Malbasa Predrag Istorijat zastite kulturnih dobara u Crnoj Gori

20 Feljton Subota, 26. novembar 2016. ZAŠTITA KULTURNIH DOBARA U CRNOJ GORI DO 1918. » Piše: Predrag MALBAŠA Arheolog Zamoljen od vas, u Hristu ljubljena braćo i časni sveštenici svete arhiepiskopske katedre Dukljanske crkve, pa i od mnogih starešina, ali ponajviše od mladeži našega grada Bara, koja se naslađuje, kako je već običaj mladih ljudi, ne samo slušanjem ili čitanjem o ratovima, nego i učestvujući u njima, da prevedem sa slovenskoga jezika na latinski Regnum Sclavorum, u kojem su opisana sva djela i ratovi njihovi. Iako sam s tim poslom učinio silu svojoj starosti, ipak sam se postarao, da nagnan bratskom ljubavi udovoljim vašoj želji. Ali neka niko od onih, koji ovaj spis čitaju, ne misli, da sam ja išta drugo napisao sem ono, što sam čitao i od naših otaca i vremešnih staraca čuo, kako iznose u istinskom pričanju (Ljetopis Popa Dukljanina, Bar, 12 vijek) Pobjeda 1. Papa je 1462. zabranio rušenje antičkih zgrada Ideja o potrebi zaštite starina i kulturnog nasljeđa u Evropi, proširila se i učvrstila tek krajem 19. vijeka. Ali, tragovi ove djelatnosti mogu se pratiti sve do petog vijeka nove ere. Tako se u jednom ediktu iz 458. godine, koji se odnosi na regulisanje ulica u Rimu, izričito zabranjuje rušenje i oštećenje “starinskih građevina” stvorenih za javnu upotrebu ili ukras Civilizacijska potreba Kulturno nasljeđe je skup svih procesa, promjena i tvorevina koje su nastale kao posljedica materijalne i duhovne intervencije pojedinca, grupe ljudi ili zajednice, na prirodu, društvo, svijest ili mišljenje, a čiji je osnovni smisao održanje, produženje i napredak samog ljudskog društva. Svjedočanstva o kulturnom nasljeđu jednog naroda, države ili zajednice su zapravo svjedočanstva o njihovom identitetu, njihovom odnosu prema pravdi, slobodi, istini, ljepoti, moralu, sreći i žalosti, odnosno svim izazovima sa kojim se čovjek susreće u svom životu. Zato se očuvanje ovih svjedočanstava, nametnulo samo od sebe, prvo kroz tradiciju, zatim kao izvor legitimiteta, a kasnije kao obaveza i zakonska norma, da bi na kraju postalo civilizacijska potreba, koja služi u svrhu edukacije, poštovanja, razumijevanja i bolje komunikacije između pojedinaca, zajednica i država. Utemeljenjem međunarodnih organizacija koje se bave kulturnim nasljeđem i unapređenjem pravnih, dokumentacionih i tehničkih instrumenata zaštite, očuvanje naslijeđenih kulturnih vrijednosti, postalo je imperativ i obaveza svake civilizovane države. Nesporno pravo države da suvereno baštini svoje naslijeđene kulturne vrijednosti, unaprijeđeno je razumijevanjem da su svjedočanstva kontinuiteta njenog postojanja i njihove vrijednosti, neodvojivi dio cjelokupne kulturne baštine čovječanstva. Prve naznake Mada se ideja o potrebi zaštite starina i kulturnog nasljeđa u Evropi, proširila i učvrstila tek krajem 19. vijeka, tragovi ove djelatnosti mogu se pratiti sve do petog vijeka nove ere. Tako se u jednom ediktu iz 458. godine, a koji se odnosi na regulisanje Rimske ruševine na slici Pola Brila iz 1600. godine Papa Pije II (1458-1464) ulica u Rimu, izričito zabranjuje rušenje i oštećenje “starinskih građevina” stvorenih za javnu upotrebu ili ukras (Stevan Tomić, Pravna zaštita spomenika kulture u Jugoslaviji, Beograd 1958). Pored ovog edikta, postoje i mnogobrojni propisi koje su donosile crkvene vlasti, a prvenstveno se odnose na zabranu otuđivanja crkvenih obrednih predmeta i ukrasa. Prve naznake smišljenog čuvanja starina i to ne isključivo iz vjerskih ili crkvenih razloga, nalazimo u buli pape Pavla II, od 29. aprila 1462. godine, kojom se zabranjuje rušenje ili oštećenje antičkih zgrada u crkvenoj državi pod prijetnjom ekskomunikacije. Godine 1515. izdata je i odluka kojom je naređeno da se slikaru Rafaelu, kome je povjeren nadzor nad zidanjem crkve sv. Petra, mora prijaviti svaki iskopani ili nađeni stari kamen. Sa istim ciljem 1624. godine, objavljen je edikt kojim je, pod prijetnjom novčane kazne, iz Vatikana a bez posebnog odobrenja, zabranjeno iznošenje figura, statua, starina, ornamenata i antičkih radova. “Lex Pacca” Konačno, a na osnovu viševjekovnog iskustva, Vatikan je sedmog aprila 1820. godine, odobrio edikt kardinala Bartolomea Pacce, danas poznat pod nazivim Lex Pacca, kojim se detaljno uređuje i organizuje zaštita starina u crkvenoj državi. Ovim propisom se obrazuje i posebna komisija, kod koje vlasnici starina pribavljaju dozvolu za otuđenje, izvoz, obnavljanje ili opravljanje starina. Ideje i načela utvđena u ovom zakonu, postale su osnova svim sličnim zakonima, koji su nakon njega donešeni u Evropskim državama; 1834. godine u Grčkoj, 1845. u Pruskoj, 1861. u Danskoj, 1867. u Švedskoj, 1870. u Italiji, 1881. u Mađarskoj, 1882. u Engleskoj, 1884. u Turskoj, 1886. u Norveškoj, 1887. u Francuskoj i Španiji, 1889. u Bugarskoj, 1892. u Rumuniji, 1898. u Švajcarskoj, 1904. u Indiji, 1912. u Egiptu, 1918. u Sovjetskom Savezu, 1919. u Čehoslovačkoj, 1928. u Poljskoj, 1931. u Belgiji, 1945. u Jugoslaviji. U Vatikanu je 1515. godine donešen akt kojim je naređeno da se slikaru Rafaelu, kome je povjeren nadzor nad zidanjem crkve sv. Petra, mora prijaviti svaki iskopani ili nađeni stari kamen čuvanja materijalnih i duhovnih vrijednosti ljudskih ruku i uma, na ovom prostoru ima dugu tradiciju (T. Samardžić, P. Malbaša, Kultura i Pravo I, Cetinje 2008). Korijeni pozitivnog odnosa prema nasljeđu, sačuvani su u nizu istorijskih spisa i zapisa, muzejskim i privatnim zbirkama, bibliotečkim i arhivskim fondovima, a posebno su vidljivi na javnim prostorima i tradicionalnim manifestacijama i svečanostima. Crnogorci su i prije uspostavljanja organizovanog sistema pravne i institucionalne