Yeni Belgelerle 1865 Hocapaşa Yangınının Sınırları

263 KASIM 2015 1923 Nüfus Mübadelesi ve Mübadil Romanlara Yönelik İskân ve Denetim Politikaları TOPLUMSAL TAR‹H | AYLIK TAR‹H DERG‹S‹ | TAR‹H VAKFI TARAFINDAN YAYIMLANIR | Fiyat›: 10 TL. (KDV Dahil) | ISSN: 1300-7025 TOPLUMSAL TAR‹H | KASIM 2015 | 263 Nurşen Gürboğa İstanbul ve Boğaz Kıyılarının Akışkan Panoraması İstanbul’un sinemadaki imgesinin alametifarikası olan “akışkan kadraj”ın yahut Haliç veya Boğaz boyunca su üzerinden akan panoramik çekimlerin nüveleri birkaç yüzyıl öncesine uzanır. Aslı Özgen Tuncer’in yazısı. Sayfa 50 Fırtına ve Yaşlı Bir Gemi: Adana Şilebinin Batışı Murat Koraltürk Yeni Belgelerle 1865 Hocapaşa Yangınının Sınırları Sibel Gürses Söğüt 20. ve 21. Yüzyıllarda Savaşta Arşivler, Arşiv Savaşları Sophie Coeuré OSMANLI TARİHİ yeni belgelerle 1865 HOCAPAŞA YANGINININ SINIRLARI* sibel gürses söğüt Hocapaşa yangın alanının mekânsal çözümlemesinin yapıldığı çalışmada, yangının bugüne kadar bilinen sınırlarla örtüşmediği görülmüştür. Böyle bir çözümlemede, topografya gibi doğal öğeler ile surlar, setler, binalar gibi kâgir yapı öğeleri, sınır belirleyicileri olarak öne çıkmaktadır. Araştırmada özgün belgelerle birlikte söz konusu öğelerin sorgulanması sonucunda yangının gerçek sınırlarına ulaşılmıştır. Yazıda 1865 yılının Ağustos ayında şehir merkezini tahrip eden büyük yangının bugüne kadar bilinen sınırları yeniden ele alınacaktır. Tanzimat Fermanı’nın dikte ettiği reformların mekâna yansımasını inceleyen çoğu araştırmacının, modern kalıpların sunduğu imajla döneminin güçlü bir örneği olarak beliren Galata Bölgesi karşısında Suriçi’ne aynı 74 ilgiyi gösterdiği söylenemez. Zeynep Çelik bu konudaki örnek çalışmasında “Avrupa’dan esinlenen kent planlaması ilkelerinin yangın yerlerinde uygulamaya konduğunu” belirtir.1 Reformlar bağlamında Suriçi’nde “mekânsal çözümlemeyi” bekleyen en ilgi çekici bölüm de bu yangın yerleridir. Haliç’in güneyindeki İstanbul tarafı, yoğun ahşap yapılaşma nedeniyle yangına açık konumdadır. Ne var ki 19. yüzyıl ortalarından itibaren muhtelif yangınlar şehri tahrip ederken, bu durum aynı zamanda modernleşme bağlamında mekânsal değişime de yön vermiş bir felaket olmuştur. Söz konusu dönemde geçmiş deneyimlerde olduğu gibi, yanan mahallelerin yeniden inşa edilmesi yerine mimarinin zorunlu kıldığı güvenlikli inşaat yöntemleri, sigortacılık, modern itfaiye örgütünün kurulması ve yoğun şehir dokusunun ulaşım sorunlarını ortadan kaldırmayı amaçlayan yol genişletmeleri gibi modern araçlar geliştirilmiştir. Hocapaşa yangını, verdiği zararı mutluluğa2 (!) dönüştürecek olan bu araçların kurulmasında, dönemin iktidarının tasavvur ettiği değişimin öncü deneyimlerindendir. Bu bakımdan, yangının tahrip ettiği alanda ve çevresinde yapılacak detaylı bir mekânsal çözümleme, mevcut yerleşmenin örgütlenme mantığının geçirdiği evrimi anlamlandırmaya hizmet edecektir. Ne var ki alanın TOPLUMSAL TAR‹H 263 KASIM 2015 mekânsal çözümlemesiyle birlikte, yangının bugüne kadar bilinen sınırlarla örtüşmediği görülmüştür. Bu türden bir çözümlemede, topografya gibi doğal öğeler ile surlar, setler, binalar gibi kâgir yapı öğeleri, sınır belirleyicileri olarak öne çıkar. Araştırmada özgün belgelerle birlikte bu öğelerin sorgulanması sonucunda yangının gerçek sınırlarına ulaşılmıştır. Okumakta olduğunuz yazı, 1865 yılının ağustos ayında şehir merkezini tahrip eden büyük yangının bugüne kadar bilinen sınırlarını yeniden ele alacaktır. bizans dönemi Suriçi’nin yapılaşmasında çoğunlukla ahşap malzeme kullanılmış, bu durum sürekli olarak