Η κατάκτηση της "Πρέβεζας" από τον Μωάμεθ Β΄ / The conquest of "Preveza" by Mehmed II [in Greek, with English abstract]

ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΙδΡΥΜΑ ΜΕΛΕΤΩΝ ΙΟΝΙΟΥ & ΑδΡΙΑΤΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ IΔΡΥΜΑ Ι& Ε ΓΚΑΝΗ ΙδΡΥΜΑ ΙΩΣΗΦ & ΕΣΘΗΡ ΓΚΑΝΗ ΠΡΑΚΤΙΚΑ Α΄ ΠΑΝΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΥ ΣΥΝΕδΡΙΟΥ «Ιστορία-Λογιοσύνη: Η Ήπειρος και τα Ιωάννινα από το 1430 έως το 1913» Υπό την αιγίδα του Προέδρου της Δημοκρατίας Πέμπτη, 28 Φεβρουαρίου - Κυριακή 3 Μαρτίου 2013 ΜΕΓΑΡΟ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ «Αίθουσα Κ. Κατσάρη» ΤΟΜΟΣ Α΄ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Θ. ΠΕΤΣΙΟΣ ΙΩΑΝΝΙΝΑ 2015 νιΚΟΣ δ. ΚαραμπελαΣ η ΚαταΚτηΣη τηΣ «πρεβεζαΣ» απO τΟν μωαμεθ β΄ Μνήμη Σπύρου Ν. Ασωνίτη (1947-2012) που έδωσε αφορμή στην έρευνά μας Στην έρευνά μας για τις πρώτες οχυρώσεις της πρέβεζας του 15ου αιώνα το αρχειακό υλικό που χρησιμοποιήσαμε, παρείχε τις πρώτες ενδείξεις για την παρουσία και εγκατάσταση των Οθωμανών στο νοτιοδυτικό άκρο της ηπείρου, δέκα χρόνια μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης και δεκαπέντε χρόνια πριν τη χρονολογία που μέχρι πρότινος εθεωρείτο από την επιστημονική κοινότητα ως χρόνος κατάκτησης της πρέβεζας από τους τούρκους.1 η ανά χείρας εργασία βρίσκεται σε συνέχεια προγενέστερων μελετών μας σχετικών με την ιστορία και την τοπογραφία της πρέβεζας.2 αποτελεί σύνθεση των πληροφοριών που μας παρέχουν αδημοσίευτες και δημοσιευμένες αρχειακές πηγές, οι οποίες αποσαφηνίζουν ιστορικά ερωτήματα που σχετίζονται τόσο με την ύπαρξη της ίδιας της πόλης όσο και με την κατάκτηση της ευρύτερης περιοχής της Πρέβεζας από τους Οθωμανούς τούρκους το 1463. 1. Για τα πορίσματα της μέχρι σήμερα επιστημονικής έρευνας σχετικά με την παρουσία των Οθωμανών στην περιοχή της Πρέβεζας στα τέλη του 15ου αιώνα, βλ. ενδεικτικά ΣαββιδηΣ 1991, 3063-3065 · 1992, 75 · 1993, 34-36 · 1997, 391· ΚΟμηΣ 1999, 21-22 · αΣωνιτηΣ 2005, 206-215 · ΣυΓΚελλΟυ 2008, 212, 302-303, 374· Osswald 2012, 306-309. 2. βλ. ΚαραμπελαΣ 2010 · Karabelas 2015. 104 NiKOΣ δ. ΚαραμπελαΣ Χρησιμοποιούμε τον όρο περιοχή της Πρέβεζας και όχι πόλη της Πρέβεζας. Ο όρος θα επαναλαμβάνεται στην παρούσα δημοσίευση, καθώς υποστηρίζουμε τη μη ύπαρξη οικισμού με το όνομα Πρέβεζα, τουλάχιστον πριν την κατασκευή κάστρου στην είσοδο του αμβρακικού κόλπου το 1478, το οποίο σε βενετικά έγγραφα της εποχής αναφέρεται ως κάστρο της μπούκας.3 το τοπωνύμιο Πρέβεζα, το οποίο στα αρβανίτικα σήμαινε Πέρασμα,4 φαίνεται να προϋπήρχε και να ονοματοδότησε το κάστρο της μπούκας μετά την κατασκευή του. το κάστρο κτίστηκε στη βόρεια πλευρά του στενότερου σημείου του πορθμού που χωρίζει την ηπειρωτική από την ακαρνανική ακτή, στο οποίο, λογικά, βρισκόταν το Πέρασμα. Οι πηγές αγνοούν την «Πρέβεζα» πριν την κατασκευή του κάστρου της Μπούκας Οι πρώτες, μέχρι σήμερα γνωστές και χρονολογικά βεβαιωμένες, μαρτυρίες του ονόματος ή τοπωνυμίου Πρέβεζα, που έχουν προκύψει από τη μέχρι σήμερα έρευνά μας, συναντώνται σε χειρόγραφους χάρτες του Piri reis, τους οποίους ο Οθωμανός ναύαρχος και χαρτογράφος δημιούργησε από το 1520/1 έως το 1525/6 (εικ. 1). πιο συγκεκριμένα, η πρώτη παραλλαγή του Βιβλίου της Ναυσιπλοΐας, Kitâb-ı Bahriyye, συντάχθηκε από τον Piri reis το 1520/1 και σώζεται σε 26 γνωστά αντίγραφα, ενώ η δεύτερη παραλλαγή, του 1525/6, σώζεται σε 10 περίπου γνωστά αντίγραφα.5 Ο Οθωμανός χαρτογράφος περιγράφοντας 3. βλ. σχετικά ΚαραμπελαΣ 2010, 398, 400 · Karabelas 2015, 971, 978. 4. βλ. ΦΟυριΚηΣ 1924, 289. 5. Για τη χρονολόγηση των χαρτών του Piri reis βλ. ενδεικτικά λΟυπηΣ 1999α, 77 · lOuPis 2004, 37-38. Ένα από τα αντίγραφα της πρώτης παραλλαγής του Βιβλίου της Ναυσιπλοΐας του Piri reis –αυτό του χειρογράφου νο. 3613 της πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης της μπολώνια– μελέτησε και αναπαρήγαγε, μερικώς, ο Paul Kahle. Στο έργο του περιέχεται και ο χάρτης της βορειοδυτικής ελλάδας που περιλαμβάνει την πρέβεζα. βλ. Kahle 1926, 1b, 110, κεφάλαιο ναυπάκτου. Ένα από τα αντίγραφα της δεύτερης παραλλαγής –αυτό του χειρογράφου νο. 642 του παλατιού Topkapi της Κωνσταντινούπολης– καθώς και ο χάρτης λευκάδας και η ΚαταΚτηΣη τηΣ «πρεβεζαΣ» απΟ τΟν μωαμεθ β΄ 105 ειΚΟνα 1. Λεπτομέρεια του χάρτη Λευκάδας και Πρέβεζας του Piri Reis από την πρώτη παραλλαγή του Βιβλίου της Ναυσιπλοΐας (Bibliotheque Nationale de France, MSS 220, φ. 43r) τοπογραφικά το Κάστρο της μπούκας το αναφέρει ως kale-i Preveze ( ),6 κάστρο της Πρέβεζας, δηλαδή, κάστρο του Περάσματος, σύμφωνα με την από τη σλαβική γλώσσα ετυμολογία της λέξης Πρέβεζα και όπως αυτή παραδόθηκε μέσω της αλβανικής.7 Κατά τη γνώμη μας πρέβεζας, αναπαράγονται, πλήρως, σε έκδοση της πρωθυπουργίας της τουρκίας, βλ. ari 2002, 257-259, πρβλ. ΚαραμπελαΣ 2010, 403, 424. Στην παρούσα εργασία αναπαράγουμε ένα λιγότερο γνωστό αντίγραφο του χάρτη της λευκάδας και πρέβεζας (εικ. 1), ο οποίος εμφανίζεται στο φύλλο 43r του οθωμανικού χειρογράφου νο. 220, που φυλάσσεται στην εθνική βιβλιοθήκη της Γαλλίας, στο παρίσι. 6. βλ. λΟυπηΣ 1999β, 327. 7. το τοπωνύμιο Πρέβεζα υποστηρίζεται βάσιμα ότι προέρχεται αρχικά από τη σλαβική γλώσσα (perevoz = διαπεραίωση, πέρασμα) και διαμορφώθηκε και έφτασε σε εμάς μέσω της αλβανικής (preveza). Για την ετυμολογία του ονόματος Πρέβεζα, βλ. ενδεικτικά ΦΟυριΚηΣ 1924, 283-293 · 1929, 265-266 · βαΣιλαΣ 1954 · 1957 · 1978 · ΣαββιδηΣ 1991, 3056-3058 · 1993, 28-29 · ΚΟμηΣ 1999, 19-20 · βαΣιλαΣ 2012, 47-49, 103-105, 155, 182-183, 426, 656. 106 NiKOΣ δ. ΚαραμπελαΣ και σύμφωνα με την έως τώρα έρευνά μας, αυτή είναι η πρώτη σαφής γραπτή μαρτυρία του ονόματος Πρέβεζα, το 1520/1, με το οποίο φαίνεται να ήταν γνωστό την εποχή εκείνη το Κάστρο της μπούκας. το κάστρο της πρέβεζας (kale-i Preveze) αναφέρεται, επίσης, στα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα του 1530, τα οποία είναι συνοπτικότερα της λεπτομερούς ανέκδοτης απογραφής του 1520.8 Σε όλες τις άλλες γραπτές πηγές που χρονολογούνται βάσιμα πριν από τα τέλη του 15ου αιώνα και πιο συγκεκριμένα πριν την κατασκευή του κάστρου της μπούκας, το 1478, δεν αναφέρεται πουθενά το τοπωνύμιο Πρέβεζα ούτε η ύπαρξη οικισμού με αυτό το όνομα. από την έρευνά μας στις γραπτές πηγές και την επεξεργασία τους από τη σύγχρονη ιστορική επιστήμη προκύπτουν τα εξής ενδιαφέροντα στοιχεία που ανατρέπουν τις μέχρι σήμερα βεβαιότητες: Οι αναφορές που έχουν γίνει, από διάφορους ερευνητές, για την ύπαρξη του οικωνυμίου Πρέβεζα σε ιστοριογραφικά κείμενα που χρονολογήθηκαν πριν τα τέλη του 15ου αιώνα, θα πρέπει να αντιμετωπισθούν με αρκετή επιφύλαξη ή και να απορριφθούν, καθώς δεν στηρίζονται σε χρονολογημένο αρχειακό υλικό ή χειρόγραφα ή άλλες γραπτές πηγές της εποχής του 14ου και 15ου αιώνα.9 ειδικότερα, οι αναφορές του ονόματος Πρέβεζα σε δύο παραλλαγές του Χρονικού του Μορέως, την ελληνική του κώδικα της Κοπεγχάγης και τη γαλλική,10 πιστεύουμε ότι απηχούν τα ιστορικά δεδομένα του 8. Για τα κατάστιχα του 1530, βλ. sariNay 2008, 300-302. Για περισσότερα στοιχεία βλ. παρακάτω στη σελίδα 122. 