zaštite, imali Jaroslav Čermak - Prenošenje slika sa cetinjskog dvora pozitivan odnos prema starini kao potvrdi identiteta. Stari rukopisi, povelje, knjige čuvani su kroz burnu istoriju i pored svih nedaća kao nešto najvrijednije, o čemu više nego slikovito govori rad Jaroslava Čermaka iz 1862. godine “Prenošenje slika iz cetinjskog dvora” (M. Lompar, Svjetlosti naosa, Matica 49, Podgorica 2012). Prvijenci Čermakova slika Kulturno nasljeđe Crne Gore karakteriše raznovrsnost i široki spektar materijalnog i nematerijalnog stvaralaštva. Kontinuitet postojanja, stvaranja, prožimanja, korištenja i Kardinal Bartolomeo Pacca Edikt iz 1820. go dine Prvi tragovi, formalne zaštite očuvanja kulturnog nasljeđa na prostoru Crne Gore, uočavaju su kroz pojedine odredbe najranih akata iz crnogorske pravne istorije, koji se najčešće odnose na područje imovinskih prava, sa posebnim akcentom na zaštitu, pokretnih ili nepokretnih stvari vjerskog ili crkvenog značaja - Ilovački zakonik (Prevlaka 1262), Statut grada Kotora (Kotor 1332), Statut grada Budve (Budva 1426) Grbaljski zakonikstatut (Manastir Podlastva 1427), Morački zapis (Manastir Morača 1444), Zakon carski i patrijaršiski-Zakon Ivana Crnojevića (Cetinje 15. vijek), Povelja Ivana Crnojevića, Cetinje 1482). Đurađ Crnojević U očuvanju kulturnog nasljeđa, u prošlim vremenima, posebno su se isticali crnogorski vladari, koji su sakupljali i čuvali stare povelje i knjige, obredne predmete i oružja. Prvi ovakav trag zabilježen je 1496. godine, kada je Đurađ Crnojević sa porodicom, kaluđerima i 60 konjanika napustio Cetinje i krenuo ka Budvi a kasnije u Mletke (Istorija Crne Gore I-III, Podgorica 1967/75). Tada je prestao rad Štamparije a sa sobom je Đurađ odnio i dragocjenosti iz Manastira (zlato, srebro, svilene odežde, ikone, namještaj). (Fr. Miklosich, Die serbische Dinasten Crnojević, Wien 1886, 44-45. Th. Spandugino, I Commentari, Fiorenza 1551, 74. Br. Đurđev, Turska vlast u Crnoj Gori, 30. Prema Istoriji Crne Gore II/2, 346). (Nastavlja se) Pobjeda Feljton Nedjelja, 27. novembar 2016. ZAŠTITA KULTURNIH DOBARA U CRNOJ GORI DO 1918. 19 2. Zidove Biljarde krasilo je mnoštvo sablji i mačeva » Piše: Predrag MALBAŠA Arheolog Počeci sakupljanja svjedočanstava prošlosti u Crnoj Gori, mogu se jasnije pratiti od vremena duhovnih i svjetovnih vladara iz dinastije Petrović Njegoš (Vladika Danilo (16961735); Vladika Sava (17351782); Vladika Vasilije (17501 76 6 ) ; V l a d i k a Pe t a r I (1782-1830); Vladika Petar II (1830-1851); Knjaz Danilo (1851-1860), Knjaz/Kralj Nikola (1860-1910-1918). U vrijeme vladike Danila, Crnogorska mitropolija uvodi arhivsku kancelariju i sistematizaciju vrijednih dokumenata. Takođe, značajno se promoviše prikupljanje ratnih trofeja, koji su čuvani u porodicama i bratstvima kao dokaz njihovog junaštva i pregalaštva. Izgradnjom Biljarde 1838. godine obezbijeđeni su uslovi za smještaj arhiva, biblioteke, crkvenih relikvija, trofejnog oružja i drugih važnih predmeta. Njegoš je najznačajnije predmete čuvao u prostorijama službenog i dnevnog boravka. Zbirka ratnih trofeja u sali njegove rezidencije može se smatrati začetkom muzejske službe u Crnoj Gori Njegoševa kubura Trofejno oružje Burno vrijeme vladavine Petra I, obogatilo je crnogorske riznice brojnim ratnim trofejima iz borbi sa Turcima i Francuzima, što je doprinijelo boljem čuvanju i vrednovanju raznih predmeta kulturne baštine. Istovremeno, u arhivskoj kancelariji uvode se predmetni registri. Petar Drugi Petrović Njegoš osniva štampariju i prve škole, a izgradnjom Biljarde 1838. godine, obezbijeđeni su uslovi za smještaj arhiva, biblioteke, crkvenih relikvija, trofejnog oružja i drugih važnih predmeta. Njegoš je najznačajnije predmete čuvao u prostorijama službenog i dnevnog boravka i dozvoljavao im pristup. Zbirka ratnih trofeja u sali njegove rezidencije, može se smatrati začetkom muzejske službe u Crnoj Gori. Kakav je utisak ostavljala unutrašnjost Biljarde, bilježi njemački pjesnik Hajnrih Stiglic, koji je na Cetinju boravio 1839. godine: “Vladičina dnevna soba više ostavlja utisak ukusno uređenog ratničkog šatora nego sjedišta jednog crkvenog poglavara. Sve zidove unaokolo krasi galerija mačeva i sabalja, starih i novih, većinom zaplijenjenih od Turaka, kako se to po starinskom običaju poslije svakog pohoda još i danas donosi gospodaru zemlje. Ostale sobe su bile tapacirane, sa slikama i trofejnim oružjem po zidovima” (H. Štiglic, Posjeta Crnoj Gori, Podgorica 2004). “Arsenal” Za vrijeme vladavine knjaza U vrijeme vladike Danila, Crnogorska mitropolija uvodi arhivsku kancelariju i sistematizaciju vrijednih dokumenata. Takođe, značajno se promoviše prikupljanje ratnih trofeja, koji su čuvani u porodicama i bratstvima kao dokaz njihovog junaštva i pregalaštva Zetski dom na Cetinju Njegoševo oružje hive unosi podatke o korišćenju spisa. Franićev opis Postavka u Biljardi Danila, zbirka ratnih trofeja se toliko uvećala da je Crnogorci nazivali “Sahranom oružja” i “Arsenalom”. Poslije preseljenja knjaza Nikole, Danilovog nasljednika, u novosagrađeni dvor, 1867. godine, “Arsenal” je ostao u Biljardi, a njegov opis 1871. godine, daje njemački pisac Gustav Raš (G. Raš, Crna Gora u pričama, Podgorica, 2001). On kaže: “Samo još u jednoj sali na spratu vide se na zidovima ovaploćene uspomene petstogodišnje istorije ove čuvene gorštačke zemlje”. Knjaz Danilo, kao prvi svjetovni vladar iz dinastije Petrovića, takođe je pokazao interesovanje za kulturno nasljeđe, a posebnu pažnju poklanjao je čuvanju crkvenih relikvija, odeždi i jevanđelja, koje smješta u službenim salonima Biljarde (Stanje kulturne baštine Crne Gore, Podgorica 2006, 71). kođe, Zakon za osnovne škole u knjaževini Crnoj Gori iz 1884. godine, nalaže