yangınlara yol açmıştır. Bu nedenle, geçtiğimiz yüzyıla kadar çeşitli nedenlerle çıkan yangınlar, yoğun şehir dokusuna sahip bölgelerde topografya ve mevsim rüzgârının etkisiyle kısa sürede büyüyerek sakinlerinin kâbusu olagelmiştir. Özellikle merkezi bölgede aynı güzergâhı tahrip eden yangınlar bir şekilde şehrin kaderini de belirlemiştir. Şehir merkezini tahrip edenlerden biri olan 469 senesindeki büyük yangın için Mamboury şöyle der: “Şehir ‘denizden denize’ muhterik olmuş ve öyle bir felaket hiçbir zaman görülmemiş- ti. İmparator Aya Mamas firar etmişti.”3 Bu yangın gibi Konstantinopolis’e zarar veren büyük yangınlardan biri de 1203 senesinde Latinlerin çıkardığı yangındır. Şehrin ele geçirilmesinde etkin olan bu yangının zarar verdiği alanı Mamboury yine “denizden denize”4 olarak tanımlar. IV. Haçlı Seferi’nden önce, üç büyük yangın, yaklaşık 1.416 hektarlık Konstantinopolis’in, toplam 243 hektar olmak üzere, 1/8’ini tahrip etmiş; 1203 yılının ilk yangını, Petrion Kapısı ve Blakhernai Sarayı (Tekfur Sarayı) arasındaki bölgeye (Balat-Fener); 1204 yılının yangını ise Petrion Kapısı’nın doğusunda Perama’ya kadar uzanan bölgeye (UnkapanıZindankapı) zarar vermiştir. Üç büyük yangın içinde en büyük alanı (182 hektar) yakan ikincisiyse, 19-20 Ağustos 1203 tarihlerinde liman bölgesi Perama (Zindankapı) ve Sofya Limanı (Kadırga) arasındaki düşey alana yayılmıştır.5 Niketas Honiates’in yıllıklarında aktardığı bilgilere göre 19 Ağustos’ta Latinler, Haliç’i botlarla geçerek sahildeki camiye inmişlerdir.6 Bu yangında ilk ateşlenen bina, halk arasında “Mitaton” olarak anılan “Agarenes” isimli denize doğru eğimli bir yerde olduğu tarif edilen ve büyük ihtimalle sinagogdan dönüştürülen camidir.7 Yıllıklara göre şehir surları dışında olduğu öne sürülen caminin8 dışarıdan savunmasız göründüğü açıktır. Bu bilgilerle birlikte, yapının Yeni Valide Camisi’nin yakınında bir yerde konumlandığı anlaşılmaktadır. Konstantinopolis’in sahilinde, Perama ve Piza bölgesi (Bahçekapı-Sirkeci) arasındaki ismi geçen ibadethanede çıkarılan ve rüzgârın etkisiyle güneye doğru tırmanarak şehrin en önemli ekseni Mese’ye doğru yayılan yangın, doğuda Ayasofya ve Khalkoprateia kiliseleri sınırına, güneydoğuda Hipodrom’a, devamında Küçük Ayasofya, güneyde Sofya Limanı’na (Kadırga), güneybatıda Theodosius Limanı (Yenikapı), Mirelaion Kilisesi’ne (Bodrum Mesih Paşa Camisi), batıda Forum Tauri’ye (Beyazıt Meydanı) dayanmıştır. Yangın sınırları içinde kalan bölge, saray yapıları, kilise ve manastırların yanında, ticari etkinlikleri de barındıran yoğun bir şehir dokusuna sahiptir (Harita 1). hocapaşa harik-i kebiri 19. yüzyılın ilk çeyreğinde, bu kez Osmanlı hâkimiyetindeki şehirde, 27 Zilhicce 1241 [2 Ağustos 1826] tarihinde, yaklaşık olarak aynı alan bir kez daha büyük bir yangın sonucunda zarar görür. 1826 yangını diğerinde olduğu gibi aynı bölgede çıkacak, L’Illustration’un 28 Ekim 1865 tarih ve 1183 numaralı sayısında 277. sayfada Hocapaşa yangınına ait bir gravür. Harita 1 1203-1204 yıllarında Suriçi yangınları. Kaynak: Thomas Madden, “The Fires of The Forth Crusade in Constantinople. 1203-1204:A Demage Assesment”, Byzantinische Zeitschrift 84-85 (1991-1992): 93. 75 OSMANLI TARİHİ alevler topografyayı aynı güzergâh üzerinden geçecek şekilde güneyde Marmara Suları’nda kaybolacaktır. Mustafa Cezar bu yangının geniş bir alana yayılmasını iki nedene bağlar. Birincisi havanın rüzgârlı oluşu, ikincisi Vaka-i Hayriye, yani Yeniçeri Ocağı ile birlikte Tulumbacı teşkilatının kaldırılmasıdır.9 Ne var ki Tu- varsaydığı10 1865 tarihli sonuncusu, dönemin gazetelerinden Ruzname-i Ceride-i Havadis’te tarif edildiği şekliyle Elvanzâde Mahallesi’nde çıkmış, Çifte Saraylar’a, oradan Çemberlitaş ve Tavukpazarı’nda şarap satan dükkânlara yayılmış, devamında Nuruosmaniye civarını yakıp Sedefçiler’de sönmüştür. Harita 2 1848 tarihli haritada yangın mahalleleri. 