e kryterium na którym opierało si funkcjonowanie tej instytucji w prawie egipskim, była zasada wzajemnego wiadczenia, korzy ci, jak czerpali s siedzi z takiego ukształtowania relacji pomi dzy nimiέ Jej zaobserwowanie jest trudniejsze w przypadku papirusów greckich, chocia wydaje si , e tak e w nich ustanawianie pasa do wietlaj cego było elementem niezb dnym do doj cia przez strony do porozumienia przy zawieraniu umowy kupna-sprzeda y czy podziału nieruchomo ciέ Papirologiczne po wiadczenia zapewniania tego rodzaju pasów do wietlaj cych nie s szczególnie cz ste, co być mo e zwi zane było z nieodgrywaniem przez okna szczególnie istotnej roli w architekturze mieszkalnej Egiptu1έ Ź enie do unikania przedostawania si do wn trza domu gor ca, pyłu czy piasku, powodowało generalnie, i były one niewielkie i umieszczano je wysoko, tu pod sufitem2. Zapewnianie sobie dost pu wiatła nie było zatem a tak wa ne, jak zagwarantowanie npέ doj cia do nieruchomo ci, bez którego korzystanie z terenu czy budynku nie było mo liwe, nie był to jednak problem obcy prawu egipskiemuέ Potrzeba taka pojawiała si bowiem niekiedy, przede wszystkim w sytuacji, gdy budynek posiadał okna tylko z jednej strony i nie był wyposa ony w wewn trzny dziedziniec, który mógłby zapewniać dost p promieni słonecznych i powietrzaέ Źomy budowane były bowiem tak blisko, e strona maj ca ju okna mogła chcieć zapewnić sobie za pomoc studni do wietlaj cej dalszy i nieprzerwany dost p wiatł i powietrza do swoich pomieszcze , a zakazuj c s siadowi wybijania na tak woln przestrze otworów, d yła do ochrony prywatno ciέ Jak do tej pory nie zostało odkryte, a przynajmniej opublikowane, adne archeologiczne po wiadczenie pasa ziemi niewielkich rozmiarów, który mo na by uznać za odpowiednik demotycznego wyn czy greckiej φω φ αέ σie dysponujemy zatem materialnym potwierdzeniem praktyki znajduj cej odbicie w ródłach papirusowychέ εo e być to jednak spowodowane bardzo niewielkimi rozmiarami studni do wietlaj cych, które archeologicznie mog być trudne do zaobserwowania i wła ciwego zinterpretowaniaέ τdwołanie si do papirusów mo e jednak pomóc w przyszło ci w prawidłowym zidentyfikowaniu tego rodzaju niewielkich przestrzeni. 1 2 Nowicka 1969: 97; Husson 1983: 109. Nowicka 1969: 127. 163 BIBLIOGRAFIA ARNOLD D., 2003, The Encyclopedia of Ancient Egyptian Architecture, New York. BOSWINKEL E., P.W. PESTMAN, 1978, Textes Grecs, Demotiques et Bilingues, Leiden (= P.L. Bat. 19). DAVOLI P., 2005, Examples of Town Planning in the Fayyum, BASP 42: 213233. FISCHER-BOVET C., 2013, Ethnic Identity and Status: Comparing Ptolemaic and Early Roman Egypt, [w:] H. ZICHE (red.), Identity and Identification in Antiquity, Cambridge. GLANVILLE S. R. K., 1939, A Theban Archive of the Reign of Ptolemy I Soter (P. Brit. Mus. I), London. GRIFFITH F. Ll., 1909, Catalogue of the Demotic Papyri in the John Rylands Library, Manchester (P. Ryl. Dem.), Manchester. GRIMAL N., 1993, Travaux de l’IόAτ en ńλλ2-1993: Tebtynnis, BIFAO 93: 425519. HOBSON D., 1981, Greeks and Romans at Socnopaiou Nesos, [w:] Proceedings of the XVI International Congress of Papyrology New York, 24-31 July 1980, Chico: 389–403. HUSSELMAN E. M., 1979, Karanis Excavations of the University of Michigan in Egypt, 1928-1935: Topography and Architecture, Ann Arbor. HUSSON G., 1983, Oikia: le vocabulaire de la maison privée en Egypte d'après les papyrus grecs, Paris. LUCKHARD F., 1914, Das Privathaus im ptolemäischen und römischen Ägypten, Gissen. MAROUARD ύέ, 2ίίκ, Rues et habitats dans les villages de la chora égyptienne à la période gréco-romaine (IIIe s. av.