svakom učitelju da vodi školski ljetopis, u kojem će pored ostalih unositi i podatke “ima li kakvijeh starinskijeh spomenika, građevina, natpisa, pisama, knjiga, novaca ili stvari, koje bi valjale za narodni muzej i t.d. Kakvi su običaji bili prije, a kakvi su sad”. Posebno zanimljiv dokument iz ovog vremena, predstavlja i Upustvo za uređenje Državne Arhive iz 1895. godine, čiji je cilj uređenje arhivske građe i čuvanje spisa “od unutrašnje truleži i spoljašnje propasti”, kao i lakše i brže kontrolisanje i korišće- nje arhivske građe. Ovim upustvom državna arhivska građa se, a po analogiji državne organizacije, dijeli u šest odjeljenja i to: (I) spisi koji se odn o s e n a c r k v u , š ko l u i prosvjetu; (II) sudbeni spisi; (III) financijalni spisi; (IV) spisi koji se odnose na javnu unutrašnju državnu upravu; (V) vojeni spisi i (VI) političko diplomatski spisi. Uredbom se predviđa i postojanje “Ključa Kataloga”, koji je podijeljen na “na trideset slova azbuke dodajući tome i ona slova iz tuđijeh azbuka, kojijeh nema u našoj na pr. X, Y “, a uvodi se i “Urudžbeni dnevnik državne arhive” u kojem čuvar Ar- Na Cetinju je 1865. godine, podignuta “Laboratorija”, oružna radionica u kojoj se izrađivala municija i popravljalo oružje za potrebe crnogorske vojske. Na inicijativu Ilije Plamenca, tadašnjeg ministra vojnih poslova, 1870. godine, u Laboratoriji je formirano odjeljenje za čuvanje ratnih trofeja, što bi se moglo smatrati osnivanjem neke vrste vojnog muzeja. Muzej u Laboratoriji opisuje u junu 1895. godine, hrvatski profesor Dragutin Franić: “U oružani čuvaju se i brojni trofeji iz raznih bitaka. Cijela jedna strana unutrašnjeg zida prekrivena je svakovrsnim puškama, što su ih Crnogorci neprijateljima Uputstvo iz 1895. Snaženjem crnogorske države, briga o zaštiti kulturnog nasljeđa postajala je sve ozbiljnija, a neke državne aktivnosti tokom 19. vijeka, posredno su se odnosile i na očuvanje starina. Tako je 1868. godine, Narodna skupština proglasila finansijsku reformu, u okviru koje je postojala i odredba, da u državnu imovinu pored zemlje i državne kase spada i “sva numerisana riznica, u koju dolazi historičko oružje i ostale dragocjenosti u Spomenici označene. Sav arhiv “. Ta- Trofejno oružje i turski barjak sa Salkovine u Biljardi Sablja Mahmut-paše Bušatlije pootimali. Pušaka je svake veličine i vrsti. Ima ih urešenih zlatom i dragim kamenjem. S druge strane zida sami džeferdari i sablje svake ruke. Ima ih vrlo dragocjenih od srebra, zlata i drugih uresa, ima i upravnih, krivih, širokih i britkih, pak svake vrste i veličine. Tu je i sablja Mehmedpaše, koji je bio potučen u Podgorici kod Careva Laza 1712. godine. S treće strane zida visi opet na stotine zlatnih, srebrnih i mjedenih kolajna i redova, što ih Crnogorci neprijateljima s prsiju pootkidaše... S četvrte strane dvorane naslagani su kovčezi puni fišeka” (D. Franić, Sa đacima kroz Bosnu-Hercegovinu, Crnu Goru, Jadransko more, Istru (Trst, Mletke, Rijeku) i Hrvatsku, Tuzla, 1901). Zetski dom Daljem očuvanju kulturnog nasljeđa, doprinijelo je i donošenje Zakona o Knjaževskoj crnogorskoj biblioteci i muzeju 1896. godine, kao i otvaranje tih institucija i njihovo smještanje u zgradi Zetskog doma na Cetinju (Zgrada Cetinjskog pozorišta, od 1910. godine Kraljevskog Crnogorskog narodnog pozorišta, nalazi se u centru istorijskog jezgra Cetinja. Njena izgradnja započeta je 1884. godine, a prva pozorišna predstava “Balkanska carica” izvedena je 1888. godine u još nedovršenoj zgradi. Zetski dom je rađen po projektu hrvatskog inžinjera Josipa Šilovića Sladea, a završen je 1892. godine. U njemu je 1911. godine, otvoren i prvi stalni Bioskop u Kraljevini Crnoj Gori). (Nastavlja se) 14 Feljton Ponedjeljak, 28. novembar 2016. ZAŠTITA KULTURNIH DOBARA U CRNOJ GORI DO 1918. Pobjeda 3. Kako je antički sarkofag donešen u prijestonicu » Piše: Predrag MALBAŠA Arheolog Važno je istaći da je prvi savremeni spomeničko-pravni princip Crna Gora usvojila potpisivanjem Konvencije o zakonima i običajima rata na kopnu iz 1899. godine (ratifikovana 1900. godine), kojom je bilo predviđeno da se pri opsadama i bombardovanjima gradova, moraju preduzimati sve potrebne mjere kako bi se, što je više moguće, poštedjele crkve i zgrade namijenjene umjetnosti i nauci (G. Perazić, R. Raspopović, Međunarodni ugovori Crne Gore 1878-1918. Zbornik dokumenata sa komentarom, Podgorica 1992). Kapetan Niko Martinović je pisao Knjaževskoj oblasnoj upravi da mu je namjera bila da od kupljenog sarkofaga sa Duklje napravi sebi grobnicu u Bajicama i da mu je treba vratiti. Njegova žalba je odbijena, a za oduzetu grobnicu mu je isplaćeno 250 kruna Crnogorsko kulturno nasljeđe, krajem 19. vijeka postaje interesantno i evropskim istraživačima starina, što na neki način predstavlja i početke razvoja arheološke nauke na ovim prostorima. Prve arheološke podatke objavio je britanski arheolog Artur Evans u knjizi ,,Arheološka istraživanja u Ilirikumu“ Zakonski okvir Formiranje državnih institucija kulture krajem 19. vijeka, kao i stvaranjem zakonskog okvira za njihov rad, u mnogome je doprinijelo da se brojni stari rukopisi, povelje, knjige, obredni i vojni predmeti sačuvaju do današnjih dana. Nedugo zatim uslijedilo je donošenje niza akata kojima se do detalja reguliše rad biblioteka i čitaonica, i to: Pravila za unutrašnji red, rad i posluh u Državnoj biblioteci na Cetinju iz 1899. godine, Pravila Društva “Cetinjska čitaonica i Gorski Vijenac” iz 1900. godine, Raspis Ministarstva pravde Sudovima o primanju i čuvanju “Glasa Crnogorca” iz 1900. godine, Pravilnik o Narodnijem knjižnicama sa čitaonicama iz 1908. godine i Raspis Ministarstva prosvjete učiteljima i učiteljicama, o primjeni pravila o Narodnim