76 lumbacı Ocağı 1827’de yeniden kurulmuş olmasına rağmen 1865’te çıkan ve neredeyse aynı alana yayılan yangından sonra bu açıklama yeniden gözden geçirilmelidir. Anlaşılan ağustos ayındaki kuzey rüzgârı, yangını İstanbul topografyası üzerinde en yüksek seviyeye, Divanyolu’na taşıyacak kadar kuvvetlidir. Nitekim 469, 1203, 1826 ve son olarak Hocapaşa Harik-i Kebiri olarak da bilinen 15 Rebiyülâhır 1282/25 Ağustos 1281 [6 Eylül 1865] tarihlerindeki yangınların tümü ağustos ayında çıkmıştır. Ağustos rüzgârının önüne kattığı yangın, topografyaya bağımlı olarak gelişen organik yerleşim yapısı ve bu yapı üzerine serpilmiş kâgir kamu binalarını aşarak ya da binaların eşiğinde durarak kuzeyden güneye, yüzyıllar içinde defalarca şehri aynı eksende kat etmiştir. Tarihi yarımadanın merkezinde çıkan yangınlar içinde, Zeynep Çelik’in çalışmasında işaret ettiği alana yayıldığını Çemberlitaş’ı saran ateş bir taraftan Gedikpaşa Hamamı’na, oradan Kumkapı’ya ve Nişancılar’a, bir taraftan Fazlıpaşa-Peykhane tarafından ve Divanyolu’ndan Acı Hamam’a, devamında At Meydanı’na gelmiş, oradan Nahilbend Mahallesi’ne devam ederek Dikimhane ve Mehterhane’ye, Mehmet Paşa’ya (Sokollu) ulaşmıştır.11 Dönemin diğer gazetelerinde de benzer haberler görülür. Bu yazıda Ruzname-i Ceride-i Havadis gazetesindeki ilan, mahal isimleri bakımından, diğerlerine göre daha açıklayıcı olduğundan örnek olarak seçilmiştir. yangının sınırları Yukarıda tarif edilen alan, henüz büyük Hocapaşa yangın sınırlarını belirtmez; zira bir ay içinde başka bir yangın haberi daha duyurulur. Bu kez Gedikpaşa’da çıkan bir ateş, rüzgârın etkisiyle büyüyerek bir taraftan Beyazıt’ta Reşid Paşa Türbesi karşısındaki Sarrafim Kıraathanesi’ne, diğer taraftan Bayezid Eminbey Mahallesi Şerif Abdülmuttalib Paşa Konağı’na kadar önceki yangının ulaşamadığı alana yayılmıştır. Osman Nuri Ergin, ikinci yangının öncekinden dört gün sonra çıktığını söylese12 de, dönemin gazetelerinden Tasvir-i Efkâr’ın verdiği habere13 göre bu bilgi tartışma götürür. Ayrıca Mecelle-i Umûr-ı Belediyye’nin yazarı, birinci yangın tarihi konusunda da yanlış bilgi vermiştir.14 Yangın yaklaşık yirmi saat içinde Hocapaşa-Elvanzâde Mahallesi’nden Divanyolu’na, devamında birkaç koldan ilerleyerek Sultanahmet arkasına, oradan Çiftegelinler’e ulaşmış ve son bulmuştur. Bir ay içinde bu kez Gedikpaşa’da çıkan diğer bir ateş, Reşit Paşa Türbesi’nin karşısında Divanyolu ile Kadırga-Kumkapı arasında kalan büyük bölümde yangın alanını büyütmüş olmalıdır. Bu bilgilere rağmen, 1865 yangınının sınırları üzerine sadece tahminde bulunulabilir. Örneğin, Hocapaşa yangın mahallinde 3860 dönüm, yani 6.171.000 arşın yer olduğu tahmin edilmiştir.15 Ancak yangından sonra hazırlanan bir raporda, Hocapaşa yangınında toplam 27 mahallede 1.879 hane, 751 dükkân, 13 han, 7 hamam, 22 cami, 3 tekke, 18 mektep, 7 medrese, 3 kilise, 2 imaret, 5 karakolhane, 37 çeşme ve 4 sebilin zarar gördüğü belirtilmiştir. Gedikpaşa’da yanan 57 hane, 41 dükkân ilave edilince toplam 2.849 bina yanmıştır.16 Ne var ki yangınla ilgili bir arşiv belgesi mahalle sayısını yirmi sekiz,17 bir diğeri de bina adedini 2.879 olarak verir.18 Böylelikle birinci belgeye göre, Hocapaşa yangını içinde kalan mahallelerin biliniyor olması sınırları okumayı da mümkün kılacaktır. Ayrıca yangından sonra tutulan kayıtlar mahallelerde mevcut mülkler ve sahiplerinin listesini de verir (Tablo 1). İsmi geçen mahalleler yangının yayıldığı güzergâh doğrultusunda numaralandırılmıştır (Harita 2).19 Haritaya (1) göre, 1 numarayla temsil edilen Elvanzâde Mahallesi’nde çı- TOPLUMSAL TAR‹H 263 KASIM 2015 kan yangın, hanlar bölgesini batısına alarak Babıâli’yi dışarıda bırakacak şekilde Atik Ali Paşa ve Divanyolu’na varır. 