9. βλ. ΦΟυριΚηΣ 1924, 281-283, 294 · 1929, 264-265 · βαΣιλαΣ 1957 · schreiNer 1975-1979, ii, 528 · sOusTal & cOder 1981, 242 · ΣαββιδηΣ 1991, 3059-3060 · 1992, 78-79 · 1993, 29-30 · ΚΟμηΣ 1999, 18-19 · βαΣιλαΣ 2012, 101-102, καθώς και όσους βασίζονται σε αυτούς. 10. Οι δύο αυτές παραλλαγές του Χρονικού του Μορέως θεωρούνται, προς το παρόν τουλάχιστον, οι παλαιότερες και αποτελούν την αποκλειστική πηγή στην οποία παραπέμπουν οι ερευνητές που υποστηρίζουν την ύπαρξη του οικωνυμίου Πρέβεζα πριν τα τέλη του 15ου αιώνα. Για την παλαιότερη ελληνική παραλλαγή, αυτή του χειρογράφου της Κοπεγχάγης, βλ. Χρονικόν Μορέως. Για τη γαλλική παραλλαγή, βλ. Χρονικόν Μορέως γαλ. η ΚαταΚτηΣη τηΣ «πρεβεζαΣ» απΟ τΟν μωαμεθ β΄ 107 τέλους του 15ου ή των αρχών του 16ου αιώνα, όταν, πλέον, η πρέβεζα είναι ευρέως γνωστή και όχι αυτά του 13ου και 14ου αιώνα, όταν το οικωνύμιο Πρέβεζα δεν υφίσταται σε καμία ιστορική πηγή και αρχειακό υλικό που αναφέρονται στην τοπογραφία της περιοχής. αντιθέτως, στην αραγωνική παραλλαγή του Χρονικού, που χρονολογείται σαφώς –με σημείωμα στον κολοφώνα του– το 1393,11 δεν γίνεται καμία αναφορά στην Πρέβεζα όταν περιγράφονται οι πολεμικές επιχειρήσεις του 1292 στην περιοχή του αμβρακικού κόλπου και η περιγραφή των διαδραματιζόμενων γεγονότων ανταποκρίνεται πλήρως στην πορεία που, λογικά, θα επέλεγε κάθε επιτιθέμενος εναντίον της Άρτας.12 το γεγονός αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι οι δύο παραλλαγές του Χρονικού του Μορέως, –η ελληνική του κώδικα της Κοπεγχάγης και η γαλλική του κώδικα των βρυξελλών– που μέχρι σήμερα χρονολογούνται από τους μελετητές περί τα τέλη του 14ου αιώνα, θα πρέπει να χρονολογηθούν, τουλάχιστον, έναν αιώνα αργότερα.13 τα επόμενα ιστοριογραφικά κείμενα, Βραχέα Χρονικά, καίτοι αναφέρονται στην «κτίση» της πρέβεζας τον 15ο αιώνα, χρονολογούνται, κατά τον Peter schreiner,14 στα μέσα του 16ου αιώνα περίπου και άρα 11. βλ. Χρονικόν Μορέως αραγ., μετά την τελευτ. §726 · MOrel-FaTiO 1885, 160. 12. βλ. Χρονικόν Μορέως αραγ., §456-§465 · MOrel-FaTiO 1885, 100-102. Σχετικά με μία διαφορετική χρονολόγηση της βυζαντινής επιχείρησης κατά της ηπείρου στα τέλη του 13ου αιώνα, βλ. αΣωνιτηΣ 1998. 13. Σχετικά με το ζήτημα της χρονολόγησης των δύο θεωρούμενων ως παλαιότερων παραλλαγών του Χρονικού του Μορέως επίκειται σχετική μελέτη μας. h μέχρι σήμερα χρονολόγηση των εν λόγω παραλλαγών, περί τα τέλη του 14ου αιώνα, βασίζεται κυρίως στα ιστορικά γεγονότα των αρχών του ίδιου αιώνα που περιγράφονται σε αυτές, καθώς και σε μελέτες χρονολόγησης του χαρτιού των κωδίκων. αυτό, όμως, που διαφεύγει της προσοχής των ερευνητών είναι η ύπαρξη, μέσα στην αφήγηση, δεδομένων που δεν μπορούν να χρονολογηθούν πριν τα τέλη του 15ου αιώνα. 14. Για τη χρονολόγηση των Βραχέων Χρονικών κατά schreiner νο. 58.τ, 58.P, 70 και 71, τα οποία αναφέρονται στην «κτίση» (=οχύρωση) της πρέβεζας, βλ. schreiNer 1975-1979, ι, 412-417, 526-528, 551. Για μια σύντομη, αλλά περιεκτική, αναφορά στα σχετικά με την πρέβεζα κείμενα των Βραχέων Χρονικών, βλ. ΚαραμπελαΣ 2010, 400-401. 108 NiKOΣ δ. ΚαραμπελαΣ είναι μεταγενέστερα από τη σαφή αναφορά του Piri reis. η αναφορά του ονόματος Πρεβέντζα στο έργο του Κερκυραίου λογίου κληρικού ιωαννικίου Καρτάνου, κατά την περιγραφή των προ της πολιορκίας της μεθώνης γεγονότων του 1500, χρονολογείται το 1536, όταν εκδόθηκε στη βενετία το έργο του: Ἡ παλαιά τε καὶ νέα διαθήκη, ἤτοι τò ἄνθος καὶ ἀναγκαῖον αὐτῆς, και άρα μετά την αναφορά του Piri reis.15 η σχετιζόμενη με πολεμικά γεγονότα του τέλους του 14ου αιώνα αναφορά του ονόματος Πρέβεζα στο Χρονικό των Τούρκων Σουλτάνων,16 γίνεται σε λανθασμένη προσθήκη-επεξήγηση του συντάκτη ή αντιγραφέα του.17 αυτός ο ανώνυμος χρονογράφος σαφέστατα συγχέει τη νικόπολη της βουλγαρίας στον δούναβη με την ακτία νικόπολη 15. το σχετικό κείμενο αναφέρεται στη συμμετοχή 28 πρεβεζάνικων πλοίων (κατέργων) στον οθωμανικό στόλο που έπλευσε για να πολιορκήσει τη μεθώνη το καλοκαίρι του 1500, και έχει ως εξής: Καὶ πάλιν μετὰ ἕνα χρόνον, εἱς τοὺς χιλίους πεντακοσίους, ἐκατέβη ὁ αὐτòς Ἀμηρὰς μὲ ὅλα του τὰ φουσάτα καὶ ἐξέβη μέσα εἱς τὸν Μορέαν καὶ ὑπῆρε τὴν Μοθώνην · καὶ τὰ πλευτικά του εὐγῆκαν ἀπὸ τὸ Στήρι εἱς ταῖς δώδεκα τοῦ ἱουνίου καὶ ἦλθαν εἱς τὴν Ναύπακτον, καὶ ἐστάθηκεν ἐκεῖ δώδεκα ἡμέρας, καὶ ἀπὸ ταῖς εἱκοσιτέσσαρεις τοῦ αὐτοῦ μηνὸς ἐξέβη ἡ ἀρμάτα καὶ ὑπῆγε εἱς τὸ Κάβω δὲ Δουκάτω, καὶ ἐκεῖ ἐσμήχθηκαν τὰ κάτεργα τῆς Πρεβέντζας, ἄρμενα εἱκοσιοκτώ, καὶ μετὰ ταῦτα ἐδιάβησαν εἱς τὴν Μοθώνην. βλ. hOPF 1873, 268-269. το κείμενο συμφωνεί, σχεδόν απόλυτα, με την αναφορά του Βραχέος Χρονικού κατά schreiner νο. 36.30, που χρονολογείται μεταξύ 1523 και 1536. βλ. schreiNer 1975-1979, ι, 289-290, 295. 16. Ο αείμνηστος καθηγητής Γεώργιος θ. ζώρας, στην κριτική έκδοση του βαρβερινού ελληνικού κώδικα 111 της βατικανής βιβλιοθήκης, υιοθετεί την ονομασία Χρονικόν περί των Τούρκων Σουλτάνων, τίτλο που από τότε αποδέχεται η επιστημονική κοινότητα και βιβλιογραφία όταν αναφέρονται στο συγκεκριμένο κείμενο του κώδικα αυτού. βλ. ζωραΣ 1958, 307. Ο ζώρας χρονολογεί τον κώδικα στο πρώτο τέταρτο του 16ου αιώνα περίπου, βλ. ζωραΣ 1958, 307-309. 17. το σχετικό κείμενο έχει ως εξής: καὶ ἀπέρασε [ὁ Σιγισμόντος] τὸ Ντούναβι καὶ ἐπῆρε τὸ Μπουντούνι καὶ ἄλλα καστέλλια, ὁποὺ τὰ εἶχε παρμένα ὁ Τοῦρκος. Καὶ ἐδιάβη ʼς τὴ Νικόπολι, λεγόμενη Πρέβεζα, καὶ ἔβαλε βουλὴ ὅτι νὰ μὴν ἀφήσῃ καμμίαν χώραν, ὁποὺ ἤσανε εἱς ἐκεῖνο τὸ περίγυρο. … καὶ ἐδιάβη [ὁ Μπαγιαζίτης] ʼς τὴν Πρέβεζα, ὁποὺ τὴν ἐπολέμα ὁ Σιγισμόντος. βλ. ζωραΣ 1958, 32. η ΚαταΚτηΣη τηΣ «πρεβεζαΣ» απΟ τΟν μωαμεθ β΄ 109 της ηπείρου, την οποία συνδέει και ταυτίζει με το γειτονικό κάστρο της μπούκας και τον οικισμό του, τα οποία γνωρίζει ότι ονομάζονται πρέβεζα την εποχή που αυτός γράφει τον κώδικα περί τα τέλη του 16ου αιώνα.18 επισημαίνουμε ότι το ιταλικό πρωτότυπο –η έκδοση του 1573 του sansovino– από το οποίο ο άγνωστος χρονογράφος μεταφράζει το σχετικό κείμενο δεν αναφέρει την επεξήγηση αυτή.19 Στην παραλλαγή της Βίβλου Ιστορικής του Ψευδο-δωροθέου, που μας διέσωσε κώδικας του 16ου αιώνα, ο canonicus Graecus Oxoniensis 67 της βιβλιοθήκης bodleian της Οξφόρδης, γίνεται λακωνική αναφορά 18. η καθηγήτρια κ. ελισάβετ α. ζαχαριάδου, στη μελέτη της για το Χρονικό των Τούρκων Σουλτάνων, αποδεικνύει με εξαίρετο τρόπο ότι το χρονικό ακολουθεί από πολύ κοντά, στο μεγαλύτερο μέρος του, τα Annali Turcheschi, του 1573, του Francesco sansovino και το χρονολογεί περί τα τέλη του 16ου αιώνα, αναιρώντας την προηγούμενη χρονολόγηση του ζώρα. βλ. ζαΧαριαδΟυ 1960, 80-84. πρβλ. ζωραΣ 1958, 309. τη σύγχυση του χρονογράφου για τις δύο νικοπόλεις επισημαίνουν οι ζώρας και ζαχαριάδου. βλ. ζωραΣ 1958, 363 · ζαΧαριαδΟυ 1960, 19, 57. αντίθετα, η σύγχυση των δύο νικοπόλεων δεν έγινε αντιληπτή από τον συντάκτη του κεφαλαίου για την Ήπειρο που περιλαμβάνεται στη μελέτη των Οθωμανικών κτηρίων της δυτικής ελλάδας. εκεί διαβάζουμε ότι η πρέβεζα πρωτοαναφέρεται, το 1446, στο Χρονικό των Τούρκων Σουλτάνων. βλ. MiKrOPOulOs & sMyris 2008, 313. 