knjižnicama i čitaonicama iz 1908. godine. Raspis iz 1908. Sa stanovišta brige o kulturnom nasljeđu, posebno je važan Raspis Ministarstva prosvjete, od četvrtog marta 1908. godine, a koji je upućen oblasnim upravama, kapetanskim i opštinskim sudovima. Ovaj raspis se odnosi na zabranu iznošenja starina iz zemlje, rasrodavanja strancima i pravo preče kupovine. Na osnovu riješenja Narodne skupštine, od 21. januara 1908. godine, Ministarstvo Prosvjete Evansove bilješke sa Krita iz 1896. godine Artur Evans Ser Artur Evans (1851-1941) i Crkvenijeh Poslova najstrožije zabranjuje, kako iznošenje iz knjaževine Crne Gore tako i rasprodavanje strancima bilo kakvih starina prije nego bi se to ponudilo ovom Ministarstvu, i prije nego bi se na to dobila od istoga naročita dozvola. Kako stoji u ovom dokumentu, potreba bližeg objašnjavanja donošenja ovog akta nije potrebna, jer je svakome jasno “od kakve je važnosti i koristi po pravilan narodni razvitak i njegovu kulturu očuvanje onih objekata koji su tijesno vezani s prošlošću narodnom, a bez koje nije moguće tačno poznavati savremeni život kao rezultat te prošlosti, niti pak sigurno djelovati za narodnu budućnost”. Sarkofag Početak Ev ansove knjig e iz 1877. go dine dokumenata se vidi, da je žalba kapetana Martinovića odbijena, ali i da mu je novac u vrijednosti od 250 kruna za oduzetu grobnicu isplaćen (Z. Brkuljan, Jedna grobnica još nije našla svoje mjesto, Pobjeda, Podgorica, 10.12.1961). O odnosu Crnogoraca i države prema kulturnom nasljeđu, nesnalaženju, tradiciji i pravdi slikovito govori primjer antičkog sarkofaga iz Zagoriča, koji se više od 100 godina, nalazi na Cetinju (Sarkofag se više od 50. godina, čuvao u bašti Dvora kralja Nikole, a sada je smješten ispred Vladinog doma, a uveden je u arheo- Kasnoantički sarkofag danas se nalazi na travnjaku pored Vladinog doma lošku zbirku Istorijskog muzeja Crne Gore. Prema podacima iz osnovnog lista, cijeni se da potiče iz 4. vijeka nove ere). Sarkofag je 1904. godine, obrađujući njivu našao Nikola Stamatović, na svom imanju u Zagoriču, u blizini puta prema antičkom gradu Duklji. Sarkofag je urađen od kamena, mekog krečnjaka, sa poklopcem na dvije vode i rimskim natpisom koji u prevodu glasi: “Pobožnom ocu Korneliju Juliju, koji je živio 55. godina, podigoše kćeri Julija i Irena” (Glas Crnogorca 20, Cetinje 1908). Ovaj sarkofag je 1907. godine, od Nikole Stamatovića, po međusobnom dogovoru otkupio kapetan Niko Stankov Martinović, sa namjerom da od njega napravi porodičnu grobnicu u Bajicama. Prilikom transporta, sarkofag je po nalogu Ministra prosvjete, oduzet i zaplijenjen, a kao državna imovina smješten u baštu Dvora kralja Nikole, na Cetinju. Namjera Trećeg maja 1907. godine, Niko Martinović piše Knjaževskoj oblasnoj upravi u Podgorici molbu: “Na poziv te Knj. uprave da podnesem orginalne račune za grobnicu koju mi je oduzeo g. ministar prosvjete odgovaram sljedeće. Prošle 1907. godine, negdje ispred Mitrovadne, ponudio me Nikola Radovanov Stamatović iz Rogama koji stanuje kućom u Zagorič na svoju zemlju, da mi proda rečenu grobnicu, i tu smo se pogodili u prisustvu Toma Nikova Martinovića za sto i pedeset kruna, koje sam istom Nikoli isplatio, i ta je grobnica stajala sve do prošlog aprila, a tada sam našao Beću Trbonju i pogodio da mi istu dogna u Bajice pred crkvom sv. Jovana, a za ćiriju učinjeli smo da mu platim po uviđavnosti i trudu što bude pravo. Dalje dostavljam i to da je rečenu grobnicu našao i otkopao Nikola Stamatović još prije tri godine, u svojoj vlastitoj zemlji, a da je istu gledao g. Pavle Rovinski i mnogi drugi, pa je hodio i g. Špiro Popović, bivši oblasni upravitelj u Zagorič na lice mjesta i to prije godine, pozivao rečenog Nikolu u Oblasnu upravu zbog te grobnice, a čuo sam da je istu gledao i g. Živko Dragović sa nekijem strancima, pa mi je kazivao i g. Jovo Stanković, da se pogađao sa Nikolom za tu grobnicu još prije dvije godine. Dakle mene se čini da nijesam učinio nikakve štete niti pogreške zašto sam kupio tu grobnicu, jerbo to nije bila nikakva tajna niti zabrana, a što mi je g. ministar oduzeo na putu moju imovinu...”. On dalje navodi da mu je namjera bila da od nabavljene ploče napravi sebe grobnicu u Bajicama i da mu je treba vratiti. Iz arhivskih dine 7. go 7 8 1 z ai knjig sova n a v E Crnogorsko kulturno nasljeđe, krajem 19. vijeka postaje interesantno i evropskim istraživačima starina, što na neki način predstavlja i početke razvoja arheološke nauke na ovim prostorima. Prve arheološke podatke o crnogorskom kulturnom nasljeđu, objavio je britanski arheolog Artur Evans u knjizi “Arheološka istraživanja u Ilirikumu” (A. Evans, Antiquarian Researshes in Illyricum I-IV, Westminster 1883-85). U ovom radu nalazi se niz važnih podataka o predrimskom i rimskom Risnu, o ilirskim plemenima, o rimskim putevima, epigrafskim spomenicima i mnogim drugim tragovima davnih naroda koji su nastanjivali prostore Crne Gore. Prve bilješke Prvi susret ser Artura Evansa sa balkanskim zemljama odigrao se tokom Hercegovačkog ustanka 1875. godine, kada je sa bratom Luisom boravio u Bosni i Hercegovini. Poznat kao osoba, koja je sve što mu je bilo interesantno bilježio i crtao, on je nakon povratka u Britaniju, svoja zapažanja pretočio u knjigu “Kroz Bosnu i Hercegovinu” (A. Evans, Through Bosnia and the Herzegovina on foot during the insurrection, August and September 1875: with an historical review of Bosnia, and a glimpse at the Croats, Slavonians, and the ancient republic of Ragusa, London 1876). Od 1878. godine, Evans sa svojom suprugom Margaretom živi u Dubrovniku, i sve do svog povratka u Britaniju 1882. godine, obilazi okolne države, bilježeći podatke o starim gradovima, lokalitetima i nalazima. (Nastavlja se) Pobjeda Feljton Utorak, 29. novembar 2016. ZAŠTITA KULTURNIH DOBARA U CRNOJ GORI DO 1918. 