17 numarayla temsil edilen Helvacıbaşı İskender Ağa Mahallesi, 27 numarayla temsil edilen Tavaşi Süleyman Ağa Mahallesi ve 23 numarayla temsil edilen Beyazıt Emin Bey Mahallesi yangının sınır mahallelerindendir. paşa yangınıdır. Geçmiş dönemlerde çıkan yangınlarla karşılaştırılan sınır-mekân ilişkisine göre Hocapaşa yangın sınırlarının öncekilerden henüz farklılık taşımadığı görülür (Harita 3).20 Ne var ki 1865 yangını bu tarihten sonra, öncekilerden farklı olarak, mekânı değiştirecek bir güç olarak belirerek yeni yapısal eşik Öte yandan sınırı belirleyen dönemin binaları, kuzeyde Emir Mescidi, batıda Muhsinoğlu Hamamı, Nafıa Dairesi, Rüstem Paşa Medresesi, Mahmut Paşa Medresesi, Nuruosmaniye Camisi, Çadırcı Hanı ve Sinan Paşa Medresesi; doğuda Cezayirli Ahmet Paşa Camisi, Babıâli, Zaptiye ve Şehremaneti Dairesi, Hacı Beşir Ağa Medresesi, Şengül Hamamı, Eski Ticarethane Dairesi ve Acı Hamamı’dır. Güneyde yer alan Vezir Hanı ve Sultan Mahmud türbesi de yangın sınırının dışında kalmıştır. Topografyanın izinde devam ederek, kuzeybatıda hanlar bölgesine dayanan yangın, doğuda saray surları, güneye doğru yüksek kota sahip Divanyolu’na, oradan güneydoğuda At Meydanı ve Sultanahmet’in arka tarafına sıçrayarak, Küçük Ayasofya ve Çatladıkapı, güneybatıda Ermeni Patrikhanesi’nden Beyazıt Camisi’ne uzanan zahiri eksende durmuş, güneyde Kadırga Limanı (Sofya Limanı) sigma’sı tarafından yutularak denizde son bulmuştur. Yangını kâgir konaklar, hanlar ve kamu binaları, eski liman bölgesindeki bostan alanı ve sarayın sur duvarları sınırlamıştır. İstanbul’da çıkan büyük yangınlar içinde Hocapaşa yangınının yeri ayrıcalıklıdır; zira 1848 yılından sonra hazırlanan nizamnamelerle, şehir merkezinde özellikle bu yangının yarattığı tahribatı ortadan kaldırmaya çalışan iktidar, görünen fiziksel mekânın yanında, görünmeyen toplumsal düzeni, yeni kurallar ve kurumlarla birlikte şehirliye dikte etmiştir. ve sınırlar üretmiştir. Bu nedenle, İstanbul’da çıkan büyük yangınlar içinde Hocapaşa yangınının yeri ayrıcalıklıdır. Zira 1848 yılından sonra hazırlanan nizamnamelerle, şehir merkezinde özellikle bu yangının yarattığı tahribatı ortadan kaldırmaya çalışan iktidar, görünen fiziksel mekânın yanında görünmeyen toplumsal düzeni, yeni kurallar ve kurumlarla birlikte şehirliye dikte et- miştir. Başka bir deyişle, 1865 tarihli Hocapaşa yangın alanı iktidarın bir anlamda gözetleme ve denetleme sahasıdır. Bu bölge, şehrin idari binalarını, çarşısını ve devlet büyüklerinin konaklarını içerir. Felaket sonrası kaybedilenlerin süratle yerine konması için gösterilen çabalar, yapılan düzenlemeler, yardımlar, getirilen yasaklar gibi ardından üretilenlerin sıradan bir yangının küllerini temizlemenin ötesinde anlam taşıdığı Hocapaşa yangını, iktidarın Tanzimat simgelerinden olmayı hak eder. Anlaşılan, yangının vesile olduğu mutluluktan en çok pay alan da iktidardır. sibel gürses söğüt mimar sinan üniversitesi Harita 3 Hocapaşa yangın alanı. sonuç Bugüne kadar bilinen Hocapaşa yangın sınırları özgün belgeler doğrultusunda yeniden ele alınmış olup, bu yeni bulgu alanın mekânsal çözümlemesinde yol gösterici olmuştur. Yüzyıllar boyu yangının yok ettiği şehir dokusu her defasında yeniden üretilmiştir. Bu tavrı değişime zorlayacak yangınlar sıraya konsa, birinci derecede önem taşıyan, Osmanlı’nın son döneminde şehrin merkezinde oldukça büyük bir alanı tahrip eden ve bu yüzden “harik-i kebir” olarak isimlendirilen, 1865 tarihli Hoca- 77 HOCAPAŞA YANGIN YERİNDE KAYITLARI TUTULAN MEVCUT MÜLKLER VE MUTASARRIFLARI21 SIRASI22 MAHALLESİ MEVCUT MAHSULAT 1 ELVANZADE • bir bâb menzil: rub hissesi kahveci Mustafa Ağa • bir bâb arsa: rub hissesi gümrük hademesi Halil Ağa kerimesi Aliye Hanım • arsa: nısf hissesi Fatma el-Zehra Hanım • bir bâb menzil: nısf hissesi muhtar Mehmet Ağa zevcesi Kâmile Hanım • bir bâb menzil arsası: nısf hissesi bedestani Hacı Mehmet Ağa’nın kayınvalidesi Ayşe Hanım mahsulünden 2 DÂYE HÂTÛN • nısf hisse konak arsası: Ali Bey mahsulünden 3 EMİR 4 HOCAPAŞA • sebil pişegâhında menzil: rub hissesi Vahid Çavuş • bir bâb menzil: nısf hissesi Bâb-ı Âli Hariciye Odası deftercisi Mehmet Halit Efendi fevt olup iki nefer evladına bedel-i intikal Fatma Kamer • bir bâb menzil: nısf hissesi Şerife Kadın • Kadir Efendi menzili tahtında bir bâb berber gediği: işçi Mustafa Ağa • şekerci dükkânı ittisalinde sülüs hisse berber dükkânı arsası: Halil Ağa kerimesi • bir bâb kafesçi dükkanı arsası: Kuruçeşme muhtarı Mustafa Ağa mahsulünden 5 KARAKEDİ • bir bâb berber dükkânı mülkü arsası: Zabire Hanım’ın mahdumu Edhem Bey • nısf menzil arsası: Şehremaneti kavvaslarından Mustafa Ağa • Küçük Ağa Hamamının hatb mahalli: Ayşe Hatun • nısf hisse menzil arsası: Bâb-ı Âli kavvaslarından Macar Yusuf Ağa bir bâb menzil arsası: Hacı Ömer Ağa • nısf hisse menzil arsası: kâğıdçı Mustafa Efendi zevcesi Ayşe Hanım nısf hisse menzil arsası: Rıza Paşa (?) Hasan Ağa zevcesi Rukniye Hanım • nısf hisse menzil arsası: Yusuf Paşa imamı Ahmet Efendi • Rub hisse menzil arsası: hamallar kethüdası Ahmet Ağa • iki kıt’ada 450 zira arsa: nısf hissesi Mirahor Hasan Ağa’nın zevcesi Rukiye Hanım mahsulünden. 6 İMAM ALİ • rub hisse menzil arsası: Cemile Hanım • nısf menzil arsası: zeytinci Mehmet Ağa • rub menzil arsası: çadırcı Abdi Ağa • bir kıt’a arsa?/ bir miktar arsa: Emine Hanım mahsulünden KAPALI FIRIN 7 CEZERİ KASIM PAŞA TAVUK PAZARI 8 MOLLA FENARİ • bir kıt’a arsa: Tokadi? Ahmet Ağa • bir bâb menzil arsası: rub hissesi Mehmet Maruf Efendi • bir bâb menzil arsası: nısf hissesi (?) Hanım mahsulünden 9 ATİK ALİ PAŞA • Esir pazarı derûnunda otuz seneden beri bila-sahip bir bâb oda; Elçi Hanı kurbünde nısf hisse menzil arsası: Mısırlı Hanım merhumenin kethuda kadını Eşref Hanım • Tavukpazarı’nda berber dükkânı ve arasında bir bâb sucu dükkânı: İsmail Efendi • Yağlıkçı Hanı derûnunda dokuzuncu bir bab oda: Mustafa Ağa Han-ı mezkûr derûnunda bir bab Şerbethane mülkünün altı hisseden bir hissesi: Şakir Efendi mahdumu Ali Bey • Esirpazarı derûnunda bir bab oda: Cemaliye Hanım • Çemberlitaş’ta bir bâb çörekçi fırını: rub hissesi Abdülfettah Ağa • bir bab konak arsası: rub hissesi Pertev Paşa kerimesi Muhsine Hanım mahsulünden ÇEMBERLİTAŞ 10 HOCA FERHAD • Fazlı Paşa arsası derununda mukaddema boyacı kârhanesi: elyevm ariyeci dükkânının hissesi (?) SULTANAHMET 11 FİRUZAĞA 12 ÜÇLER 13 DERUNİ İMARET PEYKHANE 14 UZUN ŞÜCAEDDİN BOSTAN-İ KULE (KULE BOSTANI) 15 SİNAN AĞA SEMTİ HOCAPAŞA OSMANLI TARİHİ Tablo 1 Hocapaşa yangını içinde kalan mahallelerde tutulan kayıt. 