19. το σχετικό κείμενο του sansovino έχει ως εξής: ... disceso nella Bulgaria, espugnò non senza gran spargimento di sangue, Oristo et Budino, con alcune altre castella tenute da Turchi. Indi s’aviò a Nicopoli maggiore posta su la ripa del Danubio, essendo su l’altra ripa Nicopoli minore, amendue perpetue memorie, l’una di Traiano l’altra di Adriano antichi et famosi Imperadori del mondo, et quivi accampatosi, disegnò di non levarsi se prima non espugnava quella città. Baesit in quel mezo udito cosi grand’apparecchio temendo di non esser cacciato d’Europa, mise tutte le sue forze insieme, et con gran numero di cavalli, et di fanti, venne a incontrare i Christiani a Nicopoli. La Città oppugnata di fuori, et valorosamente difesa di dentro, si manteneva, et i Turchi uscendo spesso della città facevano di grandissimi danni, ma come s’intese che Baesit veniva, Sigismondo lasciata una grossa banda di soldati, accioche vietassero a Turchi l’uscir di Nicopoli, facendo alto con l’altre genti, andò a incontrar Baesit che gia gli era a vista. βλ. saNsOviNO 1571, 19v-20r · saNsOviNO 1573, 33-34. 110 NiKOΣ δ. ΚαραμπελαΣ ειΚΟνα 2. Χάρτης του βορειοδυτικού Ελλαδικού χώρου πριν την κατάληψη της Ρηνιάσσας από τους Οθωμανούς το 1463. (Σχεδίαση χάρτη: Γιάννης Β. Παπαλέξης) η ΚαταΚτηΣη τηΣ «πρεβεζαΣ» απΟ τΟν μωαμεθ β΄ 111 στην ίδρυση της πρέβεζας επί του σουλτάνου βαγιαζήτ β΄,20 όπως ακριβώς και στο σημείωμα των Βραχέων Χρονικών, που αναφέραμε παραπάνω.21 επισημαίνεται ότι το Χρονικόν του Ψευδο-Δωροθέου σε όλες του τις παραλλαγές, εκδομένες και ανέκδοτες, χρονολογείται στα μέσα του 16ου αιώνα, καθώς αναφέρεται σε γεγονότα της βασιλείας του σουλτάνου βαγιαζήτ β΄ (1481-1512). Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι η παρείσφρηση του τοπωνυμίου Πρέβεζα στα κείμενα αυτά γίνεται καθώς οι συντάκτες τους περιγράφουν προγενέστερα γεγονότα, χρησιμοποιώντας τοπωνύμια γνωστά σε αυτούς κατά τον χρόνο συγγραφής των κειμένων, δηλαδή μετά το τέλος του 15ου αιώνα. Η παρουσία των Τούρκων στην περιοχή και η «κτίση» της Πρέβεζας είναι αναγκαίο να γίνουν κάποιες διευκρινίσεις, που θα συμβάλουν στην κατανόηση τόσο της παραπάνω θέσης μας, η οποία μπορεί σε μια πρώτη ανάγνωση να ξαφνιάζει, όσο και της ιστορικής περιγραφής όπως αποτυπώνεται στο αρχειακό υλικό. διαβάζοντας κατά σειρά τις ιστορικές πηγές καταλήγουμε στα εξής:22 Οι Οθωμανοί τούρκοι είχαν ξεκινήσει τις πολεμικές τους επιχειρήσεις στην Ήπειρο από τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του μουράτ α΄ (1362-1389) και στα χρόνια του βαγιαζίτ α΄ (1389-1402), διενεργών- 20. η αναφορά στην ίδρυση της πρέβεζας γίνεται στο φύλλο 351r του κανονικού ελληνικού κώδικα νο. 67 της βιβλιοθήκης bodleian της Οξφόρδης. βλ. λαμπρΟυ 1922, 142, 172 · ζαΧαριαδΟυ 1960, 66, 68. Για σύντομη περιγραφή του κώδικα, βλ. λαμπρΟυ 1922, 142-143 · cOxe 1969, catalogus codicum Mss. bibliothecæ canonicianæ. codices Græci, No. 67. 21. ειδικότερα, το χρονικό με αριθμό schreiner νο. 58.P. βλ. schreiNer 19751979, ι, 422 · ΚαραμπελαΣ 2010, 400-401. 22. βλ. babiNGer 1978, 151-165, 242, 265, 383-384 · NicOl 1984, 203-209, 211· ZachariadOu 1988, 195-210 · iMber 1990, 242-244 · delilbaşi 1993, 57-58 · ΚΟΚΟλαΚηΣ 2003, 117 · αΣωνιτηΣ 2005, 190, 197, 198, 200, 205 · ΣυΓΚελΟυ 2008, 218314, 371-374 · delilbaşi 2009, 299-300 · βερνιΚΟΣ 2012, 27-30 · delilbaşi 2012, 38-42 · Osswald 2012, 289-310 · ΚΟλΟβΟΣ 2013, 6-8. 112 NiKOΣ δ. ΚαραμπελαΣ τας επιδρομές εναντίον του Σπάτα, ηγεμόνα της Άρτας. εδραιώθηκαν, όμως, στην περιοχή μετά την κατάληψη των ιωαννίνων κατά τη βασιλεία του μουράτ β΄. Στα τέλη της άνοιξης του 1430 λεηλατήθηκε η λευκάδα, η οποία παρέμεινε στα χέρια των Οθωμανών για ένα περίπου μήνα, μέχρι τον ιούνιο του ίδιου χρόνου. τα Γιάννενα παραδόθηκαν στις 9 Οκτωβρίου του 1430 στον μπεηλέρμπεη της ρούμελης, Σινάν πασά. η Άρτα προσαρτήθηκε στην Οθωμανική αυτοκρατορία στις 29 μαρτίου του 1449, μετά τον θάνατο του Καρόλου β΄ τόκκο (εικ. 2). επί μωάμεθ β΄ οι Οθωμανοί κατέκτησαν σχεδόν ολόκληρο τον νότιο και δυτικό ελλαδικό χώρο. Ο μυστράς έπεσε στις 29 μαΐου του 1460, επτά ακριβώς χρόνια μετά την Κωνσταντινούπολη. μέχρι το 1463 ολόκληρος ο μοριάς ήταν στα χέρια του πορθητή Σουλτάνου. μετά την κατάληψη του μυστρά, πιθανότατα τον ίδιο χρόνο, το 1460, οι Οθωμανοί κυρίευσαν το αγγελόκαστρο και τον βάρνακα στην ακαρνανία. από τις κτήσεις των τόκκο στην ηπειρωτική χώρα, μόνο το δραγαμέστο, η βόνιτσα και η ρηνιάσσα παρέμεναν ακόμη στην κυριαρχία τους (εικ. 2). η ρηνιάσσα και το κάστρο της, η οποία το 1436 είχε ήδη παραχωρηθεί από τον Κάρολο β΄ τόκκο στον ανεψιό του τόρνο, νόθο γιο του Καρόλου α΄ τόκκο, ανήκε στις αρχές του καλοκαιριού του 1463 στην επικυριαρχία του rolando de Tocco, άλλου νόθου γιου του Καρόλου α΄.23 η περιοχή της και το ίδιο το κάστρο της δεν συμπεριλαμβάνονταν στις μέχρι το 1432 καταληφθείσες από τους Οθωμανούς περιοχές της ηπείρου, καθώς δεν εμπεριέχονται στο κτηματολογικό κατάστιχο (defter) του νεοϊδρυθέντος, τότε, σαντζακιού της αρβανιτιάς (Arvanid Sancak).24 Σύμφωνα με τις μέχρι το 2010 επικρατούσες επιστημονικές απόψεις η περιοχή της σημερινής πρέβεζας πιθανολογείτο ότι κατακτήθηκε από τον μωάμεθ β΄ το 1477-78 και ότι οχυρώθηκε για πρώτη φορά επί βαγιαζίτ β΄ το 1486-87.25 αφηνόταν, δηλαδή, να εννοηθεί ότι μετά την κα- 23. βλ. NicOl 1984, 184-185, ιδιαίτερα υποσημ. 16 · αΣωνιτηΣ 2005, 208. 24. βλ. NicOl 1984, 204. 