Rozwój samogłosek nosowych w gwarze strzepskiej

Le hosła Jo z Akade ia i . Jaku a z Parad ża ɑorzo ie Wlkp. lechoslaw.jocz@gmail.com Rozwój sa ogłosek osowych w gwarze strzepskiej Wstęp 1 Niez zaró kłą d a ikę o pod zględe ajstarsz h ar auko zakresie o pier ot h sa ogłosek ust ej, jak i harakteru oso oś i – o ser o ać h opisa h kaszu sz z z . W Aleksa dra рilferdi ga Гильфе ди : ie ić tu oż a ież roz h ia ie ieku poś iad za ardzo i te s o ografi z e opra o a ie autorst a Ali e z ia ostat i oże hoć już prace i g ara i, ale o rę ie jednego i tego samego punktu terenowego Aktual e opra o a ia posz zegól h – -85) i Leona Biskupskiego (Biskupski 1883: 6, 12-17, 19-20, 38-39, 50-56). Znaczne zróż i o a ie po iędz posz zegól ró oso h g ar i o szaró Ś ie or dialektal h poło ie Ś ie ora . skazują a dalsze, pół ie zu Jocz 2013; 2014; 2015a; 2015b; 2016a, 2016b). Cele i iejszego art kułu jest a aliza fonologi z ego pier ot zględe h sa ogłosek oso h spół zes ej o i statusu g arze strzepskiej. Gwara ta jest pod roz oju osó ek sz zegól ie ciekawa. Leż ona bowiem po iędz og iska i d ó h silnych, przeciwstawnych zjawisk: pół o okaszubskiej tendencji do konsonantyzacji oso oś i i centralnokaszubskiej do denazalizacji. Wspo g arą strzepską od pół o g ara luzińska prz jęła ieć tu ależ , że sąsiadują a z iągu ostat i h kilkudziesię iu lat o ę pół o okaszu ską (Jocz 2016a; 2016b). Materiał ə for atora i M ada ł oraz ko ieta i ho ał się z sta o ią cztery nagrania wykonane w maju 2016 r. zter oso : ko ieta i ęż z z a ieku starsz ieku śred i odpo ied io K i M Strzep zu, i h rodzi e po hodzili ró Wywiady polegały ież z tej a tłu a ze iu zdań z jęz ka polskiego a Dla uprosz ze ia ędę dalszej zęś i pra łodsi, pokolenie starsze, informatorzy starsi itp. 1 ęż z z a odpo ied io K i 1 . Wszystkie te osoby si lu z aj liższej okoli . iejs o ą g arę. Zdania stoso ał określe ia pokole ie łodsze, informatorzy 1 za zerp ięto z art kułó )uza Topolińskiej, opisują h s ste połud io o-, centralno- i pół o okaszu skie Topolińska iósł ok. trwania pojedynczego nagrania prz liże iu poło a tego zasu. ) aż ateriału poz ala pe a , . Czas a to, iż rze zo e zda ia prz goto a e został zróż i o a ie iąg ię ie a; i ut, a odpo iedzi i for atora prz padła sz ad g aro specjalnie do badań fo ologi z e ioskó kaszu sz z z , taka o jętość o z a z stop iu sz zegóło oś i i oś i. Łą z ie agra ia h pier ot e sa ogłoski oso e po i ziąłe 500 razy. Ostatecznie śródgłosie i ó ień *[ ̃ ] i teresują śródgłosie i głosie oraz 72 głosie. Częś i poś iad zeń ie u zględ iłe 7 potk ię ia art kula j e stąpić niemal pod u agę 469 realizacji (123 od K1, 110 od M1, 127 od K2 i 109 od M2), w tym 125 *[̃] ł ze ó ie ia zględu a o rę ie sło a lu reduk je, u ie ożli iają e i terpreta ję e h h as głosek, p. [ˈd bɾ̩] do rą , [ æ ] ają , [ ː ] sz ją , [ˈ ̃ j ̃ ̃ ] [ ˈsim] szosą . Poza tym nie wszystkie zdania przetłu a zo e został przez i for atoró ogóle z te sa , o zeki a poś iad ze ia połą zeń [aN] *[ ] koń ó każd głosie oraz ioskó przedsta io prz padku przesłu hi ałe h i iejsz (w razie potrzeby doko et aza da ologi z ej ałe h, osó ki lu ró art kule ikli ą oso oś i e raz , posz zegól e ież pomocniczych po iaró . Produkte pośred i której każde poś iad ze ie zostało oznaczone co do połą ze ia [VN] , informatora, pozycji for ie glajdu3 i ar okali z ego, rozłoże ia ̞stat ią poz ją głoso ego zroko ą a alizą spektrogra ó ałego seg e tu sa ogłosko ego, o e oś i rozsz zepie ia z as segmentu 33 ł a aliz aud t fonetycznego, miejsca i sposobu art kula ji astępują ej spółgłoski, ar o oto ałe ó ie ia co najmniej kilkukrotnie ałe seg e t i i h zęś i połą zo e każdorazo o z ła prosta sz stki h e arzęd ika . Podsta ą ( śródgłosie i sposó . Dodatko o aszą , tego glajdu, a [V ] o głosie oraz o rę ie sło a ust ej, oso oś i ila ją i ez as ila ji 2, z zęś io ą oso oś ią ałko itej de azaliza ji. ła ko plet a tra skr p ja sło a, za ierają ego da e poś iad ze ie. Tak określa t p o ze spółgłoską oso ą zgod ą o do iejs a art kula ji z astępują ą p. [ˈz ] i odpo ied io ez takiej zgod oś i p. [ˈz ŋ ] . 3 Chodzi tu o o ę t pu [g ɰ̃ s], odpo iadają ą ró ież polskiej o ie litera kiej poz ji przed szczelinowymi. 2 spółgłoską 2 Poda a róż h h zględó i iejsz opra o a iu da h li z o a solut zo ać. Po pier sze trze a h ie ależ o z ieć a u adze, że chodzi tu o s tua ję w konkretnym i ograniczonym materiale. ə for a ja, że taka z i stąpiła p. , %, 40% lub 70% prz padkó , ie z tel sposó . ̞ z iś ie dziel ikó , ale zazwyczaj i tak iż przekra zają h Kaszu a h ardziej ogól ), gdzie li ze drugie u zględ ić ardziej sz zegóło ższ h od 20 poda a e prz padku roz ażań h h roz ażań i gląd jego s ste iższ h artoś i są ardziej orie ta j e i ższ h dziel ikó , ależ nie ielką li z ę i for atoró , hoć z poz alają a ardzo do r wymowy w ość pró ki poz ala już a zde do a e ika, że zterej zróż i o a i o do o a h poś iad zeń. Celem łą z ie ukazanie ogól ych stosu kó prz padku a a sugero ać, że są to jakieś stałe zęstotli oś i pa ujące w gwarze. Sz zegól ie dot z to izolo a w takich przypadkach jest t lko i iś ie z 4 ioski. Po oi h doś iad zeń ieku i for atorz dź ięko raź ie a a pu kt tere o . )resztą z podo i li z a i i for atoró mamy do czynienia w wielu dotychczasowych opracowaniach kaszubszczyzny, .i . aj aż iejsz tu dla as opra o a iu Ś ie or t h po odó trakto ać i iejsz opis W i iejsz art kule uż pe a ej . Nie olizują zaś spółgłoski po o ą ko iej lu sta dardo ej tra skr p ji əPA. Ko ie z h jest tu sz, ż, z, dż, znaki [ , ʒ, t , dʒ] raź ie z ięk zo e. Afr kat oznaczam za prz padku połą zeń z artej ze sz zeli o ą uż a natomiast zapisu [t-s]. Taki sa sposó od połą zeń d ó h sa ogłosek. S ol [ ] repreze tuje dź ięk tożsa uż a i a ji t pu [ts], ardziej oż a z ierze jako stęp . kilka drobnych uwag. Litery [ , ʐ, t , dʐ] odpo iadają polski s iej jed ak ota ji stosuję do rozróż ia ia d fto gó z polski y. Litery [a] a oz a ze ie sa ogłoski przed io-centralnej i przedniej, dla wymowy bardziej hoć ie t lko stri te t l ej stosuję s tylnej o e ej o z zastoso a ol [ ]. W razie z a z iejszej sprze z oś i oz a ze ie ędę stoso ał g iazdkę np. */e/). Zapis t pu */e/ oz a za ie t lko rz ie ie reko struo a e, stosuję je ró sfor uło a ia „ko t ua t */e/”, „fo e Dysponujemy dwoma pre z j ko t uują i opisa i */e/” itp. o i teresują ej as g arze przed kilkudziesię io a lat . Pier sz Kaszu sz zyz y… (AJK 1964- , drugi zaś spo ) ró ić tu ależ u agę, że prze ada pozycji sz stkie lu ie al sz stkie ożli e t p 4 o ież jako s o i ia a już po sa ogłosek oso h z i h jest Atlas Językowy żej ateriale zarejestro ałe . o ografia Ś ie or zależ oś i od głoski i 3 (1973). )a i przejdę do a aliz łas h da h, przedsta ię pokrót e o raz ła iają się z t h opra o ań. W AJK g ara strzepska repreze to a a jest przez Strzep z, )ę le o i Niepo zoło i e. ̞gól ie rze z iorą , *[ ̃ ] i o ą s s o i a się tu harakter zo ać ar ą [ ] hro i z ą. Sz zegól ie ko sek e t pozostał h, per fer j zaró śródgłosie e hro i z ej ar daje się h pu kta h udoku e to a e są ato iast [ , æ, , ] , jak i i e ko t ua t oso oś i ez za ho a ia oso oś i zależ oś i od prz kładu prz j uje pu kta h to ar ę [u], to [o] ez żad ej zasad . Noso ość jest hro i z a, hoć z ó ila ją. Jeżeli hodzi o poz ję a ał ato iast ró i teresują sz stki h śródgłosie zasad i zo ież o ie for z od osowienie w Strzepczu jest )ę le ie i Niepo zoło i a h ie o zęstsze. *[̃] as o szarze s rozsz zepie ia z prz padku *[ ̃ ] za ho a ie oso oś i głoso ą, to o szarze ko kuruje z de azaliza ją, prz rzadkie, a e t lko Strzep z jest tu konsekwentny. W pozostał h d ó h iejs o oś ia h udoku e to a e są as zęś i prz kładó oso oś i o ok stępuje tu też rozszczepienie z asymilacją segmentu wokalicznego lub z nim). *[̃] s ć tu Strzep z, w głosie za ho uje a hro i z ą oso ość, ulega de azaliza ji lu rozsz zepie iu a połą ze ia [V ]. Najbardziej archaiczna wymowa charakteryzuje znowu Strzepcz (AJK 13: 169-197, mapy 624-634, mapy syntetyczne 1-4). W opra o a iu Ś ie or aszą g arę repreze tują t lko d a pu kt , )ę le o i Niepo zoło i e. Niestety brak tu samego Strzepcza. *[ ̃ ] przed zwartymi zachowuje oso ość ardzo do rze zaró ó ień i for atoró o u starszego, jak i łodszego pokole ia, hoć udział taki h tej drugiej grupie jest zau ażal ie przekra za o ardzo Nierzadkie jest rozsz zepie ie iejsz . Nie raź ie pozio % iej jed ak u aj iższa iększoś i artość to %. zależ oś i od pu ktu do i uje tu for a z za ho a ie oso oś i seg e tu okali z ego lu jej rakie jed ego i for atora osiąga % Ś ie ora z artą, to Ś ie ora o ser uje rak głó indywidualne. W pokole iu starsz . De azaliza ja jest ogól ie rzadka, tylko u : -40, 50-55). Jeżeli hodzi o *[̃] przed ego t pu udział o o s i duże zróż i o a ie hro i z ej jest jed ak znaczny (ok. 40- % . W )ę le ie takie realiza je ko kurują z rozsz zepio adal i, Niepo zoło i a h ierzadka jest opró z tego de azaliza ja , % . W pokole iu te de ja do rozsz zepie ia ogól ie ó ień tego t pu osiąga zależ oś i od i for atora ok. asila się udział -80%), hoć i d idual ie oso ość s łodsz hro i z a oże 4 ć adal ardzo zęsta do 44%). )au ażal Niepo zoło i a h ok. jest ró -30%) Ś ie ora ież pe e asile ie od oso ie ia : 74, 79-80, 91-94). Dla pozycji przed sz zeli o ą Ś ie ora podaje t lko ogól e i for a je stat st z e. *[ ̃ ] harakter zo ać się o ą s ma w mowie pokolenia starszego 18% prz pada głó U e t p Ś ie ora : oso ość s o hro i z a okazała się ież a koń ó ka h i ie 38,8% ć a i teresują W 60%. iele ieka e, i d Ś ie ora hro i z a Nierzadkie i jed ak ró ież ar ale ierzadkie koń ó ek pe ło tu ró ej ła zaso iko te iosł h róż i a oso oś ią łą o 55-60% prz padkó . ież rozsz zepie ie a [V ] o a ar ą *[ ̃ ] raź ie glajdo a ateriale Ś ie or %-27%). , -10,4%) jest ogól ie [ ]. ierze zależ ie od pu ktu tere o ego i i for atora są [ , æ, , ]. ə h udział 124-130). Naj zęstsz ardzo ó ień, a odnosowieniem – 15,8%. W mowie zęsta -152). T po ą stępują e -106). 61,7% prz padkó , a łodsz h li z o u pokole ia h za ho a a idual ie dość : : raź ie glajdowa5 okazał się sporad z e. Jeżeli hodzi o Udział de azaliza ji to ok 14-20%. Częste Co jątko o artoś i to 66,5% i 32%. Pozostałe sposo (konsonantyzacja, wymowa *[̃], to oso ość s ali oso ość iejsza. W pokole iu starsz hro i z ą harakter zo ało się 81,5% łodsz h i for atoró rę z ą rolę odgrywa czynnik morfologiczny. W prz padku iędz pokole io a okazała się o s ie o zęstsza as tere ie za ho a a ogól ie 35% realizacji denazalizacja. U osó i a et są rzadkie Ś ie ora h starsi i for atorz za ho do denazaliza ji doszło odpowiednio o głoso ego *[ ̃ ] pe dobrze. W prz padku są sporad z e. prz padku *[̃] u o u pokoleń a solut ie do i ują realizacje synchroniczne, a pozostałe sposo głosie o ada zka zarejestro ała tu rzadko lu -102). ʃó Noso ość % prz padkó . Pozostałe ie a realiza je od oso io e, pozostałe t p łodsz h i for atoró (87,4% , i hro i z ą i ar a i *[̃] oże do hodzić do ok -20% Ś ie ora ło ato iast [o, u] z te de ją do ło też [ ] Ś ie ora : o : [u] , -142). ̞gól ie rze z iorą , dot h zaso e opis pou zają as, że kilkadziesiąt lat te u na i teresują as o szarze dobrze lub o a pier ot h sa ogłosek rę z bardzo dobrze utrzymywała się synchroniczna oso h6. Niemniej jednak tendencja do innych Co do znaczenia tego określe ia por. prz pis 5. ̞t artą k estią pozostaje, o tak apra dę autorz t h opisó rozu ieli pod poję ie synchronicznej. W opra o a ia h polo ist z h ag i ie rę z określa się o ie t ia e 5 6 wymowy o ę 5 rodzajó róż o gło ie hodzi tu o rozsz zepie ie przed z art h poz ja h) już ó zas i, ale też de azaliza ję ła bardzo wyraź a. *[ɑ̃] w śródgłosie 2 ʃozpo z ij od ko t ua tó oso oś i poz ji przed z artą 7 (wykresy 1-3). Po iędz przedstawicielami pokolenia starszego rak jed olitoś i. U informatorki K2 we sz stki h prz padka h do hodzi do rozsz zepie ia z as seg e t sa ogłosko jest prz t ] zę , [ˈd zięć ). W pozostał h ] pięk , [ɡ uf] dę ó , [ˈpʲj ˈ hęt ie , [ˈz ̆ ts] ̃ ŋɡl ] ęgla , [ˈpʲj ̃ t ] pięta ). ó ie ia z rozszczepieniem sta o ią t lko 31,6% wszystkich, przy , % taki h prz padkó oso oś ią seg e tu głę oko , [ˈ t ] % poś iad zeń spółgłos e oso ej to arz sz al o glajd, al o U informatora M2 iększoś i ts] k̆ ] głę oką , [ˈ t ŋk ] t ] pięć , [ˈ zęś io a oso ość sa ogłoski [ˈs ɰ̃ ŋkuf] sękó , [ˈ czym % prz padkó ałko i ie odnosowiony (np. [pw dz ŋˈk podzięko ać , [ˈɾ ŋk ] rękę , [ˈpj ŋk sz zęka , [ˈz ila ją. W ̃ tɲ ] a do z ie ia z ałko itą lu okali z ego ([ˈ ̃ŋɡl ] hęt ie o ok [p głę oka ). Na poś iad ze ia ez odrę ęgla , [ˈd dz ŋˈk ̃ ] dę ̃ , [ˈɡ ts] podzięko ać , [ɡ ˈ ɞk] k ] ie ia spółgłoski oso ej (czyli pozostałe 8,4%) u tego informatora składa się 57,9% realizacji dyftongicznych ( p. [ˈɾ rąk , [ˈs ɰ̃ k f] sękó , [ˈd ɰ̃ zęś io ą ̃ k ] rękę , [ˈɾ ɰ̃ k f] f] dę ó , [ˈpj ɰ̃ t ] pięta , [ˈ ʲj ɰ̃ tk ] iękka , [z ɰ̃ ts] zięć ) i 10,5% realizacji z oso oś ią koń o ej faz art kula ji sa ogłosko ej ([ˈz ̃̆ ] zę , [ˈɾ ̃ts ] rę e ). ə for ator M harakter zuje się ię o ą ardziej ar hai z ą (jest to najprawdopodobniej specyfika indywidualna, iez iąza a ś iśle i ezpośred io z innymi czynnikami socjolingwistycznymi). Niemniej jednak u żad ego z i for atoró starszych ie st ierdziłe glajdowej i okali z ej ə for atorz We ani razu a o s do z ie ia z o z łodsi są pod zględe hro i z ej. Na et istą as o prz padku oso oś i hro ią. przed z art sz stki h poś iad ze ia h doszło do rozsz zepie ia z as i ałko i ie jed oli i. ila ją. W prze ażają ej glajdo ą t pu kęs [k ɰ̃ s], która s ej isto ie jest jed ak ró ie as hro i z a, jak o a rozsz zepio a typu zę y [ˈz mb ]. Ś ie ora róż ia o pra da o ok o s hro i z ej jesz ze jede rodzaj o „ okali z ej”, którego opis sugeruje, że hodzi tu o realiza je z jaki ś glajde . Ma jed ak po aż e ątpli oś i, z a tu apra dę do z ie ia z prze i sta ie ie [̃] i [Vɰ̃ , V ̃ ], o sugero ał określe ia stoso a e przez ada zkę i jej opis art kula j e. W so e pra dopodo e jest g ie, że hodziło tu rze z istoś i o róż i ę po iędz o a i o róż stop iu apię ia z róż ej ar ie glajdu (np. [Vɰ̃ ] o e [V ̃ ] . W stosu ku do rodzaju oso oś i, oz a za ego przez Ś ie orę za po o ą s olu ~ stosuję określe ie osowość wyraź ie glajdowa. 7 ̞kreśle ie to stosuję i iejsz opisie łą z ie dla zwartych i afrykat. 6 iększoś i prz padkó ręka , [ˈpʲj ŋk ] % seg e t pięk podzięko ać , [ɡ pięta , [pʲj spółgłoski , [ˈs ŋkuf] ˈ % to ię u *[ ̃ ] przed spółgłoska i z art raź ą róż i ę Przejdź ałko it s ] ślad h . U i for atoró o ę progres ięso , [ˈ ʲj owy synchronicznej. Stanowi z od oso ie ie starsz h e sz stki h prz padka h jest seg e tu sa ogłosko ego (np. zęść , [ɡ ɰ̃ s] gęś , [g ɰ̃ s] doszło do sœ] ts. , hoć pier ot a oso ość pozosta iła tu o ie seg e tu sa ogłosko ego patrz iżej). )a ho a iu oso oś i Po iędz i for atora i ię łodsz o a i hro i z , zaz zaj z za ho a ą raź ie as hro i z a. stąpił zau ażal e róż i e. Informatorka K1 ó ień za ho uje oso ość, prz sa ogłosko ego, z raź ie glajdo za sze jest to oso ość o harakterze , rzadziej sa ogłosko oso oś ią glajdo i to arz sz . W 9,1% oso ość ałego seg e tu 27,3% oso ość jego prz ległej zęś i, w 63,6% poś iad zeń natomiast obserwujemy ałko itą de azaliza ję seg e tu sa ogłosko ego ([ˈt ̃ ɪ ̃ t i] [ˈ ʲj ̃ ɰ̃s ] [ˈ ʲj ɰ̃ s ] ięso , [ɡ ̃ ɰ̃s] gęś , [ˈj ają u tej oso i for atora M poś iad zeń, prz udział ̃sts] ę h , [ˈt , % [ˈ ʲj s ] zęść ). W a sa ogłosko ego [ˈt ɰ̃ t i] tu za sze o ięso , [ˈ ʲj ó ie ia z za ho a ą oso oś ią sta o ią t lko z iężki o ok ̃ ɰ̃z k] jęz k , o ok [ɡ ɰ̃ s] gęś , [ˈɡ ̃s] ts. , ięso , [ˈj ɰ̃ z k] jęz k , [v ɰ̃ ] de azaliza ją prz padkó ą. zgromadzonym materiale nie iężki , [ˈt ɰ̃ t i] ts. ). W 7,6% przypadkó jak zresztą i de azaliza ji to arz sz prz padkó jątku ięso , [ˈj ɰ̃ z k] jęz k , [ˈj ɰ̃ z kʰ] ts. , [t ɰ̃ sts] de azaliza ji [ˈ ʲj as pozostał h do poz ji przed sz zeli o ą (wykresy 4-6). U i for atoró ts. , [ˈɡ ɰ̃ s ] gęsi , [ˈt ɰ̃ t i] , % t ] stosu ku do starsz h opra o ań. to noso ość glajdo a z raź ez dę i a i razu , % poś iad zeń za ho a a jest tu oso ość, prz [ˈ ʲj ɰ̃ s ] ts ] rę e , ] iędz pokole io uf] dę ó , [ˈpʲj zęść sa ogłoski prz legła do [ˈd ̆̃ sz zęka , h róż i , [ˈd harakter zuje się [ˈɾ ŋk ] ęgla , [p dz ŋˈkʷœ ts] ts] zięć , [ˈɾ h pokole ie śred ie o ser uje Po i o st ierdzo za oto ałe ̆̃ ŋk ] [ˈ t ] zę hęt ie , [z oso oś ią oso ej repreze tują t ] jest ałko i ie od oso io sękó , [ˈ ŋɡl ] k ] głę oka , [ˈza ts] pięć , [ˈ poś iad ze ia h okali z z peł ą s ] ts. . U , % sz stki h o ę glajdo ą z peł ą de azaliza ją seg e tu iężki , [ˈj ɰ̃ z k] ts. , [ˈj ɰ̃ z k] jęz k . Pozostałe harakter zuje się ałko it od oso ie ie p. [ɡ s] gęś , [ˈ j , % s ] 7 ięso , [ˈt sts] zęść . ʃó harakter zuje się ię tu ə h, sz zeli o ą, ież pokole ie o ą as ie spo ia łodsze – wbrew dotychczasowym opisom – hro i z ą. h dotąd t pó rozsz zepie ia ez as oso oś i ila ji , opisywanych dotychczasowych opracowaniach, nie zao ser o ałe Noso ość *[ ̃ ] iędz pokole io raź ie as iezależ ie od pra ostro h i skło oś i i d idual p. ko so a t za ji przed jako marginalne w ani razu. ego sąsiedzt a fo et z ego, róż i h jest w przebadanym materiale zawsze hro i z a. ɐo et z ie złożo e są ró ież ko t ua t od oso io e (patrz iżej . Jest to s tua ja ałko i ie odmienna od przedstawianej w starszych opisach. Trudno jed oz a z ie st ierdzić, na ile jest to kwestia rozwoju, a na ile odmiennej percepcji. ̞stat ią k estią jest ar a zgłoskot ór zego , jak i ele e tó o ó ię i d ez ś isłego podziału idual h ogól zaró glajdowych o seg e tu sa ogłosko ego iezgłoskot ór z h . Zagadnienie to a i for atoró , gd ż po i o pe h skło oś i o raz jest dość jed olit . W 84% wszystkich barwa elementu zgłoskot ór zego to [ ], [pj ust a zasadzie e tral o-tylne ts] pięć , [ˈɾ ŋk ] ręka , [ˈd ɰ̃ f] dę ó p. [ˈs ɰ̃ ŋkuf] sękó , [ˈz . Jed o poś iad ze ie , , % za iera sa ogłoskę s e tralizo a ą [dz ŋˈkʰ œ ts] dzięko ać , zape e z wymowy opró z [ ] i ieregular ą reduk ją poza ak e te . Żad ych innych t pó izolo a ego [ ] ie st ierdziłe prz padkó zarejestro ałe ̃ ŋɡl ] wzniesieniu8 [ˈ głę oka , [ɡ ˈ u tu do z ie ia aj łodszej i for atorki K . W 4% procentach ar ę t pu [ ] o ardzo sła ej la ializa ji i e e tual ie lekki ęgla , [ˈd mb ] dę , [ˈd k ] ts. . ) ró ić ależ u agę, że do z ie ia z prz aj a ] zę iej jed ostro uf] dę ó , [ɡ każd sąsiedzt e ˈ z t h prz padkó k ] spółgłoski a argo ej i t lko d ó h prz padka h jed ą z sąsied i h głosek jest spółgłoska ie argi al a. )ape jest to przypadek. W 7,2% poś iad zeń iękka , [ˈ ̃ŋɡl ] sz zęka , [ɡ ˈbw k ] u aru ko a ia poz ożli oś ią ęgla , [ˈt ɰ̃ t i] głę oka , a tu ar ę [ ] [ˈɾ ŋk ] rękę , [ˈ ʲj tk ] iężki , [ˈ j ɰ̃ s ] [ɡ ˈ k ] ięso , [g ɰ̃ s] gęś , [ˈ t ŋk ] ts. . j ego. Bar ę tę aj zęś iej za oto ałe zarejestro a ą u o u ęż z z jest Brak tu jednoznacznego u i for atorki K . Kolej ą o a d fto gi z a, gdzie [ ] przechodzi w (ustne lub nosowe) [ ] [ˈz ̆ ts] zięć , [ˈr ̆ ts ] rę e , [ˈɡ Pod zględe zaokrągle ia sa ogłoska ta ieporó gwarze sierakowsko-go idlińskiej. 8 e ie ̃ ɞk] al a jest do s ojego odpo ied ika 8 głę oko , [ˈz ̃̆ ] zę , [ˈɾ ̃ts ] rę e . W stąpiła o a % prz padkó . ʃó ież tu rak zależ oś i od ko tekstu. Jeżeli hodzi o oso ą art kula ję glajdo ą prz j uje o a ar ę [ɰ̃ ] por. prz kład po iejs e żej . Po % prz padają a o ę % raź ie ̃ k ] ręka i palatal ą [ɪ ̃] [ˈt ̃ ɪ ̃ t i] iężki ). Ta ostat ia z iąza a jest la ializo a ą [ ̃ ] [r z iezgłoskot ór zą , to aj zęś iej art kula ji astępują ej spółgłoski podo ie jak polsz z ź ie . D ukrot ie % poja iła się art kula ja ardzo ot arta [ˈɡ ̃s] gęś , [ˈt ie og i o pośred ie ̃sts] zęść , sta o ią a g kieru ku de azaliza ji. Dokład iejszego o ó ie ia pod zględe *[ ̃ ], stępują przed sz zeli o [ˈ j s ] ts. , [ˈ ʲj sœ] ts. , [ɡ ar aga od oso io i. )astoso ałe s] gęś , [t tu zapis [ sts] zęść , któr kontynuant ] [ˈ ʲj s ] a jed ak ięso , dużej mierze charakter symboliczny. ɐazą po zątko ą jest tu [ ]. ɐaza koń o a prz j uje ar ę ie o pod ższo ą i ardziej t l ą oraz – przede wszystkim – harakter zuje się t spadkiem energii akustycznej i rozmyciem struktury formantowej szerokoś i for a tó . Są to e h akust z e odpo iadają e raź z iększe ie azaliza ji, się prz padku omawianej wymowy brak jednak uchwytnej audytywnie oso oś i. Prz przesłu hi a iu ał h słó u agę zwraca pier sz od realizacji etymologicznego [ ] rzędzie długość okoidu jest o tej sa ej poz ji). Nie udzi raź ie dłuższ ątpli oś i ró ież jakaś modyfikacja barwy, jest ona jednak bardzo trudna do sprecyzowania. Nierzadko przy przesłu hi a iu ał h słó posz zegól h seg e tó art kula j h stoi za t daje się, że hodzi o lekką okazuje się to iluzją. Do określe ia, jaki z artykulacyjne. Tego t pu zao ser o ałe oso ość, ale prz a alizie ją bowiem ró efekte , potrze o a e ł ożli h gestó i stru e tal e ie jest zresztą t po a ada ia łą z ie dla Strzep za, ież w okolicach Kartuz. Przedstawiony przeze mnie w jednej z poprzednich prac podstawowy opis akustyczny jest adekwatny także dla i teresują ej as g ar Jo z : -53). Moż a podejrze ać, że jest to jed o z og i po iędz glajdo ą oso oś ią *[ ̃ ] i wybitnie t l ii raź ie zaokrąglo i ar a i odnosowionymi typu [ ], charakterystycznymi dla gwary sierakowsko-go idlińskiej. Kontynuanty *[ ̃ ] są ię ez jątku – iezależ ie od takiej z i czy innej pozycji – fo et z ie złożo e. Przed zwartymi z rozsz zepie ia, ko so a t za ji. Przed sz zeli o do hodzić skło ość do od oso ie ia, hoć i zaś ej realiza ji w tej ięża te de ja do daje się do głosu sil iej łodsi i for atorz róż ią się tu raź ie 9 iędz so ą. Nie iej jed ak sta jest ielu aspekta h raź ie od ienny od przedstawionego w starszych opracowaniach. 3 *[ɑ̃] w wygłosie Pod zględe jednakowa u Dot z o *[ ̃ ] sz stki h i for atoró . Zawsze dochodzi tu mianowicie do denazalizacji. to zaró o głosu a solut ego, jak i poz ji astępują ej głoski, iezależ ie od żad ej roli z głosie (wykres 7) s tua ja jest zupeł ie prosta i ik sąsiedzt ie jakiejkol iek iejs a i sposo u jej art kula ji. Nie odgr a tu ró *[ ̃ ] sta o i koń ó kę orfologi z , tz . fakt, z ież er al ą z o i al ą i jaką konkretnie kategorię gra at z ą reprezentuje. Dla ilustracji podam po kilka prz kładó ez podziału a i for atoró : [ˈts l ] dziewczyna , [ˈdzift a] ts. , [ˈk łąkę , [ˈ ɾ d ] ielę , [ˈɾ ʲj ] ra ię , [ˈdz ft ] mpk ] guzik , [ˈɾ ŋk ] rękę , [ˈɡ ] gło ę , [ˈ uŋk ] rodę , [ˈs t ɾ ] siekierę , [ˈ ] aszą , [s ] się , [ˈpʲi ] piszę , [ˈɾ bj ] ro ię , [ˈjid ] idę , [ˈz s k ] skoszę , [ˈst j ] stoję , [ˈ idz ] jest ię o e ie diametralnie róż Bar a idzę , [ˈ uszę . Stan od zarejestro a ego przed kilkudziesię iu lat . głoso ego *[ ̃ ] jest także ardzo jed olita. W do czynienia z [ ] lub ewentualnie z su st tuta i ieregular ej, silnej redukcji. ʃó , % prz padkó iej per fer j dla nieakcentowanego *[ ] . Raz (0,7%) za oto ałe prz pisać ależ ] i t po tu i ró ież ar ę [ ] [ˈsts n ] ś ia ę , którą ież jed okrot ie , % za oto ałe o ę [ ] ([s ] się . Zaimek zwrotny jest jednak przypadkiem sz zegól zględe a zaró o pod morfologicznym, jak i fonetycznym. Poza tym niewykluczona jest kontaminacja z for ą zai ko ą so so ie , por. Ś ie ora ię z iększe ia zęstotli oś i aria tó : . Całko ita de azaliza ja ie prz iosła odrę przeciwnie, w stosu ku do starsz h opisó h pod zględe ar od [ ]. Wrę z doszło tu do ujed oli e ia o i za iku rzadszych odmian. 4 *[̃] w śródgłosie W o ę śródgłoso ego *[̃] rozpatruję ogól ie, pokole ia i i for atoró . Brak tu o ie ko t ua tó i a, zarejestro ałe ędkę . jaki hkol iek istot oso oś i przed z artą (wykres 8). W rozsz zepie ia z as Wśród ez podziału a posz zegól e h róż i . Rozpocznijmy od , % prz padkó do hodzi tu do ila ją. Tylko w jednym jedynym poś iad ze iu (2,2%) wymowa jest tu ia o i ie as ó ień hro i z ą realiza ję sa ogłosko ą [ˈ ũtk ] rozsz zepio h , % to realiza je z ałko it 10 od oso ie ie seg e tu sa ogłosko ego ąką , [ˈ uŋk ] łą e , [ˈ u tk ] ędkę ). W oso ość zęś io ą [zuŭ̃ p] zą , [d zao ser o ałe [ˈ uŭ̃ tk ] łąka , [ˈ u ts ] p. [ˈk u p ] guzik , [du p] dą , [ˈ uŋk ɰ̃ ] ędkę . , % sta o ią , % prz padkó ̃ p] dą , [ˈ ũŋk ] łąkę , ato iast poś iad ze ia z seg e tu sa ogłosko ego [ˈ ̃ tse] łą e , [ˈ ̃ŋk ] oso oś ią ąkę , [ˈk ̃ p ] guzik , [ˈ ̃ŋku ] ąką ). W trze h prz padka h oso ość rozprzestrze ia się a sąsiadują łąkę , [ˈ ̃ ̃ŋk ] ts. , [ˈ ̃ ̃ ts ] sa ogłosko ego jest łą e . W stąpie ie raź ie skorelo a e z iejs e pier ot ą osó kę. W 83,3% takich prz padkó p. [ˈ ̃ŋk ] ąkę z [ˈ ̃ tse] łą e , a a oso oś i tu pozostał h argo glajd [ˈ ̃ ̃ŋk ] ałego seg e tu art kula ji spółgłoski poprzedzają ej ia o i ie spółgłoskę , %i guzik , [ˈtʌs ̃ ts ] t sią e 9). Dla pozostał h poś iad zeń zęś io ej odpo ied i udział spółgłosek ałego argo ą ą spółgłoskę [ˈk ̃ p ] łą zają h i ie argo h te o oso oś i iósł odpo ied io 28,1% i 71,9%. Jeszcze bardziej namacalna ędzie ta zależ ość, gd przedsta ić ją z i ej perspektywy. ̞ ile % oso ość ałego seg e tu okali z ego jest t po a dla prz padkó , gd pier ot a sa ogłoska oso a stoi po spółgłos e pozycji po wargowej liczba ta wynosi zagad ie ie t %. ̞ z zaj ę się jesz ze iżej). Na ko ie z artą ie zarejestro ałe a i razu o typu [Vɰ̃ ] z [Ṽ] ez rozsz zepie ia jest łaś i ie zao ser o ałe ts. , [ˈ u ̃ s ] s s oże tu ć o o prz padku ależ podkreślić, że w pozycji przed hro i z ej. U informatora M2 wymowa iele rzadsza iż u *[ ̃ ] (a prz padku *[̃] o jątko a . Przejdź as iś ie ie ie argo ej, to dla do poz ji przed sz zeli o i (wykres 9). W oso ość glajdo ą ( p. [ u ̃ ] ę h , [ uɰ̃ ] ts. , [ u ̃ s] ąs , [ˈk uɰ̃ t ɪ] książki , [ˈsuɰ̃ s t] sąsiad , [ˈkuɰ̃ s hro i z ą sa ogłosko ą ([ˈsũs t] sąsiad , [ ũ ] ę h , , % prz padkó pozostał h oso ość ę h , [ˈ ũ ̃ s ] W drugi ąs ałego seg e tu sa ogłosko ego ąs , [ˈ ̃ ̃ s ] ts. , [ˈs̃ ̃ s t] sąsiad . Przed sz zeli o 9 , % – h ałko ite , % poś iad zeń por. prz kład po , % harakter zuje się oso oś ią zęś io ą [ ũ ̃ ] poś iad zeń o ser uje ɰ̃ s] ] u kąsił ), w 7,4% – hro i z ą [ˈks̃ t ɪ] książki , [ˈs̃s t] sąsiad ). Wśród realiza ji glajdo od oso ie ie seg e tu okali z ego dot z ąs , [ˈ żej , , a w 26,1% p. [ˈ ̃ ̃ s ] i zao ser o a o ię prz padku pier ot a osó ka stoi zresztą poza ak e te . 11 ieli z h prz padka h oso ość s asynchroniczna. S tua ja jest ię ̞gól ie rze z as s hro i z ej ałko i ie od ie iorą , hro i z a. Trud o tu hro i z ą. W raź ie dominuje tu jednak wymowa a iż ta opisywana dotychczas. o u poz ja h a solut ie prze aża łaś i ie st ierdzić, z pojed , % są ar haiz e u agę, że tego t pu oso ość ze poś iad ze ia oso oś i z też efekte tór ej azaliza ji. Warto tu z ró ić o ę zao ser o ałe t lko u przedsta i ieli pokole ia łodszego. )resztą prz padki ałko itej oso oś i seg e tu d fto gi z ej sta o ią u , % łodsz h i for atoró starsz h i for atoró ta li z a osi okali z ego prz o ie % poś iad zeń, pod zas gd u %. Prze a iać się to zdaje za hipotezą o tór ej oso oś i patrz iżej . ə h, ie spo sz zeli o ą, ia h dotąd t pó rozsz zepie ia dot h zaso ez as ila ji , oso oś i p. ko so a t za ji przed opis h h opra o a ia h, ie zao ser o ałe a jako marginalne a i razu. Jeżeli hodzi o ar ę, to artykulacje tylne wysokie [u, ] sta o ią poś iad zeń, prz ar ę [ ] ([d la ializo a żad z iększość z i h [ ̃ ] , hoć ierzadkie h zasad d str u j Na ko ie , % to [u]. T lko pʲ] dą , [ˈtʌs ̃nts ]). ɑlajd , % są , % zao ser o ałe iększoś i prz padkó sąsiadują ej z le ej stro z *[̃] ałego seg e tu sa ogłosko ego a i razu z iązku z zaokrągle ie , % sz stki h poś iad zeń o a raź tu ie li zą ątpie ia skorelo ana z poz ji przed z artą. Poza t h ko t ua tó ie ątpli ie pozostaje *[̃] zazwyczaj łą z ie z glajde ua tó *[ ̃ ]. Wargo ość jest ię ez ateriału argo ość poz ala a za ho a ie ar hai z ej oso oś i, z tór e rozprzestrzenianie drugą iędz pokole io ej ie prz padku *[̃] nie oso oś ią. Trud o jed ak a podsta ie ze ra ego jednoznacznie określić, z prz jąć argo ość spółgłoski na zęstotli ość wymowy nosowej z de azaliza ją, któr to fakt okali z ałko i ie ię spor . U *[ ̃ ] są to natomiast raczej pł prze i ieńst ie do płaski h z zasady ko t iś ie jest aria t płaskie [ɰ̃ ]). Nie st ierdziłe jątki, sta o ią e 1,6% wszystkich prz kładó . Dodać tu ależ , iż o z , % ależ z ró ić u agę a jed ą jesz ze k estię. U śródgłoso ego *[̃] synchronicznych), udział taki h realiza ji jest też ułat ia jej ,2% wszystkich h. oso ość za ho a a jest ogól ie za oto ałe w ersję . W dla opisu kontekś ie oż a drugiej hipotezy – jako z sto s spo hro i z ego ia ej agają ej po żej iększej li z ależ róż i przejść, 12 ię ardziej złożo ej –odrzu ić łą z ie w oparciu o zasadę eko o ii łą z ie prz założe iu, że oso ość *[ ̃ , ̃] hipoteza ta jest ardziej złożo a t lko i kaszu sz z ź ie ła kied kol iek s Warto tu poza t zau aż ć, że oso ość *[̃] rozprzestrze iać się sąsiadują le ostro hro i z a se su stri to, o ale ie jest o z iste. oże a argo glajd ie t p [ˈ ̃ ̃ŋk ] łąkę , o jest ie ątpli ie zja iskie Częstego za ho a ia oso oś i *[̃] ie rozpatr 5 śle ia. )resztą ał tór . ogól ie jako ar haiz u. *[̃] w wygłosie Przejdź a alizo a do głoso ego *[̃] (wykresy 10-11). Na stęp ie ależ zau aż ć, że na ateriał składają się ie al U i for atoró odrę łą z ie realiza je ieak e to a e. starsz h w 98,4% przypadkó doszło do rozsz zepie ia i ie ia się [ ]. W trze h poś iad ze ia h tego t pu (4,9%) brak kontynuantu wokalicznego sensu stricto ([ˈ ʲj lɡ ̩ ] ros ą , [ˈɾ sts ̩ ] ts. , [ˈ prz kłade ied ałej i zreduko a ej dot zą o ̩] aszą , co jest skrajnym koń ó ek poza akcentem 10 (w obliczeniach h dalszych cech realizacji rozszczepionych przypadki te pomijam). 89,7% prz kładó z rozsz zepie ie okali z ego harakter zuje się peł p. [ˈj dzu ] jedzą , [ˈɾ sts ] ros ą , [ˈpi od oso ie ie ] piszą , [ˈ [ˈzʌ u ] zi ą . W jednym przypadku (1,7%) zao ser o ałe [ˈd bɾ ̆ ̆̃ ] do rą . W , % poś iad zeń st ierdziłe sa ogłosko ego [s ˈn ŭ̃ ] s o ą , [ˈ ̃ ] a ą , [ˈ sz stki h koń ó ek o której pra ostro odrę poś iad zeń odrę iałe już żej i ej ied ałoś i a którą io oż a prz t ateriale od ie ie [ ] zęś io ą ież z oso hro i z ej [ˈd bɾ̃] o nieakcentowanych ię u pokole ia starszego uz ać za tór ą u aru ko a ą a e ho a ają udział , %. W 70,9% z tu [ ] . Do [ ]. Noso ość seg e tu sa ogłosko ego łodsz h i for atoró a ędę jesz ze z ra ał u agę i ego sąsiedzt a spółgłoski sz zeli o ej. Nor ą jest o a z W spo ko tekś ie pe oso ość ̃ ] ts. , [ˈkɾ ̃ ] ó ień poś iad ze ia oso oś i s trud o się od ieść, z łasz za ] sil ą , iększoś i prz padkó do czynienia z wargowym kontekstem lewostronnym (w tym ró , % tsn zaś oso ość ałego seg e tu kro ą , [spj̃ ] śpią . ) ró ić tu ależ u agę, iż z ó jed ego seg e tu zęś i ko tekste ó ie ia z rozsz zepie ie i h sa ogłoska jest . i ałko i ie ̞ z iś ie taka reduk ja oże za hodzić taki h koń ó ka h i taki zakresie i stop iu, ie utrud iać ide t fika ji for . W o a t pu [ˈɾ sts ̩ ] adal poz ala ałko i ie jed oz a z ie określić, o jaką for ę hodzi. 10 13 od oso io a p. [ˈ aju ] ają , [ˈ ʲj l m] ielą , [ˈj dzu ] jedzą , [ˈkɾ u ] kro ą , [ˈdɾ ɡu ] drogą , [ˈ ʲj lɡu ] dużą . W 5,5% obserwujemy oso ość zęś io ą [ˈj dzuŭ̃ ] jedzą , [spjʲũ ] śpią , [ˈdɾ ɡũ ] drogą . W o ej uje ałą art kula ję okali z ą [ˈ ts ̃ ] sil ą , [ˈ art kula ji spółgłoski tk̃ ] łodsz h i for atoró tym ierzadko atką , [ˈd ɾ̃ ] do rą ). Brak tu korelacji z miejscem z le a. raź ie zęstsze poś iad zeń oso oś i s h oso ość p. [ˈpi ̃ ] piszą , [ˈpʲi ̃ ] piszą , [ˈɾ sts̃ ] ros ą , sąsiadują ej samogłosko ej jest tu , % realiza ji rozsz zepio iż Jak idzi , za ho a ie pokole iu starsz oso oś i . To samo dotyczy hro i z ej (np. [s̃] są , [s̃] ts. , [ˈd r̃] do rą ), które u sta o ią 4,6% wszystkich zarejestrowanych u nich form 11. Poza , % poja ia się u osó łodsz h aria t, iezarejestro a u starsz h i for atoró . Chodzi o o ę d fto gi z ą. Naj zęś iej przeze ie , % połą zo a jest o a z peł ą de azaliza ją seg e tu sa ogłosko ego p. [ˈr stsu ̃ ] ros ą , [ˈd br do rą , [ˈ uŋk ɰ̃ ] jego peł ą oso ość [ˈpɪ ̃ ̃ ] ąką ), rzadziej (14,3% rejestro ałe piszą ). Poś iad ze ia oso oś i d fto gi z ej po hodzą głó ś ietle o pokole ia starszego i terfere ją polsz z z korelują z iejs e a prz aj z sposo e poś iad zeń po hodzi z tór s h h . Realizacje dyftongiczne nie głosu absolutnego). as hro i z ą za oto ałe iędz pokole io a y tu do czynienia z art kula ji astępują ej spółgłoski zresztą z a z a zęść ̞gól ie peł a oso ość seg e tu sa ogłosko ego fo et z ie złożo ie od i for atora M . W iewykluczone jest, że iej ze zja iskie ̃] hro i z zaś , % o a s