Überblick zur Pazyryk Kultur der Mongolei - Пазырыкийн соёлын ерөнхий ойлголт

М Ө Г ЦЭ Ы ПАЗЫ ЫКИ Ш С Ё EISKURGAN DES MONGOLISCHEN ALTAJ PAГВRВK KULTUR DER MONGOLEI V Akademie der Wissenschaften der Mongolei Institut für Geschichte und Archäologie Akademie der Wissenschaften der Mongolei Präsidium Ө Э Ы Ш Ы Ы Ё EISKURGAN DES MONGOLISCHEN ALTAJ PAZYRYK KULTUR DER MONGOLEI / ULAN-BATOR 2016 1 ДАА 930 А 63.4 Т-594 KATALOG Eiskurgan des Цongolischen AltaУ. Pazyryk Kultur der Mongolei . AusstellunРskataloР. Institut Пür Geschichte und ArchäoloРie, MonРolische Akademie der АissenschaПten. Ulan-Bator, 2016. нг а н нх Цэ дг н у ш. нг ын Пазыры н ё . э элэ а ал . Улаа аа а : ШУАТүүх, А х л хү ээлэ , 2016. .Тө С. э э Т.Ба ая , .Бая э э Ү Э ҮҮ Э Э Э Ы Ц ÜBERSETZUNG S. Tserenpil, L. Mönkbaвar, T. Batbaвar, N. BaвartsetseР л, .Мө х ая , Ы , Э.П ль У.Б HERAUSGEBER Ts. Turbat, D. Tseveendorj а , Д. э ээ .Б Э Э а KORREKTUR J. Bemmann, U. Brosseder und E. Pohl , OTOS G. Galdan Г.Гал а GESTALTUNG SATГ N. Baвarkhuu .Бая хүү KARTE J. GantulРa Ж.Га ул а Ы Э PAPIER ORMAT A4, 136 s. ЭЭ А4, 17 х.х Э эхүү а ал ХБ ГУ-аа М л ул а уу аа Эл а ы яа л М л ул ы БСШУ - ы ах ал аа ШУАТүүх, а х л хү ээлэ хэ э үүл у “М лы хү эл, ө ү үү ү у ал аа ы ул а а а уу луу а элэ лүү ” (SSAИ031/14) уу ь у ал аа ы э э а лы хү ээ ү ээ а хүү үүлэ хэ лүүлэ . Dieser KataloР аurde mit inanzieller UnterstützunР der BotschaПt der Bundesrepublik Deutschland in der MonРolei soаie dem ForschunРsprojekt „Aktuelle Probleme und jünРste ErРebnisse der ArchäoloРie der Bronzeund Frühen Eisenzeit in der MonРolei“, unter der AuПsicht des Ministeriums Пür ErziehunР, Kultur und АissenschaПt der MonРolei durchРeПührt durch das Institut Пür Geschichte und ArchäoloРie der MonРolischen Akademie der АissenschaПten, publiziert. Э эхүү а ал ь З х э х уха л ул ы л М л ул ы хууль, х л х у а л, у уу аа а ал аа а ө өө хэ лэ эл л ал хэл э ээ ху ла л уулах, а луулахы ха уу х л . Der KataloР ist Рeschützt durch internationales und nationales Urheberrecht. Es ist nachdrücklich verboten, diesen KataloР oder Teile daraus in Рedruckter oder diРitaler Form ohne ГustimmunР der Autoren zu vervielПältiРen und zu verkauПen. Хэ лэл ISBN : 978-99973-0-876-4 .Тө З х “А ” а хэ лэ . Ts. Turbat und D. Tseveendorj Autoren а , Д. э ээ 2 INHALTS ERГEICHNIS ( .Г М ӨМ ( . рт Ө ү р э ээ т үЕ П р р , . өр ) 15 EinlEitung (d. TSeveendorj, TS. TurbaT) С р ( . , Г.П р . э ээ р П т ( .эр э э- р 25 DiE rEitErnomaDEn DEr SkвthEnгEit in DEr EuraSiSchEn StEppE (h. ParzinGer) 51 ÜbErblick гur paгвrвk-kultur (TS. TurbaT) 79 DaS kriEgErgrab Von olon-kuriin-gol (v.i. molodin, h. ParzinGer und d. TSeveendorj) 95 DiE paгвrвk gräbEn in DEr mongolEi (d. baTSukh) ) өр У Г р, р ) УУ үх) 105 аaffEn DEr antikEn nomaDE, trägEr DEr paгвrвk-kultur im mongoliSchEn С үх) altaj (n. erdene-oChir und d. baTSukh) С ё т р, С ё э ээ т ( . р ESSAYS Г р) У үү ( . ҮҮ үү ү hiedemann) Vorаort (S. Chuluun) (Г.П П М р GruSSаort (G. 11 М р т ( . . П 9 ) С үүр рт ) у уу Ут С ё М GruSSаort (T. GalbaaTar) ( . Ы Ө ҮҮ Е 7 (Г. М У р) р . , . Ур өр М ү 117 fElSbilDEr auS DEr paгвrвk-kultur ) (d. TSeveendorj und TS. TurbaT) litEraturVErгEichniS 131 5 4 П Ү Ы Ы Э Ё Ы ÜBERBLICK ГUR PAГYRYK-KULTUR Цагааны Ө Т ө ө э ү үү ү Ал а уула ха ү э а ь а а а ө ө ө ёл э а ү уха у ал э ээ х .Э э ь э өө өө у ал үл ээ ээ ү ө өө уха ү уу ь ал ёл э лүү ээ ал х л а а а х л . Э Г үүх Г эхлээ ы аа ү хү эл л у а Ха э х хэ э , У а Ка а а а а үү уха элээ эл э э ү э э лэл х э л үү э ө э аху а ь ал а у а ал үү эл а а ү э үү уха ө у а а а . Түүх ө үүл ээ л Ка а А ал э х х у а а а а , э ээ үү алаа Ба аа С у а , Сы - а ья ө х ал а а а , э үү алаа а а а уу , э ээ х алаа За а уу ы а а ха э э э хө лө Ал а уул а “Ал ах уу ” у а ла а а а. Дээ х “ уу ” ь уха я а э э ү э э а ы э у а э э лэ үл ээ э ү . Мө э а аху , а а лы алаа х э ээ үл ээ э ү !. И ээ Ал а ө ө э эхэ ү э а ү алаа а а а х л у ал ул уу ла у лах аа ла а а л . Тө ө э ү үү ү у у Tsagaan TURBAT Г u einem antiken Volk mit einer unРeаöhnlichen Kultur, das in der Пrühen Eisenzeit im AltajРebirРe Рelebt hat, sind nur Рanz аeniРe schriПtliche Quellen überlieПert. Es ist darauП zurückzuПühren, dass es keine schriПtlichen Denkmäler hinterlassen hat und den sesshaПten Гivilisationen jener Гeit Пern аar. Viele Geschichtsschreiber, vom antiken Рriechischen Historiker Herodot bis hin zu den römischen GeoРraphen, haben über die Skвthen, die im heutiРen Nordschаarzmeerraum und im Nordkaukasus lebten, ausПührlichere AuПzeichnunРen Рemacht, aber die anderen nomadisierenden Viehzüchterstämme mit ähnlicher Lebensаeise nur kurz erаähnt. Nach AussaРen der Historiker аurde das Land zаischen dem Kaspischen Meer und dem Aralsee von MassaРeten und das östliche sich von Baktrien bis SoРd erstreckende Gebiet soаie der Norden des Stroms Sвrdarja von Saken besiedelt! аährend östlich von ihnen die Issedonen und Arimaspen, nördlich etаa am heutiРen Гajsan See die ArРippäer lebten und benachbart die „Goldаächter-GreiПen“ im heutiРen AltajGebirРe. Die Пrühen Geschichtsschreiber hinterließen keine schriПtlichen AuПzeichnunРen über die konkrete BezeichnunР dieser „GreiПen“Nation. Auch über ihre АirtschaПt, Sitten und Gebräuche аurden keine eindeutiРen AnРaben Рemacht!. Daher sind аir bei der ErПorschunР des antiken Volkes im Altaj aus der Пrühen Eisenzeit ausschließlich auП archäoloРische Quellen 51 ү Е а ал ө э үү эл лээ. За аа хэл э С ө э э э эү ээ у лаа а 52 у а э ээ а л л ёл а а э ээ ёлы а ал ёлуу эх у у С э э лэ э . ы у а л а х л ёлы аа аа а У а ы у а С ёл, Ка ах а Са ы ёл, М у ы х Та а ы ёл, Ту а А а ы аУ ( ө өө өө Са лы ёл э э ) ёл, Ал а Ма э , Б а Па ы ы ёлы ө ө хү ээ э у ал ээ. М л э эү х л х Ча а ёлы 1970-аа ы ү ээ у ла а . Э эхүү ёл ь л алаа Ту а У ёл а л ө э ө өө э э ёлы х ё ху л а э үэ л х . Ча а ьУ ёл х Ту а у аа у а аа М лы У а у а а х а л л . Хэ э Ха а у уу ы а уу ах, М л Ал а а Г Ал а аа аа үү х у а хү эл а ө ө э ү үү ү “Дө өл ул ы ёл” а а э ү эл үл эх а у у Х , Бая - л а у а э э Па ы ы ёлы у алуу а х а а а. 2004 х М л Ал а х э а х л ха уулы ү ү Бая - л а у а Па ы ы ёлы у алуу ы л ь л үүл , у ү у ө ө э ү үү ү үүх у лах л л а а. anРeаiesen. In der Пrühen Eisenzeit bzа. Skвthenzeit eбistierten in den eurasischen SteppenРebieten viele einander ähnelnde Nomadenkulturen. Bisаeilen аerden diese Kulturen im Ganzen als „skвthenartiРe Kulturen“ bzа. „skвthischsibirische Аelt“ bezeichnet. Гahlreiche Зу а 1. Па ы ы ёлы э ө ө Ула а ы а , Б Ал а ул , ХУ у ал аа . Abb. 1. NamensРebender Fundplatz der Pazвrвk-Kultur in BerРaltaj. Kreis UlaРan, Altaj Republik, Russland archäoloРische Kulturen jener Гeit аurden im russischen Gebiet entdeckt und erПorscht; umПanРreich erПorscht аurden davon die Skвthen-Kultur in Russland und in der Ukraine, Saken-Kultur in Kasachstan, TaРar-Kultur im Minussinker Becken, Aržan-und Ujuk-Kultur (аird auch als SaРlв Kultur bezeichnet) in Tuva und die Majemir-Biiken-Pazвrвk-Kulturen im Altaj. Die Chandmani-Kultur, die auП diese Гeit datiert аird, аurde in den 1970-er Jahren in der MonРolei entdeckt und erПorscht. Sie ähnelt in vielПacher Аeise der Ujuk-Kultur in Tuva; man kann soРar von zаei Abarten einer Kultur sprechen. Anscheinend hat sich die ChandmaniUjuk-Kultur vom Gebiet Tuva im Norden in den Süden auП das Gebiet der Bezirk Uvs, MonРolei, ausРebreitet. Geht man davon aus, dass die 53 Па ы ы ёлы у алуу ы а ха . М л, , Ка ах а Fundorte der Pazвrвk-Kultur in der MonРolei, Russland und Kasachstan Бая - л а у а Па ы ы 83 уул ы а а 418 ул а аа л үүл ү ээ а а. ү ээ а лаа 42 ул ал а у ла а а а. Па ы ы ёлы у алы у ла аа Ба уу М лы э э ү у ээ э л М лы ү үү ө ү үүх у ал аа а а э э а аа л ы а л а а аа . Түү лэ Хү ү э э э а ү э э э а а хү хэ үү эл ү э у ла аа э э х ё а ү ёлы хэлхээ х л уул , ул аа Хү ү үүх ёлы ула ү л х л ү үүлэх а х л л . Е ө х өө Па ы ы ёлы у ла аа хү эл э ү үү ү э а ал ү хө э үү эл ёл э л э э ухал ү у ла уулах л л ээ ө ө. Пазыры н ё ын үнд эн г М л Ал а а х л ал аа , Хя а , Ка ах а ы Ал а Т VI-II уу х л х Па ы ы ёл . “Па ы ы ” э э ү ь Ал а а х э э а а ул ы э . У ул 1929 С.И. у а ал а у ла а . У а ь л л л “ ул ” э э ү л л . М лы - у а а ул эх “ а а ” э хэл э . Зу а 2. Ал а А -Алаха у алаа ээ э а а а а лы хэ э А -Алаха-3, 1- ул , Уулы Ал а , ХУ 54 лэ э “PlattenРrab-Kultur“ der Bronze- und Пrühen Eisenzeit im Gebiet am аestlichen AusläuПer des KhanРaj GebirРes und im Gebiet im Osten des MonРoischen Altaj, аo er an Gobi-Altaj Рrenzt, eбistierte, sind die Denkmäler der PazвrвkKultur im restliche n Raum bzа. im Gebiet der Bezirk Khovd und Bajan-нlРij verbreitet. Im ErРebnis der archäoloРischen Prospektion im MonРolischen Altaj seit 2004 аurde eine Vielzahl von Denkmälern der Pazвrвk-Kultur in der Bezirk Bajan- нlРij entdeckt, аodurch es möРlich аurde, die Пrüheisenzeitliche Geschichte der ReРion zu erПorschen. Im Gebiet der Bezirk Bajan-нlРij аurden 418 auП 83 GräberПelder verteilte Gräber entdeckt und reРistriert. Nach derzeitiРem Stand sind 42 der Gräber ausРeРraben und ausРeаertet. Durch die ErПorschunР der Pazвrвk-Kultur аird eine Рrosse ReРion in der АestmonРolei erschlossen und der „аeisse Fleck“ in der ErПorschunР der Geschichte der MonРolei aus der Пrühen Eisenzeit beseitiРt. Die ErПorschunР des mächtiРen Nomadenstammes, der zur Рleichen Гeit mit den XionРnu nebeneinander eбistierte, ist von аichtiРer BedeutunР, аeil dadurch die Kulturkontakte zаischen den beiden Völkern verdeutlicht und zuРleich die Erkenntnisse über die Geschichte und Kultur der Hunnen vertieПt аerden können. Die ErПorschunР der PazвrвkKultur ermöРlicht uns im Ganzen, eine аichtiРe Etappe der Nomadenzivilisation, die sich seit der Пrühen Bronzezeit kontinuierlich entаickelt hat, zu untersuchen und zu verdeutlichen. Abb. 2. Tätoаierter Teil eines mumiizierten Körpers aus einem Pazвrвk-Grab von Ak-Alakha 3, Grab 1, BerРaltaj-ReРion, Russland Зу а 3. Па ы ы уу ы ы үү уул ы ха уул а а ү л, үү э ээл у а У ёл х л х ул уул ы ү XIX уу ы ү э ал а эхэл э а а. Гэ хэ э лэх ухаа л лэл э ө өө ө ө хү ээ э ал ла ы 1920С.И. у , М.П.Г я " а эхлүүл э . Тэ Па ы ы ү я уу ы у х уу ы Па ы ы , Ба а а , Туэ а э э аа ал а х хэ ээ хэ э лэ эхүү у луул а . Мал ла аа а а а хал а а ха ала а ө өө у ла ө ө ү ү л э л уу э өл ү л э э а хаа лы ү ё а а , ул аа э эхүү а х л ёлы үх алаа ь ү а у лаха ухал өлөө ү үүл ээ. а лаа ы Ал а 120 а у Па ы ы уул ы а а 600 а у ул ал а лээ а аа ь а х хэ э лэ эхүү л х . 1990 ы эх ээ аы ы у алы у ал аа э х ө хө э э ө ү л а хаа лы ө а х л лээ. ү Ал а үү ө ө хэ э у у М л, Хя а ы х л аа У ( . хэ ) хө өө ө х э э үх аы ы Abb. 3. Graische DarstellunР einer Pazвrвk-zeitlichen BestattunРszeremonie mit der OpПerunР von PПerden Kennzeichen der Pazyryk-Kultur Die Pazвrвk-Kultur, die in das 6.-2. Jh. vor Chr. datiert аird, eбistierte im russischen, chinesischen und kasachischen Altaj an den sich der MonРolische Altaj schließt. „Pazвrвk“ ist die BezeichnunР eines monumentalen GroßkurРans im Russischen Altaj. Der GroßkurРan аurde im Jahr 1929 von S.I. Rudenko u.a. ausРeРraben und ausРeаertet. Ins MonРolische übersetzt аürde es „Bulsh, ул “ (auП Deutsch !"#$%& '$(")%* heißen. Die monРolischen Monchok-Tuviner saРen „bajiraР“ statt bulsh ( ул , Grab). Bereits seit dem 19. Jahrhundert аurden Gräber, die zu dieser Kultur Рehören, ausРeРraben. Doch umПanРreiche AusРrabunРen zum аissenschaПtlichen Гаeck аurden erst seit den 1920-er Jahren durch S.I. Rudenko und M.P. Grjaznov einРeleitet". Von ihnen аurden die FürstenРräber aus der Pazвrвk-StuПe in Pazвrвk, Baschadar, Tuekta u.a. ausРeРraben, аo eine Vielzahl von GeРenständen Рesammelt аurden. Hunderte von den Рut erhaltenen, auП hohem künstlerischen Niveau herРestellten ArteПakten, die bei den AusРrabunРen ПreiРeleРt аurden, zoРen die Рebührende AuПmerksamkeit 55 ул уу ы ал а л үүл э я ал л өлөө ү үүл ээ3. П . .П л ь а , а а .И.М л а ы ал ла аа а ха алал а э э э , э э э хү а а уул а а л, л ы , а ь ,э , ал , хү эл, ө ө э лэлүү а ы а ь у ла ээ э ү ээлүү а ээ. Мө ул аа а а ү а а ү ү л а а а э ү л ( , э э , а ь , ү , аа уу . .) ө х э э ул аа а ха ала а үл э а ээ. Ал а ө ө уулы ү э а х ө х э э э э ээ ул ө өө хү ө өлх ёлы ухал ө а аа ө өө л а хаа лы ө а а а аа а а. Хэ ээ л а а л у Па ы ы ёлы у ал аа э х э я а а х хэ ээ хэ э лэ эхүү у ла а л у ёлы у ал аа ы л ул уу а уу луу э ээ ү хэ ээ а а. Юу ы ө ө х л х а , хө л ү а уу ы х л х а уу ал а аа а хэ ээ а аа . Э э э Па ы ы Зу а 4. Г ы ү э ха аа , ө ө а а ха . л Гүү л э э лэл э л-10, 1- ул ы Abb. 4. 13-teiliРes ГaumzeuР mit GreiПenverzierunР. Olon-KuriinGol-10, Grab 1 Зу а 5. С ё хэл э а а ха . 19 . л Гүү Хэмжээ: Амга ны 8,8 м, үүл и н 7,7 м үүл э э ха аа , ө ө л-10, 1- ул а ны 24,2 м, ё Abb. 5. 19-teiliРes ГaumzeuР mit Eckzähnen. Olon-Kuriin-Gol-10, Grab 1 Maße: Trense: L 8,8 m, Gebissring: L 24,2 m, Eckzahn: L 7,7 cm 56 ёлы а Т VII-V, VII-VI, VIII-VI, IX-VI, IX-VII уу эх лэ я ү ээ а аа аа , А.С.Су а а а ы э э э үүл э а ал л х э лэ а аа а а. Э э ь: Т VI-V уу х л х Па ы ы ёлы ү үү ү ( а а а уэ а ү ), Т V-IV уу х л х хэ э Па ы ы ү ,э э ь Т III-II уу ы эхэ ү х л х х уу Па ы ы ү л 4. Мө э эхүү а х л ёлы а ал үү эл а аа а хэ ээ а а. Т IX-VII der Аissenschaler und übten einen аichtiРen Einluss auП die Рründliche ErПorschunР dieser archäoloРischen Kultur unter vielen Aspekten aus. Nach derzeitiРem Stand Рibt es über 600 kleine und Рrosse Gräber, die auП mehr als 120 GräberПelder im Russischen Altaj ausРeРraben und ausРeаertet аorden sind; sie аürden eine Рroße MenРe von GeРenständen lieПern. Seit AnПanР 1990 аird die ErПorschunР der Pazвrвk-Denkmäler besonders intensiv voranРetrieРen und steht nicht nur im Mittelpunkt der AuПmerksamkeit der АissenschaПtler, sondern auch der нППentlichkeit. Die FreileРunР der Pazвrвk-Gräber im PermaПrost im Südosten des Russichen Altaj bzа. im Ukok (auf Mongolisch: Ukheg, үхэг)-Tal an der Grenze zаischen der MonРolei und China hat sich darauП аesentlich ausРeаirkt3. Bei den AusРrabunРen von ProПessor уу у у ү үү С ү Ал а Па ы ы ёл ө ө а э э э лэ э а х л ёл а а лээ. Э э ёл Па ы ы ёл л алаа аа э ял аа а 5. И э өө лөл а а ал аа ы а э э э э ү э э үү эллэ э э х л а л а ла а а. Туха л ал, .С.Ма л Т 585 үү х а л үү э хөө ө ул аа Ал а үү эллэ э 6 э а аа л П.И.Шуль а Ка ах а ы, а а ү Д Ту а ы а уу аа а ал а э ү э а а7. Мө Па ы ы ёлы үл ээ а ү э л хя а үүхэ э ь а а э а ө хэ ээ 8 9 С.И. у , Д.Г.Са а ү э а а. Ал а Па ы ы э ү эхэл ээ э э у а ү а ь ал л өө лөл а а . ү , аа у а л у а ү эл э , ү э э э ял аа а а , хү а ө ө , а ү лэ өө лөл а а (хуу ах л ы ө үү хая а у а улуу х ль . .) э у а л . Па ы ы ул хү ээ а уу өө өө ь хэ үүл л ь үү ү ха уул а лээ. Гэ эл а ул хү ээ үү өө өө ь хэ үүл , л ь а уу ү ха уул а я ал х л а а. Түү лэ хэ э Па ы ы ул хү ээ ү э а а уул а л а Зу а 7. Са . 13 ү э а ы а ь ы э ээ х л Гүү л-10, 1- ул Хэмжээ: ндө 3,5 м, ө гөн 4 м Abb. 7. Kamm. Kamm mit 13 Гähnen aus Tierhorn. Olon-Kuriin-Gol 10, Grab 1 Maße: H 3,5 m, B 4 m ээ. Зу а 6. Хү эл ль, э л Гүү л-10, 1Хэмжээ: 6 х 6,6 м уу ы ха . ул Abb. 6. BronzespieРel im Filz-Futteral von Olon-Kuriin-Gol 10, Grab 1 Maße: 6 х 6,6 m N.V. Polosmak und AkademiemitРlied V.I. Molodin аurden außerordentlich Рut erhaltene Mumien eines Mannes und einer Frau soаie zahlreiche Inventare aus Holz, Fell, Filz, Gold, Bronze und Metall ПreiРeleРt, bei denen es sich z.T. um erstklassiРe Kunsthandаerke handelt. Die orРanischen Inventare (aus Holz, Horn, Fell, Аolle, Haar, Geаebe, Seide usа.), die in einem einПachen Grab durch ГerПall verРanРen аären, аaren im PermaПrost Рut erhalten. Diese Gräber im PermaПrost in den Höhen des AltajGebirРes zählen heute zum аichtiРen Kulturerbe der Menschheit und stehen immer noch im Mittelpunkt der öППentlichen AuПmerksamkeit. Trotz der intensiven ErПorschunР der Pazвrвk-Kultur seit Jahrzehnten und SammlunР einer Vielzahl an GeРenständen sind viele anstehende ForschunРsПraРen dieser Kultur noch oППen. Umstritten ist vor allem die FraРe nach der DatierunР und FeststellunР der EntаicklunРsstuПen. Die Pazвrвk-Kultur аird von den АissenschaПtlern unterschiedlich datiert in das: 7.-5. Jh., 7.-6. Jh., 8.-6. Jh., 9.-6. Jh. bzа. 9.-7. Jh. v. Chr. usа., аobei die von A.S. Surazakov u.a. auПРestellte Hвpothese von der Mehrheit beПürаortet аird: Die Пrühe StuПe der Pazвrвk-Kultur (Baschadar-Tuekta-StuПe), die in das 6.-5. Jh. v. Chr. datiert аird, die PazвrвkStuПe, die in das 5.-4. Jh. v. Chr. datiert аird und 57 х л л улуу а а лах я ал а а . .Д.Ку а а ы э э э Па ы ы ёл э э ь л а аа ү эл э х л ө э ү э ь10 элээ ү э лэл э . у ал аа ы ү уул ы а ү л ээ х ял аа а үү уха у аа ы ху ь л хэ э а аа а л а ла л а а. ы Ал а ө ү Ка ах а а Хя а ы у а Па ы ы у алуу ы у ла ээ. ү , Ка ах а ы Ал а а х ал а а Б л ул у а л !!. Мө Ш аа ы Хэ э (Кэ’э у ) хэ ээх а а Па ы ы хэ э ул уу ы ал аа а а!". Па ы ы ул э а я уу ы э а ла ү эх ь ү ээ эл а а. Ал а Па ы ы , Туях , Ш э, Ба а а , Ка ах а ы Б ль э э а ы а а а ул уу я уу ы ул ы . Э ээ а ь 60 л , 4-5 ө ө э улуу а аа а ө ү ул ы үх ү ь 7 хү эл а а а а. И я уу ы ул 22 хү эл ы л а уу а ал уула уул а а а ь уха а а а хү хө ө ө ээ, э э э лэ х лэх ха э хэл э л . Хү ээ а ал уула л ө л ү э э ү л а ь а а ал х лы ул уу аа а ал а х а ү л а а ү а а а ээ. М л ээ х э л я уу ы ул л ээ ү а а. Ха э ул л лэ у ла а а а. die späte Pazвrвk-StuПe, die in das 3.-AnПanР 2. Jh. v. Chr. datiert аird4. Auch der UrsprunР dieser archäoliРischen Kultur ist noch umstritten. Im 9.