25. βλ. schreiNer 1975-1977, ii, 528 · ΣαββιδηΣ 1991, 3064-3065 · 1992, 75 · 1993, 34-36 · ΚΟμηΣ 1999, 21-22 · ΣυΓΚελλΟυ 2008, 212, 302, όπου ο χρόνος περιορίζεται στο 1477 η ΚαταΚτηΣη τηΣ «πρεβεζαΣ» απΟ τΟν μωαμεθ β΄ 113 τάληψη της Άρτας, το 1449, η προαναφερθείσα περιοχή της ρηνιάσσας και πρέβεζας ήταν μέχρι το 1477-78 είτε στα χέρια των τόκκο είτε των αλβανών ηγεμόνων της ηπείρου. βασιζόμενοι σε υλικό προερχόμενο τόσο από βενετικά όσο και οθωμανικά αρχεία και συνδυάζοντας τις παρεχόμενες από αυτά πληροφορίες θα προσπαθήσουμε να συμπληρώσουμε και να αναθεωρήσουμε τις απόψεις αυτές ακολουθώντας μια αντίστροφη χρονολογικά παράθεση των γεγονότων, που εν τέλει θα μας οδηγήσει σε πιο ασφαλή συμπεράσματα. Μάρτιος 1478 το 1478 οι Οθωμανοί εδραίωσαν τη θέση τους στην περιοχή της Πρέβεζας με την κατασκευή του κάστρου της μπούκας, στην είσοδο του κόλπου.26 την πληροφορία αυτή μας παρέχει ο λεονάρδος Γ΄ τόκκο σε επιστολή του προς τον Φίλιππο Φόσκαρι, γραμμένη από τη λευκάδα την 31 μαρτίου 1478 (εικ. 3).27 Σε αυτή σημειώνεται η συνεχής πληρο- 26. Για το κάστρο της μπούκας βλ. ΚαραμπελαΣ 2010. 27. ASV, Scuola di Santa Maria del Rosario, b. 29, Processo x, f. 25r, 31 μαρτίου 1478. μεταγράφουμε το σχετικό λατινικό κείμενο της επιστολής του λεονάρδου Γ΄ τόκκο προς τον Φόσκαρι, το οποίο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά από την ακαδημαϊκό κ. μαλτέζου, βλ. μελτεζΟυ 1983, 22-23: Magnifice et generose Domine nobis tamquam frater honorabilis salutem. Considerando nuy li gran- |2 dissimi virtu et sapiencia di vostra magnificencia et la nostra amicicia et reciproca benivolen- |3 cia ne ha parso scrivere la presente a quella ala quali advisamo per esser nui coti- |4 diammente stimulati de questi cani et infedeli Turchi li quali fabricano lo |5 castello ala bucca delo gulfo nostro de l’arta. Et considerando lo pericolo gran- |6 di che po succedere de quista fabrica non solum alo stato nostro ma eciam |7 alo stato dela Illustrissima Signoria et alla republica christiana ne ha parso mandare |8 anbaxatori nostro da la Illustrissima Signoria lo gentilo homo nostro et consanguineo bo- |9 gordo di Toccho de notare a quella particularmente deli designi et |10 progressi de questa fabrica. havimo etiam conmiso alo dicto nostro an- |11 baxatori che di cio debia conferire con vostra magnificencia alo quali voglo dare |12 fe in dubio quanto ala persona nostra propria. pregamo pero vostra |13 magnificencia si digna adoperarse circa li facti nostri con quello amori et |14 benevolencia como è la nostra speranza la 114 NiKOΣ δ. ΚαραμπελαΣ φόρηση για την κατασκευή κάστρου στο στόμιο του κόλπου της Άρτας (ala bucca delo gulfo) από τους άπιστους τούρκους. Ο κόλπος αποκαλείται δικός του (δηλαδή του λεονάρδου, λόγω της κατοχής της βόνιτσας από αυτόν) και θεωρεί την κατασκευή του κάστρου μεγάλο κίνδυνο για τα συμφέροντα τόσο της βενετίας όσο και τα δικά του. αποστέλλει, μάλιστα, στη βενετία τον ομοαίματό του Bogordo di Toccho για να ενημερώσει τον Φόσκαρι σχετικά με τα σχέδια και την πρόοδο της κατασκευής και να προκαλέσει την παρέμβαση της Γαληνοτάτης.28 η επιστολή του λεονάρδου Γ΄ τόκκο έχει δημοσιευθεί από την καθηγήτρια και ακαδημαϊκό, πλέον, κ. Χρύσα μαλτέζου, ήδη από το 1983, αλλά το περιεχόμενό της δεν είχε συσχετισθεί με την ιστορία και την τοπογραφία της πρέβεζας.29 με τα στενά της εισόδου του αμβρακικού κόλπου ήδη οχυρωμένα από το 1478, μετά την κατασκευή της πρώτης φάσης του κάστρου της μπούκας, ο ναύαρχος Γκεντίκ αχμέτ πασάς, με 28 γαλέρες, μπήκε στον κόλπο το καλοκαίρι του 1479 και κατέλαβε τη βόνιτσα, εκτοπίζοντας τους τόκκο από το κάστρο.30 Οι Οθωμανοί κατέλαβαν κατόπιν τη λευκάδα, το δραγαμέστο, την Κεφαλλονιά και τελικά τη ζάκυνθο, εξαφανίζοντας τους τόκκο οριστικά από την περιοχή και βάζοντας πλώρη qual cosa a nui sera |15 molto gratissima quanto cosa che inante vostra magnificencia havisse adoperato per |16 nome nostro offerentes nos eciam a tucti honori et piacere de quello |17 paratissimi. Datum in civitate nostra di Santa Maura die ultimo marcii Moccccolxxviiio |18 Leonardus Arte Dispotus dux |19 Leucate comesque Cefalonie et cetera. 28. βλ. αΣωνιτηΣ 2005, 212. 29. βλ. μαλτεζΟυ 1983, 10, 22-23, 27. Κατά εξαιρετική συγκυρία, η ακαδημαϊκός κ. Χρύσα μαλτέζου προήδρευε της συνεδρίας στη διάρκεια της οποίας εκφωνήθηκε η παρούσα εργασία, αντικαθιστώντας, εκτός προγράμματος, τον κωλυόμενο κ. ηλία Σκουλίδα. 30. βλ. NicOl 1984, 212-213 · αΣωνιτηΣ 2005, 213 και ΚΟλΟβΟΣ 2012, 6, όπου η δύναμη των Οθωμανών ανέρχεται σε 42 γαλέρες, ενισχυμένες, μάλιστα, από τον στόλο του αυλώνα της σημερινής αλβανίας και το στρατό της ρούμελης. Οι Tocco κατείχαν το κάστρο της βόνιτσας, με μερικά διαλείμματα, από το 1350, βλ. βερνιΚΟΣ 2012, 28. η ΚαταΚτηΣη τηΣ «πρεβεζαΣ» απΟ τΟν μωαμεθ β΄ 115 για την κατάκτηση της ρώμης τον επόμενο χρόνο, 1480. το σχέδιο δεν τελεσφόρησε, καθώς, μετά την κατάληψη του Ότραντο της ιταλίας, 11 αυγούστου 1480, επήλθε ο αιφνίδιος θάνατος του μωάμεθ β΄, την 3η μαΐου 1481, στη διάρκεια εκστρατείας του στην ανατολία. ειΚΟνα 3. Η επιστολή του Λεονάρδου Γ΄ Τόκκο, της 31ης Μαρτίου 1478 (A.S.V., Scuola di Santa Maria del Rosario, b. 29, Pr. X, φ. 25r) 116 NiKOΣ δ. ΚαραμπελαΣ Μάιος 1465 η παρουσία των Οθωμανών επιβεβαιώνεται στην περιοχή της Πρέβεζας από το 1465. Συγκεκριμένα, σύμφωνα με έγγραφο της βενετικής Γερουσίας προς τον έκτακτο προβλεπτή της πελοποννήσου Jacobo barbadico, με ημερομηνία 6 μαΐου 1465 (εικ. 4α, 4β, 4γ),31 η διοίκηση ζητά πρόσθετη ενημέρωση για τα ασβεστοκάμινα (calchariis) που, όπως λέγεται, κατασκεύασαν οι τούρκοι στον κόλπο της Άρτας και τη φημολογούμενη κατασκευή δύο καστελιών (duorum castellorum) στο στόμιο του κόλπου (in faucibus sinus). το γεγονός ανησύχησε ιδιαιτέρως τη γερουσία της βενετίας, η οποία διέταξε επισταμένη επιτόπια έρευνα και 31. ASV, Senato Secreti XXII, ff. 84r-85v. μεταγράφουμε το σχετικό λατινικό κείμενο του εγγράφου, το οποίο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά από τον Σάθα, βλ. ΣαθαΣ 1880, 252-256, έγγραφο 172, και το οποίο εδώ διορθώνεται κατ’ αντιπαραβολή με το πρωτότυπο.: [1465.] Die VI Maij. |2 Commissio ser Jacobi Barbadico proficiscentis |3 Provisoris in Peloponnesum. |4 Nos Christophorus Maurus Dei gratia Dux Venetiarum etc. ……… ||85r……… |20 Et quando Corphoi eris, tibi mandamus ut esse debeas cum illo Regimine nostro ac viro nobile Hieronymo de Molino, |21 si ibi erit, ab eisque cures omnem particularem minutamque informationem sumere de calcharijs que in sinu |22 Arte á turcis constructe esse dicuntur. Et si ad fabricationem illorum duorum castellorum, que in faucibus |23 sinus ipsius fama est, eos construere velle: separant. Et quicquid ea in re senseris nostro dominio particularem |24 noticiam quamprimum tuis literis dabis, superque ea re cum capitaneo nostro generale maris conferes, eique cuncta |25 que in ipsa materia habemus, declarabis, ut eas provisiones facere possit, que ei necessarie videbuntur, |26 pro honore, et securitate status nostri. ……… ||85v……… |14 Vult suprascripto mandato hec verba addi quod ultra informationem Corphoi sumendam, Idem provisor cum presenti |15 trireme Landa ad Locum sinus Arte se conferat, omniaque oculata fide diligenter intelligat, |16 Cui si pro clariore informatione in terram descendendum videretur, id suo relinquatur arbi |17 trio, ubi quam minus temporis poterit consumat, sed omni inde celeritate discedat, per quam viam Corphoi |18 nostro dominio per literas particularem informationem det, preterea, se diligenter informet, et |19 videat, si volentibus turcis fabricare in faucibus sinus ipsius, castella per submersionem na |20 vium, aut aliorum navigiorum, aut aliquo alio modo posset obviari. |21 De parte 12 ......... πρβλ. αΣωνιτηΣ 2005, 210. Για πληρέστερη απεικόνιση του χειρογράφου βλ. Karabelas 2015, 990-991, Figs. 5a, 5b, 5c. Για τα κείμενα που μας ενδιαφέρουν βλ. εδώ εικ. 4α, 4β, 4γ. η ΚαταΚτηΣη τηΣ «πρεβεζαΣ» απΟ τΟν μωαμεθ β΄ 117 ενδελεχή έλεγχο από τον ίδιο τον προβλεπτή, με τη συνδρομή του ιερώνυμου de Molino, ώστε να εξακριβωθεί κατά πόσο η αναφορά ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, καθώς και άμεση ενημέρωσή της επί του θέματος. Οι βενετοί συνδέουν την κατασκευή των δύο καστελιών ειΚΟνα 4α. Η αρχή της απόφασης της Βενετικής Γερουσίας, της 6ης Μαΐου 1465 (A.S.V., Senato Secreti XXII, φ. 84r) Λεπτομέρεια ειΚΟνα 4β. Μέρος της απόφασης της Βενετικής Γερουσίας, της 6ης Μαΐου 1465 (A.S.V., Senato Secreti XXII, φ. 85r) Λεπτομέρεια ειΚΟνα 4Γ. Μέρος της απόφασης της Βενετικής Γερουσίας, της 6ης Μαΐου 1465 (A.S.V., Senato Secreti XXII, φ. 85v) Λεπτομέρεια 118 NiKOΣ δ. ΚαραμπελαΣ με την πρόθεση των τούρκων να ελέγξουν την κίνηση πλοίων, πολεμικών και μη, στον κόλπο. Ουδεμία μνεία γίνεται στο τοπωνύμιο Πρέβεζα στο έγγραφο αυτό, παρόλο που αναφέρεται τοπογραφικά στον χώρο της σημερινής πρέβεζας. Κατά την άποψή μας η ύπαρξη των ασβεστοκαμίνων στον αμβρακικό κόλπο συνδέεται με τη φημολογούμενη στο ίδιο έγγραφο, κατασκευή δύο καστελιών στο στόμιό του, καθώς επίσης και με την ύπαρξη χυτηρίου κανονιών στην περιοχή, όπως έχει υποστηρίξει ο καθηγητής κ. Χρήστος Σταυράκος.32 Οι δύο αυτοί πύργοι (καστέλια) απεικονίζονται, κατά τη γνώμη μας, σε χάρτη που συμπεριλαμβάνεται σε έντυπο ενημερωτικό δελτίο, avviso, το οποίο συντάχθηκε το 1538 από τον Francesco Genesio.33 Στον χάρτη (εικ. 5) τα καστέλια τοποθετούνται στην περιοχή του λιμένος βαθύ της πρέβεζας, όπου πιθανότατα υπήρχε μικρός οικισμός,34 αγνώστου μέχρι στιγμής οικωνυμίου. ειΚΟνα 5. Λεπτομέρεια χάρτη της Πρέβεζας του Francesco Genesio. Απεικονίζονται το κάστρο της Μπούκας και οι δύο πύργοι (Genesio, Avisi particolari da Corfu, ……, 1538, άντικρυ σελ. 4) 32. βλ. sTavraKOs 2010. 33. βλ. GeNesiO 1538. πρβλ. ΚαραμπελαΣ 2010, 403-404, υποσημ. 55, εικόνα 3, όπου αναδημοσιεύθηκε για πρώτη φορά. 34. βλ. wiseMaN 2001, 56-58 · JiNG & raPP 2003, 176-177 · ΚωνΣτανταΚη 2010, 7-8 · veiKOu 2012, 493-494. η ΚαταΚτηΣη τηΣ «πρεβεζαΣ» απΟ τΟν μωαμεθ β΄ 119 Ιούλιος 1463 δύο χρόνια νωρίτερα, στις 21 αυγούστου 1463, έγγραφο της βενετικής Γερουσίας, προς την Κερκυραϊκή διοίκηση (εικ. 6) μας πληροφορεί ότι ο Rolando de Tocho ήδη από τα τέλη ιουλίου δεν είναι πλέον άρχοντας της ρηνιάσσας (Renesse) και ότι το κάστρο μαζί με τις παραθαλάσσιες περιοχές περιήλθε στα χέρια των τούρκων.35 Όπως μαρτυρείται στο περιεχόμενο του εγγράφου, στις 29 ιουλίου 1463 η διοίκηση της Κέρκυρας απηύθυνε έκκληση προς τη Γερουσία της βενετίας για οδηγίες και βοήθεια σχετικά με την προέλαση των τούρκων στη ρηνιάσσα και τις ηπειρωτικές ακτές, καθώς και την προμήθεια σιτηρών από αυτές.36 η επιστολή πέραν της κατάληψης της ρηνιάσσας από τους Οθωμανούς, μνημονεύει την κήρυξη πολέμου κατά των τούρκων εξαιτίας της ανησυχητικής επέκτασής τους στις βενετικές κτήσεις στον ιόνιο και αδριατικό χώρο. πρόκειται για τον πρώτο, δεκαπενταετή ενετο-τουρκικό πόλεμο, που κηρύχθηκε στις 28 ιουλίου 1463 και θα κατέληγε με 35. βλ. ASV, Senato Secreti XXI, f. 179r, 21 αυγούστου 1463. πρβλ. Acta Albaniae Veneta, τ. xxv, σελ. 184-185, νο. 7448, 20 [sic] αυγούστου 1463 · NicOl 1984, 184-185, ιδιαίτερα υποσημ. 16, όπου το όνομα του Tocco αναφέρεται ως Orlando · αΣωνιτηΣ 2005, 208 · 2009, 232-233 · Osswald 2012, 289, 301, 306-307. μεταγράφουμε το σχετικό λατινικό κείμενο του εγγράφου, το οποίο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά από τον valentini στα Acta Albaniae Veneta, και το οποίο εδώ διορθώνεται κατ’ αντιπαραβολή με το πρωτότυπο: Die dicto 1463 |2 Baiulo: et Capitaneo: ac .. consiliarijs corphoy |3 Ex litteris uestris diei xxviiij Julij nuper decursi: inter alia intelleximus quantum scribitis de domino Rolando de tocho |4 olim domino Renesse: et respondentes dicimus quod concorrentes in opinione vobiscum: circa quantum scripsistis nobis |5 in ista materia: est nostre intentionis et volumus: Quod pro consueta prudentia et diligentia uestra detis operam per |6 illos bonos et conuenientes modos: qui vobis videbunt[ur] habendi predictum locum Renesse: ac etiam de alijs locis turcorum |7 ad marinas: contra quos: ut iam ante Intellexistis: bellum nuper statuimus. |8 ……… |18 De parte —- 145 |19 de non —- 4 |20 non sincere —- 3 |21 xxi augusti 1463 |22 Replicata 3 septembre. 36. Σημειώνουμε ότι η Κέρκυρα εξαρτάτο σημαντικά από την παραγωγή σιτηρών της ηπειρωτικής λωρίδας (continente). 120 NiKOΣ δ. ΚαραμπελαΣ ειΚΟνα 6. Απόφαση της Βενετικής Γερουσίας, της 21.8.1463 (A.S.V., Senato Secreti XXI, φ. 179r) τη συνθήκη ειρήνης της Κωνσταντινούπολης του 1479.37 το ίδιο βενετικό έγγραφο, μνημονεύει επιστολή της Κερκυραϊκής διοίκησης της 4ης αυγούστου 1463, με την οποία δηλώνεται ότι έμπειρα άτομα είχαν αποσταλεί στην περιοχή της ρηνιάσσας για να ενημερώσουν σχετικά με την πρόοδο των τουρκικών επιχειρήσεων. Οι βενετικές αρχές εκδηλώνουν την επιθυμία τους να πληροφορηθούν περαιτέρω για τις εξελίξεις. Ρηνιάσσα και Πρέβεζα η αναφορά μας στην κατάληψη της ρηνιάσσας και της εξαρτώμενης από αυτήν περιοχής, οφείλεται στο γεγονός ότι, κατά την άποψή μας, η περιοχή της Πρέβεζας διοικητικά εντάχθηκε στην επαρχία της ρη- 37. βλ. NicOl 1984, 212 · αΣωνιτηΣ 2005, 208 και 212 · wriGhT & MacKay 2007, 261-268 · αΣωνιτηΣ 2009, 237. η ΚαταΚτηΣη τηΣ «πρεβεζαΣ» απΟ τΟν μωαμεθ β΄ 121 νιάσσας από την πρώτη στιγμή της οριστικής οθωμανικής κατάληψης της τελευταίας.38 θεωρούμε ότι κατακτώντας το κάστρο της ρηνιάσσας, οι Οθωμανοί έγιναν ταυτόχρονα κύριοι της υποκείμενης σε αυτό περιοχής της Πρέβεζας, του όρμου του βαθέος και της παρακείμενης χερσονήσου του Σκαφιδακιού, όπου πιθανότατα τοποθετούνται μικροί μεσαιωνικοί οικισμοί, αγνώστου προς το παρόν ονόματος. η θέση μας αυτή τεκμηριώνεται από οθωμανικά έγγραφα. Συγκεκριμένα, τα φορολογικά κατάστιχα της ευρύτερης στρατιωτικής διοικητικής περιφέρειας, λιβά, για το έτος εγίρας 894 (1488-89 μ.Χ.), αναφέρουν μόνον το «βιλαέτι» της ρηνιάσσας στο νοτιοδυτικό άκρο της ηπείρου. Στο «βιλαέτι» αυτό απογράφονται συνολικά 1.229 νοικοκυριά (hane) και χήρες (bive) και οι κεφαλικοί φόροι (cizye) που εισπράχθηκαν ανέρχονται σε 39.595 άσπρα (akçe).39 Στο κατάστιχο δεν γίνεται καμία αναφορά στην πρέβεζα, παρά το γεγονός ότι είχε παρέλθει δεκαετία από την κατασκευή του κάστρου της μπούκας, στην είσοδο του αμβρακικού κόλπου, στο νοτιότερο άκρο της ηπείρου. τα φορολογικά κατάστιχα του έτους 1491 για το ευρωπαϊκό τμήμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας (ρουμελία) παρουσιάζουν μια μικρή αύξηση του αριθμού των φορολογουμένων μονάδων στο «βιλαέτι» της ρηνιάσσας, 38. Σύμφωνα με τον αραβαντινό, αναφέρεται ότι οι Οθωμανοί τούρκοι είχαν και στο παρελθόν προσπαθήσει να καταλάβουν τη ρηνιάσσα. το 1452 μαρτυρείται μια βραχύβια κατάκτησή της από τον στρατηγό τού πορθητή σουλτάνου μωάμεθ β΄, Χατζήμπεη, ο οποίος με δέκα χιλιάδες στρατό εισέβαλε στη θεσπρωτία και κατέλαβε στιγμιαίως το βουθρωτό, το Στροβίλι, την πάργα, την αγυιά και τη ρηνιάσσα. βλ. αραβαντινΟΣ 1856-1857, ι, 171 · ιι, 190. αν και η αναφορά αυτή του αραβαντινού είναι ελεγχόμενη, το recuperanto που αναφέρει ο valentini στο με αριθμό 7428 έγγραφο των Acta Albaniae Veneta, μας κάνει να πιθανολογούμε το αληθές της. βλ. Acta Albaniae Veneta, τ. xxv, σελ. 168, νο. 7428, 29 ιουλίου 1463. Για μια σύγχρονη ιστορική μελέτη του κάστρου της ρηνιάσσας, βλ. ΚΟυτΣΟτΟλη 2011 · για την τουρκική κατάληψή της, βλ. ειδικότερα σελ. 27-28. 39. Για το φορολογικό κατάστιχο των εσόδων του κεφαλικού φόρου στον λιβά που περιελάμβανε τα «βιλαέτια» της πόλης της Άρτας, του ραδοβιζίου, των τζουμέρκων, των μομπλιανών, της ρηνιάσσας, του αγίου δονάτου (παραμυθιάς), της Κόνιτσας, της τσαμουριάς (cayim) και των Γρεβενών, βλ. barKaN 1964, 97, και αρ. 54 στον πίν. 1. 122 NiKOΣ δ. ΚαραμπελαΣ σε σχέση με αυτές του έτους 1488-89, οι οποίες ανήλθαν συνολικά σε 1.238, ενώ οι εισπραχθέντες κεφαλικοί φόροι (cizye) μειώθηκαν σε 35.507 άσπρα (akçe).40 η πρώτη επίσημη αναφορά στο κάστρο της Πρέβεζας (kale-i Preveze) συναντάται στα προσφάτως εκδοθέντα οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα του 1530, τα οποία, όπως προαναφέραμε, βασίζονται στην ανέκδοτη αναλυτική απογραφή του 1520.41 από τα κατάστιχα προκύπτει ότι η πρέβεζα είχε δοθεί ως τιμάριο στη φρουρά του κάστρου της και ότι ανήκε διοικητικά στον καζά της ρηνιάσσας, ο οποίος αριθμούσε 1.777 φορολογούμενες μονάδες (1.346 νοικοκυριά, 335 χήρες και 96 ανύπαντρους άντρες). Στο κάστρο της πρέβεζας απογράφονται ένας διοικητής (dizdar), ένας οικονόμος (kethuda), ένας ιμάμης (imam) και 51 στρατιώτες της φρουράς. Ο πληθυσμός του οικισμού της πρέβεζας, εκτός του κάστρου, προσδιορίζεται σε 16 νοικοκυριά, 1 χήρα και 11 ανύπαντρους άντρες. από την καταγραφή αυτή συμπεραίνουμε ότι, το 1530, εκτός του κάστρου είχαν εγκατασταθεί 92 περίπου κάτοικοι.42 Οι εισπραχθέντες φόροι (hasil) από τον οικισμό της πρέβεζας ανέρχονταν, σύμφωνα με το ίδιο κατάστιχο, σε 7.352 άσπρα (akҫe).43 η επόμενη γνωστή οθωμανική απογραφή της περιοχής, του έτους 1564, μαρτυρά ότι ο ναχιγιές της ρηνιάσσας αριθμούσε 1.611 νοικοκυριά και 355 ανύπαντρους άντρες, ενώ αυτή του έτους 1579 ανεβάζει τους αριθμούς σε 1.807 και 860 αντίστοιχα. Στις δύο απογραφές η περιοχή της Πρέβεζας συνεχίζει να αναφέρεται ως υποκείμενη στη 40. βλ. TOdOrOv 1998, πίνακες 1 και 2, με το «σαντζάκι» (λιβά) να περιλαμβάνει τις ίδιες υποδιαιρέσεις («βιλαέτια») με αυτές που αναφέρονται στην παραπάνω υποσημείωση. Στην ίδια εργασία, το σαντζάκι του Κάρλελι (αιτωλοακαρνανίας) ονομάζεται της Πρέβεζας και περιλαμβάνει τα «βιλαέτια» του αγγελοκάστρου, των νήσων λευκάδας και Κεφαλονιάς και της πάτρας ! (badra), βλ. TOdOrOv 1998, 5, 8 και πίνακα 2. 41. βλ. sariNay 2008. 42. Για τον υπολογισμό του συνολικού πληθυσμού υιοθετούμε, στο παρόν άρθρο, την αποδοχή ότι κάθε νοικοκυριό της εποχής εκείνης αποτελούνταν, κατά μέσο όρο, από πέντε μέλη. βλ. delilbaşi 1993, 60. 43. βλ. sariNay 2008, 300-302. η ΚαταΚτηΣη τηΣ «πρεβεζαΣ» απΟ τΟν μωαμεθ β΄ 123 ρηνιάσσα και ότι είχε δοθεί ως τιμάριο στη φρουρά του κάστρου της πόλης (merdan-i kala-i Preveze).44 από τις απογραφές του 1564 και 1579, ο πληθυσμός της πρέβεζας υπολογίζεται σε περίπου 163 και 270 άτομα αντίστοιχα. Σύμφωνα με αυτές, στο κάστρο έδρευαν ο διοικητής (dizdar), ένας οικονόμος (kethuda) και εβδομήντα πέντε στρατιώτες της φρουράς (müstahfizan), ήτοι συνολικά 77 άντρες.45 διαπιστώνουμε, λοιπόν, ότι η πρέβεζα, ακόμη και έναν αιώνα μετά την κατάληψη της περιοχής από τους τούρκους, υπαγόταν, σύμφωνα με τα στοιχεία των οθωμανικών φορολογικών καταγραφών και απογραφών, στη διοικητική ενότητα46 της ρηνιάσσας. Συμπεράσματα από όλα τα παραπάνω στοιχεία πιστεύουμε ότι η χρονολογία 29 ιουλίου 1463 θα πρέπει να θεωρηθεί ως terminus ante quem της οριστικής κατάληψης της ρηνιάσσας από τους Οθωμανούς. με την κατάκτηση της ρηνιάσσας εκτιμούμε ότι και η υποκείμενη σε αυτήν περιοχή της Πρέβεζας περιήλθε σε Οθωμανικά χέρια. η ιστορική περιγραφή των Οθωμανικών κατακτήσεων στην περιοχή της Πρέβεζας μπορεί, λοιπόν, να συνοψιστεί επιγραμματικά στους εξής σταθμούς: 1452. πιθανολογούμενη πρώτη, προσωρινή, κατάληψη του κάστρου της ρηνιάσσας από τον Χατζήμπεη, στρατηγό του Σουλτάνου μωάμεθ β΄. 44. βλ. delilbaşi 1993, 59-60, 64 · 2009, 317 · 2012, 58. Στην ανακοίνωσή της στο πρώτο συμπόσιο για την ιστορία της πρέβεζας, το 1989, που δημοσιεύθηκε τρεις φορές, η καθηγήτρια Melek delilbaşi αναφέρει ότι το 1564 ο ναχιγιές της ρηνιάσσας αριθμούσε 1.696 νοικοκυριά και 400 ανύπαντρους άντρες, βλ. delilbaşi 1991, 25 και τον ίδιο χρόνο στο OTaM 2 (1991), σελ. 56 · 1993, 60. 45. βλ. delilbaşi 1991, 25 · 1993, 60 · ΣυΓΚελλΟυ 2008, 123. 46. Στο βιλαέτι, ή σαντζάκι, ή ναχιγιέ, ή καζά, ανάλογα με το έγγραφο στο οποίο παρουσιάζεται. 124 NiKOΣ δ. ΚαραμπελαΣ 1463, 29 ιουλίου. Ο rolando de Tocho δεν είναι πλέον κύριος της ρηνιάσσας. το ομώνυμο κάστρο και τις παραθαλάσσιες περιοχές έχουν ήδη κυριεύσει οι Οθωμανοί. μαζί, καταλαμβάνουν και την υποκείμενη στη ρηνιάσσα περιοχή της Πρέβεζας. 1465. Οι τούρκοι, δύο χρόνια μετά την κατάληψη της περιοχής, κατασκευάζουν ασβεστοκάμινα και πιθανότατα δύο καστέλια στο στόμιο του αμβρακικού κόλπου. 1478. Κατασκευή της πρώτης φάσης του κάστρου της μπούκας και απαρχή οικιστικής ανάπτυξης στα βόρεια του κάστρου, γεγονός που αποδεικνύει ότι μεγάλα οχυρωματικά έργα δημιουργούν νέες οικιστικές τάσεις. Σταδιακή μετονομασία του κάστρου και του οικισμού σε Πρέβεζα. η ονομασία, που πιθανότατα προϋπήρχε ως τοπωνύμιο (Πρέβεζα=Πέρασμα), παγιώνεται μετά τη σημαντικότατη και νικηφόρα για τους Οθωμανούς ναυμαχία του 1538, στα δυτικά της νήσου λευκάδας, που έμεινε στην ιστορία γνωστή με το όνομα της πρέβεζας. Abstract in English 1477-78 was believed to be the date of the Ottoman conquest of Preveza. however, three venetian manuscripts (Figs. 3, 4a, 4b, 4c, 6) and the surviving Ottoman taxation registers for the administrative region of riniassa –in these registers the castle of bouka, in Preveza, is referred to as a dependence of riniassa– provide enough information to conclude that the date 29th July 1463 should be considered as the terminus ante quem for the final Ottoman conquest of riniassa, and hence the dependant to it area of Preveza, by sultan Mehmed ii, the conqueror. in 1465, two years after the region of riniassa was conquered, the Ottomans constructed two defending towers at the entrance of the amvrakikos gulf (Fig. 5), and in 1478 they built a castle at the mouth (bocca, in italian) of the gulf. This defensive work will be developed, at the time of suleiman i, into the large castle of bouka, the form of which η ΚαταΚτηΣη τηΣ «πρεβεζαΣ» απΟ τΟν μωαμεθ β΄ 125 we know from surviving venetian plans of it. The existence of the castle initiated the development of a settlement north of it, which was named Preveza, meaning Passage, taking the existing toponym of the place that was used as a passage to the opposite coast. My latest research concludes that there is no mention of a settlement called Preveza, in any of the known and verifiably dated written sources, prior to the construction of the castle of bouka in 1478. any existing references to the town of Preveza in sources which are currently believed to be dated before 1478 should, therefore, be questioned, as they are based on sources which cannot be dated with certainty to the 14th or 15th centuries. in particular, the reference to Preveza in the Greek (codex copenhagen) and French versions of the Chronicle of Morea makes us believe that the dating of these versions should be reconsidered. Πηγές Acta Albaniae Veneta, J. valeNTiNi (επ.), Acta Albaniae Veneta Saeculorum XIV et XV, τ. i-xxv, Palermo - Milano - München - roma, 19671977 ASV, Scuola di Santa Maria del Rosario: archivio di stato di venezia. Scuola di Santa Maria del Rosario, b.a 29, commissaria Girardi, cassella iiiza, Mazzo iv to, Processo dal No. 1 al 20. ASV, Senato Secreti XXI: archivio di stato di venezia. senato, deliberazioni, secreti. registri (secc. xiv-xvi in.). Liber xximus Secretorum Consilij Rogatorum inceptus in Mcccclx die primo mensis Martii Ducante Serenissimo principe et Excellentissimo domino domino Pascale Maripetro dei gratia Inclito Duce Venetiarum et cetera. [01/03/1460-29/02/1464] ASV, Senato Secreti XXII: archivio di stato di venezia. senato, deliberazioni, secreti. registri (secc. xiv-xvi in.). Liber xxijdus Secretorum Consilij Rogatorum inceptus in Mcccclxiiij die primo mensis Martij Ducante Serenissimo principe et Excellentissimo domino domino Christophoro Mauro dei gratia inclito Duce Venetiarum et cetera. [02/03/1464-12/09/1466] 126 NiKOΣ δ. ΚαραμπελαΣ Χρονικόν Μορέως, π.π. ΚαλΟνaρΟΣ (eπ.), Το Χρονικόν του Μορέως, αθήνα, 1940 Χρονικόν Μορέως αραγ., a. MOrel-FaTiO (επ.), Libro de los fechos et conquistas del principado de la Morea compilado por comandamiento de Don Fray Johan Ferrandez de Heredia, maestro del Hospital de S. Johan de Jerusalem: Chronique de Morée aux XIIIe et XIVe siecles, Genéve, 1885 Χρονικόν Μορέως γαλ., J. lONGNON (επ.), Livre de la conqueste de la Princée de l’Amorée: Chronique de Morée (1204-1305), Paris, 1911 Βιβλιογραφία αραβαντινΟΣ π., 1856-57, Χρονογραφία της Ηπείρου των τε ομόρων ελληνικών και ιλλυρικών χωρών διατρέχουσα κατά σειράν τα εν αυταίς συμβάντα από του σωτηρίου έτους μέχρι του 1854, τ. α΄-β΄, αθήνα αΣωνιτηΣ Σ.ν., 1998, το πρόβλημα της χρονολόγησης της βυζαντινής επιχείρησης κατά της ηπείρου επί ανδρονίκου β΄ παλαιολόγου, Βυζαντιακά 18, θεσσαλονίκη, σελ. 119-129 αΣωνιτηΣ Σ.ν., 2005, Το Νότιο Ιόνιο κατά τον Όψιμο Μεσαίωνα. Κομητεία Κεφαλληνίας, Δουκάτο Λευκάδας, Αιτωλοακαρνανία, αθήνα αΣωνιτηΣ Σ.ν., 2009, Η Κέρκυρα και τα ηπειρωτικά παράλια στα τέλη του Μεσαίωνα (1386-1462), θεσσαλονίκη βαΣιλαΣ η.β., 1954, η πρέβεζα και η ετυμολογία της λέξεως. εξ αφορμής ενός φυλλαδίου, εφημερίδα Βήμα Πρεβέζης, φ. 594 (28.6.1954), σελ. 1 και φ. 595 (5.7.1954), σελ. 1-2 βαΣιλαΣ η.β., 1957, Ο γεωγραφικός Άτλας του Κορονέλλι (πρέβεζα-νικόπολις. Έτυμον της λέξεως πρέβεζα), Ηχώ του Ιονίου 132-134 (232-234), ιούλιος-Σεπτέμβριος 1957, σελ. 9-11 βαΣιλαΣ η.β., 1978, η πρέβεζα και το μέλλον της, Ηπειρωτική Εστία 311312, μάρτιος-απρίλιος 1978, σελ. 354-357 βαΣιλαΣ η.β., 2012, Άπαντα, πρέβεζα βερνιΚΟΣ ν., 2012, Βόνιτσα 1700-1800. Ιστορικά κείμενα. Τόμος α΄, αθήνα ζαΧαριαδΟυ ε.α., 1960, το Χρονικό των τούρκων Σουλτάνων (του βαρβερινού ελλην. κώδικα 111) και το ιταλικό του πρότυπο, Ελληνικά παράρτημα 14, θεσσαλονίκη η ΚαταΚτηΣη τηΣ «πρεβεζαΣ» απΟ τΟν μωαμεθ β΄ 127 ζωραΣ Γ.θ., 1958, Χρονικόν περί των Τούρκων Σουλτάνων (κατά τον Βαρβερινόν ελληνικόν κώδικα 111), αθήνα ΚαραμπελαΣ ν.δ., 2010, το κάστρο της μπούκας (1478-1701). η οχυρωμένη πρέβεζα μέσα από τις πηγές, στο: μ. βρελλη-ζαΧΟυ & Χ. ΣταυραΚΟΣ (επιστημ. επ.) Πρέβεζα Β΄. Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συμποσίου για την Ιστορία και τον Πολιτισμό της Πρέβεζας (16-20 Σεπτεμβρίου 2009), πρέβεζα, τ. ι, σελ. 395-433 ΚΟΚΟλαΚηΣ M., 2003, Το ύστερο Γιαννιώτικο πασαλίκι. Χώρος, διοίκηση και πληθυσμός στην Τουρκοκρατούμενη Ήπειρο (1820-1913), αθήνα ΚΟλΟβΟΣ η. (επιμ.), 2013, Οθωμανικές πηγές για τη νεώτερη ιστορία της Λευκάδας, ηράκλειο ΚΟμηΣ K., 1999, Δημογραφικές όψεις της Πρέβεζας 16ος-18ος αιώνας, ιωάννινα ΚΟυτΣΟτΟλη Χ., 2011, θωμόκαστρο ή κάστρο της ρινιάσας (τέλη 13ου μέσα 15ου αιώνα), Πρεβεζάνικα Χρονικά 47-48, σελ. 15-41 ΚωνΣτανταΚη a., 2010, η πόλη της πρέβεζας και η νικόπολη από τα τέλη του 11ου έως τις αρχές του 20ού αι., στο: μ. βρελλη-ζαΧΟυ & Χ. ΣταυραΚΟΣ (επιστημ. επ.) Πρέβεζα Β΄. Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συμποσίου για την Ιστορία και τον Πολιτισμό της Πρέβεζας (16-20 Σεπτεμβρίου 2009), πρέβεζα, τ. ι, σελ. 3-31 λαμπρΟυ Σ., 1922, δωροθέου βιβλίον ιστορικόν, Νέος Ελληνομνήμων 16, αθήνα, σελ. 137-190 λΟυπηΣ δ., 1999α, η λευκάδα στην οθωμανική γεωγραφία και περιήγηση, στο: Η Λευκάδα μέσα στο ταξίδι, Πρακτικά Β΄ Συμποσίου, Γιορτές Λόγου και Τέχνης, Λευκάδα 9-10 Αυγούστου 1997, αθήνα, σελ. 73-86 λΟυπηΣ δ., 1999β, Ο Πιρί Ρεΐς (1465-1553) χαρτογραφεί το Αιγαίο. Η οθωμανική χαρτογραφία και η λίμνη του Αιγαίου, αθήνα μαλτεζΟυ Χ.