zresztą, że jest o a zja iskie h ko t ua tó *[̃] , % poś iad zeń głosie. Noso ość sz stki h poś iad zeń. Niezależ ie od róż i hro i z a pozostaje tór stąpiła , u aru ko a fonetycznym i brakiem akcentu. Tak czy inaczej, róż i a ię rzadka. Niewykluczone pra ostro sąsiedzt e stosu ku do starsz h opisó jest ie ątpli a. Podsta o ą ar ą (89,4%) , % prz padkó kozą , [ˈ realiza je j a ] ię głoso ego *[̃] są [u, ] (por. prz kład po ie o zęś iej iż pod ak e te oją , [ˈ uŋk ɰ̃ ] o o zreduko a e, z ąką , [s zarejestro ałe ] są , [ˈduɡ [ ] ([ˈk żej). W z m] ] długą . Aż , % to iezaokrąglo ą sa ogłoską t pu [ ] (np. [s ] są , Trze a ieć jed ak a u adze, że ró ież tutaj e sz stki h prz padka h ezpośred io astępuje spółgłoska szczelinowa agłosie kolej ego sło a. Poza t iększość poś iad zeń takiej o stępuje w formie są, stoją ej poza ak e te , ardzo sła ej poz ji prozod z ej. 11 14 [ˈjid ] idą , [ˈj dz ] jedzą , [ˈ pośred ie po iędz sa ogłoski patrz ] sil ą , [ˈpi tsn ] piszą . Jest to zapewne ogniwo o ą aj ardziej repreze tat żej . )resztą a et [u, ] są ą a realiza ja i z ałko itą elizją i teresują h as koń ó ka h zęsto ardzo krótkie. Częstszą oso ość seg e tu sa ogłosko ego iż pod ak e te t ko tekś ie rozpatr oż a ać jako rezultat „ ied ałości” artykulacyjnej, pro ują ej redukcje i asymilacje, a nie jako zjawisko archaiczne. W pewnej przynajmniej mierze ogło to dot z ć ró o stosunkowo ież ied ałej jeżeli ta pier sza ie o d fto gi z ej poś iad zo ej głó o ie, z łasz za s la ła rezultate pł ieak e to a u polsz z z ie u i for atora h i s hro i z ej, . [ɑN] i wygłosowe *[e ] 6 11 zarejestrowanych w przebadanym materiale realiza ji sło a tam ]. Nie zaobser o ałe formie [t głoso ej sek e ji tego sło a z *[ ̃ ]. ide t fika ji Jeżeli hodzi ogól ie o połą ze ia *[ N], to w 78,8% ie ulega żad prz padkó z ia o [ˈs ] sa a , [ˈk stąpiło oto a h poś iad zeń ar a [ ] ̃ɲ] ka ień , [ˈsts ] ś ia a . W 21,2% dochodzi do bardzo lekkiej labializacji i ewentualnie wzniesienia *[ ] [ˈt mt ] ta ta , [ˈsts ] ś ia a , [ˈ ] p. a i ). Wartoś i te są ogól ie zgod e z da i dla śródgłoso ego *[ ̃ ]. Jeżeli hodzi o *[ m], to w trzech przypadkach na 49 (6,1%) za oto ałe ide t z ą z *[ ̃ ], z li [ ] ez śladó spółgłoski ęż z z ą , [ˈ op ] ts. , [ˈp ʌɡ ] pługie oso ej lu o ę azaliza ji [ˈ p ] . Poś iad ze ia tego rodzaju poja ił się jednak t lko u jed ego i for atora K , u którego sta o ią 21,4% wszystkich jego ó ień i [ˈp ʌɡ stępują obok realizacji typu [ ] pługie zęś io ą [ˈst wɞ ̃ ] stołe ęż z z ą , [ˈt s ̃ ] seg e tu Doda t h sa . Wśród poś iad zeń typu [ m] ałko itej elizji sa ogłoski [ˈt *[̃]. Sta o i to ] zase edług okali z ego jesz ze, że podo ,a s ̩] zase prz padku , % peł ą [ˈk podo e jak p. ie przesła kę za i terpreta ją ko t ua ta h pier ot ie jak a et sło a h prz padku ɲ ̃ ] ko ie oso ość p ̃m] , [ˈ prz padku głoso ego zęś io ej lu peł ej oso oś i h osó ek jako zjawiska głoso ego *[̃] st ierdziłe tór ego. tu z a z ą li z ę realiza ji „ ied ał h” (do 40%), o silnej reduk ji jakoś io ej sa ogłoski [ˈp t ] płote , [ˈs n ] s e , [ˈp st ] poste p. , % doszło do , w jednym zaobserwo ałe pię iu . Są to li z jed h p. . 15 7 Podsumowanie Jeżeli ogól ie podli z ć poś iad ze ia dzisiaj ogóle z li za sta o ią tylko , % głoso ego *[ ̃ ]), to realizacje synchroniczne łą ze ie sz stki h pozycjach, gdzie oso ość za ho uje się ó ień (wykres 12). We wszystkich takich przypadkach pier ot a sa ogłoska oso a – a ko kret ie *[̃] – z ajduje się przy tym przed spółgłoską sz zeli o ą. A strahują od poś iad zeń seg e tu sa ogłosko ego harakter zuje realiza je *[̃] . Pe s e fakt o s , % prze ada prze a iają prz t ierze, a poś iad zeń. Tu a et i ałko i ie tór oso ość , że zaró o ie as o hro i z ej harakter zja iska jest chyba ałkie oso ej h dodatko oże prz j o ać u zględ io o z odrę h o jaś ień każda sa ogłoska azaliza ję zęś io ą lu h tu poś iad zeń to realiza je o jaki ś rodzaju as io ą spółgłoską oso ość oże tór a. Noso ość zęś io a poja iła się ćw , % ist . Z fonologicznego i, które punktu widzenia mamy tu do czynienia z banalnymi faktami alofonicz agają żad ałego h jed ostek (a 95,5% z i h to za t hro i z a, jak i peł a oso ość sa ogłoski prz dużej hro i z ej, ie sąsiedzt ie spółgłoski ałko itą . Tylko 3,7% wszystkich ó ie ia ałko i ie od oso io e. , % sta o ią hro ii, przy czym w ponad 2/3 z nich mamy do czynienia z oso ą. Sta prze ada ateriale róż i się ię diametralnie od sytuacji przedstawionej w starszych opisach. Dodać tu ależ , że leks kaliza ji z ʃoz ój prze ada ateriale ie sposó st ierdzić jakiejkol iek orfologiza ji roz oju osó ek. osó ek raź ie od i a g arę strzepską od zachodniocentralnokaszubskich (Jocz 2013), gdzie – poza głoso łaś i h g ar *[̃] i poz ji przed [k, g] – doszło do ałko itej i ko sek e t ej de azaliza ji. Na obszarze tym panuje wymowa [zup] zą , [ˈz b , ˈz b ] zę y, [ˈɾ ŋk ] ręka, [ˈ uŋka] ogól ie rzadka, jest wymowa [ˈɾ k ], [ˈmuk ], ąka, [sum] są ( ożli a zresztą, hoć a zęś i o szaru stępuje ró ież fakultatywna wymowa [su]). Tendencja do denazalizacji jest stosunkowo nowa, a jej z ięst o doko ało się prze iągu ostat i h kilkudziesię iu lat. Do gwary strzepskiej dotarła o a w bardzo ograniczonym stopniu, przeja ia się o a o ie zęsto, tylko w pozycji przed szczelinowymi i ko t ua t ogól ie iez t łą z ie u *[ ̃ ]. )resztą a et ie są tu ide t z e. Do g ar strzepskiej zachodniocentralnokaszubskie innowacje z iąza e z konsekwentnie w [u], ale za ho uje dość szeroki ie dotarł ar ą. *[̃] tej poz ji ró ież ie przeszło tu a hlarz ar , w tym bardziej otwartych 16 (podobnie zresztą jak */oː/). *[ ̃ ] natomiast stosu ko o rzadko ulega z ęże iu z la ializa ją, przy czym brak w Strzepczu silnie labializowanych i iski h ależ tu u agę a ałko it po iąza łaś i ie rak ahań ar h i bardzo silnych skądi ąd te de ji ekspa sja kieru ku pół o od ie aria tó *[ ̃ ] t pu [ ]. ) ró ić głosie12. Ogniskiem tych ła g ara sierako sko-go idlińska. Ich ie p. iż e s hod i okazała się jed ak bardzo ograniczona13. W ko fro ta ji z te de ją do ko so a t za ji oso oś i, szerzą ą się z pół o , okazała się o a re es ko t ua tó a. ̞gól ie zaró o pod zględe oso oś i g ara Strzepcza zęsto aż do sz zegółó wymowy dyftongicznej przed zwartymi głó ie lu ar ust jak p. h, jak i stępo a ia tylko w przypadku *[ ̃ ] z o iele zęstszego zachowania oso oś i seg e tu sa ogłosko ego u *[̃] zgodna jest z g arą luzińsko- ejhero ską (Jocz 2016a; 2016b). ̞ z W i teresują ej as g arze oso ość *[ ̃ ] gd Luzi ie ożli a jest ró iś ie a tu też pe głosie ie jest za ho a a ież o a z zęś io ą e istot e róż i e. ogóle, pod zas oso oś ią, jak ró ież dyftongiczna oraz konsonantyzacja (np. [ˈʐ k ] o ok [ˈʐ k ̃ ], [ˈʐ kaɰ̃ ] i [ˈʐ ka ], po ie z ko so a t za ją przed . Poza t sz zeli o ą ie zarejestro ałe p. [ˈ ʲja ts ] ięso Strzep zu for z z rozszczepieniem bez asymilacji (np. [pʲj ŋts] pięć albo [ˈj ŋz k] jęz k ), obecnych – hoć ardzo rzadki h – w Luzinie14. Na ko ie przejdź u ożli iają e u i ersal Jak st ierdziłe poz ja h, gdzie Prze a ia to do kwestii fonologicznych. Przyjmuję tu podejś ie uogól iają e, opis dla sz stki h i for atoró . po żej już iejed okrot ie, ko t ua t da oso ość za ho uje się o z /oN/15 i odrzu e ie ogóle, h osó ek są ie al za sze fo et z ie złożo e. ist sposó za i h i terpreta ją jako połą zeń d ufo e o sa ogłosek oso h h / N/ i ra dze fo e ó . K estią, którą ależ tu roz ikłać, jest ustale ie fo e u, kr ją ego się za s ole /N/. W pier sz rzędzie Co aż e z pu ktu idze ia orfologii, p. ier ik rze zo ikó żeński h a -a nigdy ie odróż ia się tu fo et z ie od ia o ika, i a zej iż e łaś i h g ara h za hod io e tral okaszu ski h, gdzie opró z o tożsa ej z *[ ] ist ieją jesz ze d ie peł i fakultatywne realizacje [ , ], przy czym druga z nich jest unikalna dla tej formy. 13 Doda , że o a Mira ho ie – przynajmniej w pokoleniu starszym – jest pośred ia po iędz sierakowsko-go idlińską a tą t po ą dla g ar strzepskiej. 14 )resztą rolę odgr ać tu oże fakt, że i for ator, u którego za oto ałe te for , jest raź ie starsz od oi h starsz h i for atoró ze Strzep za. 15 Pio o e aha ia o sa ogłoski sek e ji /oN/ – iezależ ie od i h ge ez – ależ uz ać za u aru ko a e sąsiedzt e spółgłoski oso ej prz raź ej skło oś i do azaliza ji regres ej. Poz ja taka utrud ia pre z j ą per ep ję pozio u sa ogłoski, o ierzadko jest źródłe roz h ia ia lu rę z z ia ar ust ej sa ogłosek. 12 17 z ró ić trze a u agę, iż [ ] i [ŋ] ie harakter zują się 117 stępują o ie do re rze z z zasad dot h zaso opisom Topolińska : , istoś i d str u ją ko ple e tar ą. ̞ ie spółgłoski ie ie ie przed [k, g] (np. [s ŋk] sęk , przez o ko ie z e jest prz ję ie fo e u odrę o e [ ˈd k] ego od /n/ (jak i /m, ɲ/). Oznaczmy go roboczo symbolem /N/. ʃozpo z ij ateriału ie oże od poz ji śródgłosie przed z art ó ić o rozłoże iu pier ot i. ) pu ktu idze ia ałoś i h osó ek a połą ze ia /V / przed wargowymi i /Vn/ przed koronalnymi. Mamy tu bowiem – co prawda u jednego informatora i głó as prz padku *[ ̃ ] – bardzo do rze poś iad zo ą ie hro i z ą sa ogłosko ą, która nigdy ie [ˈ u t i] ukierki z ie ątpli rak przesła ek fo ologi z / , warianty /N/. ədą dalej, za alofo ie iają się nosowymi. W t [ˈpj ɰ̃ t ], [ˈpj for prz as sło a h jak [ˈsu t i] sa ki czy /. Ze względu na miejsce artykulacji spól e z [ŋ] (i h prze i ko identyfikacji fonologicznej [ŋ] z omawianymi tu oż a welarne glajdy [ɰ̃ , ̃ ] wraz z [ŋ] opisać jako glajdami w przebadanym materiale) sa ogłosko e stępuje o ę glajdo ą lu tego fo e u uz ać ależ ró hro i z ej oso oś i sek e ja h ko t uują uję iu szeregi t pu [ˈz ̃ ta] pięta , [ˈɾ ŋk ], [ˈɾ ɰ̃ k ], [ˈɾ głę oki h /ˈz Nbʌ/, /ˈpj Nt / i /r Nk /. ̞ z h ież oso e seg e t sa ogłosko ej, które s o od ie osó ki ze spółgłoska i i glajda i ], [ˈz ɰ̃ b ], [ˈz ̃ ]16 zę , [ˈpj ̃ k ] ręka są realiza ja i u i ersal iś ie i terpreta ja taka w wymowie starszego pokolenia. Dla sa ego pokole ia t ], h a opar ie t lko łodszego prz jąć ależało tu odpo ied io połą ze ia /V /, /V / i /VN/ i ardziej ogra i zo ą d str u ję /N/. Poza tym takie uję ie od osi się głó ie do *[ ̃ ], w przypadku *[̃] li z a odpo ied i h poś iad zeń jest absolutnie minimalna 17. Ce hą harakter st z ą /N/ ( uję iu ogól do as [ˈ ) jest skło ość ila ji do astępują ej spółgłoski. W przypadku wymowy typu [ˈs ɰ̃ ŋkuf] sękó czy ̃ tɲ ] hęt ie sek e ję fo et z ą [ɰ̃ ŋ, ̃ ] realiza ję /N/ lu uz ać [ɰ̃ , ̃ ] za tór oż a zi terpreto ać jako ałość za ele e t alofo i z sa ogłoski. Dla pozycji przed szczelinowymi zastosowanie ma ta sama interpretacja. Odmienna jest tu jednak alofonia. Waria t ko so a t z e tej poz ji ie stępują. Nie wszystkie formy, podawane w podsumo a iu jako ilustra ja roz ażań fo ologi z h, są zarejestrowane w przebadanym materiale. Nie iej jed ak ożli ość sz stki h taki h realiza ji ika ezpośred io z real h poś iad zeń. 17 Sil iejsze za ho a ie odrę oś i fonetycznej i fonologicznej kont ua tó *[ ̃ ] śródgłosie jest typowe dla wszystkich chy a z a h i g ar kaszu ski h. ɐakt te i teresują ej as tu g arze oż a uz ać za kolej ą przesła kę, iż zęstsze stępo a ie oso oś i okali z ej u *[̃] a harakter tór . 16 18 Podsta o i alofo a i są tu glajd [ɰ̃ , ̃ ] Przed spółgłoska i iękki i poja ia się tu natomiast fakultatywny wariant palatalny typu [j]̃ . ̞ a te fakt te de ję do dopasowania /N/ pod zględe sa ogłoski. W przypadku *[ ̃ ] pisują się ogól ą iejs a i sposo u art kula ji do astępują ej stępuje fakultat , odnosowiony alofon /N/. ̞ złożo ej strukturze fonologicznej w przypadkach jak [ɡ s] gęś ś iad z łą z a długość art kula ji sa ogłosko ej wraz z jej asynchronicznym fonetycznie charakterem18 oraz swobodne stępo a ie o ok o t pu [ɡ ɰ̃ s] ie t lko ra a h g ar , ale ró ież pojedynczego idiolektu. Wymowa synchroniczna *[̃] przed szczelinowymi jest na tyle rzadka, że ie oże randze fonemu. Ma ć po aż za prz ję ie ardzo sprz jają h do tego aru ka h fo et z jakichkolwiek realnych przesła ek do uz a ia jego odrę ez i for atoró łodsz h poja ia się ierzadko jej genezy – dla g ar jako ałoś i swobodnymi alofonami [ɰ̃ , ̃ , za ho a ie ateriału po hodzą ego od starsz h a ego oddziel ie prz jąć ależało sek e ję. )az a z ć tu ież w tej hro i z ej jest bardzo niski, a odpo ied ie poś iad ze ia ograniczone do nacechowanego kontekstu. Dla rozpatr h. oś i fo ologi z ej od *[ ]. ątpie ia jest realiza ją sek e ji d ufo e o ej: ró pozycji udział oso oś i s i for atoró oso ej głos, to w przypadku *[ ̃ ] brak w przebadanym materiale hodzi o W głoso e *[̃] sa ogłoski tu do z ie ia z realiza ją d ó h jed ostek głę oki h jako jed ego segmentu powierzchniowego Jeżeli argu e te tu strukturę /V /. Jako że u o a d ftongiczna, to – a strahują od idzieć tu trze a strukturę z ] oraz s hro i z ależ , że sło a jak só aria te sa głoso repreze tują /N/ ze ałą a ia e są za sze z głoso ego [ ]. Waha ia orfologi z ej jako o ie aria t głoso ego *-em rozpatr ość koń ó ki ać ajlepiej h a a płasz z ź ie arzęd ika. Interpretacja na poziomie fonologicznym (np. uznanie [ ] za swobodny wariant sekwencji / m/ głosie ła ało przeko ują a. Ostatnim zagadnieniem jest przypisanie alofonu podstawowego fonemowi oznaczonemu roboczo jako /N/ i ustalenie konkretnego, optymalnego symbolu transkrypcji. Ta , gdzie /N/ odróż ia się fo et z ie od i h spółgłosek oso h, a o o art kula ję S tua ja jest tu ię ie o od ie a iż e łaś i h g ara h za hod io e tral okaszu ski h, z której to prz z dla podo ego zja iska prz jąłe zero alofo /ŋ/, a od ie ą jakość sa ogłoski uz ałe za zja isko alofo i z e poz ji przed sz stki i spółgłoska i oso i. 18 19 t l ą, elar ą. Może ię ogra i z ć roz aża ia do g ar luzińskiej, harakter zują ej się ogól ie podo oru po iędz /ŋ/ a /ɰ̃ , ̃ /. Dla roz oje osó ek, prz jąłe /ŋ/. Gwara strzepska nie zna jednak wymowy typu [ˈj ŋz k] jęz k , łat ej do o jaś ie ia prz prz ję iu /ŋ/ jako pu ktu jś io ego, a dość trud ej do pro adze ia z /ɰ̃ , ̃ /. Poza tym o ę glajdo ą przed spółgłoska i zwartymi oto ałe nas tu gwarze. Fonem (i symbol) /ŋ/ prz jąłe ta rzadziej iż też e tral okaszu ski h. Część t h g ar ie z a jed ak opisie i teresują ej łaś i h g ar ogóle [ɰ̃ , ̃ ] (przy regularnym i w przypadku realizacji niezerowej obligatoryjnym [ŋ] przed [k, g]), a sam opis jest w pewnym zakresie na tyle abstrakcyjny, że d skusja o drugim traci dużej ższoś i jed ego roz iąza ia i oznaczenia nad ierze sens. Dla g ar strzepskiej aj ardziej adek at e daje się prz ję ie tu jako struktur głę okiej glajdu osowego. Po pierwsze w przebadanym materiale [ɰ̃ , ̃ ] stępują iększej iloś i ko tekstó przed [k, g], pod zas gd glajd głosie oraz regular ie przed iż [ŋ]. To ostatnie ograniczone jest do pozycji stępują fakultatywnie przed wszystkimi zwartymi i w sz stki i sz zeli o i. Po drugie to z glajdu ajproś iej pro adzać konkretne warianty fonetyczne. Stanowi on przy tym ogniwo, w najbardziej przeko ują sposó łą zą e wszystkie rodzaje realizacji omawianego fonemu, zaró o ko kurują e w jednej i tej samej pozycji, jak i uwarunkowane kontekstem. Np. prz założe iu fonologicznego glajdu generowanie form powierzchniowych jak [ˈz ɰ̃ aga żad h dodatko ɾ ŋk ] reguł h reguł, i a zej iż prz prz ję iu /ŋ/. Formy typu [ˈz agają, ale o a i tak za iast d ó h. ɑlajd fo ologi z po iędz realiza ja i sa ogłosko i ([ˈz zwartymi ([ˈz oże , ˈɾ ɰ̃ k ] nie ła potrze sta o i też sko sonantyzowanymi ̃ ] przed z art a, a ostate z ie aj ardziej real ([ˈz ]) a , tu jed ą regułę fo et z ie po ost a asynchronicznymi i z też po iędz sko so a t zo a i przed ]) a odnosowionymi przed szczelinowymi ([ˈɡ s ]). Wszędzie zresztą glajd stąpić jako taki ró ież materialnie ([ˈz ɰ̃ , ˈɡ ɰ̃ s ] . Większość realizacji powierzchniowych – jeśli ie sz stkie – da się przy tym ująć prz założe iu fo ologi z ego glajdu pod ogól ą zasadę fakultat ej as z liże ia) realiza ji o a ia ego fo e u pod astępują ej spółgłoski. Jeżeli zaś hodzi o głosie a solut , gdzie aj zęstsz ila ji (czy – uj ują zględe iej kategor z ie – iejs a i sposo u art kula ji do ór po iędz /ɰ̃ / a / ̃ /, to wymowa w alofo e jest [ ] a ię spółgłoska argo a , 20 przemawia za symbolem / ̃ /19. ̞gól ie rze z iorą , jest to spół ześ ie prz j o a ej dla polsz z z ię i terpreta ja liska tej ogól ej, por. Dukiewicz i Sawicka 1995: 131- 132). Kontynuanty sa ogłosek nosowych w gwarze strzepskiej – jeśli rać dot h zaso e opis za do rą zaró o pod o etę – uległ zględe o ser o ać a ż 8 fo et z , jak i fo ologi z o pro es , prze ieg któr h rekonstruo ać. Pełe art kula j iągu ostat i h kilkudziesię iu lat z a z opis h, które po i oże iektór h zja isk stać się podsta ą odrę . ) ia dla i aga z ia o te poz alają h jęz kó a i epok t lko adań akust z h oraz ego studiu . Wykresy Rysunek 1 Wymowa *[ɑ̃] w śródgłosie przed zwarty i: pokole ie starsze, i for ator K2 19 Takie oz a ze ie odpo iada też lepiej ogól zasado tra skr p ji fo ologi z ej əPA 21 Rysunek 2 Wymowa *[ɑ̃] w śródgłosie przed zwarty i: pokolenie starsze, informator M2 Rysunek 3 Wymowa *[ɑ̃] w śródgłosie przed zwarty i: pokole ie łodsze, informatorzy K1 i M1 22 Rysunek 4 Wymowa *[ɑ̃] w śródgłosie przed szczelinowymi: pokolenie starsze, informatorzy K2 i M2 Rysunek 5 Wymowa *[ɑ̃] w śródgłosie przed szczelinowymi: pokolenie łodsze, i for ator K 23 Rysunek 6 Wymowa *[ɑ̃] w śródgłosie przed sz zeli owy i: pokole ie łodsze, informator M1 Rysunek 7 Wymowa *[ɑ̃] w wygłosie: wszys y i for atorzy 24 Rysunek 8 Wy owa *[̃] w śródgłosie przed zwartymi: wszyscy informatorzy Rysunek 9 Wy owa *[̃] w śródgłosie przed sz zeli owy i: wszys y i for atorzy 25 Rysunek 10 Wy owa *[̃] w wygłosie: pokole ie starsze, i for atorzy K i M Rysunek 11 Wy owa *[̃] w wygłosie: pokole ie łodsze, informatorzy K1 i M1 26 Rysunek 12 Ko ty ua ty osowoś i: podsu owa ie ogól e 9 Bibliografia AJK 1964-1978: Atlas językowy kaszu sz zyz y i dialektów sąsied i h I-XV, red. )espół )akładu Sło ia oz a st a PAN, Wro ła – Warszawa – Krakó : )akład Narodo i . ̞ssoliński h. Biskupski L. 1883: Die Sprache der Brodnitzer Kaschuben im Kreise Karthaus (WestPreussen). H. 1: Lautlehre-Abteilung A, Leipzig: Breithof & рärtel. Dukiewicz L., Sawicka I. 1995, Gra atyka współ zes ego języka polskiego. Fonetyka i fonologia, Krakó : W da i t o ə st tutu Jęz ka Polskiego PAN. Jocz L. 2013: Syste sa ogłoskowy współ zes y h gwar e tral okaszu ski h, spółgłoskowy współ zes y h gwar e tral okaszu ski h, Szczecin: Volumina. Jocz L. 2014: Syste Szczecin: Volumina. Jocz L. 2016a: S ste sa ogłosko g ar luzińskiej, Polonica 36, w druku. Jocz L. 2016b: Miejs e g ar luzińskiej śród g ar kaszu ski h ś ietle faktó fonetycznych i fonologicznych, w druku. Jocz L., 2015a: S ste sa ogłosko spół zes h g ar za orski h, Rocznik Slawistyczny 64, 27-48. 27 Jocz L., 2015b: S ste sa ogłosko spół zes ej kaszu sz z z pół o o- Zachodniej, Slavia Occidentalis 72/1, 39-63. Ś ie ora A. 1973: Wy owa sa ogłosek osowy h w gwara h kaszu ski h, Wro ła – Warszawa – Krakó – ɑdańsk: )akład Narodo Topolińska ). 1967a: Tekst i . ̞ssoliński h. g aro e połud io okaszu skie z ko e tarze fonologicznym, Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej 6, 115-141. Topolińska ). 1967b: Teksty gwarowe centralnokaszubskie z komentarzem fonologicznym, Studia z нilologii Polskiej i Słowiańskiej 7, 88-125. Topolińska ). 1969: Tekst g aro e pół o okaszu skie z ko e tarze fonologicznym, Studia z нilologii Polskiej i Słowiańskiej 8, 67-93. Гильфе ди ете у :И е А. : О т тк Сл то кое у кое Гео ъ ж о ъ е е у Б лті к о о , фиче кое О ще т о. 28