21 4. Prvo istraživanje Duklje preduzeo je Kovalevski » Piše: Predrag MALBAŠA Arheolog Nakon povratka u domovinu, Artur Evans je postavljen za upravnika Asmolijskog muzeja u Oksfordu (Ashmolean Museum). U ovom muzeju, je 22. novembra 1884. godine, organizovana i izložba narodnih rukotvorina iz Srbije, Bosne, Hercegovine, Crne Gore i Bugarske. Podaci o ovoj izložbi su nam poznati preko diplomatskih depeša, koje je sa Srpskim dvorom, imao istoričar i tadašnji srpski kraljevski poslanik u Londonu Čedomilj Mijatović (Arhiv Srbije, Ministarsvo inostranih djela, PO, 1884, F II, M/6, dos. IX; Dejan Ristić, Ser Artur Evans o Srbima i Srbiji). Ruski geolog je antičku Duklju i Zlaticu, obišao 1841. godine. Iz njegovih zapisa se saznaje da su gradski bedemi bili sačuvani do polovine svoje visine. Na prostoru forumske bazilike je našao veću mermernu ploču sa reljefnim predstavama ljudi i životinja, dvije votivne are i više novčića iz kasnoantičkog perioda Opisi i crteži Ovdje svakako treba napomenuti da se u brojnim tekstovima putopisaca, istoričara i istraživača iz ovog perioda, nalaze brojni i danas korisni podaci, zabilješke, opisi i crteži o arheološkim lokalitetima i uopšte o crnogorskom kulturnom nasljeđu - Andrija Zmajević (1628-1694), Baltazar Bogišić (1834-1908), Simon Rutar (1851-1903), Josip Gelčic (1849–1925), Thomas Graham Jackson (1835–1924), Mladen Crnogorčević (1863-1902), Theodor Anton Max Ippen (1861–1935), Carl Ludwig Patsch (1865-1945), Baron Francis Nopcsa (1877–1933), Frano Radić (1857–1933) i drugi. Glavna tema ovih radova, bio je antički grad Duklja, formiran početkom prvog vijeka nove ere, na trougaonom platou iznad ušća rijeke Zete u Moraču, nedaleko od današnje Podgorice (Duklja, Arheološka istraživanja, konzervacija i prezentacija, CANU/SANU, Podgorica 1997). Duklja Duklja se pominje u pisanoj zaostavštini Lukarija (1606. godine), Bolice (1614. godine), Orbinja (1706. godine) i Farlatija (1751. godine), koji antičku Duklju opisuju ex auditu ili je samo pominju u kontekstu sa- Podgorička čaša Podgorička čaša čuva se u Ermitažu Evansove bilješke sa Knososa, 1900. godina čuvane tradicije srednjovjekovnog dukljanskog kraljevstva (G. di Pietro Luccari, Copioso ristretto degli annali di Ragusa, likri x1, Venezia 1605; M. Bolizza, RELATIONE ET 0/SCR/TT/ONE DEL SANGIATO Of SCUTARI, Starine JAZU X/1/ 1880, 181; M. Orbini, Kraljevstvo Slovena, Beograd 1968; D. Farlatti, lllyricum sacrum, T 160, 164, Venetis, 1751- 1819). Od tada pa do 19. vijeka, ostatke grada u širem kontekstu svojih istraživanja Jegor Kovalevski bilježe Kovalevski, Bue, Najgebauer i Jiriček (Ami Boue, LA TURQUIE D’EUROPE, ed. Ches A. Bertrand Paris 1840, 80 T./1, 361; Johann Daniel F. Neigebaur Die Süd-Slaven und deren Länder in Beziehung auf Geschichte, Kultur und Verfassung. Leipzig, 1851; Konstantin Jiriček, Trgovački drumovi i rudnici Srbije i Bosne u Srednjem vijeku, Sarajevo 1951, 30). Prvi istraživači Artur Evans Ruski geolog, Igor Kovalevski je antičku Duklju i lokalitet Zlatica, obišao 1841. godine, kada je po nalogu svoje vlade četiri mjeseca boravio u Crnoj Gori. Iz njegovih zapisa se saznaje, da su bedemi grada bili sačuvani do polovine svoje visine i da je u okviru forumske bazilike počeo sa manjim iskopavanjima. Tom prilikom je našao i veću mermernu ploču sa reljefnim predstavama ljudi i životinja, dvije votivne are (koje je skicirao) i više novčića iz kasnoantičkog perioda. Deset godina kasnije (1851), Duklju posjećuje i Johan Hajgebauer, koji zapaža bedeme visoke preko tri metra i temelje mnogih građevina. On takođe pominje nalaze novčića i bronzanu fibulu u obliku konja. Ne- što kasnije, odnosno 1873. godine, Teodor Momzen, dobivši podatke od Hajgebauera, Bogišića i Miklošića, u korpusu latinskih natpisa, objavljuje tri epigrafska spomenika sa Duklje među kojima se posebno izdvaja počasni natpis posvećen imperatoru Galijenu, koji mu podiže Res Publica Docleatum (T. Mommsen, Corpus Inscriptionum Latinarum, val. Ill - Doclea, 283 – 284, n°1 705, 1 706, 1 707). Podgorička čaša Sljedeće godine prvo Albert Dimon, direktor francuske arheološke škole u Atini, a onda i Đovani Batista de Rosi, tadašnji autoritet na polju starohrišćanske arheologije, objavljuju i po prvi put evropskoj stručnoj i naučnoj javnosti prezentuju jedinstven nalaz, staklenu posudu sa ugraviranim scenama iz Starog i Novog Zavjeta, tzv. “Podgoričku čašu”, nađenu po svoj prilici u arealu zapadne nekropole Duklje (A. Dumont, Bullettin de Ia societe nationale des antiquaries de France I, Paris 1873. 71-73; Giovanni Batista de Rossi, INSIGNE TAZZA V/TREA FIGURATA, Bulletino di archeologia cristiana ser. II 5, Roma 1874, 153- 155). Ova zdjela pripada grupi graviranog posuđa sa dekoracijom, koja se sastoji od figuralnih hrišćanskih predstava i latinskih natpisa izvedenih sa spoljne strane. Na osnovu dekorativnog opusa i bilješki istraživača s kraja 19. vijeka, novija istraživanja upućuju da je otkrivena na zapadnoj “doklejskoj nekropoli Bjelovine” (M. M. Živanović, Preispitivanje čuvene Podgoričke čaše, Nova antička Duklja VI, Podgorica 2015). Posudu je svakako prije 1872. godine, u Skadru otkupio italijanski konzul Lorenco Perod (L. Perrod - italijanski konzul u Skadru od 21. marta 1867. do 9. juna 1872. godine). Krajem 19. vijeka, “Podgorička čaša”, postaje dio jedne od najvećih kolekcija ranohrišćanskih umjetnina tog vremena, a koja je pripadala ruskom diplomati u Parizu, Aleksandru Basilevskom (Aleksandar Petrovič Basilewsky, u Parizu je bio poznat kao “Le Roi des collectionneurs” kolekcionara). Poznati kolekcionar, 1884. godine, donosi odluku da pro- Čuvena Podgorička čaša je najvjerovatnije otkrivena na zapadnoj doklejskoj nekropoli Bjelovine. Posudu je prije 1872. godine u Skadru otkupio Lorenco Perod. Potom je postala dio kolekcije Aleksandra Basilevskog. Njegovu kolekciju je 1884. otkupio ruski car Aleksandar III. Od tada se Podgorička čaša nalazi u muzeju Ermitaž u Sankt Peterburgu da svoju kolekciju, koju u cijelosti za skoro šest miliona švajcarskih franaka, odkupljuje ruski car Aleksandar III Romanov. Tako je Podgorička čaša, zajedno sa brojnim i vrijednim umjetninama, dospjela do muzeja Ermitaž u Sankt Peterburgu u Rusiji, gdje se i danas nalazi. Grobne humke Objavljeni opisi i nalazi skrenuli su pažnju šire kulturne javnosti, tako da 1879. godine, ruševine antičke Duklje obilazi i Priko de Sent Mari, francuski konzul u Dubrovniku. On u svom izvještaju pominje ostatke foruma sa bazilikom i sjeverozapadno od grada tridesetak grobnih humki, od kojih je jednu i istraživao (Jean-Baptiste Evariste Charles Pricot de Sainte-Marie, Ruines de Dioclea en Dalmatie, Revue archéologique n.s. 38. Paris 1879, 3 13). Oktobra 1881. godine, francusko ministarstvo prosvjete u Crnu Goru šalje i poručnika M.F. Saskog, sa zadatkom da uradi situacioni plan ostataka antičke Duklje, koji je on, zajedno sa svojim izvještajem, godinu dana kasnije i uradio (F. Saski, Notice sur l’etat actuel des ruines de Doclea, Revue archéologique. n.s. 44, Paris 1882, 74-81). Ovaj izvještaj, kao i prethodni koje Dimon, Rosi, Blan i Mova tada štampaju u najpoznatijim časopisima Francuske i Italije, nalazi odjeka i na slovenkom jugu, gdje se u prvim arheološkim časopisima objavljuju tekstovi Đuzepea Alačevića i Šime Ljubića, koji afirmativno i stručno pišu o Duklji i arheološkim nalazima pronađenim u njoj (G. Alačević, ROVINE- ED INSCRIZ/ONI Of DOCLEA , BASD V/ 1882 n 12, 179-183; Š. Ljubić, Dukljanske starine, VHAD VI br.2, Zagreb 1884, (Nastavlja se) 33-43). Pobjeda Feljton Srijeda, 30. novembar 2016. ZAŠTITA KULTURNIH DOBARA U CRNOJ GORI DO 1918. 23 5. Vuk Karadžić je iznio puno rukopisnih knjiga » Piše: Predrag MALBAŠA Arheolog Sve ovo je uticalo i na knjaza Nikolu, koji je želeći da Crnu Goru što više približi evropskim kulturnim tokovima, odlučio da započne prva sistematska arheološka istraživanja na Duklji. Tako su od dijela novčanih sredstava, koja su dobijena od Rusije, 22. januara, 1890. godine, istovremeno započela i prva arheološka istraživanja u Crnoj Gori, a arheologija kao nauka i zvanično ušla u crnogorsko društvo. Prva arheološka kampanja trajala je 20 dana, a knjaz Nikola je rukovođenje istraživanjima povjerio ruskom profesoru Pavelu Apolonoviču Rovinskom. Iskopavanja su kasnije nastavljena u aprilu i maju, a zatim i u etapama 1891. i 1892. godine. Za istraživačke kampanje u 1890. i 1891. godini, Pavle Rovinski je publikovao izvještaje o radu, dok za kampanju iz 1892. godine, ne postoje posebno pisani podaci. U svakom slučaju, autor je rezime cjelokupnog rada publikovao u drugom tomu, svog kapitalnog djela "Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti" (P. A. Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, Cetinje 1993, tom 1 204-205, tom 4 348-406). Munro i Stikoti Zbog bolesti Rovinskog, nedostatka materijalnih sredstava i stručnog kadra, dalja arheološka istraživanja 1893. godine, nastavlja i ujedno finansira mlada stručna ekipa oksforskih arheologa, pod rukovodstvom Roberta Munroa (J. Artur Robert Munro, Excavations in Montenegro, The Athenaeum vol. 2, London 1893, 459-460). Širi izvještaj sa ovih istraživanja objavljuje se 1896. godine, kada se završava ova vremenski kratka, ali izuzetno značajna etapa arheoloških istraživanja antičke Duklje u 19. Vijeku (J. Artur Robert Munro, William Cliffe Foley, Josef Grafton Milne, Fransis John Haverfield, On the Roman town in Montenegro, Communicated to the Society of Antiguaries, Westminster 1896 in Archeologia: Or Moscelaneous Tracts Relating to Antiquity vol. LV, London 1896, 33.-92). Rezultate ovih istraživanja objavio je u monografskom djelu “Rimski grad Doklea u Crnoj Gori”, 1913. go- Duklja početkom prošlog vijeka Vuk Karadžić je sakupio brojne stare rukopisne i štampane knjige iz Crne Gore, koje je prodavao raznim evropskim muzejima, akademijama i bibliotekama, kao i kolekcionarima - naročito Pogodinu. U periodu od oktobra 1846. do marta 1854. prodao mu je starih knjiga za oko 9430 rubalja Mihail Pogodin (1800–1875) dine, Pietro Stikoti u saradnji sa istoričarem Lukom Jelićem i arhitektom Ćirilom Ivekovićem (P. Sticotti, Die Romische stadt Doclea in Montenegro, Kaiserlische Academie der Wisserschaften, Schiften der Balkankommissiom, Antiquarische Abteilung H.6, Wien 1913). Vuk Karadžić oko 1850. godine Pavel Apolonovič Rovinski Stakleni artefakti sa Duklje Otuđivanje Porast interesovanja za kulturno nasljeđe Crne Gore, pratilo je po svoj prilici i nekontrolisano iznošenje arheoloških nalaza i umjetnina van njenih granica. Danas razmjere otuđivanja crnogorskog nasljeđa iz tog perioda, nije moguće ni približno odrediti. Razloga za to svakako ima mnogo, ali je osnovni samo jedan. Da bismo znali šta nedostaje, prvo bi trebali znati šta smo imali, a to danas zbog objektivnih okolnosti nije moguće. Cijeneći šta je u svom radu “Otuđivanje kulturnih dragocjenosti iz Crne Gore” napisao arheolog Stanko Roganović, izvjesno je da bi se od otuđenih arheoloških predmeta sa ovog prostora, koji se danas nalaze u vlasništvu privatnih i raznih muzejskih zbirki širom svijeta, počev od prai- storijskog kamenog oruđa i oružja, raznih artefakata, preko antičke keramike, stakla, nakita, novca, do fragmenata kamene plastike sa ranohrišćanskih objekata, mogla formirati velika i veoma značajna arheološka zbirka (S. Roganović: “Otuđivanje kulturnih dragocjenosti iz Crne Gore”, Zagreb 2008). Pećina Koronina Ovdje ćemo se, a vezano za ovu temu osvrnuti samo na dva primjera. Kako piše “Cetinjski glasnik”, od 16. avgusta 1913. godine, u tom vremenu su obavljana arheološka istraživanja u pećini Koronina, na teritoriji opštine Cetinje. Ova iskopavanja vrš i o j e d o k t o r Fa l k Š u p, antropolog iz Minhena. Šup je kako piše u članku: “Ispitivao čitav niz pećina u našoj zemlji, ali bez uspjeha, dok mu ne pođe za rukom, da svoju namjeru postigne u pećini Koronina, desno od puta za Bokovo. On je iz pećine izvadio više od 900 kostiju i kamenog oruđa, koje su pravili ljudi koji su tu živjeli prije 12 hiljada godina. Doktor Šup će sve predmete naučno ispitati, te će ih zatim darivati Crnoj Gori”. Ova vijest je na žalost, sve što znamo o ovim iskopavanjima i nalazima. Istraživač nije ostavio nikakvu dokumentaciju o ovom lokalitetu, a obećanje o povraćaju nalaza u Crnu Goru nije ispunjeno. Nađenim predmetima se zameo trag, što onemogućava, da se o njima kaže bilo što više, nego što je sadržala citirana vijest. (Tragom ove vijesti, a sa namjerom da istu provjere, arheolozi Čedomir Marković, Stanko Roganović, Vladimir Leković i Ranko Kujović su 1977. godine, u pećini Koronina, obavili manja reviziona iskopavanja. Iskopavanja su vršena na cijeloj površini pećine (oko 15m2), skidanjem slojeva debljine 20 centimetara, do dubine 1,20 metara. Ni u jednom sloju nije bilo nalaza, pa je otkopana i jedna manja sonda, desno od ulaza u tkz. “džepu pećine”, gdje su pronađeni fragmenti keramike i jedno koštano šilo (Iz teksta Ranka Kujovića, Koronina, rubrika Davnine, Cetinjski list, Cetinje.) Vuk Karadžić Jedan dio starih rukopisnih i štapanih knjiga, iz Crne Gore i uopšte sa prostora Balkana, prilikom svojih putovanja, sakupio je i Vuk Stefanović Karadžić. Vuk je kasnije ove knjige Doktor Falk Šup iz Minhena je 1913. u pećini Koronina kod Bokova, izvadio mnoštvo kostiju i kamenog oruđa, starog 12.000 godina. Najavio je da će nalaze nakon ispitivanja vratiti Crnoj Gori. To obećanje nije nikada ispunjeno. Ne postoji ni dokumentacija o Šupovom istraživanju prodavao Ruskoj akademiji, Rumjancovskom muzeju, Berlinskoj akademiji, Berlinskoj dvorskoj biblioteci, Sreznjevskom, Bođanskom, Šiškovu i naročito mnogo Pogodinu (L. Stojanović, Život i rad V. St. Karadžića, Beograd 1924, 708). Vremenom, a pod uticajem Jerneja Kopitara i drugih interesenata, on je prikupljanje starih knjiga i rukopisa organizovao tako dobro, da je od njihove prodaje imao više prihoda nego od svojih spisa (J. Kopitar (1780-1844), slovenački lingvista i slavista, koji je radio u bečkoj dvorskoj biblioteci). Kako piše Ljubomir Stojanović, od oktobra 1846. do marta 1854. godine Vuk Karadžić je Mihailu Pogodinu prodao starih knjiga za oko 9.430 rubalja. U pošiljci od 22. juna 1847. godine Vuk je između ostalih knjiga poslao: Triod posni (Venecija 1561), Pentikostar (Venecija 1561), Psaltir (Cetinje 1495), za koje Pogodin kaže da su prekrasne, a za dva zbornika (Venecija 1538. i 1563), Triod posni (Venecija 1551) i Psaltir (Venecija 1638) da su odlično očuvane. Brojna djela Da je količina knjiga koje je Vuk Karadžić poslao Mihailu Pogodinu bila zaista znatna proizilazi iz Pogodinovog pisma od 30. januara 1848. godine, u kojem Karadžiću javlja da u svojoj biblioteci ima već po nekoliko primjeraka iste knjige i kaže: “Za sledeće knjige, od kojih ste Vi meni poslali po pet i više primjeraka, Oktoih (1537), Minej (1538), Služabnik (1554), Triod (1561), Triod cvjetni (1563), Molitvenik ili Trebnik (1570), ja mogu ubuduće dati samo 35 odnosno 20 rubalja”. Ovome treba dodati i podatke o Karadžićevoj prodaji starih rukopisnih i štampanih knjiga Dvorskoj biblioteci u Beču. (Nastavlja se) Pobjeda Feljton Četvrtak, 1. decembar 2016. ZAŠTITA KULTURNIH DOBARA U CRNOJ GORI DO 1918. 19 6. Mauzolej Danilu, jedan od rijetkih koji je preživio » Piše: Predrag MALBAŠA Arheolog Do Drugog svjetskog rata u Dvorskoj biblioteci u Beču nalazilo se otkupljeno od Vuka Karadžića: četiri jevanđelja, šest psaltira, pet apostola, četiri trebnika, tri nomokanona, tri mineja, dva služabnika, dva trioda, dva oktoiha, dva zbornika, jedan sabornik, jedna homilija, jedan akatist itd. Takođe je poznato da je Vuk Karadžić Berlinskoj kraljevskoj biblioteci aprila 1856. godine, prodao 11 komada knjiga za 310 talira, zatim jula 1856, 45 rukopisa za 955 talira, zatim aprila 1857. godine, pet knjiga i jedan rukopis za 160 talira i maja 1857. godine, tri rukopisa za 300 talira. Prema ovoj dokumentaciji Vuk je samo Berlinskoj kraljevskoj biblioteci prodao 16 komada knjiga (od kojih jedna na pergamentu) i 49 rukopisa (od kojih 11 na pergamentu) za ukupnu cijenu od 1.725 talira (M. Selesković, Vuk Karadžić i G. Pertz, Prilozi za književnost, jezik, istoriju i folklor, Beograd 1937, XVII/1, 84-85). O kojem se broju vrijednih knjiga radi, najbolje se vidi iz činjenice, da su se u kabinetu Crnogorskog mitropolita Danila Dajkovića, prije samo dvadesetak godina nalazile samo četiri štampane knjige (Oktoih, štampan u Mlecima 1536/7, Psaltir, štampan u Veneciji 1546, Rusko jevanđelje, štampano u Pečersko-kijevskoj štampariji 1697. i Antiminis, štampan u Beču, iz 18-og vijeka). Prvi javni spomenik Pored osnivanja Vojnog muzeja i otpočinjanja prvih arheoloških istraživanja, drugu polovinu 19. vijeka obilježilo je i podizanje javnih spomenika u Crnoj Gori. Prvi javni spomenik u Crnoj Gori, podigao je u blizini Vlaške crkve na Cetinju 17. jula 1861. godine, knjaz Nikola Petrović (T. Koprivica, Spomenici i pobjednici, Zbornik radova sa naučnog skupa povodom 90. godišnjice Božićnjeg ustanka crnogorskog naroda, Cetinje 2009, 189196). Spomenik je postavljen