-7. Jh. v. Chr. bzа. in der Пrühen Skвthenzeit eбistierte im Altaj eine als Majemir bezeichnete archäoloРische Kultur noch vor der Pazвrвk-Kultur. Sie unterscheidet sich in vielen Aspekten РrundleРend von der Pazвrвk-Kultur5. Diese Аende аird von einiРen АissenschaПtlern im ГusammenhanР mit der EinаanderunР von neuen Stämmen erklärt. Гum Beispiel Рeht L.S. Marsodolov davon aus, dass die Kimmerer im Jahr 585 v. Chr in den AltajRaum einаanderten, nach dem sie durch Madвas und die Lвder aus dem Nahen Osten vertrieben аorden аaren, аährend P.I. SchulРa die Ansicht vertritt, dass sie ihren UrsprunР bei den Saken Kasachstans oder Рar Ostturkestans haben. Nach S.I. Rudenko8 und D.G. Savinov9 sind es die Вüehchih, deren Name in der chinesischen Geschichte erаähnt аird, die die Pazвrвk-Kultur hinterlassen haben. Mit dem AuПbruch in die Pazвrвk-Epoche im Altaj РinРen viele VeränderunРen im Leben des dortiРen Volkes einher. Genannt seien hier die AusdehnunР des Territoriums nach Osten und Norden, starke DiППerenzierunР der sozialen Strukturen, Аachstum der BevölkerunР, reliРiöser Аandel (alte OpПerstätten аurden verlassen und Зу а 8. Э у ал. а аа э х ё а а. л Гүү Хэмжээ: У 94-98 м ээ х э у лы улы л-10, 1- ул у Abb. 8. StieПel aus аeißem Filz mit separat zuРeschnittener Sohle. Olon Kuriin Рol-10, Grab 1. Olon-Kuriin-Gol 10, Grab 1 Maße: L 94-98 cm 58 ь Зу а 9. Мал а ха а ы ү э л Гүү л-10, 1- ул Хэмжээ: 1- м ины өндө 6,3 м, 2- м л э үү . ины өндө 5,5 м Пазыры н у шны хүн Па ы ы уу а л хэ ху ь л, ө х х л ө өө э ху ь ө х а а а л а л я уу ы у л ө х а а а л а а ээ13. А х л ы ал ла а у ал аа ы ү ү 40 а у хү я ы л лэ ээ М лы Па ы ы ёлы уу ы алаа а э ээлэл л х л ү э . Ж ээл эл, Ба а Тү э л-VI уул ы а ы э уу ө ө э , ул ла , ах э э хү үү а ээ. Тэ а лы я л ү л ү эхэ А хү а а а л ө х ху ь лүү а ээ14. Зө хө 11- ул ы 2- хү э э уу лэ х а уул а а ээ. Е ь Па ы ы ул аа а а хү үү а л хэ л ө өл а аа ь у ь ө өх у ал аа уу а у а а а ээ15. ү а ууллы ү э а ха л аа а х л а л а лах я ал . Ба а Тү э л-VI уул ы а ы хү үү элээ ө ө э а ээ. Э э э үү у аа 172±2.99 ө ө э а а л 10ул аа а а а э э э 164±3.66 у у у аа ээ ө ө э а ээ. Па ы ы уу ө х өө ө ө э хү үү а а ь у а а ы хэ э лэ эхүү ээ ө Abb. 9. Dekorationen des KopПschmucks in Form von kleinen hölzernen PПerden. Olon-Kuriin-Gol 10, Grab 1 Maße: Skulptur 1- L 6,3 cm, Skulptur 2- L 5,5 cm Hirschsteine nicht mehr auПРestellt) u.a. Im Pazвrвk-Grab аird der Verstorbene in der ReРel auП die rechte Seite РeleРt, KopП nach Osten. Aber es kommen Gräber vor, аo der Verstorbene auП die linke Seite РeleРt ist, KopП nach Аesten. Geаöhnlich аird der Verstorbene in einem HolzsarР bestattet, bisаeilen аerden jedoch SteinsärРe verаendet. АeitРehend beРründet ist die Ansicht der АissenschaПtler V.D. Kubarev u.a., dass es sich bei der Pazвrвk-Kultur um einen Гusammenschluss vieler Stämme handelt10. Nach РeРenаärtiРem ForschunРsstand dürПten die o.Р. unterschiedlichen Merkmale des BestattunРsritus eiРentlich durch Eбistenz vieler Ethnien erklärt аerden. Pazвrвk-Denkmäler аurden nicht nur im Russischen Altaj, sondern auch in den Gebieten von Kasachstan und China erПorscht. Hier sei das bekannte Grab Berel im Kasachstans Altaj erаähnt!!. Tвpische Pazвrвk-Gräber аurden auch in der GeРend KhemceР (Ke‘ermuqi), XinjianР, ausРeРraben!". Im AllРemeinen аerden die PazвrвkGräber in einПache Gräber und FürstenРräber einРeteilt. Die monumentalen GrosskurРane in Pazвrвk, Tuekta, Schibe und Baschadar im Russischen Altaj soаie in Berel, Kasachstan, zählen zu den FürstenРräbern. EiniРe besitzen eine SteinauПschüttunР mit einem Durchmesser von 60 m und einer Höhe von 4-5 m; das Loch hat eine TieПe von bis zu sieben Metern. Die BestattunР mit BeiРaben von bis zu 22 PПerden 59 ха а ул а а 174 178 ул ө ө ул 60 а а а. Туха л ал, Па ы ы 2аа а а хү 176 , 3ул аа хү 181 , 4- ул аа а а хү ,Ш э ул аа а а а а хү , ха э э ха э аа а а э э э хү үү у а 164 а ээ. Мө Ту а аа а а х ё э э э хү 149 а 164 in so einem FürstenРrab stellt die einПachste Art und Аeise dar, die VermöРensverhältnisse und den РesellschaПtlichen RanР des Verstorbenen zu maniПestieren. Unter den diversen hochаertiРen GeРenständen als GrabbeiРaben indet man nicht in РerinРem Maße auch seltene Kostbarkeiten aus Пernen Ländern. GeРenаärtiР sind in der MonРolei Рrosse FürstenРräber аie die obiРen noch nicht entdeckt. Aber zahlreiche einПache Gräber аerden entdeckt und ausРeаertet. Die Toten in den Pazyryk-Gräbern Der anthropoloРische Tвpus der PazвrвkBevölkerunР аar Рemischt monРolid-europid; bei den einПachen Menschen dominierte der europide und unter den Fürsten der monРolide Tвp13. Durch die EntdeckunР von KnochenПunden von mehr als 40 Toten bei AusРrabunРen der ArchäoloРen аurde es möРlich, einiРe Erkenntnisse über die Menschen zur Гeit der Pazвrвk-Kultur in der MonРolei zu Рeаinnen. Nach den BeiРesetzten in der Nekropole BaРa TurРenii Gol-6 zu beurteilen, аaren z. B. die Пrüheren Menschen Рroß, muskulös und robust. Ihre morpholoРischen Schädelknochen- und Гahnmerkmale verаeisen darauП, dass sie antropholoРisch mit den Menschen aus Asien näher verаandt аaren14. Nur der 2. Tote im Grab Nr. 11 аar oППensichtlich vom europiden Tвp. EiРentlich аar schon bei den vorheriРen UntersuchunРen vom verschiedenartiРen anthropoloРischen Tвpus der Toten aus den Pazвrвk-Gräbern die Rede15. Bisаeilen аird es im ГusammenhanР mit der EбoРamie zur Гeit der Sippen-GesellschaПtsordnunР erklärt. Die BeiРesetzten in der Nekropole BaРa TurРenii Gol-VI аaren von beträchtlich hohem Аuchs. Die beiРesetzten Männer аaren durchschnittlich 172±2,99 cm Рroß, аährend die einziРe Frau aus dem Grab Nr. 10 überdurchschnittlich bzа. 164±3,66 cm Рroß аar. Auch aus den GeРenständen aus anderen Gräbern ersieht man, dass die PazвrвkBevölkerunР allРemein von hohem Аuchs аar. Der Tote aus dem Pazвrвk-Grab Nr. 2 аar z. B. 176 cm Рroß, der aus dem Grab Nr. 3 181cm, der aus dem Grab Nr. 4 174 cm, ein alter Mann aus dem Schibe-Grab178 cm Рroß und die durchschnittliche Grösse der beiРesetzten Männer in einПachen Gräbern dieser GeРend betruР 164 cm. Und die zаei Frauen aus dem TuektaGrab hatten eine KörperРröße von 149 cm und 164 cm, аährend der Mann aus dem PazвrвkGrab Nr. 2 154 cm und die Frau aus dem KatandaGrab 151 cm Рroß аaren16. Зу а 10. М ал а эхэ л э ээ э ээл э лэ э э Abb. 10. Replik eines Filzmütze mit oriРinalen Holzskulpturen Зу а 11. Мал а ха а л э хуу а ал аа Хэмжээ: ндө 6,9 м ы ү ү э а э ээ Abb. 11. Holzskulptur in Form eines PПerdekopПes mit BeschichtunР von BlattРold Maße: H 6,9 cm , Па ы ы 2- ул аа а а э э э 154 , Ка а ул аа а а э э э 151 у у ө ө э а ээ16. Хү үү а а я а лэ э л ы а л үү ээ ү эхэ э хү хү хө өл ө э хэл , хэ х а аалал а а а а ь лэ х а ла а а а17. За я ы л ха аха аа а ала у ха а а уу , ал а аху э хэл э уля лэ э үү а аа ь Па ы ы уу ы ху ь л хэ ү л . Мө ал а л а үү , үү , а а л э эл э э үү а ха а ла а а18. Мө а ү а л хэ лэ ах, а а э у а лы а ал а хү хэ э лэ э а ы ха уул а а. Э э э хү а ө ө у уу а а аа ь а ь ы а ал а э хү э х л а ы ха уулах ө өө ү аала уу а а х ь у а лаа а ал а а ы у а ал а а ы э л а аа а ээ. Чуха аха хү лл а ы өө э э л ү а э ээ хү үү ү ү а аа я ал . Ихэ х хү үү а ла а л хэ э а х э эл ху а луу э хү хү , а ул л а ь ал а а ы ха уул а а. Мө у а а а я а лэ х хү хэ э лэ ул ө а ла а лээ. ө өө хэл эл ээ х у а хү алла ы л уу а ы х х л Зу а 12. Мал а ха а у ы ө ө ял а у а а а а ээ. л Гүү л-10, 1- ул Хэмжээ: ндө 8 м л э Abb. 12. KopП einer Hirschskulptur mit BemalunР in roter Farbe. Olon-Kuriin-Gol 10, Grab 1 Maße: H 8 cm Aus den patholoРischen Merkmalen am Skelett Рeht hervor, dass die Menschen stark hart Рearbeitet haben und zu sehr belastet аaren17. EiniРe morpholoРische Knochenmerkmale аeisen Anzeichen auП, die Пür Populationen charakteristisch sind, die keinen Ackerbau, sondern JaРd und ViehаirtschaПt betreiben, аas Пür die Pazвrвk-BevölkerunР selbstverständlich und normal ist. Dies аird durch einiРe paläopatholoРische Merkmale, darunter deРenerative und MikroverletzunРen u.a. noch bestätiРt. Auch die patholoРischen Mund- und Гahnmerkmale zeiРen, dass sie hauptsächlich Fleisch, in kleineren MenРen aber planzliche NahrunР verzehrt haben. Der hohe Аuchs zeiРt, dass in ihrer NahrunР Eiаeiß tierischer HerkunПt dominiert hat und der schlechte Гahnschmelz lässt auП ManРel an Vitaminen planzlichen UrsprunРs schließen. Ein аeiteres Гeichen Пür die Dominanz der FleischnahrunР ist das völliРe Fehlen der Гahnkaries. Die VerletzunРen und Brüche an vielen Körperstellen, die bei den Meisten zu beobachten аaren, zeiРen, аas Пür ein schаeres und РeПährliches Leben sie РeПührt haben. Bei drei Skeletten аaren auch Spuren oППensichtlicher GeаaltanаendunР zu beobachten. Anders ausРedrückt, handelt es sich bei o. Р. drei Toten zаeiПellos um MordopПer bzа. KrieРsversehrte. Hier sei noch der Brauch des Abziehens der KopПhaut bzа. der “SkalpierunР“ hervorРehoben, die bei dem BeiРesetzten im Grab Nr. 13 in der Nekropole BaРa TurРenii Gol-6 entdeckt 61 ь э эл ээ ү . ө э э луу а ү л л Ба а Тү э л-VI уул ы а ы 13ул ы хү лэ э ху хы хуулах у у “ а ах” а л . Мө ү х л х а ул аа “ ” а а ул ө а ла а а ы у ал, Ту а у а ахь А а лы ул 19, Па ы ы 2ул э э л 20. Туха л ал, Па ы ы 2ул ы хү ху хы а ах аа ух ы хэ а ь ы э х ээ ө өө х үү ь э э хө үүлээ а лэ хү үү хү эл ь а а хуул а а х ө өө үү а ь ы хэ ээ үл ээ э а ээ"!. Ха э , У а Ка а ы үү у а л а ы Г Т V уу э э лэ үл ээ э а а . Түү э ээ л “ ифчүүд алагд ан да ны лг н э гэн н чихни чим ү эл хи гээд га аа аа д г а ч х хыг алгадаг. үни да аа х хны мах өөхи г үх и н ха и гаа х аж а аад га аа аа л лан өөл үүлж, алч лг х өгөөд өө и н надаг м и н ха аа аа үүж аха хан я даг а жээ”"". Э э а ү л а уул а ь э лэ х л э ө өө а а , үү ү а ах, өө өө ү л лүүлэх э ээ х л х ө өө а лэ у х л л . Е ө х өө Ба а Тү э л-VI уул ы а а ал а 6 ул ы у а ь уул а хү а улал аа , э э ө өл өө ү ү э э а хы ха ал М лы а ы ы уу ы а ь алы а улаа ү ээ ө өөлөх а а ү а ээ. 62 Пазыры чуудын а аху Па ы ы уу л ха а үү л ал а аху э хэл э ү э э а ээ. Гэ э а аху а а а ала , а а а уу х үү э э а ы ү ү эх а а ү . Па ы ы уу ы ү э у а л х Ал а уул ь ө л үү хэ ээ ээ (М л) хуу а а уу а ь ал а л ө ө (Хя а ), а уу (Ка ах а ) а х ( ) хэ э ээ ө ө , аяла у а алаа ү хэ э лүү лэ э л . Гэ ө х өө Па ы ы ул а х а үх у а а а а ала э хлэхэ ө лө х ү хү э э үү уу а ь ал а а а ь э а аху ал а аху лл х үү э э л х хү э э э үэ л . ө уул аа хү ээлэ э уулы лы хө үү , ү э уул ы а л эл ээ үү ул лы э үү л ал а аху хө үүлэхэ аа а өх л ү үүл а ээ. Г лы хө , уулы эл, уулы л эл ээ ул лы э ээ эл э үү эллэх ь л ө л алы э э ө ө хө үүлэх л л л а . Па ы ы ул аа а а алы я , э ха ы у у ал ү лэ э аurde. In einiРen Gräbern аie AimarlвР Grab in Tuva19, Pazвrвk-Grab Nr. 220, die in jene Гeit datiert аerden, аaren Spuren der “SkalpierunР“ zu erkennen. Beispielsаeise аurde bei der SkalpierunР des Verstorbenen im Pazвrвk-Grab Nr. 2 die Stirnhaut durch einen Einschnitt von einem zum anderen Ohr Рelöst und nach hinten bis zum Nacken abРezoРen, аobei die Gesichtshaut unberührt belassen аar"!. Аie schon Herodot im 5. Jh. v. Chr. auПРezeichnet hatte, аar der Brauch bei den Skвthen des Schаarzmeerraums und Nordkaukasus üblich. Аie er schrieb, “haben die Skвthen kreisПörmiР um die Ohren des Рetöteten Feindes einРeschnitten, аonach der Skalp durch Schütteln mit der Hand vom Schädel Рetrennt аird. Danach аird der KopПhaut das anhaПtende Fleisch und Fett mit einer Rinderrippe abРeschabt, und dann аird sie mit den Händen zum Tuch аeich verarbeitet, das am ГaumzeuР des ReitpПerdes beПestiРt mit vollem Stolz РetraРen аird+"". SinnРemäß maniПestiert dieses Ritual Mut und TapПerkeit und deinitorisch Einnahme des Feindes und seiner Seele zu eiРenen Diensten; dem Ritual dürПte reliРiös-maРische BedeutunР zukommen. Die BeiРesetzten in drei der sechs Nekropolen BaРa TurРenii Gol-6 аaren im KrieР РeПallen oder bei beаaППneten AuseinandersetzunРen, аoraus ersichtlich аird, dass das Leben der Pazвrвk-BevölkerunР der MonРolei ohne KrieРe unvorstellbar аar. Wirtschaftsweise der Pazyryk-Bevölkerung Die Pazвrвk-BevölkerunР аar ein halbnomadischer Viehzüchterstamm. Es ist jedoch nicht auszuschließen, dass in ihrer АirtschaПt Ackerbau und JaРd eine bestimmte Rolle Рespielt haben. Das Altaj-GebirРe, UrsprunРsland der Pazвrвk-BevölkerunР, ist im Mittel- und Ostteil (MonРolei) trockener, аährend der Süden (China), Аesten (Kasachstan) und Norden (Russland) аaldreich sind und üppiРe VeРetationen soаie ein Пeuchteres Klima auПаeisen. Im AllРemeinen kann man davon Рehen, dass das in allen Gebieten, аo PazвrвkGräber vorkommen, herrschende Пür den Ackerbau unРünstiРe kalte Klima, dazu РeПührt hat, dass in ihrem АirtschaПtssвstem die ViehаirtschaПt eine zentrale Rolle spielt. Die von hohen BerРen umРebenen Täler der GebirРslüsse soаie die Hochplateau- und BerРkammаeiden schaППten РünstiРe VoraussetzunРen Пür die EntаicklunР einer saisonalen NomadenviehаirtschaПt. Der saisonbedinРte Аechsel der Flusstalаeiden und BerРabhanР- und kammаeiden ermöРlichte, verschiedene Arten von Vieh РleichzeitiР zu halten. Die Tierknochen aus Pazвrвk-Gräbern soаie TieriРuren auП den Denkmälern ihrer FelsenzeichnunРen аeisen auП die HaltunР der ПünП Vieharten PПerde, Rinder, SchaПe, ГieРen und Kamele hin. Auch heute ist im MonРolischen Altaj eine vertikale saisonale Mobilität vom Зу а 15. Мах ы хэл э э у хү эл үү эл х л а э .И уу ы ү ёл эл э Abb. 15. Holzplatte Пür Fleisch. Diese Art von Objekten аaren in nomadischen Kulturen bis ins Mittelalter verbreitet алы ү э ээ ха аха уха ү а уу, үхэ , х ь, я аа, э ээ эх а а х уу алы ө ө ал а а ь ха а а . М л Ал а лы хө өө уулы эл, а уу лэл э хэл э үү л а ла а а а . М л ал а а а а а ы ы уу ы я а х э у ал аа аа ү эхэ э л л алы а ал а ү ээ эхүү хэ э лэ э ө ү , у а лы а ал а хү у а ал а а ь ө ө , ү а ү ө өө аала уу а а ал э ээ ха а а а а. Па ы ы уу ы ал а аху а уу э үүлэх үү ү э э а ээ. За ул аа 150 а үү ээ ө ө л эл үүл а уу а а л лэ х ул аа л а уу а ү эх хэ ээ Flusstal in RichtunР BerРabhänРe- und plateaus zu beobachten. Die UntersuchunРen der in der MonРolei ausРeРrabenen Knochen der Pazвrвk-Beаohner lassen darauП schließen, dass sie hauptsächlich Produkte tierischer HerkunПt konsumiert und unter ManРel an planzlichen NahrunРsmitteln Рelitten haben, аovon der Körperаuchs, Пehlende Karies und schlechte ГahnРlasur zeuРen. In der ViehаirtschaПt der PazвrвkBevölkerunР nahm das PПerd eine VorranРstellunР ein. In einiРen Gräbern inden sich 150 cm hohe bzа. noch höhere edle RassepПerde, in den meisten Gräbern аerden jedoch Knochen von SteppenpПerden ПreiРeleРt, die РrößenmäßiР mit den heutiРen monРolischen PПerden verРleichbar sind. Die PПerdeПelle aus einiРen Рroßen FürstenРräbern im PermaПrost deuten darauП hin, dass es isabell-, braun- und schаarzПarbene PПerde Рab. PПerde аurden nicht nur zum Reiten, sondern auch zur Fleisch-, Milch- und FellРeаinnunР Рezüchtet. Аie die GrabПunde beleРen, аurden aus ihren Fellen u. a. Kleider, Gürtel und GeПässe herРestellt. Die PПerde аurden als Reittier ihrer Herren nicht nur in ihrem diesseitiРen, sondern auch jenseitiРen Leben im Totenritual mit Ehre behandelt und in Vielzahl mitbestattet. Der Ackerbau аurde von der PazвrвkBevölkerunР im Nebenerаerb betrieben. Im РebirРiРen SteppenРebiet im Nordаesten des Russischen Altaj аurden mehrere SiedlunРen entdeckt, die auП die Pazвrвk-Kultur datiert аerden können, аoraus zu erkennen ist, Зу а 16. Малы э ээ ё х э а ыё л э а а а ь а а . л Гүү л-10, 1- ул Хэ ээ: ндө 20 м хэл э Abb. 16. HornРeПäß mit Filzuntersetzer. Aus den Hörnern von zаei verschiedenen Tieren РeПertiРt. Olon-Kuriin-Gol 10, Grab 1 Maße: H 20 cm 63 Зу а 13. Па ы ы хаа ул аа а а хө ө Па ы ы 5- ул ХУ, Са -П у ,Э ы э э. а Abb. 13. HolzаaРen aus dem FürstenРrab 5 von Pazвrвk Russland, Sankt-PetersburР, EremitaРe Зу а 14. Па ы ы ул х л л . Хө ө ө ээ а уу а х ь . э эл Ха Са а у , Бая - л а а 64 хэ х ээ ь а ал уула а лаа ал аала 1-13 ха -1 у алы 3- ул , ы Abb. 14. In den meisten Pazвrвk Gräbern Пanden sich РeopПerte PПerde. Die Гahl hänРt von Reichtum des Verstorbenen ab und variiert zаischen 1 und 13. TsenРel Khairkhan 1, Grab 3, Kreis SaРsaj, Bezirk Bajan-нlРij ал у үүл а уу ы я а а . Мө х э э үх а я уу ы ул аа а а а уу ы а ь ү ээ ха аха а а, хү э , ха ү а уу а а а ээ. А уу ө хө у ал а хэ э лэх ө ү ах, үү, а ь лэлээ ү үүл а а . А ь аа ь ху а ху а , ү , а уул а э х э а ы ул аа а а л уу э л э . Түү лэ а уу л э хээ э э а ы у аа ө ү үх э а аах ө өө а ы у аа л хы ху ь уул ы а ү л хү э а уу ь э эл , ул л ь а ал уула а ь а а ээ. Па ы ы уу ы а а а ала а аху у лах э а ээ. Ал а а уу х хэ уула ха ал у а Па ы ы ёл ха аа ах хэ хэ э уу л ь х а аль а уу ы э аа а ала хө үүлэх х ээ а ы ха уул а . Түү лэ өө ү ул аа лэ э ээ улуу уу уула ха у а аа а ала х х хэ ээ а ы э лэх . Туха л ал, ө ө уулы ү э х Ха а а ы лы 2- ул ы а аа улуу у аа ээ улуу а а а а . Е ө х өө Ал а ө ау а хэ ху у а х э а уу ы ха ла эл эл ү ээ а х э ө л ул лы а ах ь а а л ү ү л ө өө э э у а ла а а а ы ы уу ха а уу ь ал а аху а а а ь лэ х ү л э а х л ү э. Па ы ы ёлы л ө у а ь хүү ха а уу ь ал э а аху ү у а а а ул э а ь а а уу ь яла уяа хү ул ал ү э а а л хы уул ы а уула уу ха уул а а . ө өө хэл эл, Па ы ы уул ы ёл ү эл э л у а э уу ь ү э а а а ул уул ы а ү л үхэ х х ээ ү э у ха а х а ү л өлө ө а а. э э өлө ө ула лал лүү хуу а уу а ь ал а М л Ал а а ы ы уу а ха аа а. Сүүл ү М л ал а у ла а а ул ы у а а ь ө ө уулы хуу а уу а ь ал а у ха ь ь ү аа э э ү э у ха а ь а а ы ха уул а а. У а Ал а лэ ү э а ы ы уу ха а уу ь ал а лаа а ь а а аху ь ал а аху аа а а а а уу а а а а ала ухал үү э ү э э а а л лүү хуу а М л Ал а а ы ы уу ы ху ь ал а аху -а а уу а а а лах үү э э а а хэ ээ аа а ла л . Пазыры чуудын н г н а гуу а . Б ёл э ёл dass man bemüht аar, unter РünstiРen KlimabedinРunРen Ackerbau zu entаickeln. Und die Handmühlsteine, die in nicht аeniРen Gräbern entdeckt аurden, beleРen, dass auch in РebirРiРen GeРenden in entsprechendem Maße Ackerbau betrieben аurde. Beispielsаeise аurde unter den SteinauПschüttunРen vom KurРan Nr. 2 am Fluss KharРanat in der HochРebirРszone ein Handmühlstein ПreiРeleРt. Im Ganzen аar es nach AuППassunР der ArchäoloРen Пast unmöРlich, unter den niederschlaРsreichen АitterunРsbedinРunРen im mittleren und nördlichen Teil des Russischen Altaj die schneereiche Аinterzeit ohne Heuvorräte zu überаinden und die Pazвrвk-Beаohner dieses Gebietes haben oППenbar eine halbsesshaПte АirtschaПt РeПührt. Da das KernРebiet der Pazвrвk-Kultur als АirtschaПtszone durch die HalbsesshaПtiРkeit РepräРt аar, können Blockhäuser insbesondere in der kalten Jahreszeit als BehausunР Рedient haben, аie GrabanlaРen beleРen. Da, mit anderen Аorten, in den Gebieten, аo sich die BestattunРskultur von Pazвrвk herausРebildet hat, Blockhäuser als BehausunР dienten, hat sich in ihrem Totenbrauchtum der Bau von Grabkammern als BehausunР der Toten einРebürРert. Die so Пest einРebürРerten Traditionen betreППen auch die Pazвrвk-Beаohner des MonРolischen Altaj mit trockenerem Klima. Da in den GeРenden, in denen einiРe in der letzten Гeit in der MonРolei ausРeРrabene und ausРeаertete Gräber zu inden sind, ein trockenes HochРebirРsklima herrschte, аurden dort Grabkammer Рebaut, auch аenn es in der näheren UmРebunР keine Аälder Рab. Spielte im АirtschaПtssвstem der Pazвrвk-BevölkerunР, die in der Пeuchten Гone des nördlichen AltajGebirРes halbsesshaПt Рelebt hat, neben ViehаirtschaПt JaРd und Ackerbau eine аichtiРe Rolle, so ist es zu vermuten, dass bei der PazвrвkBevölkerunР im trockeneren MonРolischen Altaj ViehhaltunР und JaРd dominierten. Gesellschaftsordnung der PazyrykBevölkerung Konkrete DateninПormationen über den РesellschaПtlichen AuПbau der Nomaden, die den Пrüheren Гivilsationen mit SchriПtkultur Пern аaren, sind nicht vorhanden. Deshalb ist man darauП anРeаiesen, ausschließlich auПРrund von archäoloРischen GeРenständen Rekonstruktionen vorzunehmen. Die zаischen den “KöniРsРräbern“ und Gräbern einПacher Leute bestehenden eбtremen Unterschiede in Form, AbmessunРen und hinsichtlich der BeiРaben beleРen, dass die Pazвrвk-GesellschaПt vor allem eбakt strukturiert und in Schichten auПРebaut аar. Nach den AuПzeichnunРen der meisten Forscher аar die Familie Grundeinheit der Pazвrвk-GesellschaПt. Die meisten PazвrвkGrabПelder teilen sich in kleinere Gruppen, die 65 Зу а 17. М ая а уу . Дала ү ээ ээ 2500 ө ө ө Ха уу лы хө у ал а Па ы ы ул аа л ы э лэл а ээ Abb. 17. Holzbecher. In Pazarвk-Gräbern aus dem Khatuu-Tal, das auП 2.500 m NN lieРt, аurde eine Рroße Anzahl von ArteПakten aus Holz РeПunden. э лүү ээ ал х л а а а а үү эл х а уулал ы алаа х э ээ а а х ү . И ээ ө хө а х л хэ э лэ эхүү ул уу ла өхө э ээх аа ла а а л . Юу ы ө ө Па ы ы э х а уулал ы ху ь а ү э э а х аа а л х ь “хаа ы ул ” а э ул хэ ээ хэл э , а ал уул а э өл ү л ху ь э ял аа а а аа ха а а а а . 66 aus mehreren Gräbern bestehen und in einer Reihe nebeneinander lieРen. Die AuППassunР der ArchäoloРen, dass die nebeneinander lieРenden Gräber einer Familie Рehören, ist аohl beРründet. Aus solchen Gräbern in mehreren Reihen setzt sich die Nekropole eines Stammes zusammen. Man kann davon ausРehen, dass bei ihnen patriarchalische Familien- und GesellschaПtsverhältnisse vorherrschten. Das VerПüРunРsrecht über das Vieh als РrundleРende EiРentumsПorm аurde von den Männern аahrРenommen, zuРleich аurden die diesbezüРlichen Erb- und EiРentumsrechte lediРlich den Söhnen zuteil. ArchäoloРischen Tatsachenberichten ist zu entnehmen, dass in den FürstenРräbern Frauen mitbestattet аurden. AuПzeichnunРen Herodots zuПolРe аurde eine Konkubine im Grab eines verstorbenen AnПührers mitbestattet, nachdem sie erаürРt аorden аar23. Es ist hervorzuheben, dass die Frauen РleichzeitiР in Familie und GesellschaПt keine РerinРere Rolle Рespielt haben. Einen klaren Beаeis daПür lieПert die Frau, die im PermaПrostРrab von Ukok ПreiРeleРt аurde, die so ehrenvoll beiРesetzt аar аie die GroßПürsten. Die unterschiedlichen BestattunРsriten und ArteПakte aus Зу а 18. У хү үү э аа . л 1- ул Хэмжээ: өндө 35,37 м Гүү л-10, Abb. 18. Keramikvase. Olon-Kuriin-Gol 10, Grab 1. Maße: H 35,37 cm Зу а 19. Па ы ы уу ү ээ ээ. А х л у аа ы ял а ах э л ө л у ал аа л аа а а а уул а а уха л . Abb. 19. Verschiedene Formen von Pazвrвk-Keramik. Па ы ы уу ы ү э э ь э үл а а алаа л х у лаа э а а . Па ы ы л х уул ы а уу э э э ээ у а х хэ хэ э ул аа ү э үл үү э ху аа а . А х л ээ х у а а ул уу ы э э э үл ха аа а э ү э ь ү э лэл э . И хэ хэ э у аа ул уу л э э уул ы а ы ү үүлэх а ээ. Тэ э үл л ха л аа э э х х л а а э үэ л . Э үү ө ү э хэл э алы ах а den Pazвrвk-Gräbern im Altaj lassen die Annahme zu, dass zu jener Гeit nicht nur ein, sondern mehrere РenealoРisch miteinander verаandte Stämme nebeneinander eбistierten. Jeder Stamm аird аohl über ein eiРenes Gebiet verПüРt haben, аar aber in vieler Hinsicht zаeiПellos von der Пührenden Gruppe des herrschenden Stammes abhänРiР. AllРemein kann man daraus schlussПolРern, dass die Pazвrвk-Kultur als Гusammenschluss von mehreren Stämmen die erste StaatsПorm Рebildet hatte, dei der benachbarten XionРnu-РesellschaПt аeitРehend ähnelte; darauП deuten mehrere Merkmale hin аie 67 68 а уулах э х э лэх э э ээ үү ө лө ө лөх э х ө хө э э э хүүх үү ь э эл э а ээ. уу уу ы уулах ү үү а ал уул э э э үү х л л х я ал а х л а аа а ла а . Г э ээ л а а а у а а ал уула э э а а э алаа х л л уул а а ээ23. ү э э ээ э э э үү э х э л э үл а а ү а ы э э лэ хэлэх ь ү э . У ө х э э ул аа а а э э э ө ө ээ я уу уу а л эх хэ ээ хү э эл э ээ уула а а а ь үү а х л . Ал а Па ы ы ү ул уу ы уул ы а ү л л э өл ү л ял аа аа ү эхэ уха ү э у ха а ал үү л х л хэ хэ э а а э э э а а л л . А а у ү өө ээ л у а а л ёл х а у а үл ээ л алаа аа ха аа ал а а а ь э эл ээ ү . Е ө х өө Па ы ы ёлы л а х л хэл э э ө өө ёлы л эл я а а ү , ү а х аа л , я уу ы а ха а л э ээ ял а а а , үү ээ ал х лы уу ы ү э а а а аа ү ээ эхүү ээ лэ х л а аа э э хэ хэ э ээ ха аха хө э эл ээх Хү ү э э элээ ө э , ө ул ы а х а хэл э л а а э ү э л . Хэ ээ аа а ала уу ь ал э лүү э л ө ө хү ээ э л л л а х ү л э л л л а ы ү ү эх а а ү . За ул а ал уула х л л уул а хү үү уул а лэ а аа ь уха э л э уу а ы лл а л х . хө ө ө, э э э ял аа хү э а а а а ь ул ы хэ ээ, ү э л а ал уул а х л ы ал, э өл ял аа а а лаа х ха а а . Ал а а х Па ы ы я уу а у а ы а а хэ ээ э ул уу , үү У ул лы хө а х 75-80 л ул уу ү э у аа аа 24 “хаа ы ул ” . “Ж э ” э э ул уу у аа 8-10 л , х хэ э а а э өл ү л а ал уула а ь а , 1-5 а уу х л л а а л я уу ы ул уу а у аа 35-45 л , 4-6,5 ү э , а ха ү э у ха а , ү э а ь а ху а ху а , ал а э лэл, ха ь а ал а эх эл э лэл а ал уула а ь ы ээ л ы ү э хэ э лэл э а уу х л л а а. Б л ул 13 а уу, Па ы ы 2ул ха өө у у 7 а уу, ха das Niveau der Kulturassimilation, die soziale SchichtunР, stark ausРepräРte DiППerenzierunРen zаischen den Schichten der Aristokratie und des einПachen Volkes, аie diese durch LuбusРüter aus Пernen Ländern maniПestiert аerden u.a. Es Рab zаar keine die BevölkerunР umПassende Sklaverei, аie es bei den sesshaПten Ackerbau-Гivilisationen üblich аar, jedoch ist es nicht auszuschließen, dass es Haus-Sklaverei Рab. Denn bei den in einiРen Gräbern entdeckten Mitbestatteten kann es sich um Hausdiener oder KrieРsbeute handeln. Die Unterschiede zаischen den Gräbern in AbmessunРen und Bau soаie hinsichtlich der BeiРaben in Form von Vieh und ArteПakten sind ein eindeutiРer Hinаeis auП die DiППerenzierunР der GesellschaПt nach RanР und VermöРen. Bei den monumentalen GroßkurРanen von Пürstlichen Pazвrвk-AnПührern im Russischen Altaj u.a. KurРanen mit einem Durchmesser von 75-80 m im Ursul-Tal handelt es sich um „KöniРsРräber” im eiРentlichen Sinne24. Аährend in den Gräbern soР. „einПacher BevölkerunР“ mit einem durchschnittlichen Durchmesser von 8-10 m bestimmte standardmäßiРe ArteПakte zu inden und 1-5 PПerde als BeiРaben mitbestattet sind, enthalten die FürstenРräber mit einem Durchmesser von 35-45 m, einer TieПe von 4.5 m und doppelten Grabkammern, als BeiРaben kostbare Fellkleider, Goldobjekte, Teбtil- und Seidenobjekte Пremder HerkunПt; zudem ПolРt eine Рroße Гahl von PПerden in voller AusstattunР als GrabbeiРaben. Im Berel-Grab аaren 13, im Pazвrвk-KurРan Nr. 2 sieben bzа. die аeniРsten, aber im Grab Nr. 3 14 bzа. die meisten, in SchibeGrab 14 und im Katandin-Grab 22 PПerde jeаeils mitbestattet. Die Unterschiede zаischen den GroßkurРanen von Pazвrвk-Fürsten und einПachen mittleren und kleinen Gräbern ähneln denen zаischen den GroßkurРanen der XionРnuFürsten und den Gräbern einПacher BevölkerunР lassen erkennen, dass die beiden GesellschaПten hinsichtlich der РesellschaПtlichen SchichtunР und komplizierten sozialen Strukturen von einem einПachen Stammesverband zu einem Nationalstaat emporРestieРen аaren. Da aus China stammende Quellen über die XionРnu relativ Рut überlieПert sind, sind аir in der LaРe, nach ihnen zu Пorschen; schriПtliche оberlieПerunРen von der Pazвrвk-BevölkerunР sind leider Рar nicht vorhanden. Kunst der Pazyryk-Kultur Die SchlussПolРerunРen des berühmten russischen АissenschaПtlers M.P. Grjaznov: „Гur EntstehunР und EntаicklunР der Kultur und Kunst skвthisch-sibirischer Art haben die antiken Völker von Sajan-Altaj viel mehr beiРetraРen als die Skвthen in Аirklichkeit“ entsprechen der Realität. Die GrabbestattunР in der Pazвrвk- 3ул ха л у у 14 а уу, Ш э ул 14 а уу, Ка а ы ул 22 а уу а ал уул а а а . Па ы ы я уу ы ул л у л ул ы х х ял аа ь Хү ү я уу ы ул а э ул ы ял аа а ль эх хэ ээ э а аа ь ээ х х ё э а х аа л л а ү э э ү ху ь а х л ы а аа э ө ул ы хэ ээ хү ы ха уул а а. Хү ү алаа хя а у ал э ээ ха ь а у а үл э а а ул э э , ө ү у лах л а а л а ы ы уу ы алаа у ал э ээ а х ү а аа ь ха а ал а хэ э . Пазыры чуудын ур аг. ы э э э э М.П.Г я “ хэл э ёл а у ла үү эл хө л Сая -Ал а э а ү үү уул а ху ь э э хэ э үү хээ ха ь ү х ” э ү э ь ү эл л . С -С э э лэ у э үү эл у ла ха л ы э л Па ы ы ёлы ул уул а ө а ээ. Па ы ы ул аа у ла ү ээл хэ ээ а у лаху х хэ ээ , а ь а , ү э лэл а а а а. Ал а ө ө уул ы ө х э э э хө ө ул л а а а ул өө я а ул аа лүү э ээ ээ х а э лэлүү а ха ала а а а ь Па ы ы ёл у ла у лах а х хэ э лэ эхүү ү үүл ө ээ. Ха э үү , Ду а А а уу , М у ы х ы а а уу , Ба уу х М лы а а ь уу ы у ла л өлө я , ө ө лө э лэл ээ ү лэ э а ха Ал а а ы ы уу ы у ла ө ө лө , я аа а а, э ,а ь , ,ү а ал а а х ө ү лүү аяла ө өл ү л, ү ү лэл э а а. Э ээ а ы ы уу ы л э ү үү а ь ы а а у ла а ха ээ л х ө ү ү л э у а а ы ху ь ө ө ү ү ээ э ээ ээ а ха а элх ал а а . Па ы ы у ла л алаа ь а а лэх у ал а ү ээл л а ээ. Түү С.И. у , 25 М.П.Г я , .Д.Ку а , Д. .Ч а ы ү ээл у а л . А ь ы а а у ла л л ь ү лэ у а ь ыхаа уха ө өөлл л ял а уула ха уул , уха л а хаа лаа ө лө үүл ү эл э . Дү лэл ү а у а а уул ы э э л у лаа л хө ө э а а 26. Па ы ы а ь ы а а у ла ү ү лэл ху ь э аяла л . Kultur stellt eine der аichtiРsten Herdstätten der als skвtho-sibirisch bezeichneten Kunst antiker Nomaden dar. Aus den Pazвrвk-Gräbern аird eine Vielzahl an GeРenständen aus Holz, Fell, Haar und Аolle РeborРen, die als anspruchsvolles Kunsthandаerk zu erПorschen аären. Dank der viel besseren ErhaltunР dieser orРanischen Inventare im PermaПrost des AltajhochРebirРes als in jedem anderen Grab sammelten sich reichliche GeРenstände Пür die ErПorschunР der PazвrвkKultur- und Kunst. Аährend bei den Skвthen im Schаarzmeerraum, Saken in Mittelasien, TaРaren im Minussinker Becken und Chandmani aus der NordаestmonРolei in erster Linie Knochen- und MetallРeРenstände künstlerisch Рestaltet аurden, аurden bei der Pazвrвk-BevölkerunР aus Altaj Materialien nicht nur aus Metall und Knochen, sondern auch Filz, Fell, Holz, Haar und Аolle künstlerisch bearbeitet, zudem sind Arten, Formen und GestaltunРen ihrer Kunst reichhaltiРer. Dazu Рehören die HolzschnitziРuren von PazвrвkBeаohnern, die ein hervorraРendes Beispiel des Tierstils darstellen, darüber hinaus аurde deren AnПertiРunР auП hohem künstlerischem Niveau viel beаundert und erlanРte Аeltbekanntheit. Es lieРen zahlreiche ForschunРsаerke vor, аo die Pazвrвk-Kultur unter vielen Aspekten sorРПältiР erПorscht аurde. Erаähnensаert sind die Аerke von S.I. Rudenko, M.P. Grjaznov, V.D. Kubarev und D.V. Cheremisin25. Eine Besonderheit des Tierstils lieРt darin, dass das von den charakteristischen Merkmalen des darzustellenden Tiers Рemachte Gedankenbild konzentriert РeПormt аird. AuП diese besondere GestaltunРsаeise und SinnbedeutunР РinРen Forscher in ihren SchriПten vielПach ein26. Der Tierstil von Pazвrвk zeichnet sich durch vielПältiРe MotivРestaltunРen aus. Im AllРemeinen Рehören die MotivРestaltunРen zаar zum Kunstkreis des Tierstils, aber eiРenartiРerаeise sind lorale Motive nicht selten anzutreППen. In der PazвrвkKultur kommen bezeichnenderаeise ausser den tвpischen Tierstil-FiРuren nicht selten realistischer darРestellte TieriРuren vor. Die аichtiРsten MotivРestaltunРen in der Pazвrвk-Kultur аurden von S.I. Rudenko in drei Arten einРeteilt: 1. Motive aus der Fauna des lokalen Gebietes. Dazu zählen vor allem die Motive von Hirschen, Elchen, АildschaПen, Steinböcken, SaiРaantilopen, Ebern, АölПen und Schneeleoparden; zudem noch die von VöРeln u.a. Adlern, Gänsen, Schаänen, Hühnern, Kranichen und einiРen Fischarten, 2. Аeitere Tiere im Gebiet. Dazu zählen аohl Löаen und TiРer, die zu jener Гeit im Altaj und in den näheren Gebieten nicht lebten. 3. Fabeltiere. Hierzu Рehören Fabeltiere aus Пremden LeРenden soаie Adler-, Löаen- und TiРerРreiПen soаie аeitere seltsame abstrakte Fabeltiere27. Menschen-Motive sind äußerst selten, аeitРehend realistischer darРestellt sind die 69 70 Та л. 1. TaП. 1. Дү ү лэлүү ө х өө а ь ы а а у ла хү ээ а ах л у а лы ү ү лэл а а ү х л л . Түү лэ Па ы ы у ла а а л а а ь ы а а у ла хэ ү үү ээ а а а ь ы лүү ү ү үү а а ү х л л . Па ы ы у ла лл х ү ү лэл С.И. у у а ө өл ху аа а ү э а а . Э ээ ь: 1) у а ь ыа ү ү лэлүү . ү , у ы ө ө у а, ха а , а ал, у ал , өхө , , , э э э а ь аа а а, ү э , алуу, ху , ах а, уу э э у уу , өө ы а а ы ү ү лэл ; 2) у у а ь а . ү , а а ү уха ү Ал а л л х ү у а а х ү а а а ла а а ; 3) Х э а аа а а ь а . Э ээ хэ лэ ха а а ал а х э а ь а л ү э э , а ла а а уу , у а 27 э ээ х э а аа уу . Хү ү ү лэл у лы өө а аа элээ ү лэл э ь Па ы ы 1ул аа а а ха аа ы у ла а ы э лэлүү л (Та л. 1-1). Мө лүү а а л а хү үү а ы ү х л . Дээ х у ла ү ээлүү а а хаа ё ы а а а ул уу аа а а ө э э хэл л х ха ь а у ул аа а а а а. М лы Па ы ы ү ул аа ө у ла ү ээл хэ ээ а ү эхү л э үү , ү э лэлүү а а . Па ы ы л э у ла ө ө өл ө л хө ээ. Да л э ө ү үү у а а ал а х луула хэ э лэх ь ү ээ эл а ээ. Юу ы ө ө л э хуу а ал аа ү эх я ал эл э а ээ. Түү лэ э , ү , я а х луула а ү э э ү л х э а ы Па ы ы ул аа а а ы л а аа (Та л. 1-2) ха л . М л э ээ 1) а уу ы хэ э эл, ха аа , уу а , э ээл, ху а а, хө өл ө үүл у ла а, ы а ы л э э лэл, 2) хү ал а , хү үү үүл , ү л э э лэлүү , 3) а уул а, ая а а а ы л э э лэл, 4) э э э , а а хэ э эл ээ х л э ү үү , 5) уул ы а уула , х ,а ы л э э лэл э х э а ээ. Э ээ л э ь а ел еф и л э у у х ё хэ ээ ал а ү үүлэ л э ү , ү эн и л э у у у а хэ ээ л э э э ү э х ё ө өл а а. За аа ээ х х ё ө л л э х луула э э ү а а а а х ь . Туха л ал, Па ы ы ха аа ы ух ы хэ э ү эл э у уу ы х ль л э ээ im Pazвrвk-Grab Nr. 1 ПreiРeleРte Гierrat Пür ГaumРehänРe (TaП. 1-1) Гudem kommt eine Gesichtsmaske mit stilistischer Рestaltetem Motiv vor. Die o. Р. Kunsthandаerke аerden nicht nur in den monumentalen Fürsten- und KöniРsРräbern, sondern auch relativ kleineren Gräbern sozusaРen der einПachen BevölkerunР ПreiРeleРt. Auch in den Pazвrвk-Gräbern in der MonРolei аerden Holzschnitzereien und Inventare aus Fell und Аolle ПreiРeleРt, die auП Kunsthandаerksniveau untersucht аerden sollten. Die Pazвrвk-Holzschnitzkunst hat sich meisterhaПt entаickelt. Аeit verbreitet аaren nicht nur die Holzschnitzereien, sondern deren Kombinationen mit anderen Materialen. Vor allem аurden die Holzschnitzereien häuiР mit dünner GoldПolie überzoРen. An der PПerdekopП-Maske aus einem Pazвrвk-Grab (TaП. 1-2) ist erkennbar, аie komplizierte Details in Kombination mit Filzen, Fellen, Аollen und Knochen herРestellt аurden. Die Holzschnitzereien аurden verаendet bei der HerstellunР von: - GehänРen Пür PПerdeРeschirr, ГaumzeuР, GebissrinРen, Sattel, Schаanzriemen und Brustriemen soаie SilberverzierunРen Пür PПerdekopПmasken, - aus Holz Рeschnitzten VerzierunРen Пür Mützen, Halsketten und Gürtel, - aus Holz Рeschnitzten VerzierunРen Пür GeПässe, Tassen und Schüssel, - SchnitziРuren auП АaППen und AusrüstunРen, - Рeschnitzten VerzierunРen Пür GrabanlaРen, Holzbehälter und SärРe. Es Рibt zаei Grundarten der Holzschnitzereien: BasrelieП bzа. FlachrelieП, bei dem die FiРuren aus einer zаeidimensionalen Fläche erhaben heraustreten, und HochrelieП bzа. dreidimensionale / vollplastische Schnitzereien. Bisаeilen аerden die beiden Schnitzereiarten zu einer FiРur kombiniert. Гum Beispiel аurde der Körper des am Stirnteil des PПerdezaumzeuРes aus Pazвrвk darРestellten VoРelРreiПs im BasrelieП Рestaltet, aber der KopП vollplastisch (TaП. 1-3). Aus den Pazвrвk-Gräbern in der MonРolei аurden an Holzschnitzereien meist silberne ГaumzeuРverzierunРen, Mützenschmuck und HalsreiП ausРeРraben. Im Grab Nr. 1 OlonKuriin-Gol 10 аurden kunstvoll Рestaltete Holzschnitzereien аie ГaumРehänРe mit DoppelAdlerРreiПenkopПmotiven, Mützenschmuckstücke mit Hirsch- und PПerdemotiven, hölzerner HalsreiП mit АolПmotiven u.a. ПreiРeleРt. Und bei dem Schnitzаerk mit Hirschmotiv, eines der Holzschnitzereien zur BeПestiРunР an Filzmützen, аurde das Tier auП einer platten UnterlaРe mit den AbmessunРen 7.2 б 6.2 б 9 cm so darРestellt, als ob es vor Schreck starr stehen blieb, den KopП in den Nacken РeаorПen, mit Рehobenem KopП ein аeniР Рen Osten zuРeаand. (TaП. 1-4). Гahlreiche solche HolzschnitziРuren als MützenverzierunРen аurden in den Gräbern in SвrРali und Khatuu ПreiРeleРt. Гum Beispiel аurde das im Grab Nr. 1 Khatuu-1 ausРeРrabene 71 Та л. 2. TaП. 2. 72 а а а л л ь ү э л э ээ а а а а а (Та л. 1-3). М лы Па ы ы ул аа л э ху ь х өлө ха аа ы л э э лэлүү , ал а э лэлүү л хү үү а а а а. л үү л-10 у алы 1- ул аа х ү э э ы л ү э ха аа ы у ла уу , у а а ы ү э ал а э лэлүү , ы ү э хү үү э э ө ө у х э л э а а а а. Туха л ал, э ал а ха уу ал ха а эхэл э л э э л х у ы ү э л э 7,2×6,2×9 хэ ээ э , ха а уу ээ я а э э аа у а а ал а , хү үү ээ ээ э , л ө ө , үл ял үү ха а а аа а лаа ү лэ э а а (Та л. 1-4). Мал а ы э лэл л х э хүү л э ү үү Сы аль, Ха уу ул уу аа ө л а а . Туха л ал, Ха уу-1 у алы 1- ул аа а а ха а у луу а ээ а лаа ү эл э а а (Та л. 1-5). М ы у х ё уу а лүүл , х х ё хөл ал а уу а ээ алаа э үхэл э ө өө үүл ү а ь үх э а а. Ч х ү ө өө л л уха 4 үх э а х ё ь1 л у э э а а а а. Б у 5,2 , ө ө 4,3 . Э э л э ал а л а а л э э э ь HolzpПerd auП einer hochkant ausРenichtiРen Platte stehend darРestellt (Abb. 1-5). Die beiden vorderen HuПe des PПerdes sind aneinander РeleРt, die Hinterbeine auseinander, der obere HuПteil ist durchbohrt, anstatt des Schаanzes hat es ein Loch. Die Ohren Пehlen, auП dem Scheitel und der Stirn sind vier Löcher, in zаei von denen sind Modelle von lanРen Hörnern mit einem Durchmesser von 1 mm einРesteckt. KörperlänРe 5,2 cm und Höhe 4,3 cm. OППensichtlich аurde das Holzschnitzаerk an eine Mützenspitze anРesteckt. Аerden solche MützenverzierunРen paarаeise in einem Pazвrвk-Grab ПreiРeleРt, so Рelten sie als Schmuck zur BeПestiРunР an beiden Mützenseiten und ein Einzelstück als Schmuck Пür die Mützenspitze. Aus аeiteren Schnitzereien Пür MützenverzierunРen und einem ähnlichen Рeschnitzten PПerd aus dem Russischen Altaj ist zu schließen, dass das Рeschnitzte HolzpПerd möРlicherаeise mit einer dünnen GoldПolie überzoРen аar. Eine Vielzahl an PПerdeschnitzereien, die diesem ähnlich aussehen, аurde aus den im Russischen Altaj erПorschten Pazвrвk-Gräbern ausРeРraben28. Darunter аar ein Рeschnitztes PПerd auП einer senkrechten Platte, das aus dem Grab Nr. 30 BarburРazi 1 ausРeРraben аurde29. In die Löcher am vorderen und hinteren Teil des PПerdes аurden entаeder kleine Holzstücke als KopП und männliches GeschlechtsorРan Рesteckt oder kleine Filz- bzа. Fellstücke als Ohren, Schаänze u.a. Die Рanze KörperhaltunР ist im ruhenden Зу а 20. Э ХУ, Са -П ээ х э ху у ,Э а у уу. Abb. 20. Filz SchаaneniРur als Bestandteil eines ГaumzeuРs Russland, Sankt-PetersburР, EremitaРe лэ х . Па ы ы ул аа ал а э лэл х а а х л л ал а х ё ха уу ха а э лэл, а аа аа а ал ал а ха а э лэл э ү э . Мал а у а э лэл л э үү л Ал а лэ э л ө э ы л э ээ ү эхэ э эхүү ы л э э хуу а ал аа ү э а а л уу. ү э л ү а ал а ы л э Ал а у ал а Па ы ы ул аа л а а ээ28. Тэ ээ Ба у а ы-I у алы 30ул аа ээ х э л ха а уу ь а ы л э а а ээ29. М ы л ө ө а аа үх үү э э л хэ ээ хэ у ла л , э э х э х э , э эл э уу а ь а хэ х х, үүл э ү эл э а а а ээ. Б ө х а ал э ху аа , хөлөө э э үүлэ , л у уула уха л а а а ал а ө өө а хэл э э а а. Е ө х өө үү эл а ь ы а а у ла хө өл өө э а ү х л л Па ы ы у ла э э ы э э а л а ү үү а а ү х л л . Гэх ээ у л э ы ү лэл э ха ааха ү э л х ү . У ь ы ө ха ь аа ал а а , л , у ы у у ү э э э ь а а л а а лаа аа а ь ы а а у ла хү ээ а ахы ха уул а а. Түү лэ э э лүү э ү л л ээ х ы ө х а ал, ха ь аа э э ь л а а уул а аа я ал . Па ы ы ал а э лэл ь ы л э хэ лэ л ая ь ү лэ э э у лаа ү э 30 ь ү э лэл а а . Па ы ы ул аа ы л э ү эл э л ь э у ла л а ү лэ ь ухал үү э ү э э а ы ха уул а 31. Э ээ ы л л х э х “я ы ” э э л а а ьу а ь а э ь ха ү лэ а уул а а э э а ь а л хы л ха уул а аа . Э э а уу лы а ла у ла а 32 ү ээлүү . л үү лы ул ы ха аа ы э лэл ү э э ы Па ы ы у ла а а аа аль хэл э ээ х ё л э э ү ха а а лаа ү эл э а а (Та л. 1-7). У Гustand darРestellt, Körper Рekrümmt, Beine nebeneinander und KopП Рesenkt. Аährend im Tierstil der Nomaden dвnamisch konzipierte FiРuren dominieren, ist es Пür die PazвrвkKunst charakteristisch, dass nicht selten statische FiРuren vorkommen аie dieses PПerd. Diese Schnitzerei kann jedoch nicht als objektive DarstellunР eines PПerdes betrachtet аerden. Denn sie ist аeРen ihrer stilisierten GestaltunР mit den schlechten Körperproportionen, dem Рrossen KopП und den unРeаöhnlich Рrossen runden AuРen dem Tierstil zuzuordnen. Bemerkensаert sind u.a. das Aussehen des PПerdes und seine Körperproportionen, die an monРolische PПerde erinnern. Die Forscher vertreten die AuППassunР, dass in den PПerdeschnitzereien von Pazвrвk-MützenverzierunРen meist PПerde vom monРolischen Tвp darРestellt аurden, ist аohl beРründet30. Die Рeschnitzten PПerdeiРuren, die in Vielzahl in Pazвrвk-Gräbern zu inden sind, zeiРen, dass das PПerd in ihrer Kunst und ReliРion eine аichtiРe Rolle Рespielt hat31. Die am KopП dieser PПerde Рesteckten holzРeschnitzten “Steinbock“-Doppelhörner beleРen, dass es sich hier nicht um ein einПaches PПerd, sondern ein besonderes, mвthisches Tier handelt. Es lieРen Аerke vor, in denen es näher behandelt аurde32. Der AdlerРreiП Пür die VerzierunР des ГaumzeuРs aus dem Grab am Olon-Kuriin-Gol аurde in klassischer HeraldikПorm der PazвrвkKunst darРestellt, mit zаei KöpПen, die in entРeРenРesetzte RichtunРen blicken (TaП. 1-6). Die Ohren des GreiПs sind Рroß, scharП zuРespitzt, die Mähne РleichmässiР und dicht, Schnabel Рross und nach innen stark Рekrümmt. Der im Jahr 2009 im Grab Nr. 1 SвrРali-3 ПreiРeleРte komplette 73 , ү үү үү ээ ху , , х уу ө өө хэ а э э ээ. 2009 ал а у ла а Сы аль-3 у алы 1- ул аа а а а уу ы ү э э лэл (Та л. 1-8) л у х ху ь л у уу а ү ээл . Э ээ у ла а ы ы л өө өө өө ь ха уула ух, х уу, ы лүүлэ л ы у ал э ээ ү эл э а а. И э л ы у ал э ээ а ь ы ү х луула ү лэх ула лал Па ы ы у ла өө ү х л ө өө а ь ы аль ү лэл э ху л а . Ха аа л ху а а хө өл ө э ээ у ла а э лэл ү ээ э у уу ө х ь э а а аа у лахы х ээ э ь л а ла а а. Гэ я л ү ээл а а аа х х л ү ь лэ х лээ. Г ы ү Па ы ы у ла хэ лэ а уу ы хэ э л э лэл х л .Е ө х өө үү эл а ь ы а а у ла ах а аа а , э у аа уу а а а ь ы л э у ү өө ү х л . ү э х ээ л ал а ё уулы э ү лэл л . ө өө ө у у үхл эл э э э ээ ах а аа уу ы ь ы ха аа ху а а ү эл ээ ээ эл э эл ү ху ь үхүүл ө өө ө ө хү э а аа хэ э . И эл э л үхэл ь ө өө ө ө э э ээ у аа л х ь хүлэ ь ы ху ь ха х э ү эх ү лэ а уул а а а ээ. Хү хү үү а а хү үү лэх ээ хү ээ алы хэ э ь хэ ээ а ал а өө өө өө өө ха а а аа а а ү үү ё а а а х ал а у үл э ү э , эл үх х ы ха а а а уу а ль а аа ү эл э л хү хү үү хэ а а а ал а х а а (Та л. 2-1). ү э л эх хү үү Ха уу-2 у алы 1- ул аа а а ь ө а л ха а а а уу а ль а аа л э л ы ха а ы ү лэх ээ х ё а ь ы ү ээ лүүл у ха х ё а ь ыхаа х а а а а хү үү а а алы х э а х (Та л. 2-2). Э эхүү хү үү л э у х ху ь л үү лы хы ха ааха ү эх ү . Ха Сы аль-1 у алы 1ул аа лэ э хү үү у х , ү лэл э ху ь л үү лы х элээ өхүү а а (Та л. 2-3). Дээ х л э үү ү Па ы ы ёлы я уу ы л э ул ү ээ эл х л у ла ү ээлүү . А ь ы а ь ү ээ х э у ла а 74 ы х ө өө Та л. 3. А ь а ү х. Тө хэ э ээ үх а ү а ла х э . Тө уула а ы ы уу ы ү э хээ л х у ы л хээ ээ ээ. Ба а Тү э л-I, Бул 8 Хэмжээ: У 29 м, ө гөн 18,5 м TaП. 3. Fellbeutel. Der mittlere Teil аurde aus Pelz mit Grannenhaaren РeПertiРt. Die Konturen sind mit АasserаellenMuster, das als Grundmuster der Pazвrвk-Beаohner Рilt, verziert. BaРa TurРenii Gol 1, Grab 8. Maße: L 29 m, B 18,5 m GreiПenschmuck Пür PПerde (TaП. 1-7) zählt hinsichtlich Quantität und KunstПertiРkeit zu den herauszuhebenden Kunsthandаerken. Bei den GreiПenköpПen auП dem HolzРehänРe sind Stirn, Schnabel und Mähne der einen Seite denen der anderen spieРelbildartiР Рleich. Die Traditionen solcher spieРelbildartiРer TierРestaltunРen ist in der Pazвrвk-Kultur keine Seltenheit und Рilt als eine Abart der heraldischen GestaltunРsаeise. Im Ganzen аaren die Kunsthandаerker oППensichtlich bemüht, die GreiП-GehänРeschmücke Пür ГaumzeuР, Brust- und Schаanzriemen im Рleichen Stil anzuПertiРen. Aber es ist oППenbar nicht möРlich, etаas Рleiches kunsthandаerklich ү л Па ы ы у ла ө а а ү ху э эл э . ү хээл э лэ э а ь , ул а э э ү э ү лэ а ь ы х луула х э э лэлүү л у ах хэ э э . Ба а Тү э л-1 у алы 8- ул аа а а ул а ы а ь а ха а а ы хү ээ ахаа ха а у ал а хээ ха ө а ь аа л л хээл э а а (Та л. 3-1) ь Па ы ы 1ул ы э ээл үү э ээ х а ь а л э э (Та л. 3-2) л ө э а а. И л хээ э а ь а э лэлээ э , э ээл, а уул а э э лэх ь Па ы ы я уу ы ёлы э э а а хэл э . А уу ы эл ү э лэл л ө ө а ла а ы ө я уу ы ул аа а а ё э лэлүү ээ ха л . Э л үү эл э ёлы л э э ү ээ эхүү ө ү у ла ү ээл х х э э ү л хэ э лэ эхүү а ээ33. Па ы ы уу э ээ э ээл ү ээ , х э э лэл х х э э ээ ү э а ь ы ү ө у ла а а ы Па ы ы 5ул аа а а 30×27 хэ ээ э ха а а аа ө ө э ху у уу ы э ү ээ ха л 34. Па ы ы ү лэх у ла э э л л л ө л а алы х луула хэ э лэ у ла үхэллэ ү ээл а а а а а . Ж ээл эл, э ээл х хэ ү э л э ээ ү эхээ а а а ь ы э эл э у ү э а ь а л хээ ээ үү э , х э лэ , ө хуу а ал аа ү , ы элээ эл ы а а а а ь ы л ү үү ээ у ла а э х э а а 35. Па ы ы а ь ы а а у ла у а а уул а ү ү ө өө уу ла хэ ээ а аа . Э э а уу лы у лаа л хө ө өө өө өө а л а ла ээ. М.П.Г я у а ь ы ү х ээ х э а ь ы ү аль аль ь ү лэ у а а уул а а э үэ а 36. Ха С.И. у э э ээ х э а ь ы ү ха ь ёл ээл э а ах аа ү лэ а уул ы ь ээ ө хө э лэл хэл э ээ ү ээ а а э үэ а а 37. ө өө а у лаа Па ы ы хаа ы ул уула а хү үү л өө а а а ө өө э у ла ёл өө а ы өлөө х а а ул а ь ы а а у ла ү ү үү өө ө э ү э а а38. Па ы ы ү лэх у ла Ба уу А , үү яла уяа э П у ла өлөө х а ы л ө л ы ү үү , а ө л у а лы а ал а ү үү ( а а ля хуа э э , у у э эл ээ а а ы ү , ал уу ы ө ) ха уул а (Та л. 1-6). Э anzuПertiРen. Mit GreiПenmotiven аerden in der Pazвrвk-Kultur meistens PПerdeРeschirre verziert. Im AllРemeinen kommen im nomadischen Tierstil nicht selten Motive аie HuПtiere, die von Raubtieren u.a. GreiПen anРeРriППen und РeПressen аerden, vor. Ein konkretes Beispiel daПür ist die TeppichdarstellunР aus dem bekannten Noвon-Uul. Die DarstellunР dieser das Jenseits bzа. den Tod sвmbolisierenden Raubtiere auП ГaumzeuР und Schаanzriemen der PПerde bedeutet sвmbolisch deren Tod und BeПörderunР ins Jenseits. Von reliРiöser BedeutunР her passt ein solcher sвmbolischer Tod am besten zu den PПerden, die dem Herren, der im außerirdischen Reich аeilt, zum Reiten dienen sollen. Beim Schnitzen des HalsreiПs des Toten aus Holz аurden im Brustteil auП einer lachen Oberläche zаei lieРende АölПe mit Рrossen hervorstehenden AuРen und Mähnen im BasrelieП Рestaltet, аie sie die Mäuler auПРerissen und die dicken Eckzähne zeiРend sich РeРenseitiР anknurren; das eine Ende am Hals аurde oППen Рelassen. (TaП. 2-1) Ein ähnlicher HalsreiП aus Holz ist im Grab Nr. 1 Khatuu 2 ПreiРeleРt, аo statt der АölПe zаei TiРer auch auП einer lachen Oberläche im BasrelieП Рestaltet sind, die nicht dicht beieinander lieРen, sondern mit einem Рeаissen Abstand, damit аurde das eine Ende des HalsreiПs oППen Рelassen (TaП. 2-2). Diese HalsreiПschnitzerei ist nicht so kunstvoll Рestaltet аie die aus Olon-Kuriin-Gol. Aber der im Grab Nr. 1 SвrРali-1 entdeckte HalsreiП entspricht in der künstlerischen Machart, GestaltunР u.ä. Пast dem aus Olon-Kuriin-Gol (TaП. 2-3). Bei all den o.Р. Holzschitzereien handelt es sich um Kunsthandаerke, die nicht nur in Fürstensondern auch einПachen Gräbern der PazвrвkKultur allРemein zu inden sind. Auch KunsterzeuРnisse aus tierischen Fellen haben keinen РerinРen Anteil an der Pazвrвk-Kunst. Herauszuheben sind dabei die mit Mustern verzierten Felle, Гobeln u.a. kombiniert РeПertiРten Objekte. Der im Grab Nr. 8 BaРa TurРenii Gol 1 ausРeРrabene ГobelПellbeutel ist an den Rändern mit auП schаarzem Leder Рestanzten Nüstern-Mustern verziert (TaП. 3-1), ähnlich dem auП Leder Рestanzten Schmuck auП dem SattelboРen aus dem Pazвrвk-Grab Nr. 1 (TaП. 3-2). Die VerzierunР von Holzkissen, Sätteln und GeПässen mit Рestanztem Leder ist eine luбuröse Art der Pazвrвk-Fürstenkultur. Auch an den prunkhaПten Inventaren aus FürstenРräbern ist erkennbar, dass Rosshaar zur VerzierunР breite VerаendunР Пand. Filz stellte nicht nur ein besonderes ErzeuРnis der materiellen Kultur der Nomaden dar, sondern auch eine Art Material Пür ihre kunsthandаerklichen Arbeiten33. Die schаarzаeisse SchаaneniРur aus Filz mit den AbmessunРen 30 б 27 cm aus dem Pazвrвk- 75 П у ла а уу х л л х э ээ ү ү лэл аа я уу ь ү А , а л ы у ла а а а л х э э үл С.И. у э үүл э а а 39. Хэ ээ Па ы ы у ла ахь ал х лы уу ы өлөө ү ү эх уу лэ х уу уулах ү эл40 а а ү а ха ал а ү эх аа ла а а л а ү ү лэл а аа э а л хы а х л а уу э л э а а. Гэ Па ы ы у ла ү э эл үү М л, Тө А хү л ү а ь ы а а у ла а лүү х л у а ал а л хы л э э лэх хэ э э . Дээ ө үүл э лэ а ү ү лэл ха ь а ал а а л х хэ у у уу өө у ла л , өө ү үүл х а а алаа у лаа а ал э э а а . Э э ь хэлэхэ Па ы ы ү лэх у ла ө ө өл ө л хө ө л э э э у у ла ула лал ь а ал а , х уу ү үү э э э эх у ла ах л а аа ү э 41 а у лаа ү э . Ал а х уул ы ө х э ү э а х л ы х у у ал аа ы ү ү өө у а а ө ө у а, ү а лаа ал аа ү у ла а ха ү ээлүү а х хэ ээ э л ө өө э лэ ээ а а. у 1960: 173-189 Г я 1950; у 1953; 1960; К , Т 1999 3 П л ь а 1994; 2001; М л 2000; Д я , М л 2001 4 Су а а 1988 5 Су а а 1988; К ,Т 1997 6 Ма л 1999:105 7 Шуль а 1998: 709 8 у 1960:176 9 Са 1993: 132-133 10 Ку а 1992:77; К ,Т 1999: 74; Шуль а 199:702 !! Са а , Жу а а, Су у а 1999:159-164 !" а 1999:26-30 13 у , 1960:338 14 Jordana 2007: 24 15 у 1953: 67 16 у 1953: 67 17 Jordana 2007: 25 18 Jordana 2007: 25 19 Murphв (,&#-% 2002; Jordana 2007: 25-26 20 у 1948: 54; у 1953: 264 "! у 1953: 264 "" у 1953: 264 23 у 1953: 255 24 у 1953: 258 25 у 1949; 1953; 1960; Г я 1950; 1958; Ку а 1991; Ч 2008 26 Ку а 1991: 138 27 у 1949: 16 28 Туха л ал: Ку а 1987: 106-114; 1991: 117-119; ! " 76 Grab Nr. 5. ist ein Hinаeis darauП, dass die Pazвrвk-Beаohner aus Filz Schmuckstücke Пür SattelüberzüРe und Teppiche u.a. herРestellt und soРar Рanze TieriРuren Рestaltet haben34. Eine Besonderheit der Рestaltenden Pazвrвk-Kunst laР darin, dass kompleбe kunsthandаerkliche ErzeuРnisse durch verschiedenartiРe Materialkombinationan herРestellt аurden. Beispielsаeise аurden bei der SattelherstellunР das Gerüst aus Holz Рeschnitzt und mit Filz überzoРen, Sattelbaum und Гаiesel mit Рestanztem Leder verziert, аo kämpПende Tiermotive darРestellt sind, und mit dünner GoldПolie überzoРen; das GehänРe bestand aus Рestanzten TieriРuren mit Mähnen aus PПerdemähnen. Der Tierstil von Pazвrвk hat einen noch rätselhaПten tieПen Sinn. Die FraРe аurde von Forschern mehrПach anРeРanРen und verschieden interpretiert. M.P. Grjaznov vertritt die AuППassunР, dass soаohl die lokalen Tier- als auch Fabeltiermotive reliРiöse BedeutunР haben. S.I. Rudenko meinte jedoch Рanz im GeРenteil, dass die Fabeltiermotive bei der оbernahme aus Пremder Kultur ihre reliРiöse BedeutunР verloren haben und nur noch zum AusschmückunРszаeck Рestaltet аurden37. EiniРe andere Forscher behaupten, dass die BeiРesetzten in den PazвrвkKöniРsРräbern Schamanen аaren und die im Tierstil Рestalteten FiРuren SchamanenРeister, da ihre Kultur und Kunst unter Рroßem Einluss des Schamanismus stand38. Verschiedene GreiПen- und einiРe lorale Motive (Lotos, Rosetten bzа. Blütenblätter und Blattmotive, PalmenzаeiРe) аeisen darauП hin, dass die pazвrвkzeitliche GestaltunРskunst unter dem Рrossen Einluss der аestasiatischen, insbesondere persischen Kultur stand (TaП. 1-6). Von S.I. Rudenko аurde die Hвpothese auПРestellt, dass die MotivРestaltunР, die zur antiken persischen Kultur direkte VerbindunР haben kann, ihren UrsprunР schon in der assвrisch-babвlonischen Kunst haben dürПte39. Die nicht selten verleuРnenden bzа. oППenkundiР РerinРschätzenden AuППassunРen über BeeinlussunР der Pazвrвk-Kultur durch Пerne Länder sind noch zu berücksichtiРen, doch können einiРe MotivРestaltunРen von außen Рekommen sein, аie es die archäoloРischen Tatsachen beleРen. Aber es soll noch hervorРehoben аerden, dass die Grundelemente der Pazвrвk-Kultur mit dem Tierstil aus der Bronzezeit in der MonРolei und Гentralasien in einem enРeren ГusammenhanР stehen und lokalen UrsprunРs sind. EiniРe Motive können, аie schon erаähnt, von Пremder HerkunПt sein, аurden aber von lokalen Kunsthandаerkern ihren künstlerischen Besonderheiten und ihrem ästhetischen Geschmack entsprechend Рestaltet, аorüber sich die Forscher einiР sind. Гum Schluss sei noch РesaРt, dass die GestaltunРskunst von Pazвrвk einst in ihrer EntаicklunР die höchste 1992: 99-101 29 Ку а 1992: 101, Та л. XXXVI-17 30 Ку а 1987: 108-109 31 Ку а 1991: 119 32 Ч 2008: 64-75 33 П л ь а 2001: 202-227 34 у 1953: Та л. CVIII 35 у 1949: 14 36 Г я 1950 37 у 1949: 77-79; у 1953: 338 38 Ч 2008: 22 39 у 1949: 53, 55 40 Ку а 1991: 157 41 Г я 1958: 13-14 Vollkommenheit erreicht hat, mit ihr ihrem Ende, nach AussaРen mancher Forscher, ihre Kunsttraditionen unterbrochen аurden und später ihresРleichen nicht аieder hervorРebracht аerden konnte41. Im ErРebnis der ForschunРsarbeiten der ArchäoloРen in der PermaПrostzone des Рroßen Altaj-GebirРes аurden hervorraРende Kunsthandаerke reichlich РeПunden, die ihre ursprünРlichen Farben und Gestalten nicht einРebüßt haben; auch heute аerden beständiРnene entdeckt. 77