78 • bir bâb menzil: Binbaşı Osman Tevfik Efendi fevt olup dört nefer evladına bedel-i intikal iki neferi Hatice ve Emine • bir bâb menzil: nısf hissesi hamlaççı Selim Ağa zevcesi Halime Hanım mahsulünden • çeşme ittisalinde kesici mismarcı gediği: 32 sehminden yedi sehmi Remzi (?) • rub hisse menzil arsası: Hamide Hanım • bir bâb menzilin nısf hissesi: Zeynep Hanım • Yeni Mahalle çıkmazında 59 numarada nısf menzil arsası: manav Abdullah Ağa • Cağaloğlu Hamamı sokağında bir bâb mahzen ve bir bâb menzil arsası: rub hissesi Şefik Paşa davetdarı İsmail Efendi zevcesi hanım • bir bâb arsanın sülüsan hisse menzil arsası: zabıta imamı Hafız Mehmet İsmet Efendi • bir bâb menzil arsası: nısf hissesi Zeliha Seniye Hanım mahsulünden • bir bab arsa: rub hissesi Cavit Halil Ağa zevcesi Hasibe (?) Hanım • bir bab menzil arsası: nısf hissesi Yorgancı Mehmet Halil Ağa mahsulünden • imaret kapusu ittisalinde bir bab değirmen arsasının mülkü: nısfı Ayşe Hanım • imaret kapusu ittisalinde bir bab kebir arsa: rub hissesi Samime Hanım • su terazisi ittisalinde bir bab arsa: nısf hissesi Ayşe Hanım değirmen pişegâhında bir bab Duhan dükkânı ve fırın kapusu mahalli: Emine ve Rikkat • bir bab arsa: nısf hissesi Odacı İbrahim Ağa’nın mahdumu Hüseyin Ağa • bir bab menzil arsa: rub hissesi El-Seyyid Ahmet Necip Efendi • bir bab arsa: Direkçi Paşa Hüseyin Ağa’nın zevcesi Emine Hanım mahsulünden • bir bab konak arasası: tek (?) hissesi Hayriye Hanım • Fazlı Paşa Saray arsası derununda boyacılar karşısında, mukaddema değirmen elyevm ekmekçi fırını arsası: hamis hissesi Artin • Mahal-i mezkûrda Boyahane derununda iki bab oda arsası: Boyacılar kethüdası Sarı El-hac Hüseyin Ağa mahsulünden • bir bab arsa: dört hisse itibarıyle bir buçuk hissesi İşçi Mustafa Ağa zevcesi Afet Hanım • bir bab arsa: nısf hissesiYorgaki Mehmet Ağa mahsulünden 16 SULTANAHMET 17 HELVACIBAŞI İSKENDER AĞA • bir bab arsa: rub hissesi Vekil-i harc Osman Ağa’nın kerimesi Emine Hanım mahsulünden KADIRGA LİMANI 18 DİZDARİYE BOSTANİ ALİ • bir bab menzil: Tatar (?) Mehmet Ağa mahsulünden • bir bab menzil arsası: nısfı hammami Abdullah Ağa’nın (?) Mehmet Tevfik Efendi • bir bab menzil arsası: nısfı dülbendci Agop zevcesi Deruhi (?) • Dülbendci Han derununda bir bab odanın nısfı Agop yakınlarına ait oda • bir bab arsa: Kürekçi Artin • bir bab arsa: beş hisse itibarıyla bir hissesi Bedros mahsulünden PEYKHANE 19 TAHTA MİNARE GEDİKPAŞA 20 EMİN SİNAN • Karababa Sokağı’nda bir ba menzil arsa: nısf hissesi hakkak Resa Efendi’nin zevcesi Hamide Hanım • Karababa Sokağı’nda rub hisse menzil arsası: Sümeyye Hanım bir bab menzil arsası: nısfı Muhittin Hasan Efendi zevcesi Hatice Hanım • bir bab menzil arsası: Cemile Hanım • bir bab menzil arsası: nısfı Süleyman Efendi • bir bab arsa: nısf hissesi Abdullah Ağa’nın kerimesi Fatma Rukiye Hanım mahsulünden GEDİKPAŞA 21 DİVANİ ALİ • bir bab menzil arsasına mahsul arsa: nısf hissesi Süleyman • bir bab arsa: Tarakçı Mehmed Ağa • bir bab bakkal dükkânı arsası: nısfı (füruht) (?) • bir bab arsa: sülüs hissesi esirci Hasan Ağa mahdumu • bir bab arsa: nısfı iplikçi Ali Ağa’nın zevcesi Hatice Hanım mahsulünden IRGAT PAZARI 22 KALİÇECİ HASAN BAYEZİD 23 EMİN BEY ÇEMBERLİTAŞ 24 HOCA RÜSTEM • Fazlıpaşa Sarayı arsası derununda bir bab Boyacı gediği: altı hisse itibarıyla bir hissesi Emin Ağa • bir bab arsa: nısf hissesi Kahveci Mehmet Ağa • Kapusu (?) sokağında bir bâb menzil arsası: nısfı Garabet Efendi • Fazlıpaşa Sarayı arsası derununda iki bab bekar odası: Halil Saffettin Efendi • Mahal-i mezkûrda çamaşırcı: Hacı Halil Ağa • bir bab kebir konak arsası: üç rub hissesi Ahmed Bey ve Esma Hanım mahsulünden GEDİKPAŞA 25 ÇADIRCI AHMET • bir bab menzil arsası: üç rubu Tekfurdağlı (?) • bir bab menzil arsası: altı hisseden bir hissesi Mikail • bir bab kolluk: sekiz hisseden bir hissesi (füruht) Evahim • bir bab sagir arsa: Dökmeci Halil Ağa • Müslim Meyhanesi ittisalinde bir bab menzil arsası: rubu İstefan • Merdivenli kilise ittisalinde nısf hisse menzil arsası: iplikçi Todori bir bâb menzil ve tahtında kolluk arsası: rubu Asadur • Karabıçak Şerbethanesi-Dibekli (?) Arif Şerbethanesi: on iki hisseden bir hissesi El-Hacı Mehmet Nuri Efendi • bir bab menzil arsası: Kahveci Varanet • bir bab menzil: nısf hissesi bakırcı Ahmet Ağa • Dülbendci Han ve üstünde bir bab oda: nısfı berber Asadur • Kilise karşısında bir bab menzil arsası: nısfı Yusufaki • bir bab menzil arsası: Arayıcı zade Seyid Mehmed Efendi • Müslim mahallesinde Arayıcı Sokağı başında bakkal dükkânı: ittisalinde bir bsb menzil arsası ile (?) Agop • Arayıcı Sokağı’nda Mehmet Efendi’nin menzili; Bali Paşa Yokuşu’nda ikinci Kafesçi Sokağı’nda nısf hisse menzil arsası (?): Ahmet Ağa’nın zevcesi Hacı Hanım • Yusufaki arsası pişegâhında bir bab arsa: sülüsü Artin • bir bab arsanın beş hisseden bir hissesi Bedros • bir bab arsa: Berber Ohannes zevcesi Kuzine (?) • bir bab arsa: Süleyman Efendi mahsulünden KÜRKÇÜBAŞI • bir bab menzilin arsası: Sahaf İsmail Efendi ile zevcesi Nakiye nısf hisse yağhane mülkü: Hüsnü Ağa • çeşme ittisalinde taşçı dükkânı mülkü: el-Hacı-Mustafa Efendi bir bab arsa: Aşçılar kethüdası Mustafa Ağa • bir bab menzil arsası: Anastas (?) • iki bab arsa: rub hissesiyle nısfı kayıkhane arsası Hacı İsa • bir bab arsa: sülüs hissesi seyyid el-hac Mikail Alaaddin • nısf hisse menzil arsası: taşçı Paskal • sülüs hisse menzil arsası: ahçı Manoli • Alçıhane Sokağı’nda iki bab menzil arsası: rub hissesi Hatice Hanım • nısf hisse menzil ve tahtında konak arsası: Evakim • bir bab manav dükkânı arsası: rub hissesi Ümmü Gülsüm mahsulünden KUMKAPI HARİCİ 26 PAŞA HAMAM 27 TAVAŞİ SÜLEYMAN AĞA 28 İBRAHİMPAŞA • bir bab menzil arsası: nısfı Fatma Lütfiye Hanım • Tahta Minare Mescidi ittisalinde bir rub menzil arsası: Maliye Hazinesi’nde arz (?) odasında Mehmet Bey mahsulünden TOPLUMSAL TAR‹H 263 KASIM 2015 PEYKHANE • bir bab menzil arsası: sülüsan hissesi Balatlı Saadettin Ağa kerimeleri Zağfire ve Nazire • Makaracılar Çarşısında rub hisse Kara Kuyumcu dükkânı arsası: Emine Hanım mahsulünden • bir bab menzil arsası: nısfı Ayşe Hanım • bir bab menzil arsası: nısfı imameci Lütfi Ağa • Okçular başında bir bâb dükkân arsası: nısfı okçu Mehmet Ağa mahdumu mahsulünden • bir bab menzil arsa: rubu Şerife Adile Hanım • bir bab menzil arsası: rub hissesi nalband Ali Ağa’nın kerimesi Halime Hanım • bir bab menzil arsası: rub hissesi Ali Rıza Efendi • ittisalinde bir bab arsa: Ali Rıza Efendi • arsa-i mezkûr ittisalinde diğer bir kıt’a arsa: rub hissesi Rıza Efendi • nısf menzil arsası: fesci Mehmet Efendi • nısf menzil arsası: kalafatçı Seyid Ağa mahdumu Sami ve Hediye bir bâb menzil ve tahtında bakkal elyevm arsa: bakkal Nikola mahsulünden • İbrahim Paşa Camii karşısında bir bab kürekçi dükkânı mülkü: Hacı Mustafa Ağa • bir bab sagir arsa: Hatice Hanım • bir bab menzil arsası ve pişegâhında bahçe mahallinin rubu: Huriye Hanım • İncir dibi namlı mahalde bir bab menzil arsası: nısfı yorgani Tevfik Ağa • bir bab arsa: nısfı çiçekçi Hacı Haçadur • bir bab menzil arsası: nısfı dökmeci Nişan mahsulünden 79 dipnotlar OSMANLI TARİHİ * 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 80 Bu yazı MSGSÜ Şehir ve Bölge Planlama Bölümü’nde, Haziran 2015’te tamamlanmış olan “Tarihi Yarımada’da Hocapaşa Yangın Alanının Mekânsal Dönüşümü” isimli doktora tezinin bir bölümünden alıntı yapılarak kurgulanmıştır. Zeynep Çelik, 19.Yüzyılda Osmanlı BaşkentiDeğişen İstanbul (İstanbul, 1986), s. 41. Osman Nuri Ergin, Mecelle-i Umûr-ı Belediyye, c. 3, s. 1222. [Yazara göre, yangın İstanbul için felaket yerine saadet getirmiştir; çünkü yangından sonra İslahat-ı Turûk Komisyonu oluşturulmuş ve bu komisyon yürütücülüğünde şehrin çoğu semti kıymet kazanmıştır.] Ernest Mamboury, İstanbul Rehberi Seyyahin (İstanbul, 1920), s. 550. Age, s. 550. Thomas Madden, “The Fires of The Forth Crusade in Constantinople.12031204: A Demage Assesment”, Byzantinische Zeitschrift 84-85 (1992): 72-93. Harry Magoulias (çev.), O City Of Byzantium Annals Of Nikeats Choniates, 1984, s. 302. Madden, agm, s. 74-76. Magoulias (çev.), age, s. 303. Mustafa Cezar, Osmanlı Devrinde İstanbul’da Tahribat Yapan Yangınlar ve Tabii Afetler, Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve İncelemelerinden Ayrı Basım (İstanbul, 1963), s. 46. Çelik, age, s. 47. 11 12 13 14 Ruzname-i Ceride-i Havadis, sayı 249, 5 Cumaziyelevvel 1282 [26 Eylül 1865]. Ergin, age, s. 1225. Tasvir-i Efkâr, sayı 336, 16 Cemaziyelevvel 1282 [7 Ekim 1865]. Osman Nuri Ergin’in verdiği birinci yangın tarihi üzerine: Ergin (age, s. 1224) Takvim-i Vekâyi’den alıntı yaparak, büyük Hocapaşa yangınının tarihini ayın altısı olarak (çarşamba günü) verir. Oysa gazetedeki “on altı” rakamını yanlışlıkla “altı” olarak aktarmıştır. Bu konuda Zeynep Çelik (age, s. 41-67) ve Uğur Tanyeli (“Düşlenmiş Rasyonalite Olarak Kent: Türkiye’de Planlama ve Çifte Bilinçlilik”, İlhan Tekeli’ye Armağan Yazıları, [İstanbul, 2004], s. 505) büyük ihtimalle, çalışmalarında Osman Nuri Ergin’in bilgilerine dayanarak farklı miladi tarihleri kabul etmişlerdir. (Üstelik, Osman Nuri Ergin’in yangınlar listesinde verdiği doğru tarih [25 Ağustos 1281] de gözden kaçırılmışa benzer.) Ne var ki makaleye konu olan Hocapaşa yangını üzerine yapılan araştırmada, ismi geçen gazete okunmuş ve bilginin yanlışlığı görülmüştür. Öte yandan bu konuda yapılan bir diğer çalışmada Necdet Hayta, yangın tarihini doğru olarak aktarır (“Dönemin Gazetelerine göre 1865 İstanbulHocapaşa Yangını [Harik-i Kebir]”, Musa Çadırcı’ya Armağan Yazılar [Ankara, 2012], s. 179-186). Zira kendisi kaynak olarak dönemin diğer gazetelerine başvurarak, yangın tarihini 15 Rebiyülâhır 1282 [7 Eylül 1865] olarak verir 15 16 17 18 19 20 21 22 (burada miladi tarihte bir günlük yanılma payı dikkate alınmalıdır); kaldı ki İAK’nin arşivinde bulunan özgün yangın haritası da 15 Rebiyülâhır 1282/25 Ağustos 1281 olarak, bu yangın tarihini doğrular (İAK; 352.961.MEH/ HRT-GEC-001433-HRT-GEC-000981 numaralı haritalar). Tasvir-i Efkâr, sayı 246, 17 Rebiyülâhır 1282/3 Eylül 1865. Takvim-i Vekâyi, sayı 822; 5 Recep 1282 [24 Kasım 1865]. BOA.ML.VRD.D.d.2886. B.O.A/İDH.540/37561. Darü’l-Sultânî-Plan of Constantinople, 1264 (1848), yaklaşık 1/11.000 ölçekli (British Library Map Room, MAPS 18.a.57); ayrıca İstanbul Atatürk Kitaplığı’nda taranmış kopyası mevcuttur. Yangında zarar gören mahallelerinin konumu bu harita üzerine yaklaşık olarak işaret edilmiştir. Mahalleler yaklaşık sınırlarıyla işaretlenerek, dönemin gazetesinde tarif edilen yangının çıktığı yerden itibaren yayıldığı güzergâh görselleştirilmiştir (S. Gürses). Hocapaşa yangın alanı ve sınırları, elde edilen yeni veriler doğrultusunda, yangın alanı içinde yer alan mahallelerin yaklaşık sınırlarından yola çıkılarak 1848 tarihli harita üzerinde işaret edilmiştir (S. Gürses). Mutasarrıf: Tasarruf hakkına sahip kimse. Mahallelerin yangının yayıldığı güzergâh doğrultusundaki sıraları.