u spomen pohoda Vasojevića na U Dvorskoj biblioteci u Beču nalazilo se otkupljeno od Vuka Stefanovića Karadžića 36 starih rukopisnih i štampanih knjiga. Karadžić je osim toga prodao Berlinskoj kraljevskoj biblioteci 16 knjiga (od kojih je jedna bila na pergamentu) i 49 rukopisa (od kojih je 11 bilo na pergamentu) Izgled spomenika Vasojevićima na Cetinju Srbiju, a motiv za njegovo podizanje po svoj prilici se nalazio u sukobu i dinastičkoj surevnjivosti Petrovića i Obrenovića (R. Vešović, Prelazak trista Vasojevića u Srbiju 1861. godine, Zapisi, Cetinje 1928, 321-327). Izgled ovog spomenika, poznat je na osnovu crteža koji je objavio Risto Dragićević, a koji je iz zaostavštine dr Milana Jovanovića Batute, otkupio Državni, danas Narodni muzej Crne Gore na Cetinju (R. Dragićević, Prilozi kulturnoj istoriji, Starine Crne Gore I, Cetinje 1963, 151-152). Ovaj, prvi javni spomenik u Crnoj Gori, uklonjen je 1896. godine, takođe po nalogu knjaza Nikole, a neposredno uoči posjete srpskog kralja Aleksandra Obrenovića Cetinju. Spomenik u Podgorici Među prvim javnim spomenicima u Crnoj Gori, svakako se može ubrojati i onaj podignut u spomen i slavu velikog vojvode Mirka Petrovića. Spomenik rađen po projektu Marka Đukanovića i postavljen je u Podgorici 1886. godine (Š. Ra- Knjaginja Jelena Petrović Njegoš Njegoš pozvao Crnogorce da se oslobode od Turaka, i kada su usled toga noću na Badnji dan ustali Crnogorci i crnogorske Turke koje isjekli koje išćerali iz zemlje. Od toga dana počinje današnja nezavisnost Crne Gore. Potaknuta je tom prilikom od jednog čestitog brata misao, da bi valjalo slavnome vladici Danilu podići spomenik u znak slobode i nezavisnosti Crne Gore. I jednodušno je primljen taj predlog” (V. Vujačić, Mauzolej vladike Danila na Orlovom kršu, Matica Crnogorska, br 51/52, Cetinje 2012, 289-347). Orlov krš, 1906. godine stoder Janusovo lice istorije, Podgorica, 2000, 281). Izgled spomenika, dobro je poznat na osnovu sačuvanih fotografija, a kao prepoznatljiv motiv Podgorice pojavljivao se na razglednicama. Nakon 1918. godine, i formiranja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, pripadnici Narodne omladine Crne Gore, srušili su Mirkov spomenik, a njegove fragmente uništili i razbacali u rijeku Moraču (N. Adžić, Borci za ne- Nekadašnji spomenik (u pozadini) velikom vojvodi Mirku Petroviću u Podgorici Vuk Karadžić zavisnu Crnu Goru 1918-1941 I, Cetinje 2008). Mauzolej Danilu Jedan od rijetkih javnih spomenika, koji je preživio istorijske turbulencije, a koji se ujedno smatra i prvim sačuvanim javnim spomenikom u Crnoj Gori je mauzolej vladike Danila Petrovića Njegoša. U prvom broju “Crnogorca”, vidi se kako je početkom 1871. godine potekla inicijativa za podizanje spomenika rodonačelniku dinastije Petrović Njegoš: “Bilježimo ovdje događaj jednog dana, koji će skorim, ako bog da, biti zauvjek obilježen vidnijem spomenikom. Na Badnji dan, naime, kada bjehu glavari crnogorski po ovdašnjem običaju u pohode kod našeg čestitog preosveštenoga mitropolita gospodina Ilariona, povede se razgovor između ostalog i o Badnjem danu g. 1773, kada je slavni vladika Danilo Petrović Orlov krš Iste godine donešena je odluka i formiran Odbor za podizanje spomenika vladici Danilu. Iako je Odbor uputio javni poziv za prikupljanje priloga u svrhu podizanja spomenika, ova akcija nije dala željeni rezultat, pa je inicijativa vremenom zamrla. Ideja o podizanju spomenika vladici Danilu, ponovo je aktuelizovana 1893. godine, a u svjetlu proslave 200 godina, dinastije Petrović. Iste godine raspisan je konkurs za izgradnju spomenika, na kojem je pobjedio projekat knjeginje Jelene Petrović. U obrazloženju o izboru ovog projekta, kralj Nikola navodi da je nacrt za mauzolej: “Prost, jeftin i u isto vrijeme skroman i veoma umjetnički zamišljen”. Radovi na Orlovom kršu započeti su 1896. godine, a u njima su učestvovale arhitekte i klesari iz Dalmacije, dok je radovima Prvi javni spomenik u Crnoj Gori, podigao je 1861. godine knjaz Nikola u blizini Vlaške crkve na Cetinju. Bio je postavljen u spomen pohoda Vasojevića na Srbiju. Taj spomenik je uklonjen po nalogu knjaza Nikole 1896. neposredno uoči posjete srpskog kralja Aleksandra Obrenovića Cetinju rukovodio inženjer Andrija Radović (T. Samardžić, Nadgrobni spomenik Vladici Danilu na Orlovom kršu, Glasnik NMCG 5, Cetinje 2009, 2537). Mauzolej je zamišljen i urađen kao skladan arhitektonsko građevinski i ambijentalni kompleks, koji se sastoji od grobnice u obliku sarkofaga na kojoj je kameni krst i u reljefu urađeni simboli duhovne i svjetovne vlasti. Sa obadvije strane nadgrobne ploče nalazi se uklesan natpis istovjetne sadržine (Mitropolit Danilo; Gospodar Crnogorski; rođen godine 1677; stupio na vladu godine 1696; pretstavio se 1735). Identitetski simbol Kada se govori o prvim javnim spomenicama u Crnoj Gori, svakako se mora pomenuti i mala kapela, namijenjena kao grobno mjesto, koju je na Lovćenu 1845. godine, podigao Petar Drugi Petrović Njegoš. Kapela je ujedno bila prvi objekat, posvećen novom crnogorskom svecu, kojeg je Crnogorska pravoslavna crkva, kanonizovala 1834. godine (Petar I Petrović Njegoš (17481830) kanonizovan kao Sveti Petar Cetinjski). Ovu kapelu u svom radu “Sa đacima kroz Bosnu-Hercegovinu, Crnu Goru, Jadransko more, Istru i Hrvatsku”, pominje profesor Franić, navodeći da “nad Njeguškim poljem gospoduje ponosni Lovćen komu se na Jezerskom vrhu bijeli malena crkvica, grob slavnog pjesnika Petra II Petrovića Njeguša”, gdje se svake godine na Petrovdan obavlja bogosluženje. Njegoševa kapela i sam lovćenski masiv, vremenom su postali identitetski simbol Crne Gore i Crnogoraca, a kasnije izgrađen Mauzolej, jedan od najprepoznatljivijih crnogorskih spomenika. (Kraj)