-IVe s. apr. J.-C.): quelques exemples du Fayoum (nome arsinoite), [w:] P. BALLET I IN. (red.), La rue dans l’Antiquité. Définition, aménagement, devenir de l'Orient méditerranéen à la żaule, Rennes: 117-128. MÉδÈZź-MODRZEJEWSKI J, 2014, Loi et coutume dans l’Égypte grecque et romaine, Warszawa. MÖδδźR C., 2009, Die Servituten. Entwicklungsgeschichte, Funktion und Struktur der grundstückvermittelten Privatrechtsverhältnisse im römischen Recht. Mit einem Ausblick auf die Rezeptionsgeschichte und das BGB, ύöttingenέ MUHS B., 2005, The Grapheion and the Disappearance of Demotic Contracts, [w:] S. Lippert, M. Schentuleit (red.), Tebtynis und Soknopaiu Nesos. Leben im römerzeitlichen Żajum Akten des Internationalen Symposions vom 11. bis 13. Dezember 2003 in Sommerhausen bei Würzburg, Wiesbaden 2005: 93– 104. NOWICKA M., 1969, La maison privée dans l'Égypte ptolémaïque, Wrocławέ PESTMAN P. W., 1993, The Archive of the Theban Choachytes, Leuven (P. Choach. Survey). 164 PREISIGKE F., 1912, żriechische Papyrus der Kaiserlichen Universitäts- und Landes-bibliothek zu Strassburg II (P. Stras. II), Leipzig. RAINER J. M., 1987, Bau- und nachbarrechtliche Bestimmungen im klassischen römischen Recht, Graz. REVILLOUT E., 1878, Nouvelle Chrestomathie démotique, Paris. SALIOU C., 1994, Les lois des bâtiments : voisinage et habitat urbain dans l'empire romain: recherches sur les rapports entre le droit et la construction privée du siècle d'Auguste au siècle de Justinien, Beyrouth. SCHAFIK ALLAM, 2010, About the Right of Passage in Ancient Egypt (Way-in and Way-out of an Estate: eisodos kai exodos), Fundamina. A Journal of Legal History 16: 1-4. SEIDL E., 1962, Ptolemäische Rechtsgeschichte, Hamburg, wyd. II. SKALEC Aέ, 2ίńί, τchrona wiatła i widoku w prawie rzymskim i Traktacie Juliana z Askalonu, Zeszyty Prawnicze UKSW 10.1: 107-127 SOLAZZI S., 1948, Specie ed estinzione delle servitù prediali, Napoli. SPENCER A. J., 1979, Brick Architecture in Ancient Egypt, Warminster. TAUBENSCHLAG R., 1955, The Law of Greco-Roman Egypt in the Light of the Papyri 332 B. C. - 640 A. D, Warszawa, wyd. II. TAUBENSCHLAG R., 1959, Źas Recht auf ἴ und ἔ in den Papyri, [wμ] R. TAUBENSCHLAG, Opera Minora II, Warszawa: 405-417. WILCKEN U., 1935-1957, Urkunden der Ptolemäerzeit (ältere Żunde), II, Papyri aus Oberägypten, Berlin (= UPZ II). YIFTACH-FIRANKO U., 2009, Law in Greco-Roman Egypt: hellenization, fusion, romanization, [w:] R. S. BAGNALL (red.), Oxford Handbook of Papyrology, Oxford: 541-560. 165 RYCINY Ryc. 1. Rekonstrukcja sposobu wzniesienia domu Ta-heb z zachodniej strony domu Pamer-aha na podstawie Pέ Britέ εusέ I ńίη24, wraz z zaznaczeniem okien, studni do wieά tlaj cej oraz układu belek (rysέ Aέ Skalec)έ Rycέ 2έ Rekonstrukcja układu nieruchomo ci oraz lokalizacji dromosu na podstawie PSI VIII 909 (rys. A. Skalec). Ryc. 3. Rekonstrukcja podziału działek i lokalizacji wej cia i wyj cia oraz topos na podά stawie P. Mil. Vogl. II 99 (rys. A. Skalec). 166