Ç U K U R O V A ÜNİVERSİTESİ
İLÂHİYAT FAKÜLTESİ
DERGİSİ
Çukurova University
Journal of Faculty of Divinity
Cilt: 4
Sayı: 1
Ocak - Haziran 2004
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ
İLAHİYAT FAKÜLTESİ DERGİSİ
ISSN: 1303-3670
Sahibi
Dekan Prof. Dr. M. Salih KIRKGÖZ
Yayın Kurulu
Prof. Dr. A. Osman Ateş (Başkan),
Doç. Dr. Nasi Aslan, Yrd. Doç. Dr. Nebahat Göçeri,
Yrd. Doç. Dr. Nuran Yılmaz, Yrd. Doç. Dr. Hamit Dikmen.
Hakem Kurulu
Prof. Dr. Abdulvahab Taştan, Prof. Dr. Ahmet Savran, Prof. Dr. Ali Osman Ateş, Prof. Dr.
Ali Yardım, Prof. Dr. Avni İlhan, Prof. Dr. Beyza Bilgin, Prof. Dr. Celal Kırca, Prof. Dr.
Cemal Kurnaz, Prof. Dr. Cemal Tosun, Prof. Dr. E. Ruhi Fığlalı, Prof. Dr. Emrullah
Yüksel, Prof. Dr. Erdoğan Fırat, Prof. Dr. Halife Keskin, Prof. Dr. Halis Albayrak, Prof. Dr.
Hanifi Özcan, Prof. Dr. Hasan Onat, Prof. Dr. Hüseyin Peker, Prof. Dr. İ. Hakkı Ünal, Prof.
Dr. Kerim Yavuz, Prof. Dr. M. Cemal Sofuoğlu Prof. Dr. Mehmed S. Hatiboglu, Prof. Dr.
Mehmet Bayraktar, Prof. Dr. Mehmet Dağ, Prof. Dr. Mehmet Demirci, Prof. Dr. Mehmet
Paçacı, Prof. Dr. M. Hayri Kırbaşoğlu, Prof. Dr. Mehmet S. Aydın, Prof. Dr. Mualla
Selçuk, Prof. Dr. Mustafa Fayda, Prof. Dr. Mustafa Kara, Prof. Dr. Mustafa Kılıçlı, Prof.
Dr. Mustafa Özkan, Prof. Dr. Mustafa S. Yazıcıoğlu, Prof. Dr. Nevzat Aşık, ,Prof. Dr.
Nevzat Hafız Yanık, Prof. Dr. Ömer Özsoy, Prof. Dr. S. Hayri Bolay, Prof. Dr. Selahaddin
Parladır, Prof. Dr. Ünver Günay.
Yazışma Adresi
Çukurova
Üniversitesi,
İlahiyat Fakültesi 01330 Balcalı / Adana
i/ahiyatCdlcu. edu. tr
Makalelerin bilim, dil ve hukuki bakımından sorumluluğu yazarlarına aittir.
Ç. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi hakemli bir dergi olup yılda iki defa yayımlanır.
Bu sayı Çukurova İlahiyat Eğitimini Destekleme ve Geliştirme Derneği tarafından
yayımlanmıştır.
İÇİNDEKİLER
Prof. Dr. Ali Osman Ateş
Din Tahrifi ve İstismarı
1
Doç. Dr. Ahmet Keleş
Hadis İlminde İsnadın Otoritesi veya Akla Rağmen Hadis Okuyuculuğunun
Çağdaş Bir Örneği " Recm Cezası" Çalışmasına Eleştirel Bir Bakış
41
Yrd. Doç. Dr. Asım Yapıcı
Din Bilimleri Alanında Yapılan Empirik Çalışmalarda Karşılaşılan Metodolojik
Bir Problem: Ölçek mi Olguyu, Olgu mu Ölçeği Oluşturmakta?
Yrd. Doç. Dr. Mustafa Öztiirk
Demitolojizasyon ve Kur'an
85
119
Yrd. Doç. Dr. Mustafa Öztürk
Kur'an, Kitab-ı Mukaddes ve Sümer Mitolojisinde Hâbil-Kâbil Kıssası
145
Yrd. Doç. Dr. Hamit Dikmen
Seyyid Vehbî'nin Hayatı, Eserleri ve Sanatçı Kişiliği
163
Yrd. Doç. Dr. Tahsin Del ¡çay - Dr. Mehmet Erdem
İngilizcede Zamanlar ve Arapça Karşılıkları
191
Yrd. Doç. Dr. Celalettin Çelik
Türk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik: Ziyaret Fenomeni Örneği
211
Dr. Ferhat Yılmaz
Arap Edebiyatında Tenkidin Seyri
239
Dr. Halim Öznurhan
Aristoteles Poetika'sının Arap Edebiyatındaki Yansımaları
253
Arş. Gör. İsmail Şık
Eş'ari'nin Mutezile'den İ'tizali'nin Nedenleri Üzerine Bir Deneme
281
III
Ç. Ü. İlahiyat Fakültesi
Dergisi, Cilt 4, Sayı 1, Ocak-Haziran
2004
TÜRK HALK DİNDARLIĞINDA DEĞİŞİM VE SÜREKLİLİK:
ZİYARET FENOMENİ ÖRNEĞİ *
Yrd. Doç. Dr. Celaleddin ÇELİK"
Özet
Bu yazıda tarihsel ve güncel görüntüleri altında Türk halk dindarlığı inceleme
konusu yapılmıştır. Halk dindarlığında süreklilik gösteren ve değişime uğrayan
unsurlara işaret edilmiş; bunların farklı kavramlarla ifade edilmesi bir yöntem
sorunu olarak vurgulanmıştır. Bu bağlamda özellikle halk dindarlığı ile popüler din
arasındaki ayrışma üzerinde durulmuş ve kültürel arkaplanda ise halk kültürü,
popüler kültür gibi kavramlar irdelenmiştir. Tarihsel gelişimi içinde Türk halk dindarlığında tezahür eden farklılaşmalar, ziyaret fenomeni örneğinde incelenmiş ve
konu ile ilgili değişik yaklaşımlar üzerinde durulmuştur.
Anahtar Sözcükler: Halk kültürü, popüler kültür, halk dindarlığı, popüler
dindarlık, ziyaret fenomeni, türbe.
' Bu makale, Türk Sosyal Bilimler Derneği'nin 3-5 Aralık 2003 tarihinde ODTÜ'de düzenlemiş
olduğu 8. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresı'ne sunulan bir bildiriden hareketle geliştirilmiştir.
** Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, Din Sosyolojisi Anabilim Dalı.
Tiirk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik
The change and continuity in Turkish folk religiosity:
The sample of visiting phenomenon
Abstract
In this paper Turkish folk religiosity in the sight of historical and actual
manifestations was studied. The elements of folk religiosity in which manifest its
continuity and incur the change were indicated; the expression of these elements in
different concepts as a method problem was stressed. In this context, we exposed
especially the isolation between folk religiosity and popular religion, and also
discussed the concepts as popular culture in the cultural background. The
differentiations that manifest in the Turkish folk religiosity in its historical progress
are studied in the sample of visiting phenomenon and discussed the different
approaches that deal with the subject.
K e y w o r d s : public
religiosity,
culture,
visiting phenomenon,
popular
culture,
folk
religiosity,
popular
tomb
Giriş
Türk toplumu 1950'li yıllardan bu yana, hızlı kentleşme, sanayileşme, nüfus
artışı ve göç bağlamında nitelik ve nicelik olarak önceki dönemlerden farklılaşan
özgün bir değişim tecrübesi yaşamaktadır. Bu süreçte ortaya çıkan sosyoekonomik ve kültürel değişimlerin fiziksel ve sosyal mekana yansımaları ise çeşitli
kuramlar ve kavramlar altında1 sosyolojik araştırmalara konu olmuştur. Söz
konusu değişimin analizinde görülen bu kavramsal çeşitlilik, hem yaşanan sürecin
son derece hareketli ve karmaşık yapısını, hem de onun incelenmesinde yöntemle
ilgili teorik ve pratik güçlükleri göstermektedir. Zira bilindiği gibi sosyal
1
Bu çerçevede Türk toplumunda sosyo-kültürel değişimin özellikle 'arabesk', 'popüler kültür',
'taşra kültürü', 'göreli yoksunluk', 'tampon mekanizma', 'nöbetleşe yoksulluk' gibi kavramlar
altında açıklanmaya çalışıldığı anlaşılmaktadır.
214
Yrd. Doç. Dr. Celaleddin ÇELİK
gerçekliğin ve sosyokültürel değişimin özgün yapısı, olguların gözlem ve incelenmesinde kullanılan araç ve kavramların da eleştirel ve işlemsel bir süreçten
geçmesini gerekli kılmaktadır. Bu durum, özellikle çeşitli toplumsal kategorilerle
ilişkisi içinde ve farklı boyutlarda dini yaşayışı incelemeyi amaç edinmiş bilimsel
çalışmalar için daha da önemli hale gelmektedir.
Bu yazı, söz konusu değişim
sürecini, hızlı kentleşme ve sanayileşmenin doğrudan etkisi altında bulunan ve
zaman içinde bu süreci de etkileyen kitlelerin dinî yaşayışı ile ilişkisi içinde ele
almayı amaçlamıştır. Makalenin problemini ise, çok boyutlu sosyo-kültürel
değişimin halk dindarlığı bağlamındaki yansımaları ile onu analizde öne çıkan kavramsal ve kuramsal yaklaşımlar oluşturmuştur. Bu çerçevede temel vurgumuz,
değişim olgusunun halk dindarlığını oluşturan tarihsel, geleneksel ve özsel unsurlarla olan etkileşimi ve onda ortaya çıkan farklılaşmalar üzerine yönelik olacaktır.
Halk dindarlığındaki değişmelerin somut bir yansıması olarak da, özellikle ziyaret
fenomeni içinde ortaya çıkan yeni anlayış ve uygulamalar üzerinde durulacaktır.
Türk toplumunda din ve değişme ilişkileri üzerine süren tartışmalar, tarihsel
ve kültürel süreci anlamaya yönelik sosyolojik bir boyut taşımaktadır. Konunun
tarihsel arkaplanı ile birlikte, özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrası hızlanan ve
toplumun bütün kesimlerini içine çeken büyük çaplı değişim süreci, dinî yaşayış
alanını da içeren kültürel yapıda önemli farklılaşmalar ortaya çıkarmıştır. Bu
süreçte büyük kentlerin maruz kaldıkları kırsal göç dalgası ve hızlı nüfus artışı,
fiziksel ve kültürel yapıda kolaylıkla kestirilemeyen
çok çeşitli
sonuçları
beraberinde getirmiştir. Sosyo-ekonomik ve kültürel donanım yetersizlikleri
yüzünden kentsel mekan ve kültüre katılamayan göçmenler, kendi gettoları içinde
oluşan yeni yaşama stratejilerine yönelirler. Bu bağlamda göçmenler, ne geleneksel
kalıplara, ne de öngörülmüş modernleşme süreç ve yapılarına uymayan bir
kentleşme tecrübesi sergilemişlerdir. Yaşanan bu çok yönlü kültürel etkileşim
ortamı, halk kültürü içinde dini bağlılık, anlayış ve yaşama biçimleri bakımından
geleneksel halk dindarlığından farklılaşan bir tür popüler dindarlığı üretmektedir.
Bir başka deyişle bu süreçte dinî yaşayışın, tarihsel-geleneksel birikimden gelen
çok çeşitli eğilim ve kültürel örüntülerin yanı sıra, gelenekte rastlanmayan yeni,
215
Tiirk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik
bireysel, karma, melez biçimleri de içerdiği anlaşılmaktadır. Bu durum, örüntü ve
motiflerini geleneksel dünya görüşünden alan halk kültürü ve dindarlığının,
modernleşme tecrübesinde yaşadığı değişimleri sosyolojik ilginin konusu yapmaktadır.
Halk Dindarlığının Kültürel Arkaplanı: Gündelik Hayat Kültürü
Daha çok kırsal kökenli toplumsal kategorilerle ilişkilendirilen ve bir köylü
dinî olarak görülen halk dindarlığı, kırsal ve kentsel yaşam tarzları arasındaki
farkın
azaldığı
modernleşme
sürecinde
artık
çok
daha
geniş
kesimleri
ilgilendirmektedir. Nitekim bu değişimi dikkate alan Günay'm tipoloj isinde
geleneksel halk dindarlığının, kırsal kesimle birlikte kentlerin orta ve alt
kesimlerinde yaygın olan şekilci, taklitçi ve derin teolojik konulara yer vermeyen
ritüalistik bir tipi temsil etttiğini2 görürüz. Türk toplumunun nüfus profilinde kırsal
boyutun ağırlığı, yakın dönemlere kadar süren bir gerçekliği ifade ettiği için3, onun
dinî hayatında önemli bir kategoriye tekabül eden halk dindarlığında da,
geleneksel-kırşal motiflerin belirleyici bir konumda olduğu söylenebilir. Ancak
kitlesel iletişim, ulaşım ve toplumsal devinimin artışıyla birlikte sosyo-kültürel
yapının da farklılaşması kaçınılmaz olmaktadır. Buna bağlı olarak halk dindarlığının sosyolojik tabanında ve niteliklerinde de bir değişme ortaya çıkmıştır. Kırsalgeleneksel kültürün geçirmiş olduğu kentleşme tecrübesi, halk
dindarlığım
oluşturan unsurlara yeni bir boyut olarak katılmış ve bu yüzden o bir farklılaşmaya
işaret etme anlamında "popüler kültür ve popüler din" kavramlarıyla birlikte tartışılmaya başlanmıştır.
Bilindiği üzere kültürün tanımımda öne çıkan, "paylaşılan davranış kalıpları,
zihniyet ve alışkanlıklar," gibi ifadeler, hem belli bir toplumun hem de o toplum
içindeki çeşitli grupların hayat tarzlarına göndermede bulunur. Dolayısıyla ortak
sembol, fikir ve duygular etrafında inşa edilen sosyal hayat dünyaları, diğer-
2
3
Bkz. Ünver Günay, Erzurum ve Çevresinde Dini Hayat, Erzurum Kitaplığı, İstanbul 1999, 263.
Ancak 1990'lı yıllarda kentsel nüfus (%59) kırsal nüfusun önüne geçer (%4I). Bkz. Devlet
İstatistik Enstitüsü, Türkiye İstatistik Yıllığı 1997, DİE Yay., Ankara 1998, 66.
216
Yrd. Doç. Dr. Celaleddin ÇELİK
lefinden farklı kılan yaşama tarzlarını kişilere sağlamış olmaktadır. Kültürel bağlamlar bu anlamda kolektif bilincin ve kimliğin dayanaklarını temin etmekte;
bireysel ve toplumsal düzeyde hayatın, sosyal ilişkilerin akışına yön vermektedir. 4
Toplumsal yaşamın ortak geçmişinde kolektif bir ruhu oluşturan birikim ve
tecrübelerin yanı sıra, değişik sosyal birim ve zamanlarda çok farklı düzey ve
yapılanmalar da kendi kültürel örüntülerini üretir. Buna göre kültür, toplumun
iktisadi, siyasi ve yerleşim çevrelerine göre farklılaşan tezahürler gösterebilir. Nitekim tarihsel gelişimi içinde farklı kültürel oluşumların ortaya çıkması ve hatta bunların belli bir zamanda bir arada bulunması, yerine göre içinde çatışma ihtimalini
de barındıran bir kültürel çeşitlilik ve zenginlik anlamına gelebilmektedir. Bunun
somut örnekleri hızlı değişme sürecindeki toplumumuzda "geleneksel-kırsal, taşra,
kitle, popüler veya arabesk kültürün" modern kent kültür ve yapısı karşısında
yapılan kimi değerlendirmelerinde görülebilir.
Türkiye'de hızlı sanayileşme ve kentleşmeye bağlı olarak yaşanan sosyokültürel değişme süreci, dinamiklerini kendi özgün konumundan alan yeni kültürel
oluşum ve yapılanmaları üretmektedir. Bu anlamda özgül bir değişim tecrübesi
yaşayan Türk toplumu, farklı sosyal dünyalarda üretilen teorilerin açıklama imkanlarını aşan bir kültürel performans sergilemektedir. Her ne kadar küreselleşme
olgusu kültürel çeşitlilikleri yok edici bir benzeştirmeye tabi tutsa da, kitle iletişim
araçlarının artan yaygınlığına paralel olarak kültürün popüler bir tüketim
unsuru,
ya da tüketimin bir kültür haline gelmesi, her toplumun kendi sosyal dünyasında
farklı biçimlerde şekillenmekte ve yansımaktadır. 5 Modern teknoloji ve kitle
iletişim araçları, kültürü yalnızca tarihsel ve sosyal bağlamı içinde taşman bir
sosyal miras olarak bırakmamakta, bunun ötesinde onun tüketim mekanizmasına
4
Kültür tanımları için bkz. Anthony Giddens, Sosyoloji, Yay. Haz., H.Özel-C.Güzel, Ayraç Yay.,
Ankara 2000, 43; Feyzullah Eroglu, Davranış Bilimleri, Beta Yay., İstanbul 1996, 104-105;
Gordon Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, Sosyoloji Sözlüğü, Çev. Osman Akınhay-Derya
Kömürcü, Bilim ve Sanat Yay., Ankara 1999, 591; Ali Yaşar Sarıbay, Postmodernite, Sivil
Toplum ve İslam, İletişim Yay., İstanbul 1994, 65, 94-95.
5
Asım Yapıcı-M. Yıldırım, "Küreselleşme Sürecinin Dini Kimliklere Etkisi: Sosyal Psikolojik
Bir Araştırma", Dini Araştırmalar 6/17, Ankara 2003,119-121.
217
Tiirk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik
uygun niteliksel dönüşümünde de önemli rol almaktadır. Bu anlamda geniş toplum
kesimleri tarafından paylaşılan popüler kültür, toplumsal etkileşimin canlı olduğu
gündelik hayatın ritimlerinin ve değişimin izlenebileceği bir alanı oluşturmaktadır.
Bu çerçevede halk dindarlığı da halkın gündelik hayat kültürü içinde, geçmişe ait
unsurları ile popüler kültür ortamında yeniden şekillenmektedir.
Genel anlamda popüler kültür, geniş bir nüfus tarafından paylaşılan inançlar,
pratikler ve bunların içerdikleri normları ifade eder. Kaynağım yerel geleneklerden
alan bu "inançlar, pratikler ve nesneler", bir yandan "popüler" olanı, diğer yandan
da çeşitli güç merkezlerinde doğan inançları, pratikleri ve nesneleri paylaşan
kitleyi kapsamaktadır. 6 .Bu çerçevede kavram ya geçmişin geleneksel toplumlarındaki halk kültürü, ya da modem toplumlardaki yaygın kitle kültürü olarak
değerlendirilmiş, böylece her kuramın kendi perspektifinde o, bir yönüyle eleştiri
konusu yapılmıştır. Oysa biz popüler kültürün, yaşanmayan uzak bir geçmişten
ziyade gündelik hayatın doğal bir ürünü olarak özellikle burada olan üzerine
odaklandığını7 görmekteyiz. Dolayısıyla popüler kültür modernleşme olgusuyla
birlikte, yani kitlesel üretim ve iletişimin yaygınlaşmasıyla bağlantılı olarak öne
çıkan bir kültürel yansımadır. Ancak popüler kültürün gündelik hayat içinde gelişen ve yaşayan bir kültür olması gerçeği, onun geleneksel olana bağlı yönünün de
gözönünde tutulmasını gerektirir. Yani günün, 'an'm kültürü olarak popüler kültür,
hem kitleselleşme araçları, hem de yeni tüketim unsurlarını yaygınlaştırma anlamında modern bir tarzı ifade ederken, bunun meşrulaştırılması ise daha çok
geleneksel materyal üzerinden sağlanmaktadır.
Popüler kültür, sanayileşme ve kentleşme gibi teknolojinin kitle iletişim
araçlarıyla gündelik hayatı kuşatmasına imkan veren değişim süreçlerinde yaygınlık kazanmıştır. Medyatik boyutunda popüler kültür, özellikle tektipleştirici bir
kitle kültürü fenomeni bağlamında karşımıza çıkar. Doğal olarak onun bu özellik-
6
M.Schudson, "Popüler Kültürün Yeni Gerçekliği: Akademik Bilinç ve Duyarlık", Popüler
Kültür ve İktidar, Der. N.Güngör, Vadi Yay., Ankara 2000, 169.
7
Henri Lefebvre, Modern Dünyada Gündelik Hayat, Çev. Işın Gürbüz, İstanbul 1998, 28.
218
Yrd. Doç. Dr. Celaleddin ÇELİK
leri daha çok geleneksel halk kültürünü etkilemekte ve dönüştürmektedir. Bu nedenle o çeşitli yaklaşımların olumlu ya da olumsuz değerlendirmelerine konu
olmuştur. Halkı değişmenin öznesi olarak gören ideolojik yaklaşımlar, onu çoğulculuk ve çeşitliliğin kültürel zemini olarak tanımlarken, 8 bazı yaklaşımlar ise onu
kültür endüstrisinin etkisiyle yaygınlık kazanan ve toplumda güç sahibi kesimlerin,
kitleyi maniple etmek üzere kullandıkları kitle kültürü ile aynı anlamda kullanmışlardır.9 Onun üretim ve tüketim süreçlerini kolaylaştıran homojenleşmiş bir
kültürel ortamı yansıttığı savunulmuştur. Öte yandan nüfusun çoğunluğu tarafından
paylaşılması nedeniyle, yaygınlığı ölçüsünde kalite ve nitelik bakımından belli bir
yoksunluğu ya da bayağılığı ifade ettiğine dair genel bir anlayış da bulunmaktadır.10
Burada popüler kültür ile kitle kültürü arasında ortaya çıkan ayrımlar,
homojen bir halk kültüründen sözetmeyi güçleştirmektedir. Zira popüler kültürü
temsil eden kitle olgusu, bilindiği gibi sanayileşme ve kentleşme süreçlerinde
gelişen modern bir fenomendir. Bu çerçevede ortaya çıkan yeni teknolojik imkanlarla tüm toplumun etkileşime girmesini sağlayan büyük bir iletişim patlaması
yaşanmıştır. Popüler kültürün ortaya çıkmasında etkili olan faktörler, hemen
hemen bütün toplumlarda benzer nitelikteki kaynak ve mekanizmalardır. Ancak
her toplumun kendine özgü sosyo-kültürel ve ekonomik dinamikleri, popüler
kültürün de toplumlara göre farklı özellikler taşımasına yol açmıştır. Bununla birlikte genelde onun, orta ve alt toplumsal kategorilerin eğlence, hayat ve tüketim
alışkanlıklarına ilişkin olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Bilindiği gibi ayoıı
toplum içinde yaşayan değişik halk tabakalarının norm ve değerlerindeki fark8
Popüler kültüre yaklaşımlar konusunda oldukça farklı eğilimler bulunmaktadır. Seçkinci kültürel
yaklaşım onu zevksizliğin veya sıradanlığın bir yansıması olarak görürken, halkı ideolojik
yaklaşımlarının öznesi olarak gören eğilimler ise onda toplumsal dinamizmin unsurlarını
görürler. Bu konuda bkz. Nazife Güngör, Popüler Kültür ve İktidar, Vadi Yay., Ankara 1999,
11.
9
Meral Özbek, Popüler Kültür ve Orhan Gencebay Arabeski, İletişim Yay., İstanbul 1991, 84-86.
Bu anlamda kitle, farklılaşmayan bir kolektiviteyi, bireylerden ya da grup üyelerinden çok bir
kalabalığı, "kitle kültürü" kavramı ise, kalabalıkların "kültürsüzlüğünü" ifade etmektedir.
10
N. Güngör, Popüler Kültür ve İktidar, 10.
219
Tiirk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik
lılıklar, kültürel bir farklılaşmanın da yolunu açmaktadır. Bu anlamda özel tüketim
alışkanlıkları, sanatsal ve estetik yönelimleriyle ayrışan üst sınıfların yaşam biçimi
ve kültürü genellikle yüksek kültür kavramıyla, buna karşılık geniş halk yığınlarının benimsemiş oldukları yaşam biçimi de popüler kültür kavramıyla ele alınmaktadır.11 Ancak popüler kültürün giderek zenginleşen muhtevası, onun salt
yüksek ve alt sınıflar arasında yapılan bir ayrımın konusu olarak ele alınmasını
zorlaştırmaktadır. Bu noktada farklı toplumsal tabakalar ve alt-üst sosyal kesimler
arasında bir iletişim ve etkileşimin bulunması, 12 olgunun bütünüyle belli toplumsal
kategorilerle özdeşleşmesini önlemektedir. Yani popüler kültür ürünleri, her düzey
ve kesimden insanların tüketimine sunulmak üzere üretilmekte; kitleselleşmiş
üretim ise, toplumsal farkları örten bir tüketim eğilimini teşvik etmektedir. Popüler
kültürün bu özellikleri, onu gelenekselle olan bağlantısı daha çok öne çıkan halk
kültüründen ayrı tutmayı gerektirmektedir.
.
Nitekim Türkiye'de popüler kültür olgusu da özellikle hızlı ve çarpık
kentleşme sürecinde arabesk kavramı ile birlikte tartışılır olmuştur. Bu süreçte
yaşanan değişim, gelenekten bir farklılaşmayı ifade etmekle birlikte, modernleşmenin öngörülen formel yapılanmasına da uymayan bir performans sergilemiştir.
Modernleşmeci yaklaşımların "geçiş kuramlarıyla" açıklamaya çalıştığı bu olgu,
kültürün kişilik ve kimlik düzeyinde yaşadığı belirsizlik, tutarsızlık ve kararsızlık
durumlarını tanımlamada arabesk kavramıyla temsil edilmiştir. 13 O daha çok,
yaşadığı ortamla uyum sağlayamamış, kentsel hayata katılamamış kırsal kökenli
nüfusun yaşama çevresine özgü bir kültür olarak yorumlanmıştır. Buna göre
" Enver Özkalp, Sosyolojiye Giriş, Anadolu Ünv. Yay., Eskişehir 1993, 79. Burada yüksek kültür
genellikle klasik müzik, ciddi romanlar, şiir, dans, yüksek sanat ve görece az sayıda eğitilmiş
insanın değerini anladığı diğer kültürel ürünleri kapsarken, bazen kitle kültürü olarak da
adlandırılan popüler kültür ise, çok daha yaygın ve herkes için erişilebilir bir içeriğe sahiptir.
Bkz. Marshall, Sosyoloji Sözlüğü. 591.
12
Mustafa Arslan, Türk Popüler Dindarlığı Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma -Çorum Örneği-,
Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kayseri 2002, 21.
13
Bir popüler kültür fenomeni olarak arabesk, kırsal ile kent, Doğu ile Batı, geleneksel ile modern
arasında ne o ne de öteki olabilmiş, ama her ikisinden de özellikler taşıyan parçalı, melez bir
kültürü işaret etmektedir. Hilmi Yavuz, Kültür Üzerine, Bağlam Yay., İstanbul 1987, 101.
220
Yrd. Doç. Dr. Celaleddin ÇELİK
arabesk kültür, göçmenlerin içinde bulunduğu varsayılan kimlik bunalımı ve
uyumsuzluğun yansıması şeklinde düşünülmektedir.14 Oysa halk kültüründe yüzyılların tecrübesinin kuşaktan kuşağa aktarılarak gelmesi sözkonusudur. Onda Türk
toplumunun gündelik hayatı içerisinde sağduyusu, dünya görüşü, dini gelenekler
ve ahlakının yansıması vardır; popüler kültür ise bu birikime dayanabileceği gibi
değişime özgü durumların pratik bir sonucu olarak onu aşma ve hatta çarpıtma
boyutlarına sahiptir.
Popüler Kültür ile İlişkisi İçinde Halk Dindarlığı
Türkiye'de popüler kültürün sanayileşme ve kentleşme gibi modernleşme
süreçleri bağlamında şekillenen anlamı ile, "popüler dindarlığın" tanımı arasında
bazı farklılıklar bulunmaktadır. Ancak popüler dindarlığın ayırt edici bir karakteristiği de modernleşme sürecinde yaşayan toplumların dini yaşayış biçimleri ile
ilişkili olmasıdır. Yani popüler dindarlık her ne kadar geleneksel kültürden gelen
bir takım inanç ve uygulamalara dayansa da, onun özellikle değişim sürecine özgü
bir boyutu bulunmaktadır. Öte yandan dini araştırmalarda popüler din kavramı ile
halk dini kavramının sıklıkla birbirinin yerine kullanıldığı görülmektedir. Burada
popülerin öznesi olan tabakanın, bağımsız ve ayrı bir alan oluşturup oluşturmadığı
ihtilaflı olduğu için halk veya popüler din kategorileri de kendini bu tartışmadan
kurtaramamaktadır. Ayrıca yukarıda işaret etmeye çalıştığımız gibi, halk kültürü
ile popüler kültür arasında kendini gösteren farklılıklar, dindarlıkla ilgili değerlendirmelerde de dikkate alınmak durumundadır.
Tanımlarda popüler din kavramı, büyük ölçüde dini kurumların otoritesi
dışında kalan ya da merkezi öğretiye uzak dini inanışlar, ibadetler ve uygulamalar
14
Burada modernleşmeyi, evrimsel bir süreç olarak tanımlayan yaklaşımlar, arabeski "gelenekselin bozulmuş hali ve aynı zamanda geçiş, toplumuna özgü bir fenomen, yani modern
olamamış bir marjinallik" biçiminde kabul etme eğilimindedirler. Bu yaklaşım geleneksellik ile
modernlik arasında kalan geçiş haline özgü toplumsal ve kültürel bunalımın arabesk kültür
üzerinden yansıtıldığını ima etmektedir. Bu anlayış, gelenekselden moderne geçiş tamamlandığında, bunalımla birlikte arabesk kültürün de ortadan kaybolacağına yönelik bir beklenti
veya öngörü içermektedir. Bu açıklama tarzına eleştirel bir yaklaşım için bkz. Meral Özbek,
Popüler Kültür ve Orhan Gencebay Arabeski, İletişim Yay., İstanbul 1991, 17.
221
Tiirk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik
bütününü ifade etmektedir. 15 Kavram genel anlamda "yüksek tipli, organizeli,
kitabi dinlerle bir arada yaşayan, kurumsal ve ortodoks olmayan inanç, ritüel ve
pratiklef'i tanımlamak üzere kullanılmaktadır.16 Ancak halk dindarlığı tanımlarında da kendini gösteren aynı unsurlar, bizim burada vurgulamaya çalıştığımız
gibi popüler dindarlığın farklılıklarım içermemektedir. Wuthnow ise, bu noktada
popüler dinin "gündelik hayatın kırılma noktalarına denk düşen ve hemen hemen
herkesin çeşitli vesilelerle başına gelmiş olan hastalık, ölüm, trajedi gibi tecrübelere ilişkin olduğu"nu belirtir. Bu tür durumların öngörülmezlikleri dolayısıyla modern toplumda da kişisel uyum sorunları çıkarabileceğini açıklayan Wuthnow,
"meslek", "okul", "iş seçimi" gibi temel kurumlar arasındaki geçişlere özgü
kaygının da en az diğer endişe konulan kadar önemli olduğunu savunur. Sonuçta
popüler dinin modern toplumda da oldukça sürekli ve önemli bir yer işgal ettiği
anlaşılmaktadır.17
Wuthnow'un modern toplumun kritik aşamaları olarak daha çok psikolojik
süreçlere atfettiği bu geçiş bunalımları ile popüler dindarlık arasında kurduğu
18
ilişkinin
bir benzeri, gelişmekte olan toplumların kentleşme ve modernleşme
pratiklerinde ortaya çıkan sosyo-psikolojik sorunlarda da kendisini
açıkça
hissettirmektedir. Popüler dinin inanç ve pratikleri olarak sıraladığı "beslenme,
15
A.Murat Yel, "İslam'da Büyük ve Küçük Gelenekler", Çev, Ali Coşkun, Bilgi ve Hikmet,
Bahar/95, sayı: 10, 50-51.
16
Dictionary of Belief&Religions, "Popular Religion", 409, (R.Goring (Ed.), Wordsworth
Refernce, W&R Chambers Ltd, Edinburgh 1995)'den nak. M.Arslan, Türk Popüler Dindarlığı,
28. Ünver Günay, bütün büyük dinlerde resmi-kitabi dindarlık ile halk dindarlığı arasında
ortaya çıkan ayrışmaya dikkat çekerek, halk dindarlığı veya popüler dindarlık teriminin, resmi,
kitabi veya popüler dindarlık terimlerinden ayrılan yönlerini belirtir. Buna göre halk dindarlığı
içerisinde büyüsel, mistik unsurlar ve vurgular bulunmakta, resmi-kitabi dindarlık ise kutsal
metinlere, nasslara ve kurumlaşmış dinsel yorumlara bağlılığı öne çıkarmaktadır. Bkz. Ünver
Günay, Din Sosyolojisi, İnsan Yay., İstanbul 1998,302.
17
R. J. Wuthnow, "Din Sosyolojisi", Din ve Modernlik, Çev. Adil Çiftçi, Ankara Okulu Yay.,
Ankara 2003, 79.
18
Bu anlamda ayrıca ABD ve Avrupa toplumlarında görülen astrolojiye, algı dışı iletişime inanç,
ölülerle bağlantı ve beden dışı tecrübeler ve translar, ayrıca tatil, spor olayı ve doğa
amblemlerinin yarı-gizemli karakteri gibi olgular modern seküler kültür içindeki popüler
dindarlık görüntüleri olarak tanımlanmaktadır. Wuthnow, "Din Sosyolojisi", 77.
222
Yrd. Doç. Dr. Celaleddin ÇELİK
sağlık ve hastalık, hayat sürecindeki büyük geçiş dönemleri, ölüm, gelecek
tahminleri, kötülük ve kötü talih problemleri" gibi konu başlıkları, popüler dinin
sosyal çevresi hakkında bazı ipuçları taşımaktadır.19 Nitekim Wuthnow'da bu
bağlamda, "popüler dinin en fazla modernleşmemiş toplumlarda ortaya çıktığını"
belirtmektedir.20 Bu yaklaşım, modern öncesi toplumlarda yaşamdaki geçiş ve
değişimleri dengeleyecek, sorunları çözecek kurumsal yapıların bulunmayışına
göndermede bulunmaktadır. Nitekim Türkiye'de de kentleşme sürecinde ortaya
çıkan temel problemlerden biri, kurumsal ve kültürel gelişmenin demografik göç
hareketinin gerisinde kalmasıdır. Kentsel hayatın güçlükleri, çeşitli dayanışma
ağları ve mekanizmalarla aşılmaya çalışılırken, dini hayatta buna göre şekillenmektedir. Popüler dindarlığın çeşitli görünümleri ya da işlevleri sosyo-kültürel ve
ekonomik donanımsızlıklardan dolayı, kentsel rekabet alanında güçsüz ve yoksun
kalanlara yönelik olarak devreye girebilmektedir. Ancak bu işlevlerin yalnızca
kentleşmenin mağdur ve yoksun bıraktığı kesimlerde ortaya çıkmadığı açıktır. Zira
nasıl popüler kültür, toplumsal tabakalaşmanın klasik sınırlarım tanımayan bir
yaygınlık düzeyine sahipse, popüler dindarlık da farklı düzey ve kesimlerde çeşitli
ritüel ve uygulamalarıyla paylaşılmaktadır.
Sözlü geleneğe dayalı ve sözlü anlatımlar yoluyla yaygınlaşan bir semboller
sistemi olarak popüler din, daha çok dayanışmacı grupların varlığında doğmakta ve
muhtemelen sınırlı dil kodlarının niteliklerini paylaşmaktadır. Folklorik öğelerle
bezenen popüler dinin dili, belli bir grubun kıssaları ve tecrübelerini içerir. Başka
bir deyişle popüler dinin ahlaki düsturları, "formel akıl yürütmelerden ziyade
menkıbe ve kıssalar aracılığıyla yürütülür". Gündelik yaşam alanına tanrısal yahut
aşkın müdahaleye ilişkin inançları içermesi açısından sıradan ise, folklordan
19
Bunların yalnızca 'popüler din'de değil 'kitabi din'de de yeri olduğu bilinmektedir. Zira atıf
teorisi çerçevesinde yapılan çalışmalar da göstermektedir ki, dinin fonksiyonel tarafı bu tür
inanç ve uygulamaları beraberinde getirmektedir. Esasen insanlar günlük hayata ve genel
anlamda varoluşa anlam katabilmek için dış dünyayı din ile anlaşılır bir hale getirmeye
çalışmaktadırlar. Burada konunun popüler kültürü ilgilendiren yönü ise, problemin sosyokültürel atmosfer içerisinde nasıl çözümlenmeye çalışılması ile ilişkilidir.
20
R. J. Wuthnow, 76, 77.
223
Tiirk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik
ayrıdır.21 Popüler dindarlığın yaşandığı yerlerde birçok insan için din, düşünülenden ziyade yaşanan
bir şeydir. 22 Kaynağım ise sürekli olarak hastalık, ölüm
korkusu ve doğal felaketler gibi bir takım belirsizlikler ve öngörülmeyen
durumlarla ilgili kaygılardan almaktadır.23
Popüler dindarlığın sosyolojik bağlamı, sosyo-dinî oluşumları belli sosyoekonomik ve kültürel sebeplerle ilişkilendirme eğilimlerine göre geniş bir çeşitlilik
içinde ele alınmaktadır. Nitekim popüler dindarlığı ortaya çıkaran sosyolojik faktörler arasında, popüler inançlar ve uygulamaların halk katında görmüş olduğu
sosyal fonksiyonlar, alt sosyal konumda yer alma, sosyal kötülük ve olumsuzluklar
ile halk kitlelerinin örf, adet ve geleneklere bağlılığı24 gibi özelliklerin bulunması
da bunu göstermektedir.
Türk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik Görüntüleri
Müslüman toplumların dinî sosyal tarihinde, "normatif-resmi geleneğin
yanında belirgin tarzlarda değişiklik gösteren sosyal değer, düşünüş ve adetlerin
oluşturduğu bir halk geleneğinin bulunduğu" bilinmektedir. Başka bir deyişle
popüler din ile ortodoks, kitabi ve normatif din/dindarlık arasındaki ayırım köklü
tarihsel temellere dayanmaktadır. 25 Genel anlamda halk dindarlığının yaygın kalıpları ise; tabiattaki mevsim, hafta, ay ve yılların devri daimlerini kutlama şeklindeki
geçiş ayinleri, şeyh, seyyid, şerif gibi dinî önderleri gerek hayatlarında gerekse
mezarlarına yapılan ziyaretler, tarikatlarda ve tasavvufta olduğu bibi velilere
hürmet, resmi din anlayışında kabul görmeyen dinî heyecanın ifade edildiği ibadet
ve zikir kalıpları, kötülük ve şerden korunma amaçlı muska, nazarlık gibi koruyucu
21
R. J. Wuthnow, 80, 76, 77.
A. M. Yel, "İslam'da Büyük ve Küçük Gelenekler", 51.
23
Kabul etmek gerekir ki din genel anlamda bütün toplum katlarında dış dünyayı anlama ve
anlamlandırma ihtiyacından, varoluşsal kaygılarla başedebilmeye kadar uzanan anlam çerçeveleri oluşturmaktadır. Burada popüler dindarlık açısından ön plana çıkan şey ise, ihtiyaçların
yine aynı kültürel bağlama uygun olarak karşılanma tarzı ve şeklidir.
24
M.Arslan, Türk Popüler Dindarlığı, 89-94.
25
Sami Zubaida, İslam, Halk ve Devlet, Çev. Sami Oğuz, İletişim Yay., İstanbul 1994, 163.
22
224
Yrd. Doç. Dr. Celaleddin ÇELİK
nesneler takınma veya üzerinde taşıma gibi özelliklerde toplanmaktadır. 26 Burada
tarihsel boyutu içinde öne çıkan halk dindarlığının, İslam öncesi bazı kültürel
unsurları bünyesine alması, resmi inanç, öğreti ve uygulamalar ile kendisi
arasındaki farklılıkların çeşitli faktörlere bağlı olarak birbiriyle karışması gibi
olgular, İslam halk dininin açıklanmasını zorlaştırmaktadır. 27 Başka bir deyişle
halk dindarlığı, çok farklı kaynak ve unsurları içeren senkretist bir yapı özelliği
taşımaktadır. Buna göre, ritüellerin teolojik konuların önüne geçtiği halk dindarlığında, tasavvufî ve mistik etkilerin yanı sıra, büyüsel (kurşun dökme, muska
yazma, fal bakma vs.), efsanevi ve mitsel öğeler de yer almaktadır. Adak niyetiyle
ağaç ve türbelere çaput bağlama ve ağaç kültü gibi unsurlar bir anlamda yeni
popüler dindarlıktaki eski Türk dininin veya şamanizmin kalıntıları mahiyetindedir."
Kültürel kaynaklarını ise, büyük ölçüde ilmihaller, hadis kitapları,
alperenlerin hayatları ve dinsel motifli şiirlerle aşk hikayeleri gibi dini halk
edebiyatından almaktadır. 29 '
Değişim sürecindeki popüler dindarlık, teorik olarak resmi İslam'dan gelen
etkilere açık olmakla birlikte, onu ayırt eden bazı unsurlarına işaret edilebilir.
26
Jacques D.J. Waardenburg, "Officiai and Popular Religion as a Problem in îslamic Studies", in
Officiai and Popular Religion: Analysis of a Theme for Religions Studies, Peter Handrick
Vrijhof and Jacques Waardenburg (éd.), Mouton Publishers, The Hague, 1979, ss.343-344'den
akt, A.M. Yel, "İslam'da Büyük ve Küçük Gelenekler", 59.
27
"Halk İslamı" Çev.M.Arslan, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi,
www.dinbilimleri.com, Yıl: 2 Sayı: 3 Nisan-Mayıs-Haziran 2002.
28
Bkz. Harun Güngör, Türk Bodunbilimi Araştırmaları, Kıvılcım Kitabevi Yay., Kayseri 1998,
13-16.
29
Bu kaynaklar Mardin'in dökümüne göre; köyler düzeyinde Yazıcızade kardeşlerin Kara Davut,
Necat'iil Miminin, Envar'ül Aşikin ve Muhammed Destanı, sufı eğilimli çevrelerde ise
Eşrefoğlu Rumi'nin Milzekkin Niifus ile Muslihiddin'in Mebahis'i îman ve Mebahis-i Salat'ı
bulunmaktadır. Bütün bunlar ilmihallerdir. Ancak etkileri Peygamberin hayat hikayesi olan
Süleyman Çelebi'nin Mevlid' i ile pek kıyaslanmaz. Buna benzeyen diğer eseri de Siyer'un
Nebi 'dir. Yaygın bir dolaşıma sahip dini epik şiirler, destanlar arasında ise Muhammed Destanı,
gazavat-ı Ali der-Memleket-i Sind ve Bahr-i Umman ve Sanduk sayılabilir. Yusuf ve Züleyha
ise sayısız çeşidi olan aşk hikayeleri için ana modeli oluşturmaktaydı. Bkz. Şerif Mardin,
Türkiye 'de Din ve Toplumsal Değişme, İletişim Yay., İstanbul 1992, 15-16.
225
Tiirk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik
Gel İner, Popüler İslam'ın öğretiden çok dinî coşkuyu vurgulayan ve aracılara
dayanan bir form olarak kurumsallaştığını ifade eder.30 Özellikle türbeler, Türk
toplumunda yüzyıllardan beridir halk Müslümanlığının değişik
özelliklerini
sergilediği, İslam öncesi inanç ve kültlerin etkiler ve izlerinin gözlendiği dinî
hayatın bir merkezi olarak kabul edilebilir.31 Bu bağlamda evliya, ermiş, baba,
dede, pir, abdal, gazi gibi çeşitli isim ve sıfatlar verilerek manevi güç ve meziyetlerine inanılan kişilerin yattıkları yerlere, belli hacet, dilek, istek ve muratlarla
39
yapılan ziyaretler çerçevesinde bir takım inanç' ve uygulamaların ortaya çıktığı, "
bunların bireylerin sosyo-psikolojik durumu etkileyen çok çeşitli faktörlere göre
artıp-azaldığı söylenebilir.
Buna göre türbe ve yatırlar, kriz ve
bunalım
dönemlerinde çaresizlerin, sıkıntıya düşenlerin bir umut ve güven kaynağı olarak
hem bireysel hem de toplumsal fonksiyonları ile birer kült merkezi haline gelmektedirler. Türbe ve ziyaret fenomeninin dışında hayatm doğum, sünnet, evlilik
ve-ölüm gibi kritik aşamalarına özgü ve gündelik hayat rutinleri içinde inanılan ve
uygulanagelen pek çok özellikler, geniş bir kültürel örüntü oluşturur. 33
Tarihsel gelişimi içinde popüler dindarlığın sosyal çevresinin daha çok kırsal
kesime ve göçmen topluluklara dayandığı bilinmektedir.34 Türk toplumunun dinî
kültür ve hayatı içinde, daha çok kentlerde eğitimli üst tabakalar arasında yaygın
olan kitabi ve entelektüel dindarlığın etkisi, orta ve alt tabakalar ile kırsal kesime
30
Emest Gellner, Postmodernizm, İslam ve Us, Çev. Bülent Peker, Ümit Yay., Ankara 1994, 26.
Eski Türklerdeki büyük ve kahraman atalarının ruhlarının yaşadığı ve gömüldüğü yerler ve
ruhlarının takdisi, Müslüman Türklerde evliyanın ve büyük şehitlerin mezar ve türbelerini
ziyaret ve oralara dua, adak ve dilekte bulunma şeklinde varlığını sürdürmüştür. Bkz. Ünver
Günay-Haruıı Güngör, Başlangıçtan Günümüze Türklerin Dini Tarihi, Ocak Yay., Ankara
•1997, 55.
32
Ünver Günay-Harun Güngör-A.Vahap Taştan-Huzeyfe Sayım, Ziyaret Fenomeni Üzerine Bir
Din Bilim Araştırması, Erciyes Üniversitesi Yayınları No: 132, Kayseri 2001, 10.
33
Mesela bunlar arasında, "ölünün ruhuna hatim veya mevlit okutma, ölünün iskatını yapma,
ölünün canı için yemek verme, cenaze ve mevlitlerde, arife ve bayram günlerinde evlerde
buhur yakma, kandil gecelerini dini ağırlıklı olarak geçirme, nazara inanma, nazar değen kişiye
kurşun dökmenin nazarı yok edeceğine inanma, Kur'an okunmuş suyun şifalı olacağına
inanma, Hızır uğrayan eve bereket yağacağına inanma, evliya türbelerine dua ve dilek için
gitme" gibi özellikler bulunmaktadır. Bkz. M.Arslan, Türk Popüler Dindarlığı, 143.
34
A. Yaşar Ocak, Türk Su/iliğine Bakışlar, İletişim Yay., İstanbul 1996, 16.
31
226
Yrd. Doç. Dr. Celaleddin ÇELİK
doğru gidildikçe azalmakta, bunun yerini sözkonusu yerleşim çevrelerinin yaşam
tarzı ve kültürü ile işlevsel biçimde bütünleşmiş olan halk dindarlığı almaktadır.
Özellikle ziyaret, adak, sufılik ve tarikat dindarlığının etkileri çeşitli halk inançları
ve uygulamaları bağlamında yaygınlaşma zemini bulmaktadır. 35 Bu çerçevede halk
dindarlığında teorik bilgi ve öğretiden çok pratiğe ve esrarlı olana, veli kültü
temelinde aracılara, kurallardan çok coşku ve heyecana önem verilir. Ziyaret ve
adakların ya da muska ve benzeri takıların kullanılması, gündelik hayat içinde
karşılaşılan problemlerle bağlantılı olarak devreye girebilmektedir.
Halk dindarlığının kırsal kesim ile kentlerin çevresinde yaygın olduğu
düşüncesi, merkez-çevre yaklaşımları altında analiz konusu yapılmıştır. 36 Öte
yandan mistik, türbe, ziyaret ve adak göstergeleri altında temsil edilen halk
dindarlığının
büyük
ölçüde
toplumun
modernleşmesine
paralel
olarak
zayıflayacağı ya da tamamen ortadan kalkacağma ilişkin tezler, öngörülmeyen
sonuçlar nedeniyle doğrulanmış değildir. Nitekim Türk toplumunda nazar, fal,
büyü, muska, cin, peri, vb. inanç ve uygulamaların belli bir gelir ve öğrenim
düzeyinden yoksun olanlardan ziyade hemen bütün toplumsal kesimler arasında
yaygın olması dikkat çekmektedir. Değişen sosyo-kültürel şartlara bağlı olarak bu
inanç ve uygulamalar da, yeni formlar ve görüntüler altında farklı işlevler
kazanarak tezahür etmektedirler. 37
Türkiye'de değişim sürecinin tarzı, kentleri özgün bir kent geleneğinin
mekanı olmaktan ziyade farklı gelenek ve kültürlerin mücadele alanı haline
35
36
37
Ü. Günay, Din Sosyolojisi, 538-539. Bu çerçevede sufılik veya tarikat dindarlığının yalnızca
kırsal çevre ile alakalı bir fenomen olmadığını belirtmeliyiz. Öte yandan popüler dindarlık ile
mistik dindarlık arasında da, yarı-sihri inanç ve uygulamalarla mistik inanç ve pratikler
bakımından önemli sayılabilecek ayrımlar olduğu gözden kaçırılmamalıdır.
Bu konu için bkz. Celaleddin Çelik, "Değişim Sürecinde Merkez-Çevre İlişkileri ve Çevresel
Dini Yönelimler", Islamiyal, cilt: 5, sayı: 4, 2002, 85-86.
Ü. Günay, Din Sosyolojisi, 540. Öte yandan kırsal kesimde ziyaret yerleri etrafında oluşan
kültürel geleneklerin en önemli özelliği bunların hala aynı form ve anlamda sürüdürülüyor
olmasıdır. Buralar bayram, düğün, hıdırellez ve adak adama gibi belli dönemlerde yüzyıllardan
beri sürdürülen uygulamalara sahne olmaya devam etmektedir. Bir örnek için bkz. Abdullah
Kılıç, "Seyyid Veli Baba Sultan ve tsmi Etrafında Oluşan Adet, Gelenek ve İnanışlar",
Uluslararası Türk Dünyası İnanç Önderleri Kongresi, Tüksev Yay., Ankara 2002, 611.
227
Tiirk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik
dönüştürdüp için, kentsel hayat aynı zamanda popüler kültür ve dinin, yüksek
kültür ve dinle karşılaştığı bir zemini oluşturmaktadır. Ancak bu karşılaşmada
kentin yüksek kültür ve dini, kırsal çevreden ve taşradan gelmekle birlikte,
geleneksel kodlarını kaybetmiş bir kültürün istilasına maruz kalmış konumundadır.
Kabul edilmelidir ki hızlı kentleşme süreci, kentlerin fiziki ve kültürel kurumsallığının kaldıramayacağı bir göçü yaşamasına neden olmuştur. Formel ve
kurumsal yapıların yerini alan enformel oluşumlar ve tampon mekanizmalar
ile
yerel ağ ilişkileri, kente özgü kültür ve hayat tarzının yerine geleneksel ile modern
arasında yeni özgün kültürel yansımaları ortaya koymuştur.
Bu çerçevede bazı yaklaşımlar, kırsal ortamdan kente taşman gelenekselkırsal kökenli popüler dindarlığın, kent kültürünü istila ettiğini savunurken; bunun
karşıtı sayılabilecek bir başka yaklaşım ise, modernleşme süreçlerinde popüler
İslam'ın aslında, yüksek İslam'ın etki alanına girdiğini ve onu belirlediğini öne
sürmektedir.38 Kentli orta sınıfların düzen, kurallara uyma, sabır ve öğrenimi
gerekli kılan değerlerinin, popüler dindeki coşkusal aşırılıklara ve diğer uygulamalara karşı bir tepki getirdiği söylenebilir. Ancak bu süreçte halk İslam'ının
kırsal toplumsal tabanı aşınmış olsa da, kentsel toplumsal çevresi genişlemiş
görünmektedir. Üstelik bu genişleyen çevrenin dindarlığı da artık geleneksel bir
dindarlık değil, tamamıyla geleneksel ile modernin arasında kendine özgün nitelikleriyle popüler bir dindarlıktır. Kentlerin çevresinde oluşmuş gecekondu
bölgeleri, popüler kültür ve dindarlığın ortaya çıktığı ve yeni formları altında kendini sürdürdüğü yerlerdir. Hayatın, öngörülen kentsel değer ve ilişkilerin dışında
tamamen özgün bir kültürel ortam içinde sürdürüldüp bu alanlarda, gündelik
hayatın dinî rutinleri kaynağını geleneksel birikimden alsa da, artık algılama ve
yorumlama
38
tarzında
gelenekselden
bir
farklılaşma
söz
konusudur.
Kent
Birinci yaklaşımda "elitlerin seküler kültürünü temsil eden merkeze karşı, geleneksel İslam
kültürünü taşıyan çevre arasındaki ilişki ele alınmakta ve İslam dünyasında yükselen dinî
canlanma ise, bu değişim sürecindeki periferinin merkezi kuşatması" olarak yorumlanmakta
(Şerif Mardin); ikinci yaklaşım ise Gellner'in "halk İslam'ı-yüksek İslam ayrımını kentleşme ve
modernleşme sürecindeki ilişkisini sarkaç nazariyesine göre açıklamasını ifade etmektedir.
Bkz. Gellner, age., 25-26, 31.
228
Yrd. Doç. Dr. Celaleddin ÇELİK
dindarlığının
tarihsel
arkaplanı
içinde
örüntüleşmiş
zihniyet,
davranış
ve
kurumlarını da etkisiz kılan bir süreçtir bu. Popüler dindarlık, en geniş düzeyde
yeni kentlilerin bu yeni ortamda hayatlarını sürdürme için gösterdikleri varolma
mücadelelerinin bir parçası olmakta ve geçmiş ile gelecek arasında yaşanan
gündelik hayatın boşluklarını onun dinamizmine uygun bir şekilde doldurmaktadır.
Ancak popüler dindarlık, içinde çok farklı yönelim ve anlayışları da barındırmaktadır; örneğin toplumsal hafızadaki güçlü konumu bütünleşme yönündeki eğilimleri desteklemekte, uyumsuzluk durumunda ise muhalif ve radikal çıkışları ise
kimliklendirmektedir. 39
Burada Gellner'in, İslam dünyasında modernleşme sürecinde gerileyen
"Halk îslam'ı"nın aksine "Yüksek İslam" lehine bir dönüşüm yaşandığı şeklindeki
dikatomik açıklamasına rağmen, 40 Türkiye'de kentleşme olgusunun dini hayata
yansıması bu türden bir ikili sınıflandırmaya sığmayacak bir çeşitlilik göstermiştir.
Ancak hepsinden önemlisi Türkiye'de kentleşme, "Yüksek İslam" ya da "büyük
gelenek" olarak bilinen din anlayışı kadar, popüler dindarlığın da geniş bir yaygınlık imkanı bulduğu bir süreci ifade eder. Bu süreçte iç göçün aktörü olan
göçmenler, kente her şeyden önce Anadolu'nun kırsal-geleneksel Islami dokusunu
da taşımışlardır. Onlar varoşlarda kurumsal ve kamusal imkanların/hizmetlerin
uzağında, merkeze karşı çevreselleşen bir popüler kültür atmosferiyle kuşatılırlar.
Ancak bu kültürel yansımanın, tamamen bir kopma ya da çözülme anlamına
geldiğini söylemek güçtür. Esasen o, her türlü yoksunluk ve mahrumiyete rağmen,
39
40
Kuşkusuz bu etki diğer dindarlık kategori ve tiplerinde de kendini gösterebilir* Ancak popüler
dindarlıkta bunun ortaya çıkması, popüler kültürün hem küreselleşmenin kimliklere yaptığı
melezleştirici etkiye daha fazla açık olmasıyla, hem de bu süreçte gelenek ile modernizm
arasında sıkışmış bulunan bir kültürel pozisyonu temsil etmesiyle ilgili görülebilir.
Gellner'in bu tezini, Türkiye'de dinî grup ve hareketlerin faaliyetlerinde ortaya çıkan
geleneksel olmayan görünümler desteklemektedir. Sûfî tarikatlarının örgütlenme tarzları ve
faaliyet alanlarındaki çeşitlenme, büyük salonlarda verilen konferanslar, televizyon
programlan, kitle iletişim araçlarının kullanılması gibi özellikler geleneksel yüz yüze eğitim
anlayışının yerini almakta, artan sosyo-ekonomik imkanlara bağlı olarak dinî yayınlar ve
kurumsallaşma eğilim, dindar kitle içinde eğitimli kişilerin sayısını artırmaktadır. Elizabeth
Özdalga, Modern Türkiye'de Örtünme Sorunu, Resmi Laiklik ve Popüler İslam, Çev. Y.
Alogan, Sarmal Yay., İstanbul 1998, 113.
229
Tiirk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik
kentte bir şekilde hayatı sürdürebilmenin umudunu içeren bir yönelimi ifade
etmektedir. Nitekim Türk kentleşmesinde gecekondu hayatının bir umutsuzluk ve
çözülme boyutunda sorunsallaşmaması, Robert Kaplan tarafından da büyük ölçüde
"Türk müslümanlığmın dayanışmacı, bütünleşmeci tarihsel ve kültürel motiflerinin
etkisine bağlanmaktadır." 41
Halk Dindarlığı Unsuru Olarak Ziyaret Fenomeninde Farklılaşmalar
Modernleşme olgusu, popüler dindarlığa özgü bazı inanç ve uygulamaların
halk katmanlarında yaygın olması gerçeğinde fazla bir değişikliğe yol açmamıştır.
Sekülerleşme tezinin,. modernleşen toplumlarda artan bireyselleşme ve rasyonalizasyonun dünyevileşmeye yol açacağı öngörüsüne rağmen, 42 geleneksel-popüler
dinsel anlayış ve uygulamaların varlığım sürdürmesi, yeni teorik açılımları zorlayıcı bir gelişme olarak tartışılmaktadır. Bu anlamda Türk toplum ve kültür hayatında da belli bir süreklilik çizgisindeki halk dindarlığının, tarihten bugüne en yaygın ve somut göstergelerinden biri ziyaret fenomeni olmuştur. 43 Burada genel
anlamda Türk halk dindarlığının önemli bir unsuru olan ziyaret fenomenine, özelde
ise türbe ve kutsal addedilen mezarları ziyaret olayına değinmek istiyoruz. Böylece
onun geleneksel halk dindarlığındaki yerine işaret etmekle birlikte, değişim ve
modernleşme sürecindeki
içerik ve formlarında ortaya çıkan farklılaşmalar
üzerinde durulacaktır.
Günay'ın da belirttiği gibi: "Ziyaret fenomeni, yatır, türbe, kümbet, tekke,
ziyaret, dede mezarı gibi çeşitli adlarla anılan ve çoğunlukla kendilerine veli,
evliya, eren, ermiş, zahit, alim, sofu seyyid, şeyh, gazi, mübarek, pir, dede, baba,
41
Robert Kaplan, "The Corning Anarchy", The Atlantic Monthly, February 1994, Volume 273,
No. 2;, pages 44-76.'dan akt. Reşat Kasaba, "Eski İle Yeni Arasında Kemalizm ve Modemite",
Türkiye 'de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, Sibel Bozdoğan-Reşat Kasaba, Tarih Vakfı Yurt
Yay., İstanbul 1999, 27.
42
Bkz. G. Marshall, Sosyoloji Sözlüğü, 646.
43
Bu durum sadece Anadolu'da değil Balkanlardan Türkistana kadar bütün Türk dünyasında
İslamiyetin tasavvuf eksenli gelişmesiyle bağlantılı olarak yaygınlaşmış bir fenomendir. Özkan
Açıkgöz, "Türk Müslümanlığının En Belirgin Vasıfları", Türk Dünyası Araştırmaları, Şubat2004, S. 148, 176.
230
Yrd. Doç. Dr. Celaleddin ÇELİK
abdal, yahut şehid gibi çeşitli isim ve sıfatlar verilerek manevi güç ve
meziyetlerine inanılan kişilerin yattıkları kabul edilen yerlere, belli ihtiyaç, dilek,
istek ve muratlarla yapılan ziyaretler ve bu çerçevede oluşmuş bulunan inanç ve
uygulamalardır.44 Ziyaret yerlerinin 45 ise cezbedici ve ürkütücü
esrarengiz
yönleriyle kutsalı temsil eden sembolik objeler olduğu söylenebilir. Bir başka deyişle kutsalın kendisinde tezahür ettiğine veya onunla bir şekilde ilişkisi olduğuna
inanılan şeyler ziyaret fenomeni kapsamına girerler. Ziyarete konu olan objelerin
çok önemli bir kısmı, efsanevi ve menkıbevi kimliklerin ardmda yer alan şahsiyetlerin mezarlarıdır. Kendileriyle ritüele uygun bir irtibatın kurulması sayesinde
faydasının dokunması beklenir. Ziyaret fenomeninin sürekliliği, onun karakteristiğinde yer alan ve insanları cezbeden gizemli metafizik boyuttan kaynaklanmaktadır. Ziyaret yerlerinin kutsalın ve olağanüstünün tezahür mekanları olması,
onları cazibe merkezleri haline getirmektedir. Ancak halkın türbe ve mezarlara
yönelik ilgisini formüle eden şey, sözlü rivayetler ağında güç bulan halk dindarlığı
bağlamıdır. Bu anlamda geleneksel halk dindarlığı, bir takım menkıbe ve
kerametlerle kendilerine üstün manevi güç, feyz ve bereket olduğuna inanılan
kişilerin mezar ve türbelerini ziyaret mekanı olarak kutsallaştırıp meşrulaştırılmasmı sağlamaktadır. 46
Ziyaret fenomenini sürekli kılan nedenlerden biri de dede, eren, evliya vs.
adlarla anılan şahsiyetlerin Anadolu'nun Türkleşmesi ve Müslümanlaşmasında
önemli rol oynayan tarihsel kahramanlar ve dinsel figürler olmasında yat-
44
45
46
0 . Günay vd., Ziyaret Fenomeni, 10.
Ziyaret yerlerini kendi içinde çeşitli özelliklerine göre ayırmak mümkündür. Buna göre yapılan
bir tasnifte şu ayrımları görüyoruz; 1) Dini hiyerarşiye göre (sahabe, şeyh, seyyid), 2) Kutsal
sayılara göre (üçler, yediler, kırklar), 3) Fonksiyonlarına göre (hastalık, iş, eş, dilek vb), 4) Şifa
yöntemlerine göre (susyundaıı, toprağından, özel translarda şifa verenler), 5) Yapılan işlemlere
göre (kurban, adak, saçı), 6) Tabiat örtüsü ile ilgili (ağaç, mağara), 7) Mucize ve efsanesi ile
bilinen (ışık saçan vd.), h) Diğer yatırlar (Horasan erleri, İslam öncesi, tarihi yadigarlar). Bkz.
Durmuş Tatlılıoğlu, Türkmenistan 'da Dini ve Tarihi Ziyaret Yerleri, Sivas 2002, 12-13.
Ü. Günay vd., Ziyaret Fenomeni, 82, 103.
231
Tiirk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik
maktadır.47 Onların varlığı, üzerinde yaşanılan toprağı da kutsal bir anlam
halesinin içine çekmektedir. Böylece onlar toplumsal varlık ve kimliğin bu topraklara aidiyetini belgeleyen manevi güç kaynakları olarak, halk dindarlığı formlarında yaşamaya devam ederler. Onlar geçmişte olduğu gibi modern zamanlarda da
çeşitli bireysel ve toplumsal sorunlarla ilgili olarak, hatta sosyal kriz ve savaşlar
esnasında sahneye bazı fonksiyonları icra etmek üzere çıkarlar. 48 Burada formel ya
da yapısal unsur sabit kalmakla birlikte, ona atfedilen anlam ve işlev zamanın
getirdiği yeni sorunlarla birlikte değişmektedir. Ziyareti sürekli kılan diğer bir faktör de, onun halk kültürü içindeki esas
unsurlardan biri olması gerçeğinde yatar. Ziyaret, gündelik hayatın kültürü içinde
bir halk dindarlığı fenomeni olarak kurumsallaşmıştır. Esasen o, tarihsel gelişimi
içinde resmi, kitabi dinin kendisine olumsuz yaklaşmasına ve sürekli olarak
eleştirilerine maruz kalmasına rağmen, halk kültür ve dindarlığı içinde örf, adet ve
geleneklerle karışmış olarak hep varolmuştur. 49 Üstelik onu çoğu zaman 'hurafe',
'şirk' ve 'sapkınlık' olarak görme eğilimi yalnızca kitabi dindarlıkla sınırlı kalmamış, zamanla İslam dünyasında özellikle armmacı selefi akımların kendi düşüncelerinin odak noktasına yerleştirdikleri temel bir eleştiri unsuru olmuştur. Yani
halk dindarlığının pek çok unsuru, panislamist modernleşmeci aydınlar tarafından
da, Batı karşısında geri kalmaktan kültürel yozlaşmaya kadar bütün olumsuzlukların kaynağındaki geçmiş kültürlere ait bir bakiye olarak vurgulanmıştır.
Ziyaret fenomeninde kendini gösteren süreklilik özelliği, onun tarihsel
gelişim içinde ilişki kurulan din ve inançların katıldığı bir sentezi ifade etmesiyle
47
Ziyaret geleneğinin İslam öncesi atalar kültüne kadar uzanan köklü bir anlayışın uzantısı olarak
ta yorumlanmaktadır. Bkz. Erman Artun, "Anadolu İnanç Önderlerini Besleyen Eski İnanç
Sistemleri, Dinler, İnanışlar", Uluslararası Türk Dünyası İnanç Önderleri Kongresi, Tüksev
Yay., Ankara 2002, 30, 37.
48
Sosyo-ekonomik ve kültürel bunalım ortamları, kişilerin iç dünyalarının derinliklerinde teskin
edici ilahi bir dokunuşun veya esintinin işaretlerini aramanın yoluna düşebilir. Nitekim 1974
Kıbrıs barış harekatı ile ilgili olarak cephede savaşan Türk askerlerinin anlatımlarına izafeten
aktarılan, ilahi gücün manevi destekleriyle ilgili çeşitli rivayetler, bu dönemi yaşayan
kuşakların duymaya alışık olduğu çok bilinen bir örnektir.
49
Günay vd., Ziyaret Fenomeni, 106-107.
232
Yrd. Doç. Dr. Celaleddin ÇELİK
de ilgilidir. Ziyaret dindarlığı, eski Türk dini ve kültürüne ait inanç ve uygulamaların,50 başka kültürlerle girmiş olduğu etkileşim neticesinde ve özellikle
Anadolu'da dini-tasavvufı bir potada senteze uğrayarak günümüze kadar uzanan
özgün bir sosyo-tarihi gerçekliği yansıtır. Nitekim Tanyu, bu bileşim içinde
animizm, atalara tapınma, ağaç kültü, ölü, dağ, ateş, kurban, taş-kaya kültü, büyü,
fal ve hayvanlarla ilgili inançların da bulunduğu çok farklı unsurlara işaret eder. 51
Ziyaretler bir takım maddi imkansızlık ve hastalıklar karşısında kendini
çaresiz gören insanlar için bir tür sığmak ve çözüm mercii gibi işlev görmeye
devam etmektedirler. Ancak bu tür mahrumiyet veya mağduriyet pozisyonlarının
dışında da insanları ziyarete çeken bir takım gerekçeler bulunmaktadır. Evlenme,
sünnet, çocuk sahibi olma, iş ve başarı ihtiyacı, malk-mülk edinme ve geçiş
bunalımları gibi hayatın kritik safhalarında bir güven ve ümit kaynağı olarak
fonksiyon görmektedirler. Bu anlamda ziyaret yerlerini belli konularda ihtisaslaşmış bir halde görmek de mümkündür. 52 Buna göre örneğin fiziki ve psikolojik
rahatsızlıklar ve hastalıklarla ilgili; kısmet-kader açılması; ev-araba, mal-mülk
edinme, rızkın genişlemesi, bereket ve verimin artması; başarı-prestij ihtiyacı;
doğal ve sosyal afetlerden korunma ve kötü alışkanlıklardan kurtulmak gibi değişik
başlıklarda toplanan amaçlara göre ziyaret mekanları tercih edilebilmektedir.
Anlaşılan ziyaret fenomeni salt kriz ve bunalım anlarında değil, gündelik hayatm
rutin geçiş ve karar
eşiklerinde de önemli fonksiyonlarıyla
ihtisaslaşmış
durumdadır. Öte yandan ziyaretlerde uyulması gereken bazı yasaklar ile usul ve
uygulamalar da sözkonusudur. 53 Ziyaretin ritüeli belli zaman ve dönemlerin gözetilmesini, orada uygulanagelen adetlerin yerine getirilmesini öngörür. Geniş bir
50
İslamiyet öncesi şamanizmde kamların olağanüstü özelliklere sahip olduğuna inancın,
islamiyetten sonra veliler için sürdüğü anlaşılmaktadır. Bkz. Ahmet Yaşar Ocak, Kültür Tarihi
Kaynağı Olarak Menakıbnameler, TTK Yay., Ankara 1997, 11; Ünver Günay, "Türk
Dünyasının Din Önderleri Tipolojisi", Avrasya Etütleri Dergisi, No: 21, Kış-2001,129.
51
Hikmet Tanyu, Ankara ve Çevresinde Adak ve Adak Yerleri, AÜÎF Yay., Ankara 1967, 301.
52
Pertev Naili Boratav, 100 Soruda Türk Folkloru, 5. Baskı, Gerçek Yay., İstanbul 1999, 123.127.
53
Günay vd., Ziyaret Fenomeni, 86-87, 88.
233
Tiirk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik
çerçevede yer alan ziyaret uygulamaları; dua etmek, Kur'an okumak ve namaz
kılmak gibi ibadet amacıyla yapılanlar; kurban kesmek, adak adamak, helva
dağıtmak vb. yiyecekleri dağıtmak ve paylaşmak şeklinde yapılanlar; türbeye
çaput, bez bağlamak, mum yakmak, kutsal sudan içmek, toprak almak, para
bırakmak, delikli taştan geçmek gibi nesnelerle ilgili yapılanlar; türbeye kadınıçocuğu satmak, mezarın etrafında dönmek, sünnet olacak çocuğu getirmek vb.
kişilerle ilgili fiiller olarak belli başlıklar altında toplanabilir 54 Bununla birlikte
ondaki kitabi olmayan informel halk dindarlığı boyutu, çok belirleyici ve
sınırlayıcı bir kurallar çerçevesi dayatmaz.
Ziyaret fenomeni, bireysel yönelimlerin konusu olmakla birlikte, fonksiyonel
boyutları bakımından toplumsal düzeyde yansımalara sahiptir. Zira o belli bir
sosyo-kültürel ortamda varolmakta ve sürmektedir. Dolayısıyla ziyaret olgusu belli
ölçüde öteki toplumsal olaylarla bir karşılıklı etkileşim içine girmekte, sosyokültürel ve ekonomik faktörlerin durumuna göre artıp-azalmakta, çeşitlenip yeni
anlam ve formlar altında görünmektedir. 55 Ziyaretin kişisel davranış düzeyinde
yasaklara uymak ve ahlaki kuralları çiğnememek gibi etkileriyle sosyal boyuta
uzanan bazı fonksiyonlarından sözedilebilmektedir.56
Ziyaret olgusu, sosyo-ekonomik düzey ve gelir yükselmesi, eğitim ve kültür
imkanlarının artışı ve kitle iletişim araçlarının yaygınlaşması gibi faktörlere bağlı
olarak insanların zihniyet ve dünya görüşlerinde meydana gelen değişmelerden
etkilenmiştir. Hızlı kentleşme ve sanayileşme gibi değişme dönemlerinde gündelik
hayatın modern seküler bir kültüre dönüşünü gösteren önemli gelişmelerle birlikte,
türbelere olan ilgi aynı ölçüde zayıflamamıştır. Bu durumu, her türlü teknolojik ve
bilimsel gelişmeye rağmen, varoluşsal ve toplumsal sorunların devam etmesi, hatta
tüketim toplumu
temelinde yeni
sorunlar
ve hızlı değişmelerin
yarattığı
bunalımların ortaya çıkması bir ölçüde açıklayıcı olabilir. Ancak Türk toplumu
54
55
56
Ziyarette yapılması gerekenlerle ilgili olarak bkz. Günay, 88-90; İskender Oymak, Malatya ve
Çevresinde Ziyaret ve Ziyaret Yerleri, Kubbealtı Yay., Malatya 2002, 141-144.
Günay vd., Ziyaret Fenomeni, 91, 105.
Günay vd., 106.
234
Yrd. Doç. Dr. Celaleddin ÇELİK
gerçeğinde yaşanan gelişme bundan biraz daha farklıdır. Türkiye'de kentleşme ve
sanayileşmede kurumsal ve fiziki gelişmenin eşzamanlı yürümemesi, değişimin
kişilik katlarında ve kültürel boyutta uyumsuzluk, farklılaşma ve çatışmalara yol
açacak şekilde gerçekleşmesi; özellikle sosyal bir hareketlilik içinde olan kişileri
kendi bireysel güçlerine ve kurumsal mekanizmalara güven duymaktan çok,
informel dayanışma ve ağ ilişkilerine yöneltmiştir. Bireysel güven ve güç kaynaklarını kazanamayan, kurumsal- işleyişe katılamayan ya da onu kullan(a)mayan
kesimler, yeni ağ ilişkilerine yönelmekle birlikte, uğrak noktası olarak türbeleri de
gözardı etmemişlerdir. Bu durumu tasavvuf ve tarikat gibi dinsel temelli cemaatleşme ve ağ ilişkilerine olan yoğun ilgi artışıyla bağlantılı bir gelişme olarak da
düşünmek mümkündür.
Öte yandan kitle iletişim araçları, ziyarete ilişkin uygulamaları kamuoyunun
önüne taşıdıkça, ziyaretçilerde ziyaret fenomenine resmi-kitabi din anlayışının
yönelttiği olumsuz ve eleştirel tavrından kaynaklanan sakınma ve çekinme
tutumlarının ortadan kalktığını görmek şaşırtıcı olmamaktadır. 57 Bütün bunlarla
birlikte kadınların ziyaret fenomenindeki önemli ağırlığı adeta hiç değişmemektedir. Günay vd.nin çalışmasında da işaret edilen, kadınların ziyaret fenomeninde
ki katılım yoğunluğu (%90), kadınların erkeklere göre daha fazla bu tür inanışlara
sahip olma ve başvurma eğiliminde olduğu konusunda ki genel varsayımlarla 58
uygun bir tespit olmuştur. Ziyarete yönelen insan tipolojisinde öne çıkan figürde,
daha çok "yaşlı", "belli bir eğitim ve kültür düzeyinden yoksun", "toplumun alt
tabakaları ve düşük gelir düzeylerine mensup", "kadınlar" temsil olunmaktadır. Bu
tipolojinin gerçekliği bütünüyle kuşatıcı olduğunu düşünmek yanıltıcı olabilir, zira
tipolojinin dışında kalan çok farklı kesim ve düzeylerden insanların da türbe
ziyaretine katıldıkları anlaşılmaktadır. 59
57
58
59
İstanbul'da her yıl Ramazan ayının başlamasıyla birlikte Oruç baba türbesinde toplanan çok
geniş bir kitlenin medyatik bir şova dönüşen türbe ziyareti hatırlanmalıdır.
Mensching, kadınların erkeklere göre daha fazla halk inançlarına eğilimli olduklarını
belirtmektedir. Bkz. Gustav Mensching, Dini Sosyoloji, Çev. Mehmet Aydın, Tekin Kitabevi
Yayınları, Konya 1994, 140-142.
Günay vd., Ziyaret Fenomeni, 92-93.
235
Tiirk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik
Kırsal kesimden kentlere göç eden ve değişimin etkilerini hem fiziki hem de
kül.türel anlamda yaşayan göçmenler arasında yaptığımız bir araştırmada, halk
dindarlığının çeşitli göstergeleri olan, "büyüye, muska yazdırmaya, kurşun döktürmeye, cin çarpmasına, yatır, türbe ziyaretine ve nazar, göz değmesine inanma ve
uygulamalara katılma" gibi eğilim ve uygulamaların yaygın olduğu gözlenmiştir.
Bunlar arasında en büyük katılımın ise özellikle türbe ve yatır ziyaretinde ortaya
çıkması (%52,5), onun Türk halk dindarlığının en belirgin boyutlarından biri
olduğu konusundaki açıklamaları destekleyicidir.60 Burada daha çok kırsal kesimde
sözlü rivayetlere dayalı bir halk dindarlığı bağlamında etkili olan "ziyaret
fenomeni"nin, şehirlerde de kutsalla irtibatı sağlamada aracıya ihtiyaç duyanlar
için belli anlamlar taşımaya devam ettiği anlaşılmaktadır.61 Özellikle kentsel eşitsizliklerin yarattığı sosyo-psikolojik gerilim ve bunalımların kişilerde yarattığı
umutsuzluk ve güven krizleri, psikolojik ve moral motive edici örtük işlevlere
sahip olması nedeniyle bu anlamda türbeleri de uğrak yerleri arasında tutmaya
imkan vermektedir. Elbette burada onun kutsalla irtibatı sağlama fonksiyonunun,
aynı zamanda sosyo-ekonomik ve kültürel konum değişiminden kaynaklanan
psikolojik ve kültürel sarsıntıların yol açtığı ızdırabı hafifletmeyi de içerdiği
gözardı edilmemelidir. Bu bağlamda türbe ziyaretleri, çaresizlik içinde bırakan
sorunlara çözüm arayışının yanında, yabancılaştırıcı kent ortamında kendini zayıf
ya da mağdur durumda görenlerin korunma ve sığınma gereksinimlerine cevap
verme potansiyeli de taşımaktadır. 62
Araştırmada kırsal kökenli göçmenlerin %17,7'si büyüye, %26,1'i muska yazdırmaya, %8,9'u
kurşun döktürmeye, %4,7'si cin çarpmasına, %52,5'i yatır, türbe ziyaretine ve %46,6'sı nazar,
göz değmesine inandığını ve uygulamalara katıldığını ifade etmişlerdir. Bkz. Celaleddin Çelik,
Şehirleşme ve Din, Çizgi Kitabevi Yay., Konya 2002, 213.
61
Ziyaret fenomeni ile ilgili olarak bkz. Ü.Günay vd., Ziyaret Fenomeni, 104-107.
62
Diyanetin türbelerle ilgili hazırladığı bir rapora göre Türkiye'de ziyaret dindarlığının ne ölçüde
yaygın bir fenomen olduğu anlaşılmaktadır. Rapora göre Türkiye'de 1263 türbe olup, bunlar
kendi aralarında halkm ziyaret nedenlerine göre ihtisaslaşmışlardır. Raporda ayrıca, Diyanetin
uyarı amaçlı olarak türbelere asılmak üzere hazırlatıp valiliklere gönderdiği, ama bir etki gücü
olmadığı anlaşılan şu işlemlere dikkat çekilmektedir: "Türbe ve yatırlardan medet-şifa
umulmaz, adak adanmaz, kurban kesilmez, mum yakılmaz, bez-çaput bağlanmaz, taş-para
yapıştırılmaz, eğilerek ve emekleyerek girilmez, para atılmaz, yenilecek şeyler bırakılmaz, el-
236
Yrd. Doç. Dr. Celaleddin ÇELİK
Kentlerin tarihsel-kiiltürel geçmişi, ziyaret yerleri ve sayısının yoğunluğu,
popüler dindarlığın toplumsal tabanında da genişlemeye yol açan bir durumdur.
Yapısal bakımdan ziyaret yerleri, çeşitli dilek, istek ve amaçlarla insanları
kendilerine çekmektedirler. Ziyaret yerlerinin hastalık, doğal afetler gibi bireysel
ve toplumsal sıkıntılarla, hayatın evlenme, iş edinme ve çocuk sahibi olma gibi
kritik anlarında bir güven ve ümit kaynağı olarak işlev taşımalarım 63 göz önünde
tuttuğumuz zaman, onun hızlı. değişme dönemlerinde genişleyen popüler ilginin
konusu olacağı açıktır. Dolayısıyla ziyaret fenomenindeki sosyo-psikolojik ve
kültürel etkenlerin ağırlığı, onun sadece sosyo-ekonomik güvencesizlik ve yoksunluk içinde bulunan kesimlerle sınırlı kalmayan bir cazibeye sahip olduğunu göstermektedir.
Popüler dindarlığın belirsizlik ve imkansızlıklardan kaynaklanan endişe ve
kaygılara yönelik fonksiyonları, onu sadece toplumun belli kesimlerine özgü bir
yönelim unsura olmaktan çıkarmaktadır. Bilindiği üzere dindarlığın bu tarzında
özellikle kötülük problemine odaklanmış bir temel bulunmaktadır. Kentsel eşitsizliklerden kaynaklanan sosyo-kültürel ve ekonomik yoksunluk duygulan, göçmenler açısından aşılması gereken belli kaygı ve sıkıntıları beraberinde getirmektedir.
Popüler dindarlık, göçmenlerin ve kentleşmenin çarpık gelişiminden etkilenen
bütün kesimlerin katıldığı popüler kültürde olduğu gibi, gündelik hayat içinde
karşılaşılan sorunlara çözüm arayışlarının bir yansımasıdır. Türk toplumsal hayatında dini yaşayışın genellikle sınıflar arasındaki farkı kaldırmaya yönelik eşitlikçi
boyutu, popüler dini kültürde de hakim bir desendir. Müslüman Türk toplumunda
gündelik yaşamın büyük ölçüde dini yaşam stratejileri tarafından belirlendiği göz
önünde tutulursa, belli dini kültürel örüntülerin geniş bir halk kesimi tarafından
paylaşılması eşitlikçi bir boyutun da hakim olmasını getirmektedir. 64 Popüler
dindarlığın bu bağlamda eşitlikçi eğilimleri ile de, halkın belli özlem ve umutlarını
63
64
yüz sürülmez, türbe ve yatırların etrafında dönülmez, türbelerin içinde yatılmaz." Mehmet
Çetingüleç, Sabah Gazetesi, 21.11.2001.
Bkz. Ü.Günay vd., Ziyaret Fenomeni, 105-106.
Ş. Mardin, Türkiye'de Din ve Toplumsal Değişme, 17.
237
Tiirk Halk Dindarlığında Değişim ve Süreklilik
karşılamaya yönelik bir potansiyel taşıdığı söylenebilir.
Öte yandan popüler dindarlık, içerik olarak her zaman ideolojik bir kırılmayı
ya da tepkiyi ifade eden fundamentalizme de karşıt bir konumdadır. Fundamentalizm, popüler dindarlığın aksine astroloji, büyü ve yaygın halk inançlarının
tavizsiz muhalifi olarak, daha çok doktrinal ortodoksiye sıkı sıkıya bir bağlılığı
öngörür. Ancak ikisinin de modern kültürün bir hastalığı ya da patolojik görüntüsü
olarak ele alınması, aralarında bazı benzerliklerin de bulunduğunu göstermektedir.
Fundamentalizmin, modernizasyon sürecine düşmanca tepkiler doğuran toplumsal
krizlerle bağlantısı, bir bakıma aynı koşullar içindeki popüler dinin de bu tepkiselliğe ortak olacağı düşüncesini uyandırmaktadır.65 Sonuç olarak belirtilmelidir ki
Türk toplumunda öne geçen dinin bütünleştirici fonksiyonları, popüler dindarlıkta
da bu türden tepkisel eğilimler yerine hızlı değişimden kaynaklanan zorlukları
aşmada ve kültürel uyumda işlevsel boyutları önemli kılmıştır.
Sonuç
Hayatı ve varoluşu anlamlandırmada temel referans ve meşrulaştırma yollarından biri olan dinsel sistem, toplumun farklı kesim ve kategorilerinde farklı
tarzlarda algılanmakta ve yaşanmaktadır. Halk dindarlığı, tarihsel ve yapısal olarak
kitabi olmayan, bilgi boyutu ve teolojik tartışmadan ziyade ritüalistik yönü öne
çıkaran, mistik, gizemli, karizmatik kişiliklerin etrafmda şekillenen bir sürekliliğe
sahiptir. Halk dindarlığının yapısal özelliklerinde öne çıkan bazı eğilimler
değişmezlik gösterirken, onunla ilgili anlayış, uygulama ve bağlılık biçimleri
toplumsal koşullara bağlı olarak değişebilmektedir.
Ziyaret dindarlığı, kökeni İslam öncesi inançlara kadar uzanan, geleneksel
halk dindarlığı içinde çeşitli ritüel ve uygulamalarla süreklilik kazanmış bir
fenomendir. Bunun dışında ziyaret fenomeni, toplumsal değişmenin hızına ