Din, Ahlak, Evrim

ÇEVĠRĠ Cilt:2 • Sayı:3 • Haziran • 2015 • s.201-228 ―RELIGION, MORALITY, EVOLUTION‖ DĠN, AHLAK, EVRĠM* Paul BLOOM** / Çev.:Nuri ÇĠÇEK*** ÖZ Din nasıl evrimleĢmiĢtir? Din bizlerin ahlaki inanıĢları ve ahlaki davranıĢlarımız üzerinde nasıl bir etkiye sahiptir? Bazı akademisyenler dinin özgecilik davranıĢını bir kimsenin ait olduğu gurubun üyelerine yönelik geliĢtirmek üzere evrimleĢtiğini ortaya attığından bu sorular bir biriyle iliĢkilidir. Burada anket çalıĢmalarından, hazırlık deneylerinden ve dinin ırksal ön yargı üzerine etkileri üzerine korelasyon çalıĢmalarından edinilen verileri gözden geçirip değerlendirdim (hem ülke içi hem de diğer ülkeleri kapsayan). Bu çalıĢmalardan, dinin iyi ahlaki etkilere ve güçlü kötü ahlaki etkilere sahip olduğu sonucuna vardım. Ama bunlar baĢka insan uygulamalarıyla birlikte paylaĢılan dinin boyutlarına bağlıydı. Ġlgi çekici bir Ģekilde, özellikle dini inanıĢlar için çok az bir delil bulunmaktaydı. Anahtar Kelimeler:Özgecilik, ateizm, inanç, nezaket, ön yargı, sofuluk, doğaüstü inanıĢ. ABSTRACT How did religion evolve? What effect does religion have on our moral beliefs andmoral actions? These questions are related, as some scholars propose that religion has evolved to enhance altruistic behavior toward members of one‘s group. I review here data from survey studies (both within and across countries), priming experiments, and correlational studies of the effects of religion on racial prejudice. I conclude that religion has powerfully good moral effects and powerfully bad moral effects, but these are due to aspects of religion that are shared by other human practices. There is surprisingly little evidence for a moral effect of specifically religious beliefs. Keywords: Altruism, atheism, faith, kindness, prejudice, religiosity, supernatural belief Paul BLOOM/Nuri ÇĠÇEK 202 GĠRĠġ  Psikologlar tipik olarak dini ihmal etmektedir. Bu konu hakkında, konulara giriĢ niteliği taĢıyan ders kitaplarında çok az bahsedilmekte ve en iyi periyodik dergilerde nadiren makale yayımlanmaktadır. Din, cinsel fetiĢler gibi veya rastsal sayı dizileri gibi nadir egzotik bir uzmanlık alanı olarak görülmektedir. Bu ihmal, psikolojiyle sınırlı değildir. McCauley & Whitehouse (2005, Sf. 3) Ģu ifadeyi kullanmıĢtır: ―. . . birçok günümüz entelektüelinde olduğu gibi, biliĢsel konudaki bilim insanları, son dönemlere kadar, din gibi konuları çoğunlukla bir utanma vesilesi olarak görmüĢlerdir.‖ ġunu da eklemiĢlerdir: ―Hiçbir konu— cinsellik, ölüm, vergiler veya terörizm bile— dinden daha fazla entelektüellerden beklenmeyen, tuhaf reaksiyonlar ortaya çıkarmamıĢtır.‖ Din, bir Viktoryen için cinsellik gibidir veya bir davranıĢçı için rüyalar gibidir; —hakkında konuĢulmasa daha iyi olacak olan acemice ve utanç verici kavramdır. Birçoğu daha da ileri giderek dinin bilim için uygun bir konu olmadığında bile ısrar edebilirler. Bunu bir psikolog olarak incelemek, bir tür ―bilimsellik‖ ve ―indirgemecilik‖ suçu iĢlemek anlamına geliyordu (böyle bir saldırı için bakınız: Wieseltier 2006). Bu makale dini inanıĢı ve uygulamayı keĢfettiğinden, bu endiĢeyi ana hatlarda belirtmeye değer. Bunu yapmanın bir yolu, David Hume tarafından yapılan ayrım üzerinde ısrarcı olmaktır. 1757 yılında Hume, Dinin Doğal Tarihi çalıĢmasına baĢlamıĢ ve bununla: ―dinle ilgili her sorgunun en yüksek öneme sahip olduğu, özellikle dikkatimizi çekecek iki önemli sorunun bulunduğu söyler: dinin akıldaki temeli ile insan doğasının kökeniyle ilgili olan sorular.‖ (Sf. 21). Hume‘un ilk sorusuyla ve bunun deneysel bir inceleme için uygun bir odak noktası olup olmadığıyla ilgili söylenecek birçok Ģey bulunmaktadır. Bazı akademisyenler, dinin ―nedensel temelinin‖ bilim gerçekliği içerisinde bulunduğuna inanmaktayken, diğerleri buna katılmamaktadır. Fakat ikinci soru,—dinin ―insan doğasındaki kaynağı‖—temel psikolojidir. Psikoloji, nasıl olur da böylesine önemli bir inanıĢ, motivasyon ve aktivite alanı üzerinde durmaz? EleĢtirel Ģekilde, din psikolojisi bir kimsenin dini iddiaların doğruluğu hakkındaki inanıĢlarından bağımsız olarak incelenebilir. Tanrının var olup olmadığından bağımsız olarak, mesela, soru niçin birçok insanın onun var olduğuna inandığıyla ilgili olarak kalmaktadır (bakınız: Bloom 2009). Psikologlar niçin bu konuya ilgi duymaktadır? Bu konudaki bir değerlendirme, dini inanıĢların evrensel yapısıdır. Çoğu insan kendisini bir dine ait olarak sınıflan———— * Annual Review of Psycology, New Haven, Yale University, Yıl 63, s. 179-199. Doi: 10.1144/annurevpsych-120710-100304. ** Department of Psychology, Yale University, New Haven, Connecticut 06520. *** ArĢ. Gör., Aksaray Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, Felsefe Bölümü, Sistematik Felsefe ve Mantık Anabilim Dalı. E-posta: nuricicek@yandex.com.tr Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 203 Din, Ahlak, Evrim dırır— genellikle Hristiyanlık ve Ġslam; dünya üzerindeki 6,9 milyar insanın yaklaĢık yarısı kendisini bu iki inanç gurubunun birinin içinde tanımlar. Ġnsanların büyük çoğunluğu, sünnet ve kiliseye gitmek ve beslenmeyle ilgili sınırlamalara uymak gibi çeĢitli dini pratiklerde bulunur ve Tanrıya inanmak veya ölüm sonrası yaĢam gibi, çoğu insan dini inanıĢlara sahiptir. Dini inanıĢlar, nüfusun %90‘ı Tanrıya inandığını iddia eden, %40‘ı Ġsa‘nın sonraki yarım yüzyılda dünyaya geri döneceğine inanan Amerika BirleĢik Devletleri‘nde oldukça yaygındır (Appiah 2006). Amerika kuĢkusuz vatandaĢların kendilerini bir dinle iliĢkilendirme olasılığı oldukça düĢük, kendilerinin Tanrıya inanmadıklarını iddia eden Batı Avrupa ülkeleriyle mukayese edildiğinde alıĢılmadık bir duruĢ sergilemektedir. Fakat dünyaya bir bütün olarak bakıldığında, bu istisnanın batı dünyası için geçerli olduğu görülmektedir. Amerikan sofuluğu, Asya ve Afrika ülkeleriyle, geri kalan Amerika kıtası ülkeleriyle, yani gezegenin büyük kısmıyla uyumluluk göstermektedir. Amerika BirleĢik Devletleri içerisinde, politik ve sosyal bölümler bulunmakta ve bunlar beklendiği Ģekilde liberallerden daha muhafazakâr olan sofulukla iliĢkilidir. Ancak din tek bir muhafazakâr grupla sınırlı değildir. Kendisini demokrat olarak tanımlayan insanların büyük kısmı her gün veya daha sık Ģekilde dua etmekte ve büyük çoğunluğu ölüm sonrası yaĢamın var olduğuna inanmaktadır (Waldman 2004). Kendi türümüzün daha seküler ve liberal üyeleri arasında olan pek çok Amerikalı akademisyen bile dindardır. 421 üniversite çapında 40,000 öğretim üyesini kapsayan çalıĢmada (Lindholm ve meslektaĢları, 2006), neredeyse üçte ikisinin kendilerini dindar, ―bir derece dindar‖ (%29) veya ―daha geniĢ ölçekte dindar‖ (%35) olarak niteledikleri bulunmuĢtur. 1916 yılında, seçilmiĢ büyük bir bilim insanı gurubuna tanrıya inanıp inanmadıkları sorulmuĢ ve soru oldukça dar bir çerçevede, Tanrıyı kendisine dua edilen ve gerçekten cevap alınabilen biri olarak tanımlanmıĢtı. Böyle yüksek çıtalı bir çalıĢmada bile, bilim insanlarının %40‘ı evet yanıtı vermiĢler ve bu yüzde 1996 yılında yapılan anketle (Larson & Witham 1997) aynı orana sahiptir. Sadece en seçkin bilim insanlarına –Ulusal Bilim Akademisi üyelerine—baktığımızda, ateist ve özgecilerin güçlü çoğunluğu ile karĢılaĢırız (Larson &Witham 1998). Son olarak, din birçok insanın yaĢamıyla iliĢkilidir (Shermer 2003). Dini aktiviteler günlük yaĢamdan alınan zevkin temel kaynağıdır (Bloom 2010). Günümüzün birçok önemli sosyal ve politik tartıĢması— gey evliliği, kürtaj, ölüm cezası, kök hücre araĢtırmaları, okullarda evrim teorisinin öğretilmesi, vb.— insanların dinle ilgili görüĢlerinden etkilenmektedir. Kanunlar, ahlak, savaĢ ve kültür gibi birçok insan varlığı din ve onun nasıl iĢlediği takdir edilemese anlaĢılamaz. Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 Paul BLOOM/Nuri ÇĠÇEK 204 ĠKĠ BULMACA Din ve Ahlak Bu değerlendirmenin ana odak noktası, dini inanıĢ etkisi ve ahlak hayatımız üzerindeki dini bağlantıdır. Kaba Ģeklinde ifade edersek, din insanları daha iyi bir hale mi getirmektedir, onları daha kötü bir hale mi getirmektedir veya onlar üzerinde hiçbir etkiye sahip değil midir? Birçok insan bu soruların yanıtını bildiğini düĢünür. 2007 yılında bir Gallup anketinde, Amerikalıların büyük çoğunluğu ateist birine baĢkan olması için oy vermeyi reddettiğini,—bunun yerine bir Mormon‘un, Yahudi‘nin veya geyin baĢkan olmasını destekleyeceklerini belirtmiĢlerdir. BaĢka bir çalıĢmada, insanlar ―Amerikan toplumunun görüĢünü paylaĢmada‖ ateistleri Müslümanlardan, yeni gelen göçmenlerden, geylerden daha aĢağı bir konuma yerleĢtirmiĢler ve çocuklarının evlenmelerini arzu ettikleri en az kimseler olduklarını belirtmiĢlerdir (Edgell ve meslektaĢları, 2006). Niçin ateistlere çok karĢı oldukları sorulduğunda, cevapları ahlakla ilgiliydi: Bazı insanlar ateistleri sorunlu olarak görmektedir çünkü bu insanlar kendilerini uyuĢturucu kullanımı ve fuhuĢ gibi kanunsuzlukla iliĢkilendirmekte— yani, hiyerarĢinin en alt tabakasında, saygın bir toplumu tehdit eden ahlaksız insanlar olarak görmektedir. Diğer bir grup insan ateistleri hayat tarzlarını tüketimle Ģekillendiren, herkesten daha iyi bildiklerini sanan kültürel seçkin, gösteriĢli Ģekilde zengin, ortak değerleri tepeden tehdit eden azgın materyalistler ve kültürel seçkinciler olarak görmektedir. Bu her iki tema da, ateistleri ortak iyilikle ilgilenmeyen, kendilerini düĢünen bireyciler olarak gören bir düĢünceye dayanmaktadır (Sf. 225, 227). Ateistlere yönelik bu güvensizlik, Aydınlanmanın Ģampiyonları olarak görülen birçok akademisyen tarafından da paylaĢılmaktadır. Mesela John Locke ateistlerin bir temsilciliğe sahip olmalarına izin verilmesini desteklememiĢtir. ġu ifadeyi yazmıĢtır (1689, Sf. 51): ―Ġnsan toplumunu bağlayan sözler, anlaĢmalar, ve yeminlerin bir ateist üzerinde hiçbir bağlayıcılığı yoktur‖ (aktaran: Haidt & Kesebir 2010). KarĢı görüĢü savunan, dinin insanları daha kötü bir duruma getirdiğini belirten baĢka akademisyenler de mevcuttur. Bunların büyük kısmı, dini fanatizmin ve aĢırılığın bazen insanları korkunç Ģeyleri yapmaya yönlendirebildiği ve yine birçoğu belirli günlük dini aktivitelerin ve inanıĢların karanlık bir tarafı olabileceğine inanmaktadır. Örnekler arasında geylere yapılan eziyet, kâfirlerin katli, kutsal savaĢın baĢlatılması bulunabilir. Blaise Pascal‘ın iĢaret ettiği gibi, ―bir dini inanıĢtan kaynaklanmadığı sürece insanoğlu hiçbir zaman kötülüğü bu kadar çok ve keyifli Ģekilde yapamaz.‖ Hatta Papa Benedict XVI bunu Ģu söylemiyle desteklemektedir: ―din içerisinde son derece tehlikeli oluĢumlar bulunmaktadır‖ (aktaran: Myers 2008). Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 205 Din, Ahlak, Evrim Bazıları bu hususu daha da ileri götürmekte ve dinin genel olarak ahlaki yaĢamımız üzerinde aĢındırıcı etkisi olduğunu tartıĢmaktadır. Mesela Hitchens (2007, Sf. 56), dinin ―Ģiddet içeren, irrasyonel, hoĢgörüsüz, ırkçılık ve kabilecilikle iĢbirliği yapan, bağnaz, cehalete yatırım yapan ve özgür düĢünceye düĢman, kadınları hor gören ve çocuklara karĢı zorlayıcı‖ olduğunu tartıĢmıĢtır (tartıĢma için bakınız: Myers 2008). Batson (1976, Sf. 30), dinin ―iki yönlü‖ çalıĢan bir ajan olduğunu tartıĢmıĢtır: ―en yüce iyiliği kabul ederek, tüm insanları kardeĢ yapma imkanı arayarak, din haçlı seferlerini, engizisyonu ve bitmeyen cadı avlarını meydana getirmiĢtir. Eğer sebep değilse, neredeyse her organize din Ģiddet içeren, insanlık dıĢı ve toplum karĢıtı hareketler için bir bahane olmuĢtur.‖ Bir dereceye kadar, dinin etkileri sorusu psikoloji alanının dıĢında kalmaktadır. Dinin ahlaki etkileri üzerine yapılan tartıĢmalar çoğunlukla tarihten, sosyolojiden ve antropolojiden gelen verilerle sınırlanmıĢtır: bu tartıĢmalara katılanlar dindar ve dindar olmayanları yapılan tüm iyilikler ve kötülüklerle iliĢkilendirmekte ve en sonunda kimin daha iyi olduğu yargısına varmaktadır (daha önceki bir makalemde ortaya koyduğum üzere: ―Haçlı Seferini Anlıyorum ve Yücel Stalin!‖). Bu bakıĢ açısından, dinin ahlaki etkileriyle ilgili bu soru, parlamenter demokrasinin iyilikleri üzerine gerçekleĢtirilen tartıĢmalarla benzerlik taĢımaktadır. Bunlar en azından kısmen deneysel sorulardır, fakat en iyi Ģekilde bireylerin düĢüncelerine yönelik psikolojik çalıĢmalarla değil toplumlar üzerine çalıĢmalarla incelenebilirler. Halen görebildiğimiz üzere, insanların büyük kısmı dinin toplum içerisindeki bireyler üzerinde bir etkiye sahip olduğuna inanmıĢ; ve bunlar yeterince makul bir Ģekilde buna göre izlenen politika etkilerini tartıĢmıĢlardır. Örneğin Brooks (2006), dinin bireyleri hem mutlu hem de nazik yaptığını ve sofu geleneğe sadakatle bağlı Amerikan Sivil Özgürlükler Birliği gibi organizasyonların topluma zarar verdiğini tartıĢmıĢtır. Diğer taraftan, Christopher Hitchens, Daniel Dennett, Sam Harris ve Richard Dawkins‘in de dahil olduğu, genel olarak bilinen adı Yeni Ateistler olan grup, dini inanıĢın sadece gerçeklik bağlamında hatalı olmadığını, aynı zamanda insanları daha kötü hale getirdiğini belirtmektedir. Eğer böyleyse, rasyonel ve ahlaklı bireyler bunun yok edilmesi için çalıĢmalıdır. Sorunun önemine belli bir perspektiften bakabilmek için, psikologların Ģiddet içeren video oyunlarının çocuklar üzerinde olumsuz etkisi olup olmadığı konusunu araĢtırmak için harcadıkları büyük enerjiyi göz önüne alınız. Her hangi bir kimse, uygulamaları - Grand Theft Auto-„ya göre oldukça kapsamlı olan Ġslam ve Hristiyanlığın ahlaki etkilerinin en azından onlar kadar ilginç olduğundan Ģüphe edebilir mi? Dinin Evrimi Burada iĢaret ettiğim din hakkındaki ikinci soru, niçin öncelikli olarak var olMütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 Paul BLOOM/Nuri ÇĠÇEK 206 duğudur. Din, insan aklının evrimine ilgi duyan biri için zor ve ĢaĢırtıcı bir bulmaca gibi görünmektedir. Dini inanıĢın ilk sorununu değerlendirelim. Ġnsanların benimsediği dini olmayan inanıĢlar arasında Ģunlar bulunur: - Desteklenmeyen nesneler yere düĢer. - GüneĢ sabahları doğar. - Bir artı bir, eĢittir iki. Bu tür inanıĢlar Darwin tarzı bir his doğurmaktadır çünkü bunlar yaĢadığımız dünyanın gerçekleridir. Bu durum, bunu ya doğrudan doğal seleksiyon yoluyla gerçekleĢtirerek (çünkü hayvanlara ve bilinen doğru Ģeylere uyarlanabilir Ģekildedir) ya da dolaylı olarak doğal seleksiyon (çünkü bizler oldukça doğru hassas algı ve öğrenme mekanizmalarını evrimleĢtirdik ve bu mekanizmaları gerçek Ģeyleri öğrenirken kullanabiliriz) yoluyla makul hale getirmektedir. ġimdi de alttaki gibi dini inanıĢları değerlendirelim: - Tanrı evreni yarattı. - Ġnsanlar öldüğünde ya cennete ya da cehenneme giderler. - Ġsa bir bakireden doğdu. H.L. Mencken‘in ifade ettiği gibi, bu inanıĢlar insanlığın ―inanılmaza olan hayret verici inanabilme kapasitesini‖ göz önüne sermektedir. Mencken bir ateistti fakat bir teist bile bu inanıĢların, dünyayı kavramak için kullandığımız alıĢılmıĢ sistemlerimizde açık bir Ģekilde ortaya çıkmadığı bağlamında gerçekten inanılmaz olduğu konusunda hem fikir olabilir. Ağaçları, köpekleri görebiliriz; (yalın ifadeyle) Tanrıyı göremeyiz. Bu tür inanıĢları Ģekillendirme temayülü doğuĢtan geliyor olabilir. Fakat bu da, böyle bir temayülün nasıl evrimleĢmiĢ olabileceği sorusunu ortaya çıkarmaktadır. Hatta dini aktiviteler daha zor bir bulmaca teĢkil etmektedir. Aynı inançlarda olduğu gibi, insanların yapmayı tercih ettiği dini olmayan aktivitelerin birçoğunda olduğu gibi doğal seleksiyonun mecbur kıldığı – yeme, içme, cinsellik, çocuk bakımı, sosyal iliĢkiler kurma vb. bir anlamda iliĢkilidir. Bu davranıĢların altında yatan psikolojik mekanizmalar adaptasyonlar olarak görülebilir. Aynı zamanda, müzik ve sanat gibi bariz seçici açıklamalara sahip olmayan birçok aktivite bulunur; bunlar çoğunlukla adaptasyonların yan-ürünü olarak anlaĢılır (bakınız: Bloom, 2010). Fakat, dini aktiviteler üçüncü, gizemli olan kategoriye tekabül eder. Bunun anlamı sadece bariz bir yaĢamsal değere sahip olmadıklarıyla alakalı değil; bunların Darwinci bakıĢ açısından uyumsuz gözükmelerindedir. Dini uygulamalar arasında; bir kimsenin vücuduna zarar veren nitelikte davranıĢlar, değerli varlıkların feda edilmesi, bekaretin seçilmesi, vb. bulunabilir. Bu tür aktivitelere katılma isteği duyan bir kimse, doğal seleksiyonun affetmeyen süzgeci tarafından elenmesi beklenebilir. Bunun niçin gerçekleĢmediği, din evriMütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 207 Din, Ahlak, Evrim minin iĢaret etmesi gereken baĢka bir gizemdir. Dinin kaynağı üzerine çalıĢmalar, ahlak konularıyla ilginç Ģekilde iliĢkilidir. Gittikçe artan popüler bir teori, dini insan toplumlarını bir araya getirme problemine getirilmiĢ evrimleĢmiĢ bir çözüm olarak görmektedir; nezaket ve bir kimsenin kabilesinin diğer üyeleriyle hoĢgörü ve nezaketle motive etmek için dini inanıĢ ve uygulamaları iĢbirliği ve grup hissi aĢılamak için mevcuttur. Bu değerlendirme, bu öneriyi eleĢtirel olarak değerlendirmektedir. Bu keĢif aĢamasında, araĢtırma programları aralığından bahsetmek istiyorum. Yukarıda belirtildiği gibi, beklendiği gibi konu üzerinde fazla araĢtırma bulunmamaktadır. Buna ilaveten, mevcut araĢtırma, bir baĢkasının çalıĢmasını okuma eğilimi göstermeyen entelektüel toplumlar tarafından yürütülmüĢtür. Örneğin, sosyal psikolojide din ve ön yargı arasındaki iliĢkiye odaklanan bir gelenek bulunurken; dinin cömertlik ve özgecilik üzerindeki etkisini keĢfeden bir baĢka gelenek de mevcuttur— ve bunlar bir birinden alıntı yapma eğilimi göstermezler. Kör adam ve filin ibretlik hikayesi çok kullanılmıĢ ve oldukça münasip görünmektedir. Bu makalenin bir amacı, araĢtırmaları sadece gözden geçirme ve bir sentez ortaya koymaktır. Daha tutkulu amaçlar, bu bulguların tatmin edici bir Ģekilde entegrasyonu ve din, ahlak ve evrim hakkında bazı önemli iddialarda bulunmak içindir. DĠNĠN ANLAMLARI Din hakkında konuĢtuğumuz zaman ne anlatmak isteriz? Üç anlamı değerlendirebiliriz. ―Dinin‖ bir anlamı, belirli bir yüce ve mistik tecrübeyle ilgilidir. Bu konu William James‘in (1902) klasik eserinde geçmektedir: Dini Tecrübe Türleri. James, ―kutsal olarak değerlendirebilecekleri ne varsa bununla ilgili olarak arka çıkacakları kendilerini kavrayabildikleri ölçüde, kendi bir baĢınalığında insanoğlunun bireysel hisleri, fiilleri ve tecrübelerine‖ ilgi duymuĢtur (Sf. 31). Bu geleneğe devam eden günümüz akademisyenleri arasında, sakınma duygusunu keĢfedenler (örneğin, Keltner 2009) ve dini vizyonların nöropsikolojisi üzerinde çalıĢanlar (örneğin, Persinger 2001) bulunur. Ġkinci bir anlam doğaüstü inanıĢlarla iliĢkilidir. 1871 yılında, ―dinin minimum tanımını‖ tartıĢan antropolog Edward Tylor, ruhani varlıklara inanıĢın doğaüstü olduğunu belirtmiĢtir. Psikoloji ve dinin biliĢsel bilimindeki çalıĢmaların büyük kısmı, niçin bizlerin böyle inanıĢlara sahip olduğumuz –niçin Tanrılara, ruhlara vb. inanıĢlara- sorularıyla ilgilenmektedir (örneğin, Bloom 2004). Dinin üçüncü anlamı, belirli bir sosyal aktivite olarak, bir kimsenin diğerleriyle yaptığı Ģeylerdir. Göreceğimiz gibi, bu husus dinin evrimi ve onun ahlakla iliĢkisi hakkındaki iddialarla en çok bağlantılı olan kavramdır. Her hangi biri, bu üç bağımsız Ģekilde ―dindar‖ olabilir. Buradan, dinin üç anlamının her biri diğer ikisinin yokluğunda varlığını sürdürebilir. Bir kimse, belirli bir inanç veya iliĢki olmadan doğaüstü bir olay tecrübe edebilir; bu insanların kendilerini çoğunlukla ―ruhani‖ olarak tanımladıkları Ģey budur. Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 Paul BLOOM/Nuri ÇĠÇEK 208 Bazı ateĢli ateistler meditasyon faaliyetleri olarak böyle doğaüstü tecrübeleri tartıĢmakta ve arayıĢına girmektedir. Ya da bir kimse, herhangi bir dinle veya doğaüstü tecrübeler yaĢamadan bu tür doğaüstü inançlara sahip olabilir. Böyle kiĢilere David Hume ―doğaüstü inançlara sahip ateistler‖ olarak nitelemektedir. Aslında, dini her hangi bir inanıĢı olmadığını söyleyenlerin büyük kısmı, hala vücut ölümlerinden sonra var olmaya devam edeceklerini belirtmektedirler (Putnam & Campbell 2010). Nihai olarak, bir kimse hala her anlamda dindar olan bir topluma ait olabilirken, o dinin bağlı olanları doğaüstü tecrübe yaĢamamıĢ veya doğaüstü varlıklara inanmayan kiĢiler olabilir. Zuckerman (2008), Ġskandinav ülkelerdeki birçok Hristiyan‘ın yaĢadığı Ģeyin bu olduğunu vurgulamaktadır. Bir uygulama olarak, bir kimse karıĢmaya ve eĢleĢmeye devam edebilir ve yukarıdaki üç özelliğin sekiz permütasyonunu açıklayabiliriz. Fakat bunu burada yapmak istemiyorum. Dinin bu kavramları birbirinden ayrılabilir olmasına rağmen, birbirinden ayrı düĢme eğiliminde olurlar. Yani, kendisini Hristiyanlık, Ġslam, Yahudilik, Hinduizm ve diğer dinlere bağlı olarak sınıflandıran kiĢilerin büyük çoğunluğu, edindikleri belirli tecrübeler anlamında ve belirli inanıĢlara sahip oldukları ve uygulamaları yerine getirdikleri Ģekilde dindardır. DĠN VE AHLAK: MUHTEMEL BAĞLANTILAR Yukarıdaki Ģekillerden biriyle sınıflandırılan din, ahlak üzerinde nasıl bir etkiye sahip olabilir? Her hangi birinin doğru veya yanlıĢ konusundaki görüĢleri üzerinde, özgecilik veya bencillik kapsamında nasıl bir etkiye sahip olabilir? Olasılıklardan biri, dinin takipçilerinin kabul edebileceği bariz iddialarda bulunduğu gerçeğini vurgulamaktadır. Kutsal metinler ve otorite figürlerinin beyanları yoluyla, dinler kürtaj, homoseksüellik, fakirlere yönelik sorumluluklar, bağıĢta bulunma, mastürbasyon, adalet savaĢı, vb. hakkında ahlaki iddialarda bulunmaktadır. Ġnsanlar bu iddialara inanır çünkü açıkça veya üzeri örtülü Ģekilde bu kaynaklara güvenmekte ve bunları inanca bağlı kabul etmektedir. Bu tür bir saygı yaygındır; sahip olduğumuz ahlaki ve politik, bilimsel inanıĢların büyük kısmı, bu türden saygı doğasına sahiptir öyle ki bu noktada bir inanıĢ benimseriz çünkü bu bizim toplumumuzla veya güvendiğimiz insanlarla iliĢkilendirilir. Mesela, bir siyasi parti tarafından önerilen bir toplum refahı planının duyulması üzerine, eğer söz konusu öneri kendi partilerince yapılmıĢsa, ilginç bir Ģekilde insanlar bunun ortaya çıktığı konusunda bilinç sahibi olmamalarına rağmen, hatalı bir Ģekilde yargılarının programın iyi amacını temel aldığına inandıkları planı kabul etme konusunda daha fazla eğilim göstermektedir (Cohen 2003). Doğal seleksiyona inandığını iddia eden insanların büyük kısmı, bunu yapmamaktadır; çünkü verilerle ikna edilmiĢlerdir— gerçekte çoğu doğal seleksiyonun ne olduğu konusunda gerçek bir anlayıĢa sahip değillerdir fakat bundan ziyade bilim insanlarına güvendikleri için bu düĢünceye sahiplerdir. (bakınız: Bloom & Weisberg Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 209 Din, Ahlak, Evrim 2007). Ġçerisinde dinin bir etkiye sahip olabildiği ikinci bir yol, ahlakın belirli boyutlarının vurgulandığı yoldur. Bununla ilgili örnek bir vakada, Cohen & Rozin (2001) Hristiyanlığın içerisinde, düĢüncelerin bir dereceye kadar fiillere denk olduğu bir prensibi kodlamıĢtır. Bu durum Ġsa‘nın söyleminde ifade edilmiĢtir: ―Daha önce ―zina iĢlemeyeceksin‖ dendiğini duydun; ama sana söylüyorum ki kadınlara Ģehvetle bakan herkes, zaten kalbinde zinayı iĢlemiĢ durumdadır.‖ Tam aksine Yahudilikte, niyetlere daha az odaklanılırken fiillere daha çok odaklanılır. Cohen ve Rozin, bu farkın Hristiyanlar ve Yahudi bireylerin belirli durumlarda sahip oldukları sezgileri etkilediğini bulmuĢtur. Mesela, Hristiyanlar ve Yahudiler, anne ve babasını sevmeyen ama ne var ki onlara iyi bakan kiĢilere yönelik farklı ahlaki değerlendirmelere sahiplerdir. Hristiyanlar için, kiĢinin tutumu, Yahudilere göre daha önemlidir—Hristiyanlar o kiĢiyi, sahip olduğu mental durumdan ötürü daha olumsuz Ģekilde yargılar. Daha genel bir Ģekilde, dinler bir ateiste göre daha az önemli olan ahlakın belirli boyutlarını vurgulama eğiliminde bulunur. Bunlar arasında, Shweder ve meslektaĢlarının (1997, Sf. 138) tanımladığı ―kutsallığın etiği‖ bulunur: ruhu, canı, insani unsurun ruhani boyutları ve ―doğayı‖ bozulmadan kurtaracak ―kutsal düzen, doğal düzen, gelenek, kutsallık, günah ve kirlenme…[bir etik kural] etik kavramlar gurubudur. Özellikle din ile saflığın ahlaki yönden değerlendirilmesi arasında, büyük ölçekte gıda ve cinsellik alanlarında sıkı bir iliĢki bulunmaktadır (bakınız: Graham & Haidt 2010). Nihayetinde, dinin daha genel etkisi olabilir. Din, merhamet arayıĢına dönebilir. Dini inanıĢ ve uygulama bir kiĢinin empatisini, Ģefkatini ve sevgisini artırabilir. Aynı zamanda bu durum bir kimsenin, özellikle toplumun dıĢında görülen kimselere karĢı ön yargı ve hoĢgörüsüzlüğünü artırabilir. Bu tür etkiler, dinlerin taĢıyabilecekleri mesajlar veya bir Ģekilde dini uygulamaların tam merkezindeki uygulamalar veya fiillerle tetiklenebilir. Devam eden tartıĢmanın büyük kısmı, bu öneri üzerine odaklanmaktadır. AHLAK VE DĠNĠN EVRĠMSEL KAYNAĞI Dinin evrimi konusunda yazan psikologlar arasında popüler görüĢlerden biri, dinin bir rastlantı olduğudur. Bu görüĢ altında, din baĢka bir evrimleĢen sistemin veya bazen ―spandrel‖ olarak tanımlanan hasletin bir yan ürünüdür (bakınız: Gould & Lewontin 1979). Bu bakıĢ açısı altında, insanların dindar olduğu tartıĢma konumuz değildir; çünkü bizim daha dindar olan atalarımız, daha az dindar atalarımızdan daha çok yaĢamıĢ ve daha verimli üretmiĢtir. Daha ziyade din, diğer amaçlar için evrimleĢen kendi kapasitelerinden, hasletlerinden ve yatkınlığından doğmuĢtur. Bu evrimsel bir rastlantıdır. Daha spesifik olarak, kavram belirli evrensel dini inanıĢların –mesela doğaüstü varlıklara yönelik, yaradılıĢçılık, mucizeler ve ruh-beden ikililiği inanıĢları- fiziksel ve sosyal dünyayı anlamak, anlayabilmek için evrimleĢen belirli biliĢsel sistemlerin Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 Paul BLOOM/Nuri ÇĠÇEK 210 yan ürünleri olarak doğmaktadır. (bu önerinin farklı versiyonlarını değerlendirme için bakınız: Artan 2004; Barrett 2004; Bloom 2004, 2007, 2009; Boyer 2001; Evans 2000, 2001; Guthrie 1993; Kelemen 2004; Pinker 1997; Pyysi¨ainen 2003; bakınız: Bloom 2009). Bu yaklaĢımın en iyi bilinen örneklerinden biri, insanların canlılık ve niyete karĢı iĢaretlere yönelik yüksek hassasiyete sahip olduğu teorisidir; saçık uyarlamaya yönelik nedenlerden ötürü sürekli olarak baĢka insanlar ve insani olmayan hayvanlar ararız. Bu da bizi bazen gerçekte var olmayan varlıkların mevcudiyetlerini var saymamıza yol açar ve böylece canlıcılık ve deizm için zemin hazırlar (Guthrie 1993; aynı zamanda bakınız Barrett‘in 2004 Hiperaktif Ajan Tespit Cihazı için yaptığı öneri). BaĢka bir örnek olarak, ―vücut teorisi‖ ve ―zihin teorisi‖ altında yatan biliĢsel sistemlerin fonksiyonel ve nörolojik olarak bir birinden ayrı olduğunu tartıĢtım. Bunun sonucu olarak, vücut ve zihin niçin doğuĢtan ikiliğe sahip olduğumuzu, niçin materyal olmayan ruha, ruhlara ve reenkarnasyona son derece doğal Ģekilde inandığımızı, açıklayan farklı tür Ģeyler olduğunu düĢünebiliriz (Bloom 2004). Sıra dini inanıĢları açıklamaya geldiğinde, böyle teoriler basit kalmaktadır çünkü bunlar, gerçekten sahip olduğumuzun ötesinde her hangi özel biliĢsel kapasite varsaymamaktadır. Bunlar aynı zamanda bazı deneysel desteğe de sahiptir. Örneğin, eğer Tanrı ve diğer ilahlara yönelik inanıĢ, sosyal bilincin aĢırı bir uzanımıysa, buradan, sosyal bilinci kaybolmuĢ otizm sendromu spektrumuna düĢen yetiĢkinler Tanrı hissine inanmaya karĢı daha az açık olacak ve bunun böyle bir vaka olduğuna dair bazı deliller de mevcuttur (Bering 2002). Kadınlar tartıĢmaya açık bir Ģekilde baĢkalarının metal durumlarına karĢı daha hassastır (bakınız: Baron-Cohen 2003); öyle ki bu durum, kadınların erkeklere göre daha dindar olma eğilimi gösterdiği Ģeklinde iyi bilinen durumla ilgili bulgu ile iyi derecede tutarlılık göstermektedir. Buna ilaveten, çocuklardaki dini ve doğaüstü inanıĢların geliĢimi, daha genel akıl-teorileri kapasitelerinin ortaya çıkıĢını izliyor görünmektedir (örneğin, Bloom 2004, Lane ve meslektaĢları, 2010). Ne var ki bu rastlantı görüĢüyle ilgili bir sorun, onun dar yapıda olmasıdır. En iyi Ģekilde, dini inanıĢı açıklamaktadır. Fakat doğaüstü tecrübe, dini ritüeller veya dinin sosyal doğasıyla ilgili hiçbir Ģey söylememektedir. Son on yılda, din üzerine bu boĢlukları doldurabilecek, alternatif bir perspektif doğmuĢtur. Bu bakıĢ açısında din, faydalanan gruplara göre evrimleĢmiĢ davranıĢların ve düĢüncelerin bir kümelenmesidir ve özellikle bedavacılar sorununu çözmeye yardımcı olmaktadır. Bir toplum, en iyi, eğer herkes grup avcılığı, çocuk bakımı ve savaĢ gibi belirli görevlerde iĢ birliği yaparsa iĢlerlik kazanır. Fakat toplumun bireysel üyeleri kusurlardan, maliyetini ödemeden bu iĢbirliği davranıĢının faydalarını kabul ederek çıkar sağlayabilir. Din tartıĢmaya açık bir Ģekilde kusur sorununa çözüm getirmektedir. Haidt (2007)‘in güzel bir Ģekilde ifade ettiği gibi, Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 211 Din, Ahlak, Evrim ―Genel olarak konuĢmak gerekirse, Dinler bizim içimizdeki Ģempanzeyi bastırmak ve içinizdeki arıyı dıĢarı çıkarmak için çalıĢır‖ (ayrıca daha geniĢ değerlendirme için bakınız: Haidt 2012). Bu durum ritüellerin fonksiyonlarından biri olabilir (bakınız: Alcorta & Sosis 2005, Atran & Norenzayan 2004, Bulbulia 2004, Irons 2004; değerlendirme için bakınız: Finkel ve meslektaĢları, 2010). Yine, insanların bir dinin üyesi olduklarında yaptıkları faaliyetleri değerlendirin: cinsel organlarının bir kısmını kesip atmak (veya çocukların cinsel organlarını), muhtemel verimli bir günü hiçbir Ģey yapmadan geçirmek, lezzetli ve besleyici yiyecekleri yemeyi reddetmek, acı verici baĢlangıç ayinlerine katlanmak vb. Bu ritüellerin acı verici, zor ve zaman alıcı boyutları, varlıklarının ardındaki gerçek noktayı değerlendirene kadar tamamen gizemli görünebilir. Maliyetli bir bakıĢ açısından, bunlar kendilerini adamayanları ayıklamak için birer engel olarak hizmet eder: ―Eğer bu zorunluluklar inanmayanlar için, inananlara göre daha maliyetli olarak yerine getirilirse, buna göre iĢ birliği doğabilir ve düzenli bir Ģekle girebilir‖ (Finkel ve meslektaĢları, 2010, Sf. 290). Diğer dini aktiviteler, grup üyeleri arasında bir bağ oluĢturur. Bu durum aynı zamanda bedavacı problemi konusunda –kendinizi bir baĢkasına duygusal olarak yakın hissedecek kapsama kadar- yardımcı olmakta; bir baĢkasına ihanet etme olasılığı oldukça düĢüktür. Bazı ritüel aktiviteler, Durkheim (1912)‘ın ―kolektif kabarma‖ olarak adlandırdığı Ģeyi yaratır. Dans etme ve Ģarkı söyleme bu durumda en iyi senaryolardır. Birçoğumuz Yahudi düğünlerindeki duygusal hareketlilikle, kenetlenmiĢ kollar ve dansa veya hezeyan içinde veya bir barda sarhoĢ arkadaĢlarla dans etmeye alıĢığız. Laboratuvar çalıĢmaları, bu senkronizasyonun yanlısı etkilerini, insanları ekonomik olaylarda diğerleri için daha fazla para feda etmeye yönlendirdiğini tespit etmiĢtir (Wiltermuth & Heath, 2009). Gerçekte basit bir benzerlik bile empatiyi artırabilmektedir (Chartrand & Bargh, 1999). Bunun nasıl iĢlediği belirsizdir; olasılıklardan biri sistemdeki hatalardan birine bağlı olmasıdır. Kendi sebebinden bağımsız olarak, dinler grup içi dayanıĢmayı artırmak için zihinlerimiz içindeki bu gerçekten faydalanabilirler. Ne var ki, bu evrimsel teorinin doğru olduğunu gösterebilmek için, bu tür aktivitelerin insanları birbirine bağlanmıĢ ve iĢbirliği içerisinde bir grup olarak bir araya getirdiğini göstermek yeterli değildir. Bir kimse aynı zamanda, iĢte bu yüzden bu aktivitelerin ilk baĢtan evrim geçirdiğine; bu insanların bunun için olduğuna dair bir delil ortaya koymalıdır. Böyle bir delili bulmak zordur fakat imkansız değildir. Evrimsel düĢüncenin yapabileceği bir tahmin, örneğin bir grup tarafından uygulanan dini ritüellerin kapsamı o gurubun baĢarısıyla ilgili olmalıdır. Bununla tutarlı olarak, birçok maliyetli ritüele sahip dini gruplar daha az olanlara göre daha uzun süre varlığını sürdürme eğilimi gösterir (Sosis & Bressler, 2003). Birçok destekleyenin benimsediği yaklaĢım bu Ģekilde olduğundan, bu öneriyi grup için neyin önemli olduğu bağlamında çerçeve içerisine aldım. Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 Paul BLOOM/Nuri ÇĠÇEK 212 Dini ritüel için bir temayül bizim genlerimiz içerisindedir; buradan, sadece bireylere sağladığı avantaj dolayısıyla değil, aynı zamanda bireylerin ait olduğu gruplara sağladığı avantajdan dolayıdır (örneğin, Wilson 2002, 2007). Grup seçiminde böyle bir çekicilik, en azından ifade etmek için çeliĢkilidir (Williams 1966; değerlendirme için bakınız: Sober & Wilson 2011). Birçok kimse, burada tartıĢmanın gereksiz olduğunu ve bedavacıları bastıran sosyal hasletlerin evrimini daha çok standart Darwinci yaklaĢımla açıklanabileceğini belirtmiĢtir (örneğin, Cosmides 1989). Her hangi bir tartıĢma bu değerlendirme kapsamının dıĢına düĢmediğinden ilginç bir tartıĢmadır. Oldukça farklı bir yaklaĢım bazen ―kültürel grup seleksiyonu‖ olarak bilinir (Boyd & Richerson 2002, Norenzayan & Shariff 2008). Dini ritüeller de dahil din, kültürel evrimle doğabilir: dine sahip toplumlar, olmayanlara nazaran daha uzun süre varlığını sürdürür. Bu süreç genetik değiĢim gerçekleĢmeden ortaya çıkar ve böylece biyolojik yaklaĢımdan farklı olarak, bu kültürel teori, sahip olduğumuz psikolojilerin doğal olarak dinin yaratılıĢı ve uygulamasına odaklanabileceğini tahmin edemez. Ne var ki, biyolojik evrimin ve kültürel evrimin bir biriyle uyumlu olduğuna dikkat edin. Örneğin, dinin bazı boyutları baĢlangıçta doğal seleksiyonla evrim geçirmiĢ ve sonrasında bunları kültürel evrim yakalamıĢ ve dönüĢtürmüĢ olabilir (değerlendirme için bakınız: Norenzayan & Gervais 2012). Kendi her iki biyolojik ve kültürel formlarında, bu bedavacı teori ritüeller ve toplum üzerine odaklanır. Peki ya doğaüstü inanıĢlar? Bunların da sosyal bir fonksiyon için var oldukları düĢünülebilir. Belirli bir öneri de Ģöyledir, bilge doğaüstü bir varlığın içerisindeki bir inanıĢ insanları, sürekli temas halinde bulundukları diğer insanlara karĢı daha iyi yapmaktadır (Bering 2006, 2011; Norenzayan & Shariff, 2008). Tüm bunlardan sonra, bir kiĢinin izlediğini düĢündüğümüzde, daha az kopya çekip, daha fazla bağıĢta bulunacağız. Ve bu yüzden bilge bir Tanrıya inanıĢ daha akıllıca bir mekanizma— biyolojik evrimle veya kültürel evrimle ortaya çıkan- ve insan doğasındaki bu gerçekten faydalanıyor olabilir. Benzer Ģekilde, cennet ve cehenneme inanıĢların benzer Ģekilde nasıl rol oynadıklarını görmek zor değildir ( Johnson 2005, Johnson & Bering 2006). Aynı ritüellerde olduğu gibi, dini inanıĢlar da toplum yanlısı bir fonksiyon görmek için evrimleĢebilir. DĠN OLMADAN AHLAK? Dinin ahlak üzerinde etkisi olup olmadığını nasıl söyleyebiliriz? Bu oldukça zordur. X‘in insan davranıĢı üzerindeki etkisine bakmanın standart yolu (burada X, Ģiddet içeren video oyunlarına, testosteron, dayak yiyen, psikanaliz… veya dine maruz kalma olabilir), X‘e maruz kalan insanları, kalmayanlarla mukayese etmektir. Bunu yapabilmek için korelasyon çalıĢmalarına ihtiyaç duyarız (dayak yiyen çocuklar, yemeyenlere göre farklı bir yapıya mı sahip olurlar?) veya daha iyisi bu kontrollü deneyler yoluyla gerçekleĢtirilebilir (rastsal olarak seçilen bir hasta alt Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 213 Din, Ahlak, Evrim kümesine bir çeĢit terapi uygularsanız ne olur?). Peki, X her yerde ise ne olacak? Peki, herkes X‟e maruz kalıyorsa ne olacak? KarĢı karĢıya kaldığımız sorun dinin kaçınılmaz görünmesidir. De Waal (2010)‘ın ifade ettiği gibi; ―Din olmadan Ahlakın neye benzeyeceğini bilebilmek imkansızdır. Bunu yapabilmek, Ģu anda ve Ģimdiye kadar dindar olmayan bir insan toplumuna bir ziyaret gerçekleĢtirmeyi gerektirmektedir.‖ Elbette nispeten ateist toplumlar ve bireyler bulunmaktadır fakat bunların bağlı oldukları geleneklerin ve ahlak kaidelerinin büyük kısmı bu grup ve kiĢiler ateist olmadan çok uzun zaman önce ortaya çıkmıĢtır. Buna göre, bir kimse böyle toplum ve bireylerin nezaketinin (veya vahĢiliğinin) sadece dinin eteklerine yapıĢtıkları için mevcut olduğunu söyleyebilir. Hala, dine sahip olmayan toplumlara eriĢme imkanımız bulunmaktadır. Gerçekte, De Waal‘ın kendisi, makalede, Ģempanzeler, cüce Ģempanzeler ve maymunlarda özgecilik, empati ve hatta olgunlaĢmamıĢ adalet ve eĢitlik kavramlarını incelemiĢtir (ayrıca bakınız: De Waal 1996, 2010). Ayrıca, diğerlerinin acı çekmesine karĢı empatik reaksiyonlar da dahil bebeklerdeki, çocuklardaki ahlaki veya en azından ahlak öncesi ifadeleri, davranıĢları (örneğin, Hoffman 2000), anlık özgecil davranıĢ (örneğin, Warneken & Tomasello 2006) ve bireyleri diğerlerine yönelik davranıĢları temelinde yargılayabilme kapasitelerine göre (örneğin, Hamlin ve meslektaĢları, 2007) değerlendirelim. Buna göre, en azından bir adet iyi davranıĢın dinden önce var olduğu konusunda kendimize güvenebiliriz. Bu durum, ahlakın dini gerektirdiği konusunda güçlü tezi yalanlamaktadır. Yine bu noktadan, dinin ahlak için önemli olduğunun güçlü bir savunucusu, Ģempanze ve bebeklerin sahip olmadığı her türlü ahlak kapasitesini iĢaret ederek yanıt verecek ve en azından bunların tam olarak ahlaki varlıklar olmamalarının nedeni dine sahip olmamaları mümkün olabilecektir. Peki, yetiĢkin insanlar üzerine olan çalıĢmalarda durum nedir? AraĢtırmacıların bu popülasyonunX‟ini X-olmayanlardan ayırması mümkün olmadığından, bir sonraki adım olan daha çok X‘e sahip olanları daha az X‘e sahip olanlarla karĢılaĢtırmıĢlardır. Buna göre, dinin ahlaki yaĢantımız üzerine etkisini araĢtıran çalıĢmalar, kültürler içerisindeki daha önceden dindar olan ama Ģimdi tamamen çok dindar olan kültürlere (mesela Amerikalılar) karĢı olan bireyleri (mesela Danlar) mukayese etmektedir. Dindar insanları daha az dindarlarla mukayese ettikleri kültür içerisinde, ilk çalıĢmalarda, insanları dini konular üzerinde düĢündürmenin, onları bu konular üzerinde normalden daha fazla düĢünmeye ittiğini keĢfetmiĢlerdir. Yapılan en son çalıĢma altta açıklanmıĢtır. ÜLKELER ĠÇERĠSĠNDE VE ARASINDA DĠN VE ĠYĠLĠK Belirli tek bir soru, dinin kiĢilerin yabancılara yönelik nezaketinin üzerine etkisiyle ilgilenmektedir. Dindar bireyler daha cömert ve yabancılara yardım konusunda daha gönüllü müdür? Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 Paul BLOOM/Nuri ÇĠÇEK 214 Brooks (2006), etkili kitabı Kim Gerçekten Önemsiyor?içerisinde mevcut veri setlerini kullanmıĢ ve Ģu sonuca varmıĢtır: eğitim, yaĢ, cinsiyet, gelir ve politikayı kontrol altında tutarak, dindar insanların daha fazla önemsediği sonucuna ulaĢmıĢtır. Bu kiĢilerin dini olmayan kurumlar da dahil, daha fazla para bağıĢladığını; daha fazla gönüllü olmaya eğilim gösterdiklerini, daha fazla kan bağıĢı yaptıklarını, ve evsizlere daha fazla yardım yaptıklarını belirtmiĢtir. Aynı zamanda bu insanlar daha mutludur. 2004 yılında yapılan bir çalıĢmada, laik bireylerin yaĢamlarının hatalarla dolu olduğunu söyleme olasılığının iki kat fazla olduğu; dindar kiĢilerin yaĢamlarından memnun olduklarını belirtme olasılıklarının iki kat fazla olduğu belirtilmiĢtir. Varılan bu sonuçlar, son dönemlerde Putnam & Campbell (2010)‘ın yürüttüğü büyük veri setlerine dayanan çalıĢmalardaki sonuçlarla desteklenmektedir. Yazarlar, dini kuruluĢlara bağıĢ yapmanın, dini olmayan kuruluĢlara bağıĢ yapmayla arasında bir korelasyon olduğunu bulmuĢ ve kiliseye sıklıkla giden bireylerin özellikle ihtiyaç içindeki, yaĢlı ve genç insanlara yardım yapma olasılıklarının yüksek olduğunu ortaya koymuĢtur. Yine, bu bulgu, bir kuralın diğer faktörleri devreden çıkardığı durumda bile tutarlıdır. Mesela, Amerikan dindarlarının yaĢlı, bayan, Güneyli, ve zenci olması olasılığı oldukça yüksektir. Bu veriler, dindar olmak konusunda ahlaki bir yükselme vardır ve bu durum tekbir grupla sınırlı değildir ve daha çok genel kapsama sahiptir. Brooks (2006)‘a yönelik eleĢtirel yaklaĢımda, Norenzayan & Shariff (2008), bu verilerin bir öz bildirim temelli olduğuna dikkati çekmiĢtir. Bu durum da dinin özgecilikte gerçek bir artıĢa yol açamayacağı bunun yerine insanların ne kadar özgeci olduklarına inandıklarını veya özgeci olduklarını söylemeye ne kadar açık olduklarını artırmıĢtır. Bu nokta aynı zamanda Putnam & Campbell (2010)‘ın çalıĢmasına da uygundur. Ġlgi noktalarının desteğiyle, Norenzayan & Shariff (2008), Batson ve meslektaĢlarının çalıĢmasının (örneğin, Baston ve meslektaĢları, 1989, 1993) dindar insanların daha özgeci olduklarını rapor etmesine rağmen, onların laboratuvar ortamında nazik olmadıklarını bulduklarını belirtmemiĢlerdir. Bu ciddi bir bulgudur. Diğer yandan, din ve özgecilik arasındaki bağlantı için bazı objektif veriler bulunmaktadır: Gelir Ġdaresi Bürosu (IRS)‘den gelen veriler, daha dindar eyaletlerin, daha az dindar olan eyaletlere göre daha fazla bağıĢ yaptığını belirtmektedir (Brooks 2006). IRS bağıĢ olarak verilen tutarlar için ödeme belgeleri talep ettiğinden, bu konudaki veriler ciddi bir farklılığın bulunduğunu göstermektedir. Aynı zamanda, gerçek hayattan bir delil de bulunmakta; bu delile göre din, bağıĢ yapmayı sağlayan bir güçtür. Hastanelerin ve diğer bağıĢ organizasyonların din tabanlı olması hiç de alıĢılmadık değilken, ―Salvation Army‖ öne çıkan örneklerden biridir. Belli derecede bağıĢ yapılması, tüm ana dinlerde, Ġsa‘nın meselleMütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 215 Din, Ahlak, Evrim rinde, Yahudilikte tzedaka kavramında ve Ġslam‘da Zekat prensibinde açıklanmıĢtır. Fakat diğer analizler farklı perspektifler sunmaktadır. Paul (2005), 18 demokrasinin analiz edildiği bir çalıĢma sunmuĢ ve burada daha ateist olan toplumların, cinayet ve intihar oranları, cinsellikle bulaĢan hastalıklar, kürtaj ve ergenlik dönemi hamileliği gibi çeĢitli objektif sosyal sağlık ölçütleriyle alakalı olarak daha iyi konumda olduklarını belirtmiĢtir. Ortaya konan bu sonuç, son derece seçici örnek ülkeler temel alındığından diğer ilgi noktalarıyla birlikte eleĢtirilmiĢtir (Jensen 2006). Yine de dinin ahlak toplumu için temel olmadığını göstermektedir. Aynı doğrultuda, Zuckerman (2008), Danlar ve Ġsveçliler üzerinde yürütülen kapsamlı bir örnek vaka çalıĢması sunmuĢtur. Öyle ki bu insanlar, günümüzde en az dindar kabul edilen toplumlar arasındadır. Bu kimseler kiliseye gitme veya kendi evlerinde bireysel olarak dua etme eğilimi göstermez; Tanrıya veya cennet-cehenneme inanma eğilimi göstermezler. Fakat her hangi bir makul standartta, birbirlerine karĢı naziktirler. Hatta üzerlerinden kendilerini aydınlatan bir Tanrıya inanmadan, çok daha fazla dindar olan Amerikalılara göre çok az oranda cinayet iĢler ve tecavüz ederler. Bu korelasyonların var olmasının sebebi dinin toplum üzerindeki etkisinin olumsuz olmasına bağlı olabileceği gibi, Paul (2005)‘ün belirttiği gibi dini inanıĢtaki düĢüĢün nedeni toplumun zenginliği ve sosyal sağlığı olabilir— muhtemelen zengin ve istikrarlı Batı demokrasileri dini idealleri terk etme ve reddetme konusunda daha eğilimlidir. Paul (2010, Sf. 642) bu konuyu kullandığı ifadeyle daha da ileri götürmektedir: ―Zengin modernitenin, dinin ezeli düĢmanı olduğunu göstermektedir.‖ DĠN VE ĠYĠLĠK, LABORATUVAR MANÜPÜLASYONLARI Artık Ģimdi oldukça karmaĢık korelasyon verilerini bırakarak, laboratuvar çalıĢmalarına yönelebiliriz. Dinin iyi davranıĢlar üzerindeki rolünü keĢfetmeye yönelik deneysel çalıĢmalar konusunun uzun bir geçmiĢi vardır. Bu çalıĢmaların büyük kısmı, dini düĢüncelerin aydınlatılması ve bunların etkilerinin keĢfedilmesiyle iĢlerliğini sürdürür. En iyi bilinen çalıĢma, yapılıĢındaki akıllıca inceliğiyle meĢhurdur—ve önemsiz etkisiyle. Darley & Batson (1973), erkek seminer öğrencilerini test etmiĢler; onlara ya seminer öğrencileri için bulunabilecek iĢler ya da içerisinde Ġsa‘nın yolda bilincini kaybeden ve hırsızların saldırısına uğrayan ve iyi bir adamın kendisine yardım etmek için durdurduğu bir seyyahtan bahsettiği iyi bir Samaritan‘ın meseli hakkında kısa bir sunum yapmaları gerektiğini söylemiĢlerdir. Öğrencilere daha sonra bir baĢka lokasyona gitmeleri ve bazılarına acele etmeleri gerektiği ve bazılarına zaten geç kaldıkları söylenmiĢtir. Yol üzerinde, tüm öğrenci grupları yerde kapı Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 Paul BLOOM/Nuri ÇĠÇEK 216 önünde yığılmıĢ olan biriyle karĢılaĢtılar, burada bir suç ortağı bir kurban rolü oynamaktaydı. Ana bulgu, acele etmesi istenen öğrencilerin, durum davranıĢlarını etkilediğinden, bu kurban durumundaki kiĢiyi geçip gitme konusunda daha yüksek olasılık göstermeleriydi. Fakat Ġyi Samaritan (elbette doğrudan içinde bulundukları durumla ilgiliydi) hikayesi kendilerine anlatılmıĢ olsa da, olmasa da, bunun bir etkisi olmamıĢtı. Yazarlar, ―çeĢitli durumlarda, bir seminer öğrencisinin Ġyi Samaritan meseli üzerinde konuĢmasını yapmaya giderken acele ederek lafzen kurbanın üzerine basarak geçtiğine!‖ dikkat çekmiĢlerdir (Sf. 107). Ne var ki yeniden analiz yapıldığında, Greenwald (1975) örnek büyüklüğünün yeterli olmadığını belirtmiĢ ve verileri farklı yöntemlerde yeniden analiz etmiĢtir. Acele edilmesinin söylenmesi, bariz bir etki yaratmıĢ; Greenwald bunun meseli okumanın gerçekten yardım etme avantajını artırma olasılığını yok saymak için henüz zamanı olmadığı sonucuna varmıĢtır. Darley ve Baston, dini ahlaki davranıĢa baĢlamada baĢarılı Ģekilde kullanan ilk psikologlar olabilir. Ġleride bazıları da aynı Ģeyi yapmıĢtır. Mazar ve meslektaĢları (2008), deneklere ya lisede okudukları on kitabı yazmalarını ya da On Emri yazmalarını istemiĢtir. Sonrasında, onları hile yapabilecekleri bir durumda bıraktıklarında, On Emir koĢulunda bulunanlar bunu yapmada daha düĢük olasılığa sahiplerdi. Bering ve meslektaĢları (2005), çocukları ve yetiĢkinleri umulan doğaüstü varlıklarla yüzleĢtirmiĢler; yetiĢkinler laboratuvarda hayalet olduğu söylendiklerinde, bilgisayar görevlerinde hile yapmada daha düĢük olasılık sergilemiĢlerdir. 5–6 ve 8–9 yaĢ gruplarındaki çocuklara, görünmeyen bir varlığın huzurunda oldukları söylendiğinde (―Prenses Alice‖), bu bilginin verildiği arkadaĢlarına göre daha yavaĢ davranmaktaydı. Gerçekte, Prenses Alice‘e inanmayan Ģüpheci çocuklar analizden çıkarıldığında, bu görünmeyen varlığın mevcudiyetinin etkisi, gerçek bir yetiĢkinin mevcudiyetiyle aynı seviyeye sahipti (Piazza ve meslektaĢları, 2011). KarmaĢık cümle görevi kullanarak Shariff & Norenzayan (2007), dini kelimeler olan ruh, kutsal, Tanrı, aziz ve peygamber kullanarak cümleleri karmaĢık halden düzeltmeye yöneltmiĢ—bunları içerisinde gizli bir yabancıya istedikleri kadar para vermede serbest oldukları ―diktatör oyununda‖ daha cömert hale getirmektedir. Randolph-Seng & Nielsen (2007), dini kelimelerin bilinçaltı hazırlığının— bunların ekranda 80 milisaniye ıĢıkla gösteriminin— denekleri bu süreci izleyen görevi yerine getirirken kopya çekme olasılıklarını düĢürdüğünü bulmuĢtur. Pichon ve meslektaĢları (2007), dini kelimelerle hazırlandıklarında, insanlar sonrasında bağıĢ-yapmayla ilgili bilgi dağıtılmasına yardım etme konusunda daha fazla ilgi duyduklarını tespit etmiĢlerdir. Bu hazırlıklar niçin bu etkilere neden olmaktadır? Olasılıklardan biri, bunların insanları görünmeyen ve her yerde var olan Tanrı hakkında düĢünmeye yönlendirdiğidir. Denekler, muhtemelen bilinçsizce gözlendikleri hissine kapılmakta ve bu da daha iyi davranıĢ sergilemeye neden olmaktadır. Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 217 Din, Ahlak, Evrim Bu durum, ahlaki davranıĢı etkileyen -göz fotoğrafları veya göze benzeyen nokta desenleri gibi düzenbaz iĢaretlerin varlığında bile- elde edilen bulgularla uyum göstermektedir. Ġnsanlar ekranda göz noktalarına maruz kaldıklarında, örneğin bir bilgisayar görevinde daha cömerttir (Haley & Fessler 2005). Bunun yanında insanlar, kendilerine bakan gözlere sahip posterlerin mevcut olduğu durumda, ödemeden kahve alma (Bateson ve meslektaĢları, 2006) veya çöp atma (Ernest-Jones ve meslektaĢları, 2010) konusunda daha çekingendir. Ancak, doğaüstü bir gözetleyicinin varlığını hissetmenin sadece etkilere yönelik hazırlık yönünden etkisinin olduğuna dair Ģüphe etmek için bir sebep vardır. Diğer çalıĢmalar, bir kimsenin aynı etkiyi laik ahlaki hazırlıklarda da edindiğini bulmuĢtur. Shariff & Norenzayan (2007) bulgularını ikinci bir çalıĢmada tekrarlamıĢ ve burada denekler sivil, jüri, mahkeme, polis ve kontrat kelimeleri içeren karmaĢık cümlelerle hazırlanmıĢtır. Mazar ve meslektaĢları (2008), yerel üniversite gurur tablosuna bağlılığı kabul eden özet bir ifade imzalayarak alınan derslerin (üniversiteleri gerçekte bir gurur tablosuna sahip olmasa bile) kopyacılıkta bir düĢüĢe yol açtığını bulmuĢlardır. DĠN, ĠÇ GRUPLAR VE DIġ GRUPLAR ÇalıĢma, belli bir yere kadar dinin özgecilik ve hile yapmaktan kaçınma gibi ahlaki davranıĢlar üzerinde genel bir yükseliĢe neden olduğunu ortaya koymaktadır. Fakat yukarıda tanımlanan evrimsel teoriler, dini olarak harekete geçen nezaketin sınırları hakkında bir tahminde bulunmaktadır. Eğer din, grupları bir birine bağlayan bir adaptasyon ise, ayrım yapmayan bir nezakete yol açmamalıdır. Bunun yerine, bir kimseyi grup içerisinde iyilik yapmaya yöneltmelidir. Bu tahmini yapabilmek için kimse evrim teorisine eğilim göstermek zorunda değildir. Din eleĢtirileri, onun insanları bölme, kafirlere ve dinden dönenlere yönelik nefreti güdüleme ve Ģiddeti, soykırımı ve savaĢı körükleme gücü üzerinde uzun zamandır durmaktadır. Tüm bunların üzerine, dini ahlaki öğretiler çoğunlukla bariz Ģekilde dar görüĢlüdür. Graham & Haidt (2010)‘in özetlediği gibi: BaĢkalarına merhametle ve adil Ģekilde davranmaya yönelik dini emirlerin büyük çoğunluğu, dini topluluk içerisindeki diğerlerine yönelik davranıĢla sınırlıdır; örneğin, Yahudi Kutsal kitabı ―komĢunu kendin kadar sev‖ (Leviticus 19:18) ifadesi sadece diğer Ġsraillilere uygulamak üzere niyetlenilmiĢtir… Kur‘an emri ―Yahudileri ve Hristiyanları müttefik olarak kabul etmeyin: bunlar sadece bir birlerinin ortaklarıdır. Onları dost edinen, onlardan biri haline gelir—Tanrı günah iĢleyenlere rehberlik etmez‖ (5:51; ayrıca bakınız: 29:68–69). Bir kimse, sofuluğun birinin aynı inanca sahip olmayan diğerlerine yönelik davranıĢını nasıl etkilediğini sorabilir. Oldukça koyu Katolik olmak bir kimseyi, Yahudileri daha fazla hor görmeye eğilimli ya da tam tersi yapar mı? Fakat sosyal psikolojide birçok araĢtırmanın odak noktası, sofuluğun ırksal ön yargı üzerindeki Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 Paul BLOOM/Nuri ÇĠÇEK 218 etkileri üzerinde durmakta (değerlendirme için ayrıca bakınız Batson & Stocks 2005) ve burada gözden geçirdiğim çalıĢma doğrultusu bu Ģekildedir. Bu konu detaylı olarak ilk defa Gordon Allport‘un klasik kitabında ―Ön Yargının Doğası” (Allport, 1954) keĢfedilmiĢtir. 1940‘lar ve 50‘lerdeki orijinal çalıĢmalarında, insanların ―Sizin yetiĢmenizde dinin hangi dereceye kadar bir etkisi olmuĢtur?‖ sorusuna yanıtları, diğer gruplara dönük ön yargılı tutumlarla korelasyona sahip olduğu bulunmuĢtur (ayrıca bakınız: Allport & Kramer 1946). Bunu izleyen bir araĢtırma, bu durumun aynı zamanda 1970‘ler için de doğru olduğunu bulmuĢtur: her hangi bir dini bağlantısı olmadığını iddia eden beyazlarla ilgili olarak, beyaz protestanların ırklar arası evliliği onaylamama konusunda daha eğilimli oldukları; ve beyaz Protestanlar ve Katoliklerin ―siyahların büyük kısmının öğrenmeye yönelik doğuĢtan yeteneğe sahip olmadıklarını‖ doğru bulmaya eğilimli olduklarını ortaya koymuĢtur (Putnam & Campbell, 2010). Son dönemde yapılan bir metaanalizde (Hall ve meslektaĢları, 2010) 1964 ve 2008 yılları arasında gerçekleĢtirilen 55 çalıĢmaya bakmıĢlar ve sofuluk ve ırksal ön yargının belirli formları arasında küçük ama istatistiksel olarak anlamlı iliĢkilerin mevcut olduğunu bulmuĢlardır. Ne var ki bazı uyarılara ihtiyaç duyulmaktadır. Hall ve meslektaĢlarının metaanalizinde, sofuluğun tüm formlarının ön yargı üzerinde bu etkisi yoktur: ―belli bir sosyal durum, güvenlik, ve diğerlerin kabulü gibi dıĢ faktörlerce motive edilen dine yönelik araçsal yaklaĢım‖ olarak tanımlanan ―dıĢarıdan kaynaklı sofuluk‖ (Allport & Ross 1967, Sf. 127) için ve ―temel dini gerçeklere tereddütsüz sorgusuz kesinlik‖ olarak tanımlanan ―dini radikalizm‖ için (Altemeyer & Hunsberger 1992, Sf. 127). Ancak daha büyük ―içten kaynaklı sofuluk‖—―kendine bir son vererek dine kendini adamak‖ (Sf. 128)— ön yargıyla negatif olarak bağlantılıdır; Batson (1976, Sf. 128) tarafından, varoluĢçu sorulara, dini Ģüpheleri itiraf eden ve değiĢimi kabul etmeye hazır olmayla alakalı ―ArayıĢ‖ olarak tanımlanan bir kavramdır‖ (değerlendirme ve tartıĢma için bakınız: Sedikides & Gebauer 2010). Bunun yanında, analizlerin büyük kısmında, din ve ön yargı arasındaki iliĢki 1964 yılından beri düĢüĢ göstermiĢtir. Aynı zamanda, sofulukla korelasyona sahip diğer faktörlerin karĢısında, dinin kendi baĢına negatif etkilerini bulan bu çalıĢmaların kapsamı hakkında meraka düĢebiliriz. Örneğin, dini bağlantısı olmayanların, olanlara göre daha fazla ―Ģehirsel‖ bir tutuma ve tecrübeye sahip olabilirler ve bu durum da onları tek baĢına sofuluk eksikliğinden ziyade, daha az ön yargılı olmaya yönlendirmiĢ olabilir. Daha genel bir ifadeyle, sofuluk (ve özellikle dini radikalizm) ve her ikisi de ırk olarak azınlıkta bulunan gruplara karĢı olumsuz tutum sergileyen politik muhafazakarlık ve otoriter tutumlar arasında bariz bir korelasyon bulunmaktadır (bakınız: Jost ve meslektaĢları, 2008, Napier & Jost 2008). Hala, dinin kendi içerisinde ön yargıyı uyandırabileceğini ortaya atan bir hazırlık verisi bulunmaktadır. bildiğim kadarıyla bu veriler üzerinde bu anlamda tek çalıĢma Johnson ve meslektaĢlarının (2010) Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 219 Din, Ahlak, Evrim gerçekleĢtirdiği bir ekran üzerinde 35 mili-saniye kadar yanıp sönen siyahlara karĢı beyazların hissettiği ön yargıyı bariz ve gizli ölçekler aralığında bir seviyede artıran dini kelimelerdir (mesela kilise, gospel, dua). Aynı zamanda, Ginges ve meslektaĢlarının (2009) provokasyona varan çalıĢmalarında, sofuluk ve intihar saldırıları arasında güçlü korelasyon bulunmuĢtur. Ġlginç bir Ģekilde, sofuluğun sadece belirli ölçütleri etkiye sahipti. Ginges ve meslektaĢları, Filistinli Müslüman yetiĢkinlerin, camiye gitme frekansını intihar bombalarıyla tahmin edebilmiĢler fakat namaz kılma frekansını bulamamıĢlardır (Yazarlar aynı zamanda camiye günde birden fazla giden öğrencilerin, Ġslam‘ın intihar bombasını gerekli kıldığı düĢüncesine üç kat daha fazla inanma eğilimi gösterdiğini bulmuĢlardır.) Ginges ve meslektaĢları aynı zamanda West Bank ve Gazze‘de yaĢayan Ġsrailli Yahudiler üzerinde de test gerçekleĢtirmiĢler; Baruch Goldstein‘in 1994 yılında gerçekleĢtirdiği ve 29 Müslümanın West Bank‘ta Azizler mağarasında öldüğü intihar bombalaması hakkında sormuĢlardır. Sinagoga gitme düĢünceleriyle hazırlandıklarında, katılımcılar bu giriĢimi, dua etme hakkındaki düĢüncelerle hazırlanma durumuna göre ―kahramanlık‖ olarak nitelemede daha fazla eğilim göstermiĢlerdir. Son olarak, Ginges ve meslektaĢları (2009), Endonezya Müslümanları, Meksika Katolikleri, Ġngiliz Protestanları, Rusya‘daki Rus Ortodokslar, Ġsrailli Yahudiler ve Hindistan Hindularından elde edilen anket veri seti kullanmıĢlar ve ―Tanrım/inanıĢım için ölmeye hazırım‖ ve ―bu dünyadaki sorunların büyük kısmı için diğer dinlerden insanları suçluyorum‖ sorularına yönelik cevaplarıyla ölçülen dua frekansı ve diğer gruplara yönelik olumsuz duygular üzerine dini devamlılık frekansı arasındaki iliĢkiyi keĢfetmeye çalıĢmıĢlardır. Yine, dini devamlılık pozitif bir tahmin unsuruyken; düzenli dua bu Ģekilde çıkmamıĢtır. DĠNĠN KARMAġIK ETKĠLERĠNĠN AÇIKLANMASI Mevcut bir araĢtırma, dinin ahlak etkileri konusunda bize iki Ģey söylemektedir. Birincisi, din insanları daha nazik yapmaktadır. Yapılan bağıĢlar üzerine yürütülen çalıĢmalara dayanarak Amerika BirleĢik Devletleri‘ndeki dindar insanların, dindar olmayanlara göre daha fazla zamanlarını ve kaynaklarını baĢkalarına yardım etmek için ayırdıklarını ortaya koymuĢtur. Bu tür çalıĢmalar, kendi-kendini rapor etmeye dayalıdır; fakat bunların ardında dini hazırlıkların yabancılara cömertlik gibi ahlaki davranıĢları artırdıkları ve hile gibi ahlaki olmayan davranıĢları azalttığını gösteren laboratuvar sunumları bulunmaktadır. Tüm bunlar, evrenselciler ve tüm dinler içerisinde kodlanmıĢ aydınlanmıĢ ahlakçı kavramların ıĢığında anlamlı gelmektedir (Waldron 2010, Wright 2009). Ġkinci olarak, din insanları daha nazik yapmamaktadır. Laboratuvar çalıĢmalarında, laik hazırlıklar, dini hazırlıklar gibi davranıĢ geliĢtirmeye hizmet edecek Ģekilde iĢlev görmüĢtür. Amerika BirleĢik Devletleri gibi dindarlarla dolu ülkeler, Ġsveç gibi Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 Paul BLOOM/Nuri ÇĠÇEK 220 daha ateist olan ülkelere göre, ahlaki olarak daha kötü birçok unsurla doludur. Belli tür sofuluğun diğer insanlara karĢı artan ön yargıyla iliĢkisi olduğuna dair somut delil bulunmaktadır. Buna ilaveten dini aktivitelere katılımın, intihar bombalamalarını onaylamayla arasında iliĢki bulunmuĢtur. Tüm bu bulgular, dini inanıĢların, pratiklerin ve kendilerine baĢkalarına göre ayrıcalıklar atfeden belirgin dini ideolojilerin dar görüĢlü doğalarının ıĢığında bir anlam kazanmaktadır (Hall ve meslektaĢları, 2010, Harris 2004). Bu bariz çeliĢkili etkileri nasıl açıklayabiliriz? Verilere daha yakından bakmamız, büyük oranda Graham & Haidt (2010)‘ın önerdiği doğrultuda makul tutarlı bir değerlendirme ortaya koymaktadır. Din, iyi ve kötü etkilerinin büyük kısmını sosyal yapıĢtırıcılık gücü vasıtasıyla uygulamaktadır: bir dine ait olmak, ritüelleri paylaĢan ve düzenli olarak buluĢan üyeleri bir birine yakın olan bir sosyal guruba ait olmaktır ve böylece bir birine karĢı daha cömert ve bir birini aldatma konusunda daha çekimser ve belli koĢullar altında baĢkalarına karĢı daha çirkin olabilirler. Bu bakıĢ açısına göre, kendi etkilerini harekete geçiren din ile bağlantılı olan inanç sistemi değil, toplumdur. Bunu desteklemek için, Putnam & Campbell (2010) teolojik görüĢler ve uygulamalar üzerine kapsamlı görüĢ ve uygulamalar derlemiĢler, din, evrimin özel yaratılıĢın ve Tanrının ahlak içi önemi kapsamında insanlara yaĢam ve ölüm sonrası cennet ve cehennemle ilgili inanıĢları sorulmuĢtur. Bu inanıĢlarının hiç birinin gönüllülük ve bağıĢ Ģeklinde yardımlarla hiçbir bağlantısı olmadığı ortaya çıkmıĢtır. Toplum her Ģeydir: ―Bir kiĢinin kiliseye devamlılık bağlamında ne kadar dikkatli olduğunu öğrendikten sonra, onun dini inançları hakkında keĢfedebileceğimiz hiç bir Ģey, bildiklerimize veya onun komĢuluk iyiliği konusundaki düĢüncelerimize bir Ģey katmamıĢtır‖ (Putnam & Campbell 2010, Sf. 467). Yazarlar sonrasında Ģunu eklemiĢtir: ―Gerçekte, istatistikler Ģunu göstermektedir ki bir topluluk hayatına katılmak isteyen bir ateist bile (muhtemelen bir eĢle birlikte) tek baĢına dua eden hararetli bir inanandan çok daha fazla bir çorba hayrı aktivitesinde gönüllü olmaya meyilli olacaktır. Ġyi komĢuluk iliĢkileri için önemli olan dini inanıĢ yerine, dini aidiyettir‖ (Sf. 473). Aynı nokta, verileri değerlendirerek dindarların laiklere göre daha mutlu ve daha cömert olduğunu bulan Brooks (2006) tarafından tutarlı bulunmuĢtur. Bu anketler ―dindarlığı‖ ve ―laikliği‖ inanıĢ bağlamında tanımlamaktadır. Bunlar, dini aktivitelere katılım bağlamında tanımlamaktadır. Toplumun bu vurgusu, niçin Amerikalı ateistlerin daha az cömert olduğuna dair farklı bir perspektif sağlayabilir. Bunun sebebi, doğru veya yanlıĢ için bir anlayıĢına sahip olmamaları değildir veya soğukkanlı kendini beğenmiĢlerden biri değildir. Amerikan birlikteliğinin baskın modlarını dıĢarıda bırakmalarıdır. Bunun yanında, P.Z. Myers (2007)‘in ifade etiği gibi, ―Toplumdan dıĢlanmıĢ, dağılmıĢ bireyler toplumun olumlu yönlerinden faydalanamazlar ya da kendilerini dıĢlayan toplumlara katkıda bulunmak istemezler.‖ Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 221 Din, Ahlak, Evrim Eğer bu görüĢ doğruysa, buna göre özellikle dinin dindar boyutları—doğaüstü inanıĢlar ve kutsal metinler ve doğaüstü tecrübeler—kendi ahlaki güçleri açısından çok az rol oynayabilirler. Gerçekte, Putnam ve meslektaĢları (Putnam 2000, Putnam & Campbell 2010), diğer insanlarla bağlantı için gönüllü bağlantının her hangi bir Ģeklinin tatmin edilen ve verimli bir mevcudiyet için dahili bir kısmı olduğunu tartıĢmalarında, anket çalıĢmalarından elde edilen verileri kullanmıĢlardır. Bu durum da bizi ―daha adil ve istikrarlı bir demokrasiyi mümkün kılıp idare edebilmek için daha akıllı, daha sağlıklı, güvenli ve iyi hale getirmektedir‖ (Putnam 2000, Sf. 290). Mesela Putnam, üyeliğin laik ama sosyal olduğu bowling liginin, bağıĢ yardımlarının dini bir toplulukta olduğu kadar yükselebildiğini belirtmiĢtir. Sosyal olmanın önemi—ve dini inanıĢların nispi önemsizliği— aynı zamanda Ġskandinav ülkelerinden gelen verilere de yansımıĢtır. Bu veriler yukarıda belirtilmiĢ ve dine bir toplumun sivil, Ģiddetten uzak olması ve birçok standarda göre ahlaki olarak iyi olabilmesi için ihtiyaç duyulmadığını belirtmiĢtir. Fakat artık bunun hakkında, ilgili olan bir din türüyle iĢimiz olduğundan, daha incelikli düĢünebiliriz. Zuckerman (2008), Dan ve Ġsveçlilerin büyük kısmının kendi bebeklerini vaftiz ettirdiklerini, gelirlerinden bir kısmını kiliseye bağıĢladıklarını ve dini topluluklarına bağlı hissettiklerini iĢaret etmiĢtir—onların Hristiyan oldukları, sadece Tanrıya inanmadıklarını belirtmiĢtir (Yazar, Ġskandinav Hristiyanların daha çok, inanıĢ ve uygulamada nispeten sekülerleĢmiĢ ve toplumsal hislerde güçlü hislere sahip ve iyi davranma eğilimine sahip Amerikalı Yahudilere benzediğini ortaya atmıĢtır). Ġskandinavyalılar, ateist olabilirler, ama aynı zamanda özellikle ahlakın etkili olduğu manada dindardırlar. Toplum aynı zamanda dinin çirkin tarafını da açıklayabilir. Ginges ve meslektaĢları (2009)‘nın çalıĢmalarına dönecek olursak, yukarıda tartıĢılan bulgular bunu açıklamaktadır. Dua sıklığıyla ölçülen dindar adanma, intihar bombacılığına yönelik destek için her hangi bir etkiye sahip değildir; fakat dini katılım etkilidir. Dawkins (2006)‘in iddialarının aksine, Harris (2004) ve meslektaĢları, Ginges ve meslektaĢları, (2009) Ģu sonuca varmıĢlardır: ―din ve intihar bombalarına yönelik destek arasındaki iliĢki gerçektir (Sf. 230). Grup aktivitelerine ve dini ritüellere katılımla yansıtıldığından, bu durum önemli olan sosyal guruba adanmıĢlıktır. Bu adanmıĢlık aynı zamanda, Amerikan ateistlerine yönelik tutumlarda görüldüğü üzere, dıĢ grupların daha ılımlı kötülenmesini sağlayacaktır. Bu son nokta, bir soruyu gündeme getirmektedir: Eğer din öyle dar görüĢlü bir güçse, niçin dinin Amerikalıların ön yargıları üzerine yürütülen çalıĢmalarda daha büyük bir etkisi çıkmamaktadır? Yukarıda bahsedildiği gibi, böyle bir etki mevcuttur fakat küçüktür ve belirli türdeki dini odaklanmalar üzerinde sınırlanmıĢtır. Bu çalıĢmaların keĢfettiği türden ön yargılarla iliĢkisi olan bir açıklama mevcuttur. Yukarıda değerlendirilen araĢtırma, beyaz Hristiyanlar üzerinde gerçekleĢtirilmiĢ ve onların siyahlara yönelik özellikleri ve davranıĢlarının keĢfine yöneliktir. Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 Paul BLOOM/Nuri ÇĠÇEK 222 Din doğal olarak bir kiĢinin diğer gruplara yönelik merhametini azaltsa bile, bu durumda olumsuz bir etkisi olmayabilir çünkü siyahlar gerçekte kendi gruplarına aynı zamanda büyük kısmı Hristiyan olan- aitlermiĢ gibi gözükür. Din sınırlar da yaratabilir, ama aynı zamanda bunların çözümüne de katılabilir. Allport (1954, Sf. 444)‘un ünlü ifadesi Ģu Ģekildedir: ―Dinin rolü paradoksaldır. Ön yargı doğurur ve sonra bunu ortadan kaldırır.‖ Bunun büyük kısmı, dinin bedavacılar için bir çözüm olduğu, insanları bir araya getiren bir mekanizma olduğu noktada, yukarıda değerlendirilen evrim teorisiyle tutarlıdır. Farklı Ģekilde ifade etmek gerekirse, eğer dinin grup içi pozitif ahlaki etkisi olmadığı—veya grup dıĢı olumsuz etkisi— ortaya çıkarsa bu evrimsel değerlendirme etkin Ģekilde reddedilmiĢ olur. Dinin sosyal boyutlarının kendi ahlaki etkileriyle bağlantılı olduğu bulgusu, elbette ispatlanmamıĢ olsa bile, bunun kendi evrimleĢmiĢ fonksiyonu olduğu hipotezini desteklemektedir. Peki, doğaüstü inanıĢlar-Tanrılara, ölüm sonrası yaĢama, ruhlara, mucizelere vb. konulara inanıĢlar da ahlaki davranıĢı motive etmek için evrimleĢmiĢler midir? Bu hipotez de ucuzdur. Ġnsanların dini olarak hazırlandıklarında karĢılaĢtığımız artan cömertlikleri bazen doğaüstü gözetleyici kavramıyla iliĢkilendirilmektedir— hazırlıkta kiĢi Tanrının huzurunda olduğu düĢündürülür, kiĢinin davranıĢı artık isimsiz değildir ve ayrıca insanlar daha nazik davranmaktadır. Fakat bu hususla ilgili sorun -hukuki sistemle ilgili, söyle veya onurlandır kurallarıyla- laik ahlaki hazırlıkların, dini olanlarla aynı etkiye sahip olmasıdır. Buna göre, doğaüstü varlığa inanıĢın burada ayırt edici rol oynadığını söylemek doğru olmaz. Ġlahi bakıĢ açısı fikrinin nispeten son buluĢ olduğunun da altı çizilmelidir—avcıtoplayıcıların Tanrıları çok daha az etkileyiciydi (Wright 2009). Buna ilaveten, günümüz insanlarının büyük kısmı, her Ģeye gücü yeten bir Tanrıya inanmamaktadır; bunun yerine animist ve çok tanrılı inanıĢlara sahiplerdir. Bu nedenlerden ötürü, Tanrı‘nın ahlaklaĢtırmaya inanmaya yönelik bir yaklaĢımın doğal seleksiyonun bir ürünü olması pek muhtemel değildir. ĠNANIġLARIN AHLAKĠ ĠLĠġKĠSĠNĠ TARTIġMAK Yukarıda edilen en çeliĢkili iddia, dini inanıĢların dinin ahlaki etkisi içerisinde çok az anlamlı bir rol oynadığını söylemektir. KarĢı görüĢleri değerlendirerek ve bunlara yanıt vererek sonuca bağlamak istiyorum. Dini inanıĢların önemi bazıları için oldukça bariz görünebilir. Bazı dini inanıĢların insanların nasıl düĢünüp nasıl hareket edecekleri yönünde motive ettiğini reddetmek ters görünmektedir. Mesela intihar bombalarını değerlendirelim. Ginges ve meslektaĢları (2009), dini inanıĢa adanma seviyelerinin intihar saldırılarıyla alakasız olduğunu bulmuĢlar, fakat Liddle ve meslektaĢları (2010) cevap olarak bunun dini inanıĢların kendileriyle alakasız olduğunu gerektirmediğini iĢaret etmiĢlerdir. Hepsinden öte, Tanrının kendisinden inanmayanları öldürmesini istediğine inanan bir kiĢinin, inanmayanları öldürmeye karĢı Tanrıya inanmayan bir kiĢiden Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 223 Din, Ahlak, Evrim çok daha sempatiyle yaklaĢacağı olasıdır. Dawkins (2006, Sf. 348) Ģu sonuca vardığında haklı olabilir: ―Ġntihar bombacıları zaten yapacakları Ģeyi yapıyor; çünkü bu kiĢiler gerçekten kendi dini okullarında öğretilen Ģeylere gerçekten inanıyor: Tanrıya olan bu vazifeleri her türlü önceliklerinin üzerindedir ve hizmetlerinde Ģehitlik cennetin bahçeleriyle ödüllendirilecektir.‖ Bir benzetme kullanalım: bir kiĢinin kürtaj kliniği bir gösteriye veya gösteri karĢıtı etkinliğe her hangi bir nedenden katıldığını düĢünün. Ama tek önemli değerlendirme konusu kiĢinin kürtajla ilgili ne düĢündüğüdür. Bir kiĢinin kürtajla ilgili inanıĢlarının yoğunluğu, bu göstericinin ortaya çıkıĢı ve Ģiddete baĢvurması olasılığıyla iliĢkili olmayabilir; yani dini adanıĢın intihar bomba eylemlerine yönelik desteklemesiyle iliĢki olmaması gibi. Fakat bu inanıĢın kendisinin bir iliĢkiye sahip olmadığı sonucunu çıkarmak doğru olmaz. Bazıları bunu daha da ileri götürebilir ve dini inanıĢların ahlaki etkilerinin özellikle ikna edici ve zararlı olduğunu çünkü bunların günlük yaĢantımızda çark edildiğini tartıĢmıĢtır. Tüm bunlardan sonra din, ölümden sonra yaĢam, görünmeyen tanrıların arzuları ve binlerce yıllık metinlerin talepleri gibi kavramlar arasında gidip gelmektedir. 1795 ve 1817 arası Yale BaĢkanı olan Timothy Dwight‘ın çiçek hastalığı aĢısının ahlakiliğini tartıĢması (―Eğer Tanrı ezelden beri bir kiĢinin çiçek hastalığından ölmesi gerektiğini kararını vermiĢse, belli bir kiĢinin çiçek hastalığından ölmesini aĢıyla önlemek ve bundan kaçınmak korkunç bir günah olacaktır‖) özellikle dini bir tartıĢma gibi gözükmektedir (bakınız: Hitchens 2007). Fizikçi Steven Weinberg (1999)‘in belirttiği gibi, ―Din olsun veya olmasın, iyi Ģeyler yapan iyi insanlar ve kötü Ģeyler yapan kötü insanlar etrafınızda olacaktır. Fakat kötü Ģeyler yapan iyi insanlar, iĢte bunu din yaptırır.‖ Dini inanıĢın ilgisinin savunması, kendi olumsuz etkisi kapsamında belirtilmiĢtir. Fakat aynı zamanda bu dini inanıĢın yaĢamlarımız üzerindeki benzersiz olumlu etkiye sahip olduğunu düĢünen akademisyenlerce savunulmuĢtur. Hukuk alanında akademisyen olan Jeremy Waldron (2010, Sf. 10) bu görüĢü savunan bir söylem ortaya koymuĢtur: Huzurlu bir toplumun sınırlı özgeciliğine meydan okumak, batı dinlerinin en büyük baĢarılarından biri olagelmiĢtir. Ben en iyi Yahudi ve Hristiyan gelenekleri konusunda bilgi sahibiyim: Torah‘ın metinleri, Peygamberlerin tavizsiz vaazları ve Davut Peygamberin özellikle fakirleri ezerek, yabancıları dıĢlayarak ve kimsesizlere yüz çevirerek elde edilen zenginliğe sahip olanları hedefleyen Ģiirleri hepsi aklımdadır. Bunun yanında, Ġsa‘nın marjinal ve hor görülenlerle olan bütünleĢtirici ve insanları açları besleme, çıplakları giydirme, yabancıları kabul etme, kendisini tanıma Ģartıyla hapiste olanları ziyaret etme isteği katan öğretilerini ve örneğini de aklımda tutuyorum. Sadece metinler değil: kanaatkar ve ayrıcalıklı toplumun tehlikeleri üzerine ihtiyaç ve kilise doktrini hakkında Katolik (mesela) doğal kanun nedenselliğinin bütünüdür. Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 Paul BLOOM/Nuri ÇĠÇEK 224 Waldron, dini inanıĢın evrensel mentalitesinin garantisi olmadığını kabul etmekte ve nefret ve bölünmeyi ateĢleyebilmektedir. Fakat çoğu insan için din, birçok kiĢinin ilham alacağı, geleneksel ve bariz doğal sosyal ve ekonomik sınırları reddedenler için geniĢ spektrumlu ahlak için mevcut tek yoldur. Dinin kozmopolitan dünya görüĢü üzerine bina edilebileceği kavramı, özellikle Hristiyanlığın evrensel değerlere sahip olduğunu iĢaret eden yazar Appiah (2006) tarafından da savunulmaktadır. Yazar Saint Paul‘dan alıntı yaparak bu noktayı iĢaret eder: ―Ne Yahudi ne de Yunan vardır, ne bağ ne de özgürlük vardır, ne erkek ne de kadın vardır, hepsi tek bir Ġsa‘nın içindedir.‖ Bazıları Weinberg‘in Freeman Dyson‘ın (2006) yukarıdaki ifadesine sempatiyle yaklaĢabilir: ―ve kötü insanların iyi Ģeyler yapması için, iĢte din burada gereklidir.‖ Dinin ahlaki etkilerinin değeri hakkında radikal olarak karĢı çıkan akademisyenler ne var ki dinin en azından kısmen etkiye sahip olduğunu neyin doğru neyin yanlıĢ olduğu hakkındaki anlamlı iddialarla kabul etmektedir. Eğer dini inanıĢın ilgisi deneysel araĢtırmalarda ve anketlerde görünmüyorsa, bunun nedeni araĢtırmacıların yanlıĢ sorular sormasındandır— mesela, inanıĢın yoğunluğunu inanıĢın görünürlüğüyle karıĢtırmalarındandır. Buna alternatif olarak, inancın gücünü fazlasıyla abartmıĢ olabiliriz. Kimse, -iyi veya kötü- bazı hareketlerin belirli dini inanıĢlarca motive edildiğinden Ģüphe edemez. Fakat belirli vakalarla ilgili sahip olduğumuz sezgilere burada güvenemeyiz. Gerçekte, psikolojinin Freud‘la baĢlamıĢ ve günümüz sosyal psikolojisiyle devam etmekte olan insan doğası teorisine katkılarından biri, kendi hareketlerimizin nedenleri hakkında çoğunlukla yanlıĢ düĢünmemiz—ve rasyonel yargılamalarımız sonucu eylemlerde bulunma eğilimi göstermemizdir (bakınız: Haidt 2001). Daha önce verdiğimiz bir örneğe dönecek olursak, insanlar, refah planlarını kendi objektif iyilikleri için tercih ettiklerine inanabilir ve bildiklerinin ait oldukları siyasi parti tarafından öne sürülen söylemlerden ne kadar etkilenebileceği konusunda farkında olamayız (Cohen 2003). Benzer Ģekilde, insanlar geylere karĢı eleĢtirilerinin Ġncil‘deki metinlerden kaynaklandığına içtenlikle inanabilirler. Fakat sadece yanılgı içerisindedirler—geylere karĢı onaylamayan bir duyguları olabilir ve bunu dini inançları referans göstererek mazur göstermeye çalıĢırlar. Daha genel bir ifadeyle, Wright (2009), insanların hareketlerini sıklıkla Ġncil veya Kur‘an veya diğer kutsal metinlerdeki hükümlerle açıklamaya çalıĢmalarına rağmen, gerçek nedenlerin daha çok durumdan kaynaklandığını tartıĢmıĢtır. Eğer bireyler sıfır-toplam iliĢkisine sahiplerse, nefret ve savaĢ için kutsal metine dayanan bir motivasyon bulabilirler; kaderleri olumlu Ģekilde bir birine geçtiğinde, hoĢgörü ve sevgiyi bulurlar. Wright için insanlar ahlaki görüĢlerini dini metinlerden veya otoritelerden almamaktadır; bunun yerine, kendi ahlaki görüĢleri ―mevcut gerçekler‖ üzerine temellenmektedir; gerçek durumdan sonra, insanlar haklılaĢtırmak için etrafta bahane ararlar. Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 225 Din, Ahlak, Evrim Bu görüĢ, makalede değerlendirdiğimiz verilerle tutarlıdır. Laboratuvarda ve dünyada, intihar bombacılığı, ırksal ön yargı, dürüst davranıĢ ve yabancılara cömertlik gibi ahlaki hareketler dinle iliĢkilidir—ama dini inanıĢla iliĢkili değildir. Çoğunlukla ahlaki fikirlerin dünya dinlerinde kodlandığı ifade edilmiĢ ve bunların ahlaki yaĢamlarımız üzerinde önemli etkileri bulunmaktadır. Bu görüĢle ilgili elimizde sınırlı bir miktar delil bulunmaktadır. Kaynaklar: » Alcorta C, Sosis R. 2005. Ritual, emotion, and sacred symbols: the evolution of religion as an adaptive complex. Hum. Nat. 16:323–59 » Allport GW. 1954. The Nature of Prejudice. Reading, MA: Addison-Wesley » Allport GW, Kramer BM. 1946. Some roots of prejudice. J. Psychol. 22:9–39 » Allport GW, Ross JM. 1967. Personal religious orientation and prejudice. J. Personal. Soc. Psychol. 5:432–43 » Altemeyer B, Hunsberger B. 1992. Authoritarianism, religious fundamentalism, quest, and prejudice. Int. J.Psychol. Religion 2:113–33 » Appiah K 2006. Cosmopolitanism: Ethics in a World of Strangers. New York: Norton » Atran S. 2004. In Gods We Trust: The Evolutionary Landscape of Religion. New York: Oxford Univ. Press » Atran S, Norenzayan A. 2004. Religion‘s evolutionary landscape: counterintuition, commitment, compassion, communion. Behav. Brain Sci. 27:713–30 » Baron-Cohen S. 2003. The Essential Difference: The Truth About the Male and Female Brain. New York: Basic Books » Barrett JL. 2004. Why Would Anyone Believe in God? Walnut Creek, CA: AltaMira » Bateson M, Nettle D, Roberts G. 2006. Cues of being watched enhance cooperation in a realworld setting. Biol. Lett. 3:412–14 » Batson CD. 1976. Religion as prosocial: agent or double agent? J. Sci. Study Religion 15:29– 45 » Batson CD, Oleson KC, Weeks JL, Healy SP, Reeves PJ, et al. 1989. Religious prosocial motivation: Is it altruistic or egoistic? J. Personal. Soc. Psychol. 57:873–84 » Batson CD, Stocks EL. 2005. Religion and prejudice. In On the Nature of Prejudice: Fifty Years After Allport, ed. JF Dovidio, PS Glick, L Rudman, pp. 413–27. Oxford, UK: Blackwell » Batson CD, Schoenrade P, Ventis WL. 1993. Religion and the Individual: A SocialPsychological Perspective. New York: Oxford Univ. Press » Bering JM. 2002. The existential theory of mind. Rev. Gen. Psychol. 6:3–24 » Bering JM. 2006. The folk psychology of souls. Behav. Brain Sci. 29:453–98 » Bering JM. 2011. The Belief Instinct: The Psychology of Souls, Destiny, and the Meaning of Life. New York: Norton » Bering JM, McLeod K, Shackelford TK. 2005. Reasoning about dead agents reveals possible adaptive trends. Hum. Nat. 16:360–81 » Bloom P. 2007. Religion is natural. Dev. Sci. 10:147–51 » Bloom P. 2004. Descartes‟ Baby: How the Science of Child Development Explains What Makes Us Human. New York: Basic Books » Bloom P. 2009. Religion belief as an evolutionary accident. In The Believing Primate, ed. MJ Murray, J Schloss, pp. 118–27. New York: Oxford Univ. Press » Bloom P. 2010. How Pleasure Works: The New Science of Why We Like What We Like. New York: Norton » Bloom P, Weisberg DS. 2007. Childhood origins of adult resistance to science. Science 316:996–97 » Boyd R, Richerson PJ. 2002. Group beneficial norms spread rapidly in a structured population. J. Theor. Biol. 215:287–96 » Boyer P. 2001. Religion Explained. New York: Basic BooksBrooks AC. 2006. Who Really Cares: The Surprising Truth About Compassionate Conservatism. New York: Basic Books » Bulbulia J. 2004. The cognitive and evolutionary psychology of religion. Biol. Philos. 19:655–86 Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 Paul BLOOM/Nuri ÇĠÇEK 226 » Chartrand TL, Bargh JA. 1999. The chameleon effect: the perception-behavior link and social interaction. J. Personal. Soc. Psychol. 76:893–910 » Cohen AB, Rozin P. 2001. Religion and the morality of mentality. J. Personal. Soc. Psychol. 81:697–710 » Cohen GL. 2003. Party over policy: the dominating impact of group influence on political beliefs. J. Personal.Soc. Psychol. 85:808–22 » Cosmides L. 1989. The logic of social exchange: Has natural selection shaped how humans reason? Studies with the Wason selection task. Cognition 31:187–276 » Darley J, Batson CD. 1973. From Jerusalem to Jericho: a study of situational and dispositional variables in helping behaviour. J. Personal. Soc. Psychol. 27:100–8 » Dawkins R. 2006. The God Delusion. New York: BantamdeWaalF. 1996. Good Natured: The Origins of Right and Wrong in Humans and Other Animals. » Cambridge, MA: Harvard Univ. Press de Waal F. 2010. Morals without God? N.Y. Times, Oct. 17 » Durkheim E. 1912/1995. The Elementary Forms of Religious Life. New York: Free Press » Dyson F. 2006. Religion from the outside. N.Y. Rev. Books, June 22Edgell P, Gerteis J, Hartmann D. 2006. Atheists as ―other:‖ moral boundaries and cultural membership in American society. Am. Sociol. Rev. 71:211–34 » Ernest-Jones M, Nettle D, Bateson M. 2011. Effects of eye images on everyday cooperative behavior: a field experiment. Evol. Hum. Behav. 32:172–78 » Evans EM. 2000. Beyond Scopes: why creationism is here to stay. In Imagining the Impossible: Magical, Scientificand Religious Thinking in Children, ed. K Rosengren, C Johnson, P Harris, pp. 305–31.Cambridge, UK: Cambridge Univ. Press » Evans EM. 2001. Cognitive and contextual factors in the emergence of diverse belief systems: creation versus evolution. Cogn. Psychol. 42:217–66 » Festinger L. 1957. A Theory of Cognitive Dissonance. Evanston, IL: Row, PetersonFinkel D, Swartwout P, Sosis R. 2010. The socio-religious brain: a developmental model. In Proceedings of theBritish Academy, ed. R Dunbar, C Gamble, J Gowlett, 158:287–312 » Ginges J, Hansen I, Norenzayan A. 2009. Religion and support for suicide attacks. Psychol. Sci. 20:224–30 » Gould SJ, Lewontin RC. 1979. The spandrels of San Marco and the Panglossian paradigm: a critique of the adaptationist programme. Proc. R. Soc. Lond. B Biol. Sci. 205(1161):581–98 » Graham J, Haidt J. 2010. Beyond beliefs: religion binds individuals into moral communities. Personal. Soc.Psychol. Rev. 14:140–50 » Greenwald A. 1975. Does the Good Samaritan parable increase helping? A comment on Darley and Batson‘s no-effect conclusion. J. Personal. Soc. Psychol. 32:578–83 » Guthrie S. 1993. Faces in the Clouds: A New Theory of Religion. New York: Oxford Univ. Press » Haidt J. 2001. The emotional dog and its rational tail: a social intuitionist approach to moral judgment. Psychol.Rev. 108:814–34Haidt J. 2007. Moral psychology and the misunderstanding of religion.http://www.edge.org/3rd_culture/haidt07/haidt07_index.html » Haidt J. 2012. The Righteous Mind: Why Good People Are Divided by Politics and Religion. New York: Pantheon » Haidt J, Kesebir S. 2010. Morality. In Handbook of Social Psychology, ed. S Fiske, D Gilbert, pp. 797–832. New York: McGraw Hill. 5th ed. » Haley KJ, Fessler DMT. 2005. Nobody‘s watching? Subtle cues affect generosity in an anonymous economic game. Evol. Hum. Behav. 26:245–56 » Hall DL, Matz DC, Wood W. 2010. Why don‘t we practice what we preach? A meta-analytic review of religious racism. Personal. Soc. Psychol. Rev. 14:126–39 » Hamlin JK, Wynn K, Bloom P. 2007. Social evaluation by preverbal infants. Nature 450:557– 59 » Harris S. 2004. The End of Faith: Religion, Terror, and the Future of Reason. New York: Norton » Hitchens C. 2007. God Is Not Great: How Religion Poisons Everything. New York: Twelve Books » Hoffman M. 2000. Empathy and Moral Development. Cambridge, UK: Cambridge Univ. Press » Hume D. 1956 [1757]. The Natural History of Religion. London: Black » Irons W. 2004. An evolutionary critique of the created co-creator concept. Zygon: J. Religion Sci. 39:773–90 » James W. 1960 [1902]. The Varieties of Religious Experience. London: Fontana » Jensen GF. 2006. Religious cosmologies and homicide rates among nations: a closer look. J. Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 227 Din, Ahlak, Evrim Religion Soc.8:1–14 » Johnson DDP. 2005. God‘s punishment and public goods: a test of the supernatural punishment hypothesis in 186 world cultures. Hum. Nat. 16:410–46 » Johnson DDP, Bering JM. 2006. Hand of God, mind of man: punishment and cognition in the evolution of cooperation. Evol. Psychol. 4:219–33 » Johnson MK, Rowatt WC, LaBouff JP. 2010. Priming Christian religious concepts increases racial prejudice. Soc. Psychol. Personal. Sci. 1:119–26 » Jost JT, Nosek BA, Gosling SD. 2008. Ideology: its resurgence in social, personality, and political psychology. Perspect. Psychol. Sci. 3:126–36 » Kelemen D. 2004. Are children ―intuitive theists‖? Psychol. Sci. 15:295–301 » Keltner D. 2009. Born to Be Good: The Science of a Meaningful Life. New York: Norton » Lane JD, Wellman HM, Evans ME. 2010. Children‘s understanding of ordinary and extraordinary minds. Child Dev. 81:1475–89 » Larson EJ, Witham L. 1997. Scientists are still keeping the faith. Nature 389:435–36 » Larson EJ, Witham L. 1998. Leading scientists still reject God. Nature 394:313 » Liddle JR, Machluf K, Shackelford TK. 2010. Understanding suicide terrorism: premature dismissal of the religious-belief hypothesis. Evol. Psychol. 10:343–45 » Lindholm JA, Astin HS, Astin AW. 2006. Spirituality and the Professoriate. Los Angeles, CA: UCLA Higher Educ. Res. Inst. » Locke J. 1983/1689. A Letter Concerning Toleration. Indianapolis, IN: Hackett » Mazar N, Amir O, Ariely D. 2008. The dishonesty of honest people: a theory of self-concept maintenance. J. Mark. Res. 45:633–44 » McCauley RN, Whitehouse H. 2005. Introduction: new frontiers in the cognitive science of religion. J. Cogn.Cult. 5:1–13 » Myers DG. 2008. A Friendly Letter to Skeptics and Atheists: Musings on Why God Is Good and Faith Isn‟t Evil. San Francisco, CA: Jossey-Bass/Wiley » Myers PZ. 2007. Commentary on ―Moral psychology and the misunderstanding of religion,‖ by Jonathan Haidt. http://www.edge.org/discourse/moral_religion.html#myersNapier JL, Jost JT. 2008. The ―antidemocratic personality‖ revisited: a cross-national investigation of workingclass authoritarianism. J. Soc. Issues 64:595–617 » Norenzayan A, Gervais W. 2012. The cultural evolution of religion. In Creating Consilience: Integrating Scienceand the Humanities, ed. E Slingerland, M Collard. Oxford, UK: Oxford Univ. Press. In press » Norenzayan A, Shariff AF. 2008. The origin and evolution of religious prosociality. Science 322(5898):58–62 » Paul GS. 2005. Cross-national correlations of quantifiable societal health with popular religiosity and secularism in the prosperous democracies. J. Religion Soc. 7:1–17 » Paul GS. 2010. Religiosity tied to socioeconomic status. Science 327(5966):642 » Persinger MA. 2001. The neuropsychiatry of paranormal experiences. J. Neuropsychiatry Clin. Neurosci. 13:515–24 » Piazza J, Bering JM, Ingram G. 2011. ―Princess Alice is watching you‖: children‘s belief in an invisible person inhibits cheating. J. Exp. Child Psychol. 109:311–20 » Pichon I, Boccato G, Saroglou V. 2007. Nonconscious influences of religion on prosociality: a priming study. Eur. J. Soc. Psychol. 37:1032–45 » Pinker S. 1997. How the Mind Works. New York: Norton » Putnam R. 2000. Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Community. New York: Simon & Schuster » Putnam R, Campbell D. 2010. American Grace: How Religion Divides and Unites Us. New York: Simon & Schuster » Pyysiainen I. 2003. ¨ How Religion Works: Towards a New Cognitive Science of Religion. Leiden: Brill Randolph-Seng B, Nielsen ME. 2007. Honesty: one effect of primed religious representations. Int. J. Psychol.Religion 17:303–15 » Sedikides C, Gebauer JE. 2010. Religiosity as self-enhancement: a meta-analysis of the relation between socially desirable responding and religiosity. Personal. Soc. Psychol. Rev. 14:17–36 » Shariff AF, Norenzayan A. 2007. God is watching you: Priming God concepts increases prosocial behavior in an anonymous economic game. Psychol. Sci. 18:803–9 » Shermer M. 2003. How We Believe: The Search for God in an Age of Science. New York: Fre- Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228 Paul BLOOM/Nuri ÇĠÇEK 228 » » » » » » » » » » » » » » eman Shweder RA, Much NC, Mahapatra M, Park L. 1997. The ―big three‖ of morality (autonomy, community, divinity), and the ―big three‖ explanations of suffering. In Morality and Health, ed. P Rozin, A Brandt, pp. 119–69. New York: Routledge Sober E, Wilson DS. 2011. Adaptation and natural selection revisited. J. Evol. Biol. 24:462–68 Sosis R, Bressler ER. 2003. Cooperation and commune longevity: a test of the costly signaling theory of religion. Cross-Cult. Res. 37:211–39 Tylor EB. 1871. Primitive Culture, Volume 2. London: John Murray Waldman S. 2004. Pilgrim‘s progress. June 29. http://www.slate.com/id/2103017/ Waldron J. 2010. Secularism and the limits of community. NYU School Law, Public Law Res. Pap. No. 10-88. http://ssrn.com/abstract = 1722780 Warneken F, Tomasello M. 2006. Altruistic helping in human infants and young chimpanzees. Science 311:1301–3 Weinberg S. 1999. A designer universe? (Did the universe have a cosmic designer?). N.Y. Rev. Books 46:46–48 Wieseltier L. 2006. The God genome. N.Y. Times, Feb. 19, Sec. 7, p. 11 Williams GC. 1966. Adaptation and Natural Selection. Princeton, NJ: Princeton Univ. Press Wilson DS. 2002. Darwin‟s Cathedral: Evolution, Religion and the Nature of Society. Chicago: Univ. Chicago Press Wilson DS. 2007. Evolution for Everyone: How Darwin‟s Theory Can Change the Way We Think About Our Lives. New York: DelacorteWiltermuth SS, Heath C. 2009. Synchrony and cooperation. Psychol. Sci. 20:1–5 Wright R. 2009. Evolution of God. New York: Little Brown Zuckerman P. 2008. Society Without God: What the Least Religious Nations Can Tell Us About Contentment. New York: NYU Press Mütefekkir, 2015; 2(3): 201-228