Jednostki komputowe Adama Mikołaja Sieniawskiego do 1702 r. Część II

STUDIA NAD 67$5232/6.Ą 6=78.Ą:2-(11Ą 7209 32'5('$.&-ć ZBIGNIEWA HUNDERTA, -$1$-(5=(*262:<L.$52/$į2-'=,$ Tom dedykujemy Profesorowi dr. hab. Mirosławowi Nagielskiemu z okazji jubileuszu 65. urodzin STUDIA NAD STAROPOLSKĄ SZTUKĄ WOJENNĄ TOM V 32'5('$.&-Ą ZBIGNIEWA HUNDERTA, .$52/$ĩ2-'=,$L-$1$-(5=(*262:< 2ĝ:,ĉ&,0 © Copyright Autorzy Wydawnictwo NapoleonV Oświęcim 2017 Wszelkie Prawa Zastrzeżone © All right reserved Na okładce: Fragment obrazu Jana Samuela Mocka Kampament wojsk polskich i saskich na polach Królikarni i Czerniakowa, 1732, ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Redakcja Zbigniew Hundert, Jan Jerzy Sowa, Karol Żojdź Redakcja techniczna: Mateusz Bartel Recenzja naukowa: prof. dr hab. Marek Wagner Strona internetowa wydawnictwa: www.napoleonv.pl Kontakt: napoleonv@o2.pl Numer ISBN: 978-83-7889-240-3 Spis treści Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 ROZPRAWY: Aleksander Bołdyrew Porządek obozowania w wojskowych pismach normatywnych za ostatnich Jagiellonów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Anna Pieńkowska, Maciej Adam Pieńkowski Spory o prerogatywy buławy wielkiej koronnej w latach 1587–1589 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Przemysław Gawron Oblężenie i bitwa pod Kokenhausen (Koknese) 23 czerwca 1601 r. w świetle źródeł z Rosyjskiej Biblioteki Narodowej w Sankt-Petersburgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Emil Kalinowski Z dziejów elearów polskich – Idzi Kalinowski. Część II: Konfederat, kondotier, infamis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Paweł Duda Wojna o ujście Wisły w relacji i ocenie dyplomacji papieskiej. Kampania zimowo-wiosenna 1627 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Aleksander Stankiewicz Herkules sarmacki i światło Rzeczypospolitej. Wizerunek Władysława IV Wazy w „Pharus Sarmatica” Bartłomieja Paprockiego z roku 1633 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 Mariusz Balcerek Szyk armii koronnej z 1635 czy 1655 roku? Przyczynek do zagadnienia występowania błędów w albumie „Ordres de Bataille” Eryka Jönssona Dahlberga . . . . . . . . . . . . . . . 149 Zbigniew Chmiel Znaczenie fortyfikacji stałych w działaniach wojennych w Koronie w 1648 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 6 Spis treści Andrzej Adam Majewski Paweł Jan Sapieha wobec stronnictwa dworskiego w latach 1656–1660 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Marek Groszkowski Działalność Jana Zygmunta von Loebela jako komendanta Białej Cerkwi w okresie kwiecień – grudzień 1670 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Jan Jerzy Sowa Jednostki komputowe Adama Mikołaja Sieniawskiego do 1702 roku. Część II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247 MATERIAŁY: Aleksander Smoliński Narodziny oraz ewolucja europejskiego i polskiego munduru wojskowego pomiędzy XVII a XIX wiekiem. Przyczynek do dziejów kostiumologii wojskowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Karol Żojdź Spis towarzyszy z roty husarskiej Jana Karola Chodkiewicza, uczestniczących w szturmie Moskwy (10/11 października 1618 roku) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zbigniew Hundert Komput wojska koronnego na potrzeby podziału hiberny w 1686 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266 . . . . 306 . . . . 314 Biogramy Autorów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322 WYKAZ SKRÓTÓW ADT (w ANK) – Archiwum Dzikowskie Tarnowskich ADR – Archiwum Domu Radziwiłłów AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie AGZ – Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie ANK – Archiwum Narodowe w Krakowie AP Gd. – Archiwum Państwowe w Gdańsku APL – Archiwum Państwowe w Lublinie AP Poznań – Archiwum Państwowe w Poznaniu APP (w AGAD) – Archiwum Publiczne Potockich AS (w ANK) – Archiwum Sanguszków ASK (w AGAD) – Archiwum Skarbu Koronnego ASV – Archivio Segreto Vaticano ASW (w AGAD) – Akta Skarbowo-Wojskowe ASWK – Akta Sejmikowe Województwa Krakowskiego ASWPiK – Akta sejmikowe województwa poznańskiego i kaliskiego AR (w AGAD) – Archiwum Radziwiłłów B. Czart. – Biblioteka XX. Czartoryskich w Krakowie BHS – „Biuletyn Historii Sztuki” BJ – Biblioteka Jagiellońska w Krakowie BN – Biblioteka Narodowa w Warszawie B. Ossol. – Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu B. PAN Kórnik – Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku B. PAU-PAN Kr. – Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie BP Paryż – Biblioteka Polska w Paryżu BOZ (w BN) – Biblioteka Ordynacji Zamojskiej BUW – Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego CPH – „Czasopismo Prawno-Historyczne” DBBTI – Documenta Bohemica Bellum Tricennale Illustrantia DBI – Dizionario Biografico degli Italiani KH – „Kwartalnik Historyczny” LMAVB – Lietuvos Mokslų Akademijos Vrublevskių Biblioteka LNA – Litterae Nuntiorum Apostolicorum historiam Ucrainae illustrantes MHA – „Miscellanea Historico-Archivistica” MK (w AGAD) – Metryka Koronna 8 Wykaz skrótów MK LL (w AGAD) – Księgi poselstw (Libri Legationum) PH – „Przegląd Historyczny” PHW – „Przegląd Historyczno-Wojskowy” PSB – „Polski Słownik Biograficzny” RAS – Riksarkivet (Stockholm) RHS – „Rocznik Historii Sztuki” SA – Skoklosterarkivet SMHW – „Studia i Materiały do Historii Wojskowości” TP (w B. PAU-PAN Kr) – Teki Pawińskiego VL – Volumina Legum VUB – Vilniaus Universiteto Biblioteka ZC (w AGAD) – Zbiór Aleksandra Czołowskiego АЮЗ – Акты относящиеся к истории южной и западой Росии ЦДІАУК – Центральний державний історичний архів України, м. Київ (Centralne Państwowe Historyczne Archiwum Ukrainy, Kijów) ЦДІАУЛ – Центральний державний історичний архів України, м. Львів (Centralne Państwowe Historyczne Archiwum Ukrainy, Lwów) ЛННБУ – Львівська національна наукова бібліотека України імені Василя Стефаника (Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. Wasyla Stefanyka) НГАБ – Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, Мінск (Narodowe Historyczne Archiwum Białorusi, Mińsk) РГАДА – Российский государственный архив древних актов, Москва (Rosyjskie Archiwum Państwowe Akt Dawnych, Moskwa) РНБ – Российская национальная библиотека, Санкт-Петербург (Rosyjska Biblioteka Narodowa, Sankt-Petersburg) Jan Jerzy Sowa Uniwersytet Warszawski JEDNOSTKI KOMPUTOWE ADAMA MIKOŁAJA SIENIAWSKIEGO DO 1702 ROKU CZĘŚĆ II* Jednostki Adama Mikołaja Sieniawskiego w konfederacji Piotra Bogusława Baranowskiego i w działaniach wojennych w latach 1696–1699 mierć Jana III 17 czerwca 1696 r. i początek trudnego okresu bezkrólewia zastał oddziały komputowe wojewody bełskiego Adama Mikołaja Sieniawskiego najprawdopodobniej ciągle na leżach zimowych. Chorągiew husarska kwaterowała w należącym do swojego rotmistrza starostwie rohatyńskim razem z husarią JKM i królewicza Konstantego. Pancernych wojewody bełskiego ulokowano z kolei w jego dobrach dziedzicznych – Brzeżanach i Koniuchach również z chorągwią pancerną króla oraz z pancernymi kasztelana kamienieckiego Nikodema Żaboklickiego, klienta Sieniawskich 1. Komputowa chorągiew wołoska A.M. Sieniawskiego pod dowództwem rotmistrza Sowińskiego teoretycznie powinna stacjonować w pogranicznym Satanowie 2. Pod koniec czerwca wojewoda bełski zdecydował się skierować tę jednostkę do Sołonki i Żyrawki, wsi w należącym do niego starostwie lwowskim, o czym poinformował hetmana wielkiego koronnego, kasztelana krakowskiego Stanisława Jana Jabłonowskiego 3. Powodem takiego kroku był zapewne fakt, że oddział nie był w stanie się utrzymać na spustoszonym pograniczu i dla poprawienia jego kondycji wysyłano go w znacznie bardziej zasobne w zaopatrzenie okolice Lwowa. Zmianę dyslokacji chorągwi zaaprobował sam hetman, który liczył, że Wołosi wojewody bełskiego pomogą w utrzymaniu porządku w tamtym rejonie, bowiem już w początkowym okresie bezkrólewia w pobliżu stolicy województwa ruskiego zaczęły nasilać się rozboje. Na początku lipca A.M. Sieniawski zmienił jednak swoją decyzję i postanowił umieścić żołnierzy Sowińskiego w podbrzeżańskich Potutorach. S.J. Jabłonowskiemu decyzja ta z kolei niezbyt przypadła do gustu i zalecił on, aby chorągiew wołoska wojewody bełskiego stanęła mimo Ś * Artykuł powstał w ramach projektu badawczego „Sądownictwo i dyscyplina wojskowa w Rzeczypospolitej końca XVII w.” finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (nr projektu: 2014/13/N/ HS3/04407). Część pierwsza została opublikowana w Studiach nad staropolską sztuką wojenną, red. Z. Hundert, K. Żojdź, J.J. Sowa, t. IV, Oświęcim 2015, s. 209–221. Konsystencje vigore konstytucyi sejmu przeszłego i skryptu ad archivum eo nomine danego po miejscach pogranicznych w skrypcie ad archivum wyrażonych wojska JKMci i Rzeczypopolitej na kampanii in anno 1695 rozdane, Lwów, [31 XI] 1695, ЦДІАУЛ, F. 10, op. 1, spr. 115, s. 555. 2 Konsystencje vigore konstytucyi sejmu przeszłego…, s. 555. 3 S.J. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Lwów, 25 VI 1696, B. Czart., nr 5839, s. 199; S.J. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Lwów, 4 VII 1696, ibidem, s. 215. 1 248 Jan Jerzy Sowa wszystko w Żyrawce 4. Ostatecznie A.M. Sieniawski wysłał tam swoją prywatną chorągiew wołoską pod powództwem rotmistrza Jerzego Horodyskiego, a chorągwi komputowej hetman obiecał wyznaczyć dobrą konsystencję 5. Regiment pieszy wojewody bełskiego obsadzał zamek satanowski 6. W lipcu A.M. Sieniawski pomimo przestrogi S.J. Jabłonowskiego 7 zdecydował zaangażować się w spór o zamek żółkiewski, jaki toczył się pomiędzy królewiczem Jakubem z jednej, królową Marią Kazimierą i królewiczami Aleksandrem i Konstantym z drugiej, a podskarbim wielkim koronnym Hieronimem Augustynem Lubomirskim z trzeciej strony 8. 15 lipca wojewoda bełski pojawił się w Żółkwi u boku H.A. Lubomirskiego 9. Nie udało się jednak dotrzeć do informacji, czy towarzyszyły mu wtedy jakieś jego jednostki komputowe. Nie da się jednak wykluczyć, że plany wysłania pod Lwów oddziału Sowińskiego, a potem wysłanie jednostki J. Horodyskiego miały jakiś związek z tym przedsięwzięciem. Zarówno chorągiew husarska, jak i pancerna A.M. Sieniawskiego przyłączyły się do konfederacji zawiązanej najpierw 23 sierpnia 1696 r. przez oddziały partii wołyńskiej pod Wiśniowcem, a potem 1 września utwierdzonej przez koło generalne wojska koronnego pod Kniażem 10. Motywy przystąpienia tych jednostek do związku zapewne nie różniły się za bardzo od ogólnych motywów zawiązania konfederacji 11. Warto też zauważyć, że znajdowały się one na leżach zimowych razem z chorągwiami domu królewskiego 12, które, sądząc po S.J. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Lwów, 4 VII 1696, ibidem, s. 215. S.J. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Lwów, 9 VII 1696, ibidem, s. 220. 6 Konsystencje vigore konstytucyi sejmu przeszłego…, s. 555. 7 S.J. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Lwów, 29 VI 1696, ibidem, s. 207. 8 Na ten temat ostatnio: K. Wiśniewski, Urząd marszałkowski koronny w bezkrólewiach XVII–XVIII wieku (1632–1736), Warszawa 2015, s. 118–119 i A. Skrzypietz, Królewscy synowie – Jakub, Aleksander i Konstanty Sobiescy, Katowice 2011, s. 254–258. 9 [J.S. Jabłonowski], Diariusz prawdziwy, bo bez imienia autora, wszystkich rzeczy i dziejów, które się w Polsce działy od śmierci Jana III króla polskiego, aż do obrania Augusta II, [w:] L. Rogalski, Dzieje Jana III Sobieskiego, króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego, Warszawa 1847, s. 418. 10 Chorągwie jazdy A.M. Sieniawskiego nie figurują w znanych mi wykazach jednostek kawalerii, które pozostały posłuszne hetmanom: Likwidacyja ćwierci numero 2 Augusti et Novembris 1696 wojska polskiego w posłuszeństwie zostającego i ćwierci Februarii 1697 niektórych chorągwi i regimentów, AGAD, ASW, dz. 86, nr 74, s. 171–173; Dyspozycja hiberny anni 1696 przez komisyją do traktowania z wojskiem skonfederowanym ex limitatione reasumowaną i z Trybunałem Skarbowem Lwowskiem coniunctam po niedoszłym traktatcie samborskim uczyniona, Lwów, [23 III] 1697, ЦДІАУЛ, F. 10, op. 1, spr. 87, s. 278–279. 11 Ogólnie na temat konfederacji wojskowej z lat 1696–1697 (zwanej konfederacją Piotra Bogusława Baranowskiego od nazwiska jej marszałka): H. Zdzitowiecka-Jasieńska, Konfederacja Baranowskiego w dobie bezkrólewia po Janie III, „Athenaeum Wileńskie”, t. VI, cz. 1: z. 1–2 (1929), s. 88–108, cz. 2: z. 3–4 (1929), s. 456–485. Geneza konfederacji wymaga dokładniejszego naświetlenia. Deklarowane postulaty konfederatów m.in.: Puncta, przy których konfederacyja wojsk polskich aprobuje się, obóz pod Kniażem, 1 IX 1696, ЛННБУ, F. 5, op. 1, spr. 699, k. 67–69v; Instrukcyja IchMciom Panom Komisarzom od wojska skonfederowanego do Jaśnie Wielmożnych IchMció Panów Komisarzów z konfederacyi konwokacyjonalnej warszawskiej od całej Rzeptej na umówienie wojska interesów przysłanym JegoMci Panu Konstantemu Zawadzkiemu,[Adamowi] na Drohojowie Drohojowskiemu stolnikowi ziemie buskiej [recte: bielskiej], Michałowi Poradowskiemu, Andrzejowi Goskowskiemu, Stanisławowi Krzeszowi ordynowanym, obóz pod Dawidowem, 29 X 1696, ЦДІАУЛ, F. 10, op. 1, spr. 87, s. 9–12. 12 Konsystencje vigore konstytucyi sejmu przeszłego…, s. 555. 4 5 Jednostki komputowe Adama Mikołaja Sieniawskiego do 1702 roku. Część II 249 liczbie ich towarzyszy wybranych związkowymi konsyliarzami bądź posłami na konwokację 13, dość aktywnie zaangażowały się w konfederację, przynajmniej w jej początkowym etapie. Raczej sceptycznie należy odnieść się do sugestii ambasadora francuskiego Melchiora de Polignaca, opata Bonportu, że za decyzją oddziałów A.M. Sieniawskiego stały przede wszystkim polityczne zapatrywania ich tytularnego rotmistrza 14. Poza sprzysiężeniem pozostał, jak niemal całość zaciągu cudzoziemskiego, regiment pieszy A.M. Sieniawskiego 15. Odział ten może stanowić dobrą ilustrację pokazującą, dlaczego autorament cudzoziemski nie był zainteresowany przyłączeniem się do konfederatów. Piechurzy A.M. Sieniawskiego od października 1693 r. stacjonowali bowiem w należącym do swojego pryncypała zamku satanowskim 16 i byli regularnie opłacani z jego własnych środków 17. Byli zatem związani przede wszystkim ze swoim tytularnym oberszterem i postulaty wysuwane wobec Rzeczypospolitej przez konfederatów dotyczyły ich w bardzo niewielkim stopniu. Do związku przystąpiła chorągiew wołoska wojewody bełskiego. Dołączenie do konfederacji części oddziałów jazdy lekkiej musiało być negatywnym zaskoczeniem dla społeczeństwa szlacheckiego, ponieważ podczas konfederacji wojskowych z lat 60. XVII w. postrzegano je jako raczej wierne królowi i Rzeczypospolitej i nieskłonne do wiązania się z resztą skonfederowanego wojska 18. Dlatego też komisja do traktatów ze skonfederowanym wojskiem i szlachta wołyńska twierdziły jesienią 1696 r., że najbardziej dotkliwe dla obronności państwa było właśnie odejście z pogranicza części chorągwi wołoskich przeznaczonych do wczesnego ostrzegania o zagrożeniu tatarskim 19. Nie wiadomo, czym dokładnie było podyktowane postępowanie chorągwi pod dowództwem Sowińskiego. Warto zwrócić uwagę, że A.M. Sieniawski traktował ją w zasadzie jak jednostkę prywatną. Najbardziej prawdopodobny scenariusz Początek związku die 23 Augusti anno 1696 pod Wiśniowcem pokazany światu, B. Czart., nr 443, s. 35, 38. 14 Depesze księdza de Polignac, posła francuskiego po śmierci Jana III, króla polskiego, Poznań 1855, cz. 1, s. 30. 15 Konsystencje vigore konstytucyi sejmu przeszłego…, s. 555; J. Wimmer, Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, Warszawa 1965, s. 230. 16 J.J. Sowa, Jednostki komputowe Adama Mikołaja Sieniawskiego do 1702 r.: Część I: Udział w działaniach wojennych do 1696 r., [w:] Studia nad staropolską sztuką wojenną, red. Z. Hundert, K. Żojdź, J.J. Sowa, t. IV, Oświęcim 2015, s. 219. 17 Rachunek tegoż Jaśnie Wielmożnego Jm Pana Wojewody Bełskiego z Jm Panem Piotrem Janem de Postelem oberszterlejtnantem tegoż regimentu czyniony, Oleszyce, 19 XI 1696, B. Czart., nr 2605, s. 11–12. Tam gdzie warunki służby były dużo trudniejsze, np. w Okopach św. Trójcy, żołnierze zaciągu cudzoziemskiego po prostu dezerterowali, H. Zdzitowiecka-Jasieńska, op. cit., s. 90. 18 O postawie chorągwi lekkich w czasie konfederacji Samuela Świderskiego: E. Janas, Konfederacja wojska koronnego w latach 1661–1663, Lublin 1998, s. 218–219; o późniejszych ocenach tej postawy: Z. Hundert, Między buławą a tronem: Wojsko koronne w walce stronnictwa malkontentów z ugrupowaniem dworskim w latach 1669–1673, Oświęcim 2014, s. 71. 19 Manifestacyja Ichmościów Panów Komisarzów Rzeczypospolitej przeciwko wojsku w związku zostającemu, Lwów, 3 XI 1696, BUW, nr 357, s. 290 (inne kopie m.in.: B. Czart., nr 186, s. 238; BN, nr 6646, k. 231v); Instrukcyja od województwa wołyńskiego do Jmci Pana Krakowskiego, Łuck, 22 X [?] 1696, [w:] L. Rogalski, op. cit., s. 457. 13 250 Jan Jerzy Sowa zakłada, że w wyniku zmian leż zimowych jednostka ta ostatecznie znalazła się w rejonie Brzeżan, bądź Rohatyna i po prostu przyłączyła się do chorągwi husarskiej i pancernej swojego pryncypała. Nie jest też wykluczone, że właśnie taki „półprywatny” charakter chorągwi doskwierał jej towarzyszom 20 i to właśnie zadecydowało, że dołączyli oni do związku. Być może za taką postawę oddziału zapłacił swoim stanowiskiem rotmistrz Sowiński – po rozwiązaniu konfederacji chorągwią dowodził Józef Świrski 21. Chorągwie A.M. Sieniawskiego najpewniej razem z pozostałymi siłami konfederackimi uczestniczyły w walce z październikowym najazdem Tatarów, a następnie obozowały w okolicy Lwowa czekając na wynik pertraktacji posłów konfederackich z wyznaczoną przez sejm konwokacyjny komisją. W skład tej komisji wchodziło wielu oficerów. Liczono najpewniej, że ich osobiste kontakty ze swoim podkomendnymi pomogą zmiękczyć stanowisko konfederatów i ułatwią przywrócenie zwierzchności hetmańskiej w wojsku. Dlatego też członkiem komisji został m.in. Adam Józef Olizar Wołczkiewicz, stolnik wołyński i porucznik chorągwi husarskiej wojewody bełskiego 22. Komisarze musieli jednak boleśnie się rozczarować, albowiem już na początku negocjacji związkowi wyraźnie zastrzegli, aby porucznicy i chorążowie nie próbowali przyjeżdżać do swoich jednostek 23. Dalsze układy toczyły się w atmosferze nieufności i ostatecznie zostały zerwane 3 listopada 1696 r. w związku z brakiem porozumienia w sprawie sposobu wypłaty hiberny. Obrady komisji do traktowania ze skonfederowanym wojskiem zalimitowano do 4 lutego 1697 r. Dwa tygodnie wcześniej miał rozpocząć swoją pracę Trybunał Skarbowy, którego zadaniem było zaspokojenie pretensji finansowych wojska 24. Należy wspomnieć, że członkiem komisji tzw. traktatowej z ramienia senatu konwokacja wybrała także samego A.M. Sieniawskiego, co świadczyło o wzrastającej roli trzydziestoletniego magnata w czasie bezkrólewia, ale wojewoda bełski nie pojawił się na jesiennych negocjacjach 25. Po fiasku pierwszej tury negocjacji skonfederowane wojsko udało się na leża zimowe i wybierać hibernę. Dystrybucję zarówno chleba zimowego, jak i konsystencji uzurpował sobie marszałek związkowy Piotr Bogusław Baranowski. Konfederaci zajęli leża zimowe w Małopolsce i na Mazowszu zasadniczo na wschód od linii Wisły 26. Sam marszałek, konsyliarze i deputaci poszczególnych chorągwi Skonfederowane wojsko dość zdecydowanie skarżyło się na wykorzystywanie jednostek komputowych w celach prywatnych: Instrukcyja IchMciom Panom Komisarzom od wojska skonfederowanego…, s. 10. 21 Actus kombinacyjej hibernowej warszawskiej po rozwiązaniu wojska JKM i Rzeczypospolitej pod czas elekcjej Najjaśniejszego Króla Jmści Augusta Wtórego in julio odprawionej anno Domini 1697 pro anno 1696, Warszawa, 10 VII 1697, B. Czart., nr 2524, s. 309. Imię nowego rotmistrza na podstawie K. Niesiecki, Herbarz polski, wyd. J.N. Bobrowicz, Lipsk 18141, s. 585. 22 VL, t. V, oprac. J. Ohryzko, Petersburg 1860, s. 410; Manifestacyja Ichmościów Panów Komisarzów Rzeczypospolitej…, s. 291–292. 23 Instrukacja IchMciom Panom Posłom do Jaśnie Wielmożnych Panów Hetmanów (…) wyprawionym, [obóz pod Dunajowem], 17 X 1696, ЦДІАУЛ, F. 10, op. 1, spr. 87, s. 2. 24 Limitacja komisyi traktatowej wojskowej, Lwów, 14 XI 1696, ibidem, s. 24. 25 VL, t. V, s. 410; Manifestacyja Ichmościów Panów Komisarzów Rzeczypospolitej…, s. 291–292. 26 Jan Kosmowski do królewicza Aleksandra, Warszawa, 12 XI 1696, BUW, nr 76, t. I, k. 91v; J. Ko20 Jednostki komputowe Adama Mikołaja Sieniawskiego do 1702 roku. Część II 251 osiedli w Samborze 27. Na ich utrzymanie przeznaczono dobra ekonomii samborskiej i pobliskie królewszczyzny. Chorągiew husarska A.M. Sieniawskiego otrzymała konsystencje w dobrach klasztoru benedyktynek w Staniątkach w diecezji krakowskiej. Husarze wojewody bełskiego mieli zająć tam 88 łanów, ale wzięli z tamtych dóbr o 3000 zł więcej niż im się należało, co zostało im potrącone na komisji hibernowej w 1698 r. 28 Dodatkowo chorągiew wybierała hibernę z pobliskich dóbr probostwa i klasztoru bożogrobców w Miechowie, ze wsi Koniuszki (tą prawdopodobnie dla deputatów w Samborze) i wsi Grzęda w ziemi lwowskiej, z wójtostwa w Pysznicy w województwie sandomierskim i z dzierżawy Brodnia i Brzegi w województwie sieradzkim 29. Chorągiew pancerna A.M. Sieniawskiego zajęła starostwo włodzimierskie, a hibernę wybierała także z pobliskich dóbr unickiej diecezji włodzimierskiej, ze wsi Stężarzyce i Zabłocie w województwie bełskim, ale położonych również bardzo blisko Włodzimierza, a także ze wsi Chołowice (Hołowice) i Krzeczkowa w ziemi przemyskiej 30. Wreszcie chorągiew wołoska wojewody bełskiego została ulokowana w starostwie różańskim, hibernę zaś wybierała również z dzierżawy Jadów w ziemi nurskiej i wsi Książenice (Ksiągiennice) w ziemi warszawskiej 31. Konfederaci wybierali podwójną hibernę z królewszczyzn i potrójną z dóbr duchownych 32. Na przykładzie jednostek A.M. Sieniawskiego widać, że władze konfederackie starały się przyznawać jednostkom hibernę jak najbliżej ich miejsca stacjonowania, co jednak w przypadku jednostek, którym przysługiwały wysokie stawki tego świadczenia, jak np. chorągwiom husarskim, nie zawsze było możliwe pomimo znacznego zwiększenia obciążeń poszczególnych miast i wsi. Zgodnie z wcześniejszymi postanowieniami w styczniu 1697 r. formalnie swoje obrady rozpoczął Trybunał Skarbowy, a w lutym także komisja traktatowa. Pomimo iż negocjacje znowu posuwały się wyjątkowo opornie, udało się 16 lutego rozpocząć tzw. likwidację wojska – kontrolę stanu liczebnego jednostek w poszczególnych ćwierciach 33, co umożliwiłoby wypłatę zaległego żołdu. Rozliczeniu podlegał okres od 1 lutego 1692 do 31 lipca 1696 r. W imieniu chorągwi wołoskiej A.M. Sieniawskiego rejestry popisowe za okres od 1 lutego 1695 do 31 lipca 1696 r. złożyli i zaprzysięgli deputaci Paweł Widawski i Stanisław Pawłowski. Za okres wcześniejszy – od 1 lutego 1693 do 31 stycznia 1695 r. rejestry przywiózł Michał Podgórski 34. Z niewiadomych względów jednak smowski do królewicza Aleksandra, Warszawa, 13 XI 1696, ibidem, k. 119–119v. 27 [J.S. Jabłonowski], Diariusz prawdziwy…, s. 444–445. 28 Actus komisyjej hibernowej lwowskiej po szczęśliwej koronacyjej Najjaśniejszego Króla Jmści Augusta Wtórego po odprawionym kole generalnym wojska pod Rawą zaczynającej się 20 I a skończonej 10 II Anno Domini 1698 pro 1697, B. Czart., nr 2673, t. I, s. 70. 29 Actus kombinacyjej hibernowej warszawskiej…, s. 246. 30 Ibidem, s. 254–255. 31 Ibidem, s. 309. 32 H. Zdzitowiecka-Jasieńska, op. cit., cz. 2, s. 462. 33 Liquidationes exercitus Regni quartualium deservitorum, Lwów, 16 II 1697, ЦДІАУЛ, F. 10, op. 1, spr. 87, s. 42–43; [J.S. Jabłonowski], Diariusz prawdziwy…, s. 463–465. 34 Liquidationes exercitus Regni…, s. 54, 96–97. 252 Jan Jerzy Sowa Trybunał uznał ćwierć nowembrową 1694 i ćwierć februarjuszową 1695 r. za nielikwidowane i zdecydował o odliczeniu ¼ komputowej liczebności jednostki w tych ćwierciach 35 Chorągiew pancerną wojewody bełskiego rozliczało aż pięciu deputatów: Jakub Rogala za okres od 1 lutego do 31 października 1692 r., Konstanty Miastko za okres od 1 listopada 1692 do 30 kwietnia 1693 r., Mateusz Adam Wiktor za okres od 1 maja 1693 do 31 stycznia 1694 r., Kazimierz Głowicki za okres od 1 listopada 1694 do 31 lipca 1695 r. i Samuel Wojski od 1 sierpnia 1695 do 30 kwietnia 1696 r. 36 Byli to zapewne deputaci po żołd wybierani na dziewięciomiesięczne kadencje jeszcze przed zawiązaniem konfederacji. Rejestry chorągwi husarskiej A.M. Sieniawskiego za okres od 1 lutego do 31 lipca 1692 r., od 1 lutego do 31 lipca 1693 r. i od 1 sierpnia 1694 do 31 stycznia 1696 r. dostarczył i zaprzysiągł Stefan Suski, który wybór na tę funkcję zawdzięczał być może swojej wcześniejszej służbie w Okopach św. Trójcy. Mikołaj Luboński przedstawił z kolei rejestry tej jednostki za okres od 1 sierpnia 1693 do 31 lipca 1694 r., a Kazimierz Żurowski za okres od 1 lutego do 31 lipca 1696 r. 37 Likwidacja trwała do 16 marca 38. Być może w międzyczasie dostarczono brakujące rejestry chorągwi pancernej i husarskiej, obydwie jednostki bowiem nie figurują na sporządzonej 23 marca liście oddziałów, które nie likwidowały część ćwierci 39. Jednocześnie cały czas próbowano skłonić żołnierzy do rozwiązania konfederacji. W tym celu komisarze wysłali 1 marca do Sambora delegację. W jej składzie znalazł się także A.M. Sieniawski, który w końcu zdecydował się włączyć w prace komisji traktatowej 40. Jednakże kolejna tura negocjacji znowu zakończyła się fiaskiem. W związku z tym komisja traktatowa połączona z Trybunałem Skarbowym przystąpiła do dystrybucji hiberny z prowincji wielkopolskiej (bez Mazowsza), która nie była jeszcze zajęta przez związkowych. W ramach hiberny largicje otrzymali także oficerowie jednostek A.M. Sieniawskiego – porucznikowi chorągwi husarskiej A.J. Olizarowi Wołczkiewiczowi i porucznikowi chorągwi pancernej Samuelowi Boreyce (Borejce), staroście pobersztyńskiemu przyznano po 1000 zł 41. Kolejna, tym razem finalna, runda rokowań rozpoczęła się 25 kwietnia. Podobnie jak w marcu w negocjacjach samborskich wziął udział A.M. Sieniawski 42. Nie wiadomo, czy wojewodzie bełskiemu, tudzież jego oficerom udało 35 Deklaracyja chorągwiom nielikwidowanym i tym, które nie według komputu niektóre ćwierci likwidowały indebite, Lwów, 23 III 1697, ЦДІАУЛ, F. 10, op. 1, spr. 87, [s. nlb.]. 36 Liquidationes exercitus Regni…, s. 55–56, 63, 65–63. 37 Ibidem, s. 88, 90, 94; J.J. Sowa, op. cit., s. 218. 38 Deklaracja strony likwidacyi chorągwiom i regimentom, Lwów, 16 III 1697, ЦДІАУЛ, F. 10, op. 1, spr. 87, s. 201. 39 Deklaracyja chorągwiom nielikwidowanym…, [s. nlb.]. 40 [J.S. Jabłonowski], Diariusz prawdziwy…, s. 466. 41 Dyspozycja hiberny anni 1696 przez komisyją do traktowania z wojskiem skonfederowanym ex limitatione reasumowaną i z Trybunałem Skarbowym Lwowskiem conjunctam po niedoszłym traktacie samborskim uczyniona, Lwów, 23 III 1697, ЦДІАУЛ, F. 10, op. 1, spr. 87, s. 282. 42 S.J. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Lwów, 24 IV 1697, B. Czart., sygn. 5839, s. 243. Jednostki komputowe Adama Mikołaja Sieniawskiego do 1702 roku. Część II 253 się „spraktykować” swoje jednostki i skłonić do wcześniejszego opuszczenia związku. Faktem jest, że od 27 kwietnia liczne jednostki porzucały konfederację i wracały pod zwierzchność hetmańską 43, ale nie udało się uzyskać informacji, czy były wśród nich jednostki starosty lwowskiego. Ostatecznie 11 maja we Lwowie konfederacja została uroczyście rozwiązana. Po zakończeniu związku wojsko miało zostać podzielone na trzy partie: pokucką, wołyńską i centralną stacjonującą pod Uściem, a następnie zebrać się w obozie pod Glinianami, który później miano przenieść pod Złotniki. W związku z wyjazdem hetmanów na elekcję regimentarzem generalnym mianowano łowczego koronnego Stefana Potockiego 44. W czasie wyboru nowego króla wojsko miało strzec pogranicza – liczono, że powoli napływające pieniądze od województw i ziem uspokoją nastroje w wojsku 45. W tym czasie w Warszawie podczas elekcji miało odbyć się ostateczne rozliczenie hiberny za rok 1696. W jego wyniku z jednostek A.M. Sieniawskiego tylko chorągiew husarska musiała zwrócić 29 903 zł i 13 gr nienależnie pobranej hiberny, natomiast chorągiew pancerna i wołoska otrzymały dodatkowe asygnacje na dopłacenie reszty należnych pieniędzy 46. Rozdwojona elekcja postawiła Rzeczpospolitą w obliczu możliwej wojny domowej. Obydwie strony konfliktu – saska i kontystowska – chciały zaskarbić sobie przychylność wojska koronnego. Fakcja francuska liczyła w tej sprawie na wpływy w wojsku A.M. Sieniawskiego, ale sam wojewoda bełski oceniał je dużo bardziej realistycznie i wymówił się od przyjęcia funkcji posła do wojska koronnego, słusznie tłumacząc, że dopóki nie zbierze się odpowiedniej ilości pieniędzy, wszelkie wysiłki zmierzające do przeciągnięcia żołnierzy na swoją stronę są skazane na porażkę 47. W tym samym czasie zresztą – 21 sierpnia w obozie wojska koronnego pod Skwarzawą doszło do próby „wyrwania” części jednostek spod władzy prosaskiego hetmana wielkiego i jego regimentarza S. Potockiego. Wówczas dwie chorągwie wojewody bełskiego (nie udało się ustalić które) początkowo odłączyły się od reszty wojska razem z chorągwiami pancernymi podskarbiego wielkiego koronnego Hieronima Augustyna Lubomirskiego, podstolego koronnego Jerzego Dominika Lubomirskiego i starosty olsztyńskiego Franciszka Lubomirskiego – czołowych zwolenników Burbona, ale w przeciwieństwie do nich zdecydowały powrócić się do obozu 48. Może to [J.S. Jabłonowski], Diariusz prawdziwy…, s. 477; H. Zdzitowiecka-Jasieńska, op. cit., cz. 2, s. 471. J.S. Jabłonowski, Ułamki dziennika, „Kronika Rodzinna”, nr 14/15 (1889), s. 456; M. Wagner, Stanisław Jabłonowski (1634–1702): Polityk i dowódca, Siedlce 1997, t. II, s. 191–192. 45 Deklaracja IchMcm Panom Kompaniej Rezydentom a nie-deputatom względem likwidacyi zasłużonego chleba i ustawy, Lwów, 13 V 1697, ЦДІАУЛ, F. 10, op. 1, spr. 87, s. 313. 46 Actus kombinacyjej hibernowej warszawskiej…, s. 247, 255, 309. 47 K. Piwarski, Hieronim Lubomirski: Hetman wielki koronny, Oświęcim 2015, s. 71; Depesze księdza de Polignac…, cz. 2, s. 53. 48 J.S. Jabłonowski, Ułamki dziennika…, nr 14/16, s. 491; inaczej ten fragment interpretuje M. Wagner, op. cit., s. 200–201. W ramach represji komisja do wypłaty żołdu obradująca w tym czasie we Lwowie nakazała jednostkom Lubomirskich natychmiastowy zwrot nieprawnie jej zdaniem pobranej hiberny, a na zasługi chorągwi starosty olsztyńskiego nałożyła dodatkowo areszt; zob. areszt na zasługi chorągwi pancernej F. Lubomirskiego, Lwów, 31 VIII 1697, ЦДІАУЛ, F. 10, op. 1, spr. 270, s. 43 44 254 Jan Jerzy Sowa świadczyć, że w całą akcję byli zaangażowani przede wszystkim Lubomirscy 49, a próba pozyskania do niej dodatkowo jednostek wojewody bełskiego mimo początkowego sukcesu zakończyła się fiaskiem. Zresztą sam wojewoda bełski, choć zobowiązał się nawet własnym sumptem zaciągać wojsko dla księcia Conti i podobno przez jakiś czas nosił się z rzeczywistym zamiarem realizacji tego zobowiązania 50, zachowywał się w okresie poelekcyjnym raczej wstrzemięźliwe i wyczekiwał na dalszy rozwój wydarzeń. Jednostki A.M. Sieniawskiego jako „politycznie podejrzane” najpewniej nie wzięły udziału ani w koronacji Fryderyka Augusta na króla polskiego w Krakowie, ani w wyprawie pod Gdańsk przeciwko francuskiemu pretendentowi. O całkowitym ustabilizowaniu sytuacji w wojsku koronnym można było mówić w grudniu, kiedy to po powrocie pod zwierzchność hetmańską jednostek Lubomirskich z koła generalnego pod Rawą wysłano do Augusta II poselstwo z deklaracją posłuszeństwa 51. 12 grudnia wojsko rozpuszczono na konsystencje – chorągiew husarska wojewody bełskiego miała kwaterować w starostwach rabsztyńskim, ojcowskim i wolbromskim, Jodłowej, Barwałdzie, wójtostwie bocheńskim i w dobrach krakowskiej parafii pw. Św. Ducha, pancerna – w kluczu jaśliskim biskupstwa przemyskiego, w dobrach kapituły przemyskiej i władyctwa przemyskiego, a także miała ochraniać dzierżawę Stężarzyce. Chorągiew wołoska otrzymała leża w Kozłowie na pograniczu (w dobrach arcybiskupstwa lwowskiego), czyli w pobliżu Satanowa – zwyczajnego miejsca stacjonowania jednostki przed 1696 r. 52 W tym okresie zmieniła się przynależność pułkowa tej jednostki. W związku z włączeniem nowo zaciągniętej w 1696 r. chorągwi wołoskiej strażnika koronnego Stefana Potockiego do jego pułku hetman wielki zdecydował rota wojewody bełskiego zasilić pułk oboźnego wojskowego Rafała Janickiego, który w wyniku wcześniejszych przekształceń co najmniej od lata 1697 r. składał się wyłącznie z chorągwi pancernej swojego pułkownika 53. Rozłożone na leżach w głębi kraju miało się dość mocno dać we znaki ludności cywilnej 54. Dotyczyło to również husarii A.M. Sieniawskiego, której już na lutowej komisji hibernowej nakazano zrekompensować szkody poczynione w starostwie ojcowskim 55. 19; deklaracja dla chorągwi Lubomirskich, Lwów, 4 XII 1697, ibidem, s. 20–21. 49 J. Wojtasik, Walka Augusta II z obozem kontystowsko-prymasowskim w pierwszym roku panowania 1697–1698), PH, t. LX, z. 1 (1969), s. 32. 50 K. Piwarski, op. cit., s. 71; A. Skrzypietz, Francuskie zabiegi o koronę polską po śmierci Jana III Sobieskiego, Katowice 2009, s. 177. 51 J. Wojtasik, Walka Augusta II…, s. 37. 52 Konsystencyje wojsku JKM i Rzeczypospolitej in visceribus Regni po szczęśliwie odprawionym kole generalnym pod Rawą 4 XII in Anno Domini 1697 rozdane, B. Czart., nr 2603, s.17, 18, 31. 53 Actus kombinacyjej hibernowej warszawskiej…, s. 318–319; Actus komisyjej hibernowej lwowskiej po szczęśliwej koronacyjej Najjaśniejszego Króla Jmści Augusta Wtórego …, s. 122, 130. 54 J. Wojtasik, Ostatnia rozprawa zbrojna z Turkami i Tatarami w 1698 r., cz. II, SMHW, t. XIII, cz. 2 (1967), s. 117. 55 Actus komisyjej hibernowej lwowskiej po szczęśliwej koronacyjej Najjaśniejszego Króla Jmści Augusta Wtórego …, s. 70. Jednostki komputowe Adama Mikołaja Sieniawskiego do 1702 roku. Część II 255 Sam A.M. Sieniawski uznał elekcję Sasa dopiero w marcu 1698 r. 56 Bilans okresu bezkrólewia i kontystowskiej frondy był dla wojewody bełskiego negatywny – nie udało się mu uzyskać upragnionego urzędu wojewody ruskiego 57. Zapewne też zainwestował sporo pieniędzy w kandydaturę francuską. Odbiło się to również na jego klienteli wojskowej – por. A.J. Olizar w styczniu 1698 r. skarżył się, że od dwóch lat nie otrzymywał wynagrodzenia przewidzianego w kapitulacji zawartej ze swoim tytularnym rotmistrzem 58. Sytuację majątkową stolnika wołyńskiego pogarszał fakt, że w lutym komisja hibernowa nie zdecydowała się przydzielić mu largicji. Być może w ten sposób chciano ukarać jego patrona za trwanie w opozycji wobec nowego monarchy. Z drugiej strony porucznik pancerny A.M. Sieniawskiego – S. Boreyko otrzymał od tejże komisji 1000 zł 59. By w choć niewielkim stopniu zrekompensować sobie ostatnie niepowodzenia A.M. Sieniawski zdecydował się przynajmniej teoretycznie poprawić swoją pozycję w wojsku koronnym i zostać tytularnym dowódcą pułku jazdy autoramentu narodowego. Atutem jaki miał w swoim ręku była sprawa małżeństwa siostry wojewody bełskiego – Teofili z synem hetmana wielkiego koronnego – chorążym koronnym Aleksandrem Jabłonowskim, o które kasztelan krakowski starał się bezskutecznie przynajmniej od półtora roku 60. W 1683 r. S.J. Jabłonowski zdecydował się utworzyć pułk jazdy dla swojego zięcia – Rafała Leszczyńskiego 61, stąd też A.M. Sieniawski mógł liczyć, że po zaślubinach (miały one miejsce 1 czerwca 62) hetman postąpi podobnie wobec szwagra swojego syna. S.J. Jabłonowski zgodził się na utworzenie takiej jednostki – była to okazja na ściślejsze związanie ze sobą wojewody bełskiego, ale w zmian oczekiwał od A.M. Sieniawskiego gorliwej współpracy przy przygotowaniach do nadchodzącej kampanii. Zaniepokojenie hetmana budziła zwłaszcza powolność koncentracji armii 63. W związku z tym, że wojsko koronne miało się po raz pierwszy w całej okazałości zaprezentować przed nowym monarchą, któremu miał (wedle pierwotnych zamysłów) towarzyszyć car moskiewski – Piotr I, S.J. Jabłonowski dążył do tego, aby do tego czasu na kampanię stawiło się jak najwięcej żołnierzy i oficerów. Zapewniał zatem wojewodę bełskiego, że gdy tylko stawi się osobiście w wojsku, to on utworzy obiecany pułk jazdy i prosił, aby przysłać jak najszybciej do obozu regiment pieszy A.M. Sieniawskiego (z wyjątkiem pięciu rot, które mogły pozostać w Satanowie) K. Piwarski, op. cit., s. 73. Elżbieta z Lubomirskich Sieniawska do A.M. Sieniawskiego, Gdańsk, 2 VIII 1697, [w:] Korespondencja Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, kasztelanowej krakowskiej, wyd. B. Popiołek, U. Kicińska, A. Słaby, t. I, Warszawa – Bellrive-sur-Allier 2016, s. 52. 58 E. Sieniawska do A.M. Sieniawskiego, Warszawa, 15 I [1698], [w:] ibidem, s. 45 (edytorki nie skorygowały pomyłkowej datacji na rok 1697). 59 Actus komisyjej hibernowej lwowskiej po szczęśliwej koronacyjej Najjaśniejszego Króla Jmści Augusta Wtórego…, s. 77. 60 S.J. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Lwów, 9 XII 1696, B. Czart., nr 5839, s. 231. 61 J. Wimmer, Wiedeń 1683: Dzieje kampanii i bitwy, Warszawa 1983, s. 219. 62 J.A. Gierowski, Jabłonowski Aleksander Jan, PSB, t. X (1962–1964), s. 213. 63 J. Wojtasik, Ostatnia rozprawa…, cz. II, s. 117. 56 57 256 Jan Jerzy Sowa i jego chorągiew wołoską. Hetman obiecywał również, że w trakcie marszu pod Kamieniec Podolski chorągiew ta będzie mogła bez rozgłosu opuścić obóz i powrócić pod Satanów, by w dalszym ciągu chronić dobra swojego patrona 64. W znanych relacjach brak informacji, czy jakieś jednostki wojewody bełskiego zdążyły wziąć udział w bitwie pod Podhajcami (8–9 września). Sam hetman S.J. Jabłonowski przybył do obozu wojska koronnego pod Mużyłowem 14 września i trzy dni później dokonał zapowiadanej reorganizacji podziału pułkowego jazdy zaciągu narodowego 65. Wojewoda bełski najpewniej znajdował się wówczas w Brzeżanach, dokąd zbliżał się August II na czele armii saskiej. W skład jego nowo utworzonego pułku oprócz własnych jednostek (chorągwi husarskiej, pancernej i wołoskiej) weszły jeszcze dwie chorągwie pancerne: kasztelana kamienieckiego – klienta A.M. Sieniawskiego (wcześniej w pułku hetmana polnego Szczęsnego Potockiego) i prawosławnego biskupa lwowskiego Józefa Szumlańskiego (wcześniej w pułku królewskim). Łącznie jednostka wojewody bełskiego liczyła 480 koni, czyli należała do pułków średniej wielkości 66. Oprócz pułku A.M. Sieniawskiego utworzono także pułk ks. Janusza Wiśniowieckiego, podczaszego litewskiego, a zlikwidowano pułki Stefana Bidzińskiego, wojewody sandomierskiego i Rafała Janickiego, oboźnego wojskowego. Nowa organizacja pułkowa miała zatem dodatkowo wzmacniać panowanie nad wojskiem hetmana S.J. Jabłonowskiego. Tytularnymi pułkownikami zostali ludzie osobiście związani z kasztelanem krakowskim – szwagier jego syna – A.M. Sieniawski i podopieczny – ks. Janusz 67, a swoje pułki stracili pozostający w złych stosunkach z S.J. Jabłonowskim – S. Bidziński i R. Janicki – były towarzysz pancerny wojewody sandomierskiego. Po zakończeniu kampanii, której efektem było m.in. kompletne spustoszenie dóbr brzeżańskich wojewody bełskiego przez żołnierzy saskich, hetman S.J. Jabłonowski 6 października w Rohatynie rozdał wojsku koronnemu asygnacje na leża zimowe 68. Chorągiew husarska A.M. Sieniawskiego miała udać się do dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, chorągiew pancerna do starostwa bieckiego i libuskiego, Żurowej, Siemiechowa, Glinika, Turzy i Szklar (wszystS.J. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Lwów, 25 VI 1698, B. Czart., nr 5839, s. 245. Na marginesie warto zauważyć, że obietnica hetmana złożona wojewodzie bełskiego stoi w pewnej sprzeczności ze stwierdzeniem Jana Stanisława Jabłonowskiego, syna hetmańskiego, iż jego ojciec za wszelką cenę chciał doprowadzić do odzyskania Kamieńca w 1698 r. (J.S. Jabłonowski, Pamiętnik Jana Stanisława Jabłonowskiego, wojewody ruskiego, wyd. A. Bielowski, Lwów 1862, s. 64). Raczej wskazuje na to, że zależało mu głównie na odpowiedniemu zaprezentowaniu siły wojska koronnego (i tym samym własnego znaczenia) przed Augustem II. 65 J. Wojtasik, Ostatnia rozprawa…, cz. II, s. 165–166. 66 Komput wojsk J.K. Mci i Rzeczypospolitej na kampanię in anno 1698 w obozie pod Mużyłowem 17 IX zreformowany, [w:], Materiały do dziejów kampanii podhajeckiej 1698 r., oprac. J. Wojtasik, SMHW, t. XV, cz. 2 (1969), s. 273. Być może A.M. Sieniawski, jako starosta lwowski, nawiązał jakieś relacje z J. Szumlańskim. Na temat związków N. Żaboklickiego z A.M. Sieniawskim przede wszystkim Z. Hundert, J.J. Sowa, Od towarzysza jazdy do wojewody podolskiego: Przebieg służby wojskowej Nikodema Żaboklickiego w latach 1656–1706, „Res Historica: Czasopismo Instytutu Historii UMCS”, nr 42 (2016), s. 127–181. 67 I. Czamańska, Wiśniowieccy: Monografia rodu, Poznań 2007, s. 367. 68 J. Wojtasik, Ostatnia rozprawa…, cz. II, s. 172, 178. 64 Jednostki komputowe Adama Mikołaja Sieniawskiego do 1702 roku. Część II 257 kie te dobra położone na Podgórzu na pograniczu województw krakowskiego i ruskiego), a regimentowi pieszemu jako konsystencje wyznaczono starostwo rohatyńskie 69. Nie wiadomo, jakie leża wyznaczono chorągwi wołoskiej – najpewniej pozostała w pogranicznych dobrach wojewody bełskiego. W lutym 1699 r. rozegrał się ostatni akt konfliktu z Imperium Osmańskim. Już po zawarciu traktatu pokojowego orda budziacka pod wodzą nurredina Ghaziego Gireja dokonała najazdu na ziemię halicką i południowo-wschodnią część ziemi przemyskiej. W walce z ordyńcami wzięła udział chorągiew wołoska A.M. Sieniawskiego. 21 lutego razem z pięcioma innymi chorągwiami (w tym husarską Stanisława Warszyckiego, miecznika koronnego) uderzyła ona część sił tatarskich przeprawiającą się na lewy brzeg Dniestru pod Martynowem. Chorągiew działała w tym przypadku ewidentnie na rzecz swojego patrona, próbowała bowiem zagrodzić ordyńcom drogę do dóbr starostwa rohatyńskiego, którego posesorem był A.M. Sieniawski. Starcie zakończyło się porażką wojska koronnego. Tatarzy odparli wszystkie natarcia i nawet wzięli do niewoli jakichś żołnierzy polskich, a następnie spustoszyli m.in. okolice Rohatyna 70. Oddział jazdy lekkiej wojewody bełskiego stał się także mimowolnym uczestnikiem kompromitującego dla armii koronnej incydentu: wysłany przez hetmana S.J. Jabłonowskiego, napotkawszy gdzieś nad Dniestrem dowodzoną przez J. Świrskiego chorągiew, wziął ją za Mołdawian towarzyszących Tatarom i w panice powrócił do Lwowa, rozgłaszając, że orda razem z tureckimi janczarami i sipahami zbliża się do miasta 71. Nie wiadomo, czy w odpieraniu najazdu uczestniczyli piechurzy A.M. Sieniawskiego, którzy teoretycznie powinni kwaterować w Rohatynie. Jednostki Adama Mikołaja Sieniawskiego pomiędzy wojną turecką a północną 1699–1702 Zawarcie na kongresie karłowickim pokoju z Portą Ottomańską oznaczało przejście wojska na etat pokojowy, czyli jego redukcję. Zapowiadała to legacja królewska na sejmiki przedsejmowe z 24 marca 1699 r. 72 Jednocześnie podjęto kroki w celu wykonania najważniejszych postanowień traktatu pokojowego – wydania Rzeczypospolitej twierdzy kamienieckiej i ewakuacji polskich garnizonów z północnej Mołdawii. W lutym rada senatu wyłoniła skład komisji, która ze strony polsko-litewskiej miała kierować tym procesem – jednym z komisarzy został mianowany A.M. Sieniawski. Między innymi z tego powodu w marcu hetman S.J. Jabłonowski liczył, że prywatne oddziały wojewody bełskiego zapewnią bezpieczeństwo komisarzom w drodze przez Śniatyn do Kamieńca. W maju kasztelan krakowski wysłał nawet w tym celu 37 chorągwi jazdy pod Jazłowiec, ale nie wiadomo, czy wśród nich były jednostki A.M. Sieniawskiego 73. Konsystencyje wojsku JKM i Rzeczypospolitej, Rohatyn, 6 X 1698, B. Czart., nr 2603, s. 73, 93. A. Gliwa, Kraina upartych niepogód: Zniszczenia wojenne na obszarze ziemi przemyskiej w XVII wieku, Przemyśl 2013, s. 616. 71 Relacyja ekskursyi ordy pod Drohobyczą i Stryjem, 25 II 1699, BN, nr 9085, s. 141; A. Gliwa, op. cit., s. 617; M. Wagner, op. cit., s. 213. 72 B. Dybaś, Sejm pacyfikacyjny w 1699 r., Toruń 1991, s. 51. 73 M. Wagner, op. cit., s. 216–217. 69 70 258 Jan Jerzy Sowa Już w kwietniu S.J. Jabłonowski podjął działania w celu obsadzenia twierdzy kamienieckiej wojskiem koronnym. Generał artylerii koronnej, wojewoda kijowski Marcin Kątski, stojący równocześnie na czele komisji do rekuperacji Kamieńca, miał przyprowadzić armaty do miasta, gdyż ewakuujący się garnizon turecki zabierał ze sobą wszystkie działa i całą amunicję. Eskortę prowadzonej artylerii miało stanowić dziesięć regimentów piechoty i pięć chorągwi jazdy 74. Jednym z regimentów pieszych miała być jednostka wojewody bełskiego. Całe zgrupowanie miało się zebrać w Jazłowcu 75. Pod Kamieniec wyruszyła tylko połowa regimentu – 18 rot (wiadomo, że jesienią 1698 r. regiment składał się z 38 rot), reszta zapewne pozostała w Satanowie, albo w Brzeżanach (w marcu kamienieccy Lipkowie dokonali wypadu w okolice tego miasta 76). Na czele części regimentu wysłanej pod komendę M. Kątskiego stał dowódca jednostki – oberszterlejtnant Piotr Johan de Postel. Towarzyszyło mu oprócz szeregowych żołnierzy trzech kapitanów, dwóch poruczników, jeden chorąży, jeden podoficer, czterech kaprali i sześciu doboszów 77. Łącznie było to ok. 126 ludzi. Również z pozostałych regimentów stawiła się tylko część żołnierzy (zwykle ok. połowy). W efekcie całe zgrupowanie generała artylerii (nazywane też brygadą) liczyło ok. 1169 ludzi 78 W maju oddziały M. Kątskiego rozbiły obóz pod Okopami św. Trójcy i oczekiwały na zakończenie negocjacji w sprawie zwrotu twierdzy kamienieckiej 79. Sam A.M. Sieniawski prawdopodobnie pojawił się w Okopach św. Trójcy dopiero po 24 sierpnia 80. Do wydania przedstawicielom Rzeczypospolitej twierdzy kamienieckiej ostatecznie doszło dopiero 22 września. Wedle pierwotnych planów hetmańskich regiment pieszy A.M. Sieniawskiego miał wejść w skład garnizonu nowo odzyskanej fortecy. Jednak na bezpośrednią prośbę wojewody bełskiego został on skierowany w inne miejsce. W liście do stolnika podolskiego Stefana Humieckiego, w którym S.J. Jabłonowski informował o tym fakcie nie zostało sprecyzowane, o jakie miejsce dokładnie chodzi. Biorąc jednak pod uwagę, że hetman zaS.J. Jabłonowski do S. Potockiego, Lwów, 29 IV 1699, ANK, ADT, nr 381, s. 388; M. Wagner, op. cit., s. 218; J. Stolicki, Powrót Podola do Polski, „Balcanica Posnaniensia”, t. XIII (2003), s. 137–138. R. Król-Mazur, Miasto trzech nacji: Studia z dziejów Kamieńca Podolskiego w XVIII wieku, Kraków 2008, s. 29. 75 S.J. Jabłonowski, Konotacja regimentów pieszych pod komendę jmp. Wojewody Kijowskiego, Generała Podolskiego i Artyleryjej Koronnej dla prowadzenia artyleryjej do Kamieńca ordynowanych, Lwów, 27 VI 1699, ANK, ADT, nr 384, s. 104; S.J. Jabłonowski do S. Potockiego, Lwów, 29 IV 1699, ibidem, nr 381, s. 388; J. Stolicki, op. cit., s. 138. 76 A. Gliwa, Poselstwo Stanisława Mateusza Rzewuskiego do Turcji w 1699 r., „Balcanica Posnaniensia”, t. XIII (2003), s. 114; R. Król-Mazur, Miasto trzech nacji…, s. 28. 77 Komput regimentu jw. jmp. Wojewody Bełskiego, obóz pod Okopami św. Trójcy, 9 IX 1699, ANK, ADT, nr 384, s. 118; Rolla kwartalna regimentu pieszego Jaśnie Wielmożnego Jego Mci Pana Adama Mikołaja z Granowa Sieniawskiego, hrabi na Szkłowie i Myszy, wojewody bełskiego, lwowskiego generalnego i rohatyńskiego starosty pisana w Brzeżanach a 1 VIII ad 30 X 1698, B. Czart., nr 3126, s. 15–34. 78 Specyfikacja ludzi regimentu pieszego Najjaśniejszego Królewicza Jmci Jakuba, [obóz pod Okopami św. Trójcy], 9 IX 1699, ANK, ADT, nr 384, s. 112. 79 A. Gliwa, Poselstwo Stanisława Mateusza Rzewuskiego…, s. 112. 80 S.J. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Mariampol, 24 VII 1699, B. Czart., nr 5839, s. 257; J. Stolicki, op. cit., s. 144, 146. 74 Jednostki komputowe Adama Mikołaja Sieniawskiego do 1702 roku. Część II 259 pewniał, iż w razie zagrożenia dla twierdzy, regiment A.M. Sieniawskiego będzie w stanie szybko zasilić załogę Kamieńca, najpewniej miał on obsadzić Satanów, albo Zinków – podolskie zamki wojewody bełskiego 81. Starosta lwowski najwyraźniej uważał, że mimo zawarcia pokoju z Turcją ziemie podolskie nie są na razie na tyle bezpieczne, żeby pozostawiać swoje dobra bez ochrony wojsk komputowych. Warto zauważyć, że nie wszyscy posesorowie tak uważali i część z nich (np. Jan Aleksander Koniecpolski, koniuszy koronny), chciała jak najszybciej pozbyć się wojska koronnego ze swoich posiadłości 82. W trakcie, gdy rozstrzygała się sprawa zwrotu Kamieńca, w Warszawie sejm tzw. pacyfikacyjny zadecydował o redukcji wojska i ogólnym kształcie nowego komputu. Szczegółami miała się zająć specjalna senatorsko-poselska deputacja, która zakończyła swoje prace najprawdopodobniej 1 września przedstawiając nowy etat wojska koronnego 83. Redukcja tradycyjnie polegała przede wszystkim na obniżeniu liczebności istniejących jednostek. Jeżeli chodzi o husarię i pancernych, to zwinięto tylko cztery chorągwie. Więcej jednostek zlikwidowano w piechocie i przede wszystkim jeździe lekkiej 84. Chorągwie husarska i pancerna wojewody bełskiego zostały, jak zdecydowana większość jednostek stukonnych, zredukowane do 60 koni. Z komputu wykreślono chorągiew wołoską starosty lwowskiego. Wynikało to z faktu, że na etacie Rzeczypospolitej pozostały tylko jednostki wołoskie obu hetmanów koronnych, obu strażników (koronnego i wojskowego) i niewielka rota Konstantego Turkuła, najpewniej ze względu na jego koneksje mołdawskie. Pozostałe chorągwie z pułku A.M. Sieniawskiego – N. Żaboklickiego i bpa J. Szumlańskiego zredukowano do, odpowiednio, 60 i 50 koni 85. Regiment pieszy starosty lwowskiego S.J. Jabłonowski do S. Humieckiego, [b.m., początek X 1699], ANK, ADT, nr 381, s. 324–325; J. Stolicki, op. cit., s. 142. A.M. Sieniawski z zamiarem obsadzenia żołnierzami swojego regimentu komputowego Zinkowa nosił się już od 1694 r.; S.J. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Żółkiew, 2 V 1694, B. Czart., nr 5839,[s. nlb., nr listu 15992]. 82 S.J. Jabłonowski do S. Humieckiego, Lwów, 28 X 1699, ANK, ADT, nr 381, s. 313; Senatus consilium, Warszawa, 18 V 1700, B. Czart., nr 567, s. 15. 83 B. Dybaś, op. cit., s. 194. 84 J. Wimmer, Wojsko polskie…, s. 235–236. 85 Komput Wojska JKMści i Rzeczypospolitej na radzie postkomicjalnej a podczas komisji hibernowej lwowskiej do skarbu hibernowego, Lwów, 3 XI 1699, AGAD, ZC, nr 17, s. 9–15 (za udostępnienie tego źródła pragnę podziękować Panu drowi Zbigniewowi Hundertowi); Actus komisjej hibernowej, Lwów, 5 XI 1699, B. Czart., nr 2673, t. II, s. 3–200; Komput wojska JeKMści i Rzeczypospolitej in anno 1700, B. Czart., nr 2656, t. I, s. 191–196. Komput wojska Je Królewskiej Mci i Rzeczypospolitej na sejmie walnym warszawskim anni 1699 postanowiony, B. Czart., nr 2563, s. 16 podaje, że chorągiew J. Szumlańskiego została zredukowana do 60 koni, ale przeczą temu informacje z pozostałych komputów. O roli Konstantego Turkuła w kontaktach z Mołdawianami: M.W. Kaczka, The Gentry of the Polish-Ottoman Borderlands: The case of the Moldavian-Polish Family of Turkuł/Turculeţ, „Acta Poloniae Historica”, t. CIV (2011), s. 137–146. 81 260 Jan Jerzy Sowa zmniejszono o 50 porcji 86. Przejście na etat pokojowy nie naruszyło zatem zasadniczo pozycji przyszłego hetmana w wojsku koronnym. 30 września rozpoczęła swoje obrady komisja hibernowa 87. Uzyskali na niej largicje oficerowie jednostek A.M. Sieniawskiego: A.J. Olizar – 1000 zł i S. Boreyko – 300 zł 88. Na komisji przydzielono także jednostkom leża zimowe – zgodnie z nowo uchwalonym scriptum ad archivum wyłącznie na pograniczu i za zgodą posesorów. Chorągiew husarska A.M. Sieniawskiego miała stacjonować w Brzeżanach, a chorągiew pancerna w pobliskich Koniuchach – również dobrach wojewody bełskiego. Należącej również do pułku starosty lwowskiego chorągwi N. Żaboklickiego wyznaczono na konsystencje także nieodległe Złotniki 89. Wreszcie, dowodzony przez P.J. de Postela regiment pieszy miał kwaterować w starostwie rohatyńskim, później jednak dopisano do jego konsystencji także inne dobra A.M. Sieniawskiego 90. Był to zapewne efekt wspomnianych już rozmów wojewody bełskiego z kasztelanem krakowskim na ten temat. Bardzo podobnie wyglądały decyzje komisji hibernowej w następnym roku – stolnik wołyński otrzymał 1000 zł, a starosta pobersztyński 500 zł tytułem largicji 91. Także miejsca stacjonowania chorągwi A.M. Sieniawskiego nie zostały zmienione 92. Dopiero na zimę 1701/1702 r. chorągwie wojewody beł86 Komput wojska cudzoziemskiego zaciągu na radzie postkomicjalnej warszawskiej anno 1699 podług scriptum ad archivum postanowiony, B. Czart., nr 2656, t. I, s. 188. Co prawda w rollach regimentu pieszego A.M. Sieniawskiego za okres 1 XI 1699–31 X 1700 przedstawionych do likwidacji na komisji lwowskiej 1708 r. można znaleźć adnotacje, że stan etatowy jednostki powinien wynosić 200 porcji (B. Czart., nr 3126, s. 46, 62, 75), jednakże już w rolli za okres 1 XI 1700–31 I 1701 znajduje się poprawka określająca stan komputowy regimentu jak 250 porcji (ibidem, s. 91). Prawdopodobnie również wcześniejsze adnotacje były efektem pomyłki piszącego, zwłaszcza biorąc pod uwagę upływ czasu pomiędzy datą powstania roll a datą ich likwidacji przez Skarb Koronny. Odmienny stan etatowy podają również spis konsystencji wojska koronnego (Konsystencyje wojska JKMści i Rzeczypospolitej z komputu na radzie postkomicjalnej Anno Domini 1699 postanowionego, a podczas komisysjej hibernowej lwowskiej do skarbu Rzeczypospolitej hibernowego w tymże roku die 3 XI podanego, B. Czart., nr 2603, s.117) i komput z 1700 r. (Komput wojska JeKMści i Rzeczypospolitej in anno 1700, B. Czart., nr 2656, t. I, s. 196) – 120 porcji. Wedle J. Wimmera, Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej 1700–1717, Warszawa 1956, s. 137 w 1700 r. wtedy dojść miało do redukcji stanu etatowego piechoty niemieckiej o 590 porcji, ale żadne inne źródła nie wskazują tego faktu. Kwestia wymaga dalszych badań. Wzmiankowane powyżej rolle popisowe regimentu wojewody bełskiego za rok 1700 r. wskazują następujące stany faktyczne w kolejnych ćwierciach: 204, 150 i 151 porcji (brak rolli za ćwierć augustową), za rok 1701 zaś: 153 (w dwóch pierwszych ćwierciach) i 132 porcje (brak rolli za okres 1 XI 1701 – 30 IV 1702). 87 M. Wagner, op. cit., s. 221 podaje, że komisja rozpoczęła się 14 września, ale przeczą temu informacje zawarte w listach S.J. Jabłonowskiego do S. Humieckiego ze Lwowa, 17 XI i 30 XI 1699, ANK, ADT, nr 381, s. 301, 310. Również konstytucja Hiberna oznaczała termin rozpoczęcia komisji na dzień św. Michała (29 września): VL, t. VI, s. 32. Jest bardzo mało prawdopodobne, aby hetman rozpoczął obrady przed oficjalnym terminem. 88 Actus komisjej hibernowej, Lwów, 5 XI 1699…, s. 95–96. 89 Konsystencyje wojska JKMści i Rzeczypospolitej z komputu na radzie postkomicjalnej Anno Domini 1699 postanowionego…, s. 109. 90 Ibidem, s. 117. 91 Actus komisyjej hibernowej lwowskiej w Roku Pańskim 1700, [17 XI] 1700, B. Czart., nr 2523, s. 106, 108; Specyfikacyja largicyi pro anno 1700, [Lwów, 17 XI] 1700, ibidem, nr 2640, s. 270–271. 92 Konsystencyje wojsku JKM i Rzeczypospolitej polskiego i cudzoziemskiego zaciągu po odprawionej imprezie chwastowskiej według takrocznego komputu na pograniczu rozdane Anno Domini 1701 [!], ibidem, nr 2603, s. 134. Jednostki komputowe Adama Mikołaja Sieniawskiego do 1702 roku. Część II 261 skiego skierowano do Mohylowa na Podolu 93. Miało to zapewne związek z przygotowaniami do zapowiadanego w traktacie karłowickim rozgraniczenia pomiędzy Rzeczpospolitą a Imperium Osmańskim. Rada senatu w lipcu 1701 r. zalecała hetmanowi wielkiemu przydzielenie komisarzom odpowiedniej asystencji i zapewnienie bezpieczeństwa całemu aktowi delimitacji 94. Obawiano się zapewne, że przybycie na pogranicze wojsk turecko-tatarskich towarzyszących przedstawicielom Porty może doprowadzić do jakichś incydentów, stąd też zdecydowano, że oprócz Kamieńca i Okopów św. Trójcy, należy obsadzić żołnierzami koronnymi także graniczny Mohylów. Warto zauważyć, że jednym z komisarzy do rozgraniczenia z Turcją miał być dawny dowódca chorągwi husarskiej wojewody bełskiego – N. Żaboklicki 95. Pojawia się jednak pytanie dlaczego wojewoda bełski, który jeszcze dwa lata wcześniej zabiegał o wycofanie swojego regimentu z załogi Kamieńca, a i wcześniej zabiegał, aby jego chorągwie przez jak najdłuższą część roku stacjonowały w jego dobrach 96, pozwolił, aby opuściły one klucz brzeżański i przeniosły się do odległego Mohylowa. Zwłaszcza, że żołnierze za wszelką cenę starali się unikać służby na Podolu i Ukrainie ze względu na olbrzymie trudności zaopatrzeniowe 97. Być może starosta rohatyński wzorem innych posesorów uznał, że jego dobra nie są już zagrożone i pora uwolnić je (przynajmniej na jakiś czas) od kwaterunków wojskowych. Z drugiej strony hetman wielki mógł uznać, że na dalekich rubieżach należy rozmieścić takie oddziały, które tytularny rotmistrz będzie w stanie regularnie wspierać finansowo przy zaprowiantowaniu. Niestety w znanej korespondencji S.J. Jabłonowskiego z A.M. Sieniawskim nie znalazły się żadne informacje na ten temat Odzwierciedleniem relatywnie silnej pozycji A.M. Sieniawskiego w wojsku koronnym w przededniu wojny północnej może być fakt, że jego oficerowie byli wybierani przez koła wojskowe na swoich przedstawicieli. 30 października 1700 wydelegowano A.J. Olizara jako wojskowego komisarza w nadchodzącej sesji Trybunału Radomskiego 98. Natomiast S. Boreyko został wybrany wojskoJ. Wimmer, Wojsko Rzeczypospolitej…, s. 187. Senatus consilium, Warszawa, 29 VII 1701, B. Czart., nr 567, s. 42; M. Wagner, op. cit., s. 265. 95 Posejmowa rada senatu, Warszawa, 16–27 II 1702, [w:] Diariusz sejmu walnego warszawskiego 1701– 1702, oprac. P. Smolarek, Warszawa 1962, s. 333. 96 S.J. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Lwów, 16 V 1693, B. Czart., nr 5839, s. 165. 97 O trudnych warunkach służby na pograniczu: Senatus consilium, Warszawa, 17 XI 1699, B. Czart., nr 567, s. 3; Senatus consultum, Warszawa, 18 V 1700, ibidem, s. 14. O „abominacji” wojska do służby na Ukrainie i Podolu w drugiej dekadzie XVIII w. zob. J. Ronikier, Hetman Adam Mikołaj Sieniawski i jego regimentarze, Kraków 1992; s. 139; R. Król-Mazur, Odważni czy sławetni ? O atrakcyjności życia miejskiego dla żołnierzy garnizonu Kamieńca Podolskiego w XVIII wieku, [w:] Od armii komputowej do narodowej, t. IV, red. W. Rezmer, Toruń 2012, s. 71. 98 Razem z porucznikiem chorągwi husarskiej królewicza Aleksandra – chorążym podolskim Janem Krosnowskim i podczaszym nowogrodzkim Zygmuntem Kamińskim, oberszterem regimentu dragońskiego kasztelana krakowskiego: Instrukcyja IchMMciom Panom Janowi Krosnowskiemu chorążemu podolskiemu, Najjaśniejszego Królewicza Jmci Aleksandra, Jmci Adamowi Olizarowi stolnikowi wołyńskiemu, Jaśnie Wielmożnego Jmci Wojewody Bełskiego chorągwi usarskich porucznikom i Jmci Panu Zygmuntowi Kamińskiemu podczaszemu nowogródzkiemu, oberszterowi J. Królewskiej Mci komisarzom od wojska JKMci i Rzeczypospolitej konnego, pieszego i dragońskiego na Trybunał Skarbowy Radomski obranym w kole wojskowym, Lwów, 30 X 1700, ЛННБУ, F. 5, op. 1, spr. 6560, [s. nlb.]. 93 94 262 Jan Jerzy Sowa wym posłem na sejm (niestety nie wiadomo na który, być może na niedoszły sejm pacyfikacyjny 1698 r.) 99. *** W 1695 r. biskup chełmski Stanisław Jacek Święcicki narzekał, że wykorzystują Panowie na usługę swoję wojska polskiego i cudzoziemskiego, jako teraz, co na każdą publikę przyjeżdża towarzystwo, albo dragonia, służą Ichmciom, a Rzeczpospolita płacić, im musi. Tymczasem kiedyś miewali senatorowie swoje chorągwie (…), ale miewali swoim kosztem, nie mercenariam militem, za co miewali podziękowanie od Króla Jmci i od całej Rzeczypospolitej, czyli bezpłatnie wysyłali swoje prywatne oddziały na służbę państwa 100. Jeżeli chodzi o Adama Mikołaja Sieniawskiego stwierdzenie to było prawdziwe tylko częściowo. Wojewoda bełski cały czas utrzymywał relatywnie liczne wojska prywatne. W grudniu 1696 r. w samych Brzeżanach stacjonowały jego dwie prywatne chorągwie wołoskie liczące łącznie 230 koni (pod dowództwem J. Horodyskiego i Mościbrodzkiego), a w rejonie Rohatyna znajdowała się kolejna (pod dowództwem Mikołaja Turskiego) 101. Wiadomo także, że starosta lwowski posiadał oddział rajtarii 102. Prywatne oddziały A.M. Sieniawskiego wielokrotnie też wspierały wojska komputowe w walkach z nieprzyjacielem koronnym, o czym zaświadczał już w 1689 r. na forum sejmowym sam hetman S.J. Jabłonowski 103. Z drugiej strony, jak staraliśmy się wykazać w niniejszym artykule, przyszły hetman rzeczywiście wykorzystywał w prywatnych celach jednostki na żołdzie Rzeczypospolitej. Dotyczyło to zresztą nie tylko oddziałów pod własnym imieniem wykorzystywanych przede wszystkim do ochrony swoich dóbr, ale też innych Komisja hibernowa w 1700 r. naznaczyła S. Boreyce 375 zł poselskiego (Actus komisyjej hibernowej lwowskiej w Roku Pańskim 1700…, s. 108). Świadczenia tego typu przyznawano zazwyczaj po odprawieniu poselstwa (np. Ordynans do PP. Pułkowników i innych Oficerów, aby z porcyi swoich po zł 1 od każdej na honorarium dla posłów na sejm warszawski od wojska złożyli do rąk JP Ścibora Chełmskiego, Lwów, 31 I 1686, B. Ossol., nr 250, k. 11–11v; Uniwersał do IchMMPP. Oficjerów wojska cudzoziemskiego, aby sumę deklarowaną złożyli Ichm Panom Komisarzom na Trybunał Radomski, Lwów, 4 XII 1685, ibidem, k. 25– 25v). Jako, że starosta pobersztyński nie figuruje na liście posłów wojskowych na sejm pacyfikacyjny 1699 r. (Ichmć PP. Posłowie Wojskowi na sejm in anno eodem [1699] w kole generalnym obrani, B. Czart, nr 2673, t. II, s. 180–181), to prawdopodobnie posłował na któryś z poprzednich sejmów. 100 Rada, którą miał dać na sejmie niedoszłym Jmś Ksiądz Święcicki biskup chełmski in voto suo roku 1695, B. Kór., nr 1073, s. 309–310; J. Wimmer, Wojsko polskie…, s. 227. Na temat ówczesnej postawy S.J. Święcickiego także M. Wagner, Biskupi polscy wobec problemu obronności Rzeczypospolitej w latach 1674–1696: Zarys problematyki, [w:] Rzeczpospolita wielu wyznań: Materiały z międzynarodowej konferencji: Kraków, 18–20 listopada 2002, red. A. Kaźmierczyk i in., Kraków 2004, s. 275–276 (za wskazanie tego opracowania pragnę podziękować Panu drowi Zbigniewowi Hundertowi) i S. Wielgus, Życie i publicystyka polityczno-społeczna Stanisława Jacka Święcickiego, biskupa chełmskiego i nominata chełmińskiego (1615–1696), „Notatki Płockie”, t. 44, z. 3 (1999), s. 6. 101 Antoni Bekierski do A.M. Sieniawskiego, Brzeżany, 30 XII 1696, B. Czart., nr 5761, s. 545–546; Krzysztof Skarbek do M. Turskiego, Rohatyn, 7 XII 1696, B. Czart., nr 5948, nr listu 38636. 102 N. Żaboklicki do A.M. Sieniawskiego, Warszawa, 10 IV 1690, B. Czart., nr 5992, nr listu 49175. 103 S. Jabłonowski, Relatia praeclare gestororum wojska JKM i Rzeczypospolitej w czteroletnych kampaniach począwszy ab anno 1685, aż do teraźniejszego sejmu anno 1688 zaczętego sub auspicijs wielkiej buławy JW Jm Pana Stanisława Jana Jabłonowskiego wojewody i generała ziem ruskich, hetmana wielkiego koronnego, Warszawa, 12 II 1689, B. PAU-PAN Kr., nr 1081, s. 97. 99 Jednostki komputowe Adama Mikołaja Sieniawskiego do 1702 roku. Część II 263 jednostek państwowych użytkowanych m.in. jako, tak krytykowane przez S.J. Święcickiego, asysty przy wjazdach do miast 104. Jakąś formą takiego wykorzystywania wojska państwowego było także odrywanie od obowiązków wojskowych swoich klientów, np. rotmistrza arkabuzerii JKM Piotra Lamara (de la Mare), czy Antoniego Bekierskiego, porucznika chorągwi pancernej Nikodem Żaboklickiego i zlecanie im zadań o charakterze osobistym 105 Czemu służyły zatem jednostki komputowe A.M. Sieniawskiego? Przyszły hetman wielki od najmłodszych lat był przygotowywany do kariery wojskowej. Wynikało to ze świetnych wojskowych tradycji rodu Sieniawskich, jak i drogi życiowej ojca Adama Mikołaja – Mikołaja Hieronima, wojewody wołyńskiego i hetmana polnego koronnego 106. To M.H. Sieniawski uzyskał dla swojego szesnastoletniego syna chorągiew pancerną po zmarłym hetmanie wielkim koronnym ks. Dymitrze Wiśniowieckim, a jako opiekunów zapisał mu w testamencie osoby związane z wojskiem koronnym: hetmana S. Jabłonowskiego, Andrzeja (Jędrzeja) i Szczęsnego Potockich, przyszłych hetmanów polnych i Prokopa Granowskiego, porucznika swojej chorągwi pancernej i doświadczonego oficera 107. W takim duchu nadzorował edukację starosty lwowskiego hetman wielki koronny, zalecając mu, aby podczas pobytu we Francji oglądał ćwiczenia wojskowe, uczył się inżynierii i architektury wojskowej, oraz sztuki oblężniczej, a do kraju wrócił w takim terminie, by wziąć udział w prowadzonej przez monarchę wyprawie do Mołdawii w 1686 r. 108 Dopóki jednak przyszły hetman nie uzyskał odpowiedniej dojrzałości i uznania w kierownictwie wojska koronnego jego udział w wojnie musiał ograniczać się do roli obserwatora. W późniejszym okresie kwestia uzyskania faktycznej komendy nad wojskiem stała się niejako zakładnikiem stosunków politycznych pomiędzy wojewodą bełskim a kasztelanem krakowskim. W 1694 r. A.M. Sieniawski starania o taką komendę podjął, ale mu odpowiedziano co synom Zebedeuszowym 109. Głównym narzędziem budowania swojej pozycji w wojsku i tym samym główną nadzieją na osiągnięcie w przyszłości znacznych godności w armii było dla wojewody bełskiego utrzymywanie względnie licznych jednostek komputowych i liczenie, że wraz ze wzrostem znaczenia politycznego (głównie poprzez zawieranie korzystnych sojuszy z innymi statystami 110) przyjdą także awanse wojskowe. Należy przyznać, że w skutek „odziedziczenia” po ojcu chorągwi husarskiej i regimentu pieszego (choć istotnie zredukowanych) starosta S. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Lwów, 28 VII 1696, B. Czart., nr 5839, s. 227; S. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Mariampol, 9 V 1699, ibidem, s. 253. 105 S. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Lwów, 29 VI 1696, ibidem, s. 208; A. Bekierski do A.M. Sieniawskiego, Lwów, 12 V 1702, ibidem, nr 5761, s. 571–575; N. Żaboklicki do A.M. Sieniawskiego, obóz pod Gródkiem [?], 18 VI 1702, ibidem, nr 5992, nr listu 49188; 106 Na temat jego kariery: Z. Hundert, op. cit., s. 126–128. 107 S. Jabłonowski do A.M. Sieniawskiego, Warszawa, 9 III 1685, B. Czart., nr 5839, s. 156. 108 Ibidem, s. 157. 109 J.S. Jabłonowski, Dziennik, wyd. W. Chomętowski, Warszawa 1865, s. 16. 110 M. Affek, Adam Mikołaj Sieniawski wobec polityki Augusta II w latach 1701–1705, PH, t. LXXX, z. 3 (1989), s. 439, 442–443. 104 264 Jan Jerzy Sowa lwowski uzyskiwał stosunkowo dobry punkt wyjścia. Dzięki temu A.M. Sieniawski był postrzegany jako osoba związana z wojskiem, a zatem zdatna do objęcia wojskowych urzędów, nawet mimo braku faktycznego doświadczenia na polu walki. Objawiło się to w 1698 r. kiedy jednym z rezultatów małżeństwa siostry A.M. Sieniawskiego z synem hetmana wielkiego było otrzymanie tytularnego pułkownikostwa. Po bitwie pod Olkiennikami wojewoda bełski był już przymierzany do hetmaństwa polnego litewskiego – już wtedy dążył on do uzyskania tej godności w Koronie 111. Kiedy zatem w 1702 r. śmierć zabrała w krótkim czasie obydwu hetmanów koronnych – pozycja polityczna i wojskowa AM. Sieniawskiego była na tyle silna, że nie można było pominąć go przy rozdaniu wakansów. Buława polna tradycyjnie dawała zaś niemal pewną ekspektatywę na buławę wielką – urząd w oczach Augusta II dający większą władzę niż sama korona 112. Urząd, który wart był każdych pieniędzy wydanych na utrzymanie jednostek komputowych. E. Sieniawska do A.M. Sieniawskiego, Warszawa, 28 i 31 XII 1701, [w:] Korespondencja Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej…, t. I, s. 67, 69. A. Link-Lenczowski, Sieniawski, Adam Mikołaj, PSB, t. XXXVII (1996–1997), s. 106. 112 P. Gawron, Hetman koronny w systemie ustrojowym Rzeczypospolitej w latach 1581–1646, Warszawa 2010, s. 7. 111 Biogramy Autorów 325 JAN JERZY SOWA, ur. w 1989 r. w Gryficach, absolwent historii i prawa na Uniwersytecie Warszawskim, doktorant w Instytucie Historii Prawa Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Jego zainteresowania badawcze koncentrują się wokół wojskowo-prawno-ekonomicznych zagadnień dziejów Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVII i na początku XVIII w. Aktualnie przygotowuje rozprawę doktorską dotyczącą sądownictwa wojskowego w Koronie na przełomie XVII i XVIII w. Publikował m.in. w „Czasopiśmie Prawno-Historycznym”, „Odrodzeniu i Reformacji w Polsce” i „Res Historica”. ALEKSANDER STANKIEWICZ, ur. w 1989 r., w latach 2009–2012 studiował historię, a w latach 2008–2013 historię sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim. Obecnie jest doktorantem w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego i przygotowuje pracę doktorską pod tytułem Krzysztof Bonadura Starszy – architekt polski XVII wieku, pod opieką naukową dra hab. Andrzeja Betleja. Laureat stypendium Fundacji Lanckorońskich. Jego zainteresowania badawcze dotyczą architektury i grafiki nowożytnej, a także heraldyki i emblematyki europejskiej. KAROL ŻOJDŹ, ur. w 1988 r. w Warszawie, doktorant na Wydziale Historycznym UW. Autor książki Jan Mierzeński: klient i rezydent Bogusława Radziwiłła w latach 1656-1665 (Oświęcim 2012) oraz kilkunastu artykułów naukowych, recenzji i edycji źródłowych. Publikował m.in. w „Przeglądzie Historycznym” i „Baroku”. Interesuje się przede wszystkim klientelą i patronatem magnackim oraz staropolską sztuką wojenną. Obecnie przygotowuje dysertację doktorską poświęconą stronnictwu Zygmunta III Wazy w Wielkim Księstwie Litewskim.