α., 1983, προσωπογραφικά βυζαντινής πελοποννήσου και ξενοκρατούμενου ελληνικού χώρου (με αφορμή τον φάκελο Foscari της βενετίας), Βυζαντινά Σύμμεικτα 5, σελ. 1-27 ΣαββιδηΣ α.Γ.Κ., 1991, Ἡ τουρκικὴ κατάληψη τῆς πρέβεζας ἀπὸ τὰ βραχέα Χρονικά, Τετράμηνα 46-47, Άμφισσα, σελ. 3053-3068 128 NiKOΣ δ. ΚαραμπελαΣ ΣαββιδηΣ α.Γ.Κ., 1992, τα προβλήματα περί την ίδρυση της μεσαιωνικής πρέβεζας. μία νέα εκδοχή, στο: Πρακτικά ΙΒ΄ Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου (Θεσσαλονίκη 28-30 Μαΐου 1991), θεσσαλονίκη, σελ. 75-85 ΣαββιδηΣ α.Γ.Κ., 1993, η τουρκική κατάληψη της πρέβεζας από τα βραχέα Χρονικά, στο: β.Γ. αυδιΚΟΣ (επιμ.), Η Ιστορία της Πρέβεζας, Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συνεδρίου (Πρέβεζα 22-24 Σεπτεμβρίου 1989), πρέβεζα, σελ. 25-41 ΣαββιδηΣ α.Γ.Κ., 1997, παλαιά και νέα μεσαιωνική πρέβεζα, στο: [μ. βαΦειαδΟυ (επιμ.)], Αφιέρωμα στον N.G.L. Hammond (παράρτημα Μακεδονικών, αρ. 7), θεσσαλονίκη, σελ. 389-392 ΣυΓΚελλΟυ ευ., 2008, Ο πόλεμος στον δυτικό Ελλαδικό χώρο κατά τον ύστερο Μεσαίωνα (13ος - 15ος αι.), αθήνα ΦΟυριΚηΣ π.α., 1924, η πρέβεζα. θέσις - κτίσις - όνομα, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 1, σελ. 274-294 ΦΟυριΚηΣ π.α., 1929, μικρά συμβολή εις την ηπειρωτικήν ιστορίαν. νικόπολις - πρέβεζα. β΄ πρέβεζα, Ηπειρωτικά Χρονικά 4, σελ. 263-295 ari b. (επ.), 2002, Pirî Reis. Kitâb-ı Bahriye. Book of Navigation, ankara babiNGer F., 1978, Mehmed the Conqueror and his time, Princeton barKaN Ö.l., 1964, 894 (1488/1489) yılı cizyesinin Tahsilâtına âit Muhasebe bilânçoları, Belgeler 1, ankara, σελ. 1-117 cOxe h.O., 1969, Bodleian Library Quarto Catalogues. I. Greek Manuscripts, Oxford. delilbaşi M., 1991, η ιστορία της πρέβεζας το 16ο αιώνα σύμφωνα με τις φορολογικές απογραφές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, Πρεβεζάνικα Χρονικά 25, σελ. 23-29 delilbaşi M., 1993, history of Preveza in the xvith century, according to the Ottoman Taxation registers, στο: β.Γ. αυδιΚΟΣ (επιμ.), Η ιστορία της Πρέβεζας (Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Πρέβεζα, 22-24 Σεπτεμβρίου 1989), πρέβεζα, σελ. 57-71 delilbaşi M., 2009, Population figures in the sancak of yanya (ioannina) 16th century, Archivum Ottomanicum 26, wiesbaden, σελ. 299-320 delilbaşi M., 2012, a contribution to the history of epirus (xvth - xvith η ΚαταΚτηΣη τηΣ «πρεβεζαΣ» απΟ τΟν μωαμεθ β΄ 129 centuries). special reference to the privileges granted to the people of epirus by sultan Murad ii, GAMER i, 1, ankara, σελ. 37-60 GeNesiO F., 1538, Avisi particolari da Corfu, delle Armate de Christiani, et del Turcho. Con il disegno del Golfo dove Barbarossa e con l’ Armata Turchesca, corfu hOPF c., 1873, Chroniques gréco-romanes inédites ou peu connues, berlin iMber c., 1990, The Ottoman Empire 1300-1481, istanbul JiNG Z. & raPP G., 2003, The coastal evolution of the ambracian embayment and its relationship to archaeological settings, στο: J. wiseMaN & K. ZachOs (επ.), Landscape Archaeology in southern Epirus, Greece I, (hesperia supplement 32), αθήνα, σελ. 157-198 Kahle P., 1926, Piri re’is bahrije: Das türkische Segelhandbuch für das Mittelländische Meer vom Jahre 1521, berlin-leipzig, vol. 1a-1b Karabelas N.d., 2015, The Ottoman conquest of Preveza and its first castle, in: XVI. Türk Tarih Kongresi, 20-24 Eylül 2010, Ankara, Kongreye Sunulan Bildiriler, [Proceedings of the xvith congress of Turkish history, vol. 4.2, (Ottoman history)], ankara, vol. 4.2, σελ. 967-998 lOuPis d., 2004, Piri reis’ Book on Navigation (Kitab-ı bahriyye) as a Geography handbook. Ottoman efforts to Produce an atlas during the reign of sultan Mehmed iv (1648-1687), στο: G. TOlias & d. lOuPis (επ.) Eastern Mediterranean Cartographies, Τετράδια ἐργασίας 25/26, αθήνα, σελ. 35-49 MiKrOPOulOs T.a. & sMyris G. (επ.), 2008, Elevating and Safeguarding Culture Using Tools of the Information Society. Dusty traces of the Muslin Culture, [αθήνα], επισκέψιμο και από την ιστοσελίδα http://earthlab.uoi.gr/escutis MOrel-FaTiO a. (επ.), 1885, Libro de los fechos et conquistas del principado de la Morea compilado por comandamiento de Don Fray Johan Ferrandez de Heredia, maestro del Hospital de S. Johan de Jerusalem: Chronique de Morée aux XIIIe et XIVe siecles, Genéve NicOl d.M., 1984, The Despotate of Epiros 1267-1479; A contribution to the history of Greece in the middle ages, cambridge Osswald b., 2012, L’Épire du treizième au quinzième siècle: autonomie et hétérogénéité d’une région balkanique (Thèse doctorat, Université Toulouse II), Toulouse 130 NiKOΣ δ. ΚαραμπελαΣ saNsOviNO F., 1571, Gl’ Annali overo le vite de’ principi et signori della casa Othomana, venetia saNsOviNO F., 1573, Gl’ Annali Turcheschi overo vite de principi della casa Othomana, venetia sariNay y. (επ.), 2008, 367 numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-ili Defteri ..., ankara saThas c.N., 1880, Μνημεία Ελληνικής Ιστορίας. Documents inédits relatifs à l’ histoire de la Grèce au Moyen Âge, τ. 1, Paris schreiNer P., 1975-1979, Die byzantinischen Kleinchroniken, i-iii, (corpus Fontium historiae byzantinae, vol. xii/1-3), wien sOusTal P. & cOder J., 1981, Nikopolis und Kephallēnia, wien, (Tabula imperii byzantini 3) sTavraKOs ch., 2010, a Foundry at Preveza. The processing of metals in Preveza during the 15th century, στο: μ. βρελλη-ζαΧΟυ & Χ. ΣταυραΚΟΣ (επιστημ. επ.) Πρέβεζα Β΄. Πρακτικά του Δεύτερου Διεθνούς Συμποσίου για την Ιστορία και τον Πολιτισμό της Πρέβεζας (1620 Σεπτεμβρίου 2009), πρέβεζα, τ. ι, σελ. 87-93 TOdOrOv N., 1998, The demographic situation in the balkan Peninsula (late 15th-early 16th century), variorum No. vi στο: i.T. bereNd (επιμ.), Society, the City and Industry in the Balkans, 15th-19th centuries, aldershot-brookfield-singapore-sydney, σελ. 1-34 veiKOu M., 2012, Byzantine Epirus. A Topography of Transformation. Settlements of the Seventh-Twelfth Centuries in Southern Epirus and Aetoloacarnania, Greece, leiden-boston wiseMaN J., 2001, landscape archaeology in the Territory of Nikopolis, στο: J. isaGer (επ.), Foundation and Destruction. Nikopolis and Northwestern Greece. The archaeological evidence for the city destructions, the foundation of Nikopolis and the synoecism, athens, σελ. 43-63 wriGhT d.G. & MacKay P.a., 2007, when the serenissima and the Gran Turco made love: The peace treaty of 1478, Studi Veneziani liii, σελ. 261-277 ZachariadOu e.a., 1988, Marginalia on the history of epirus and albania (1380-1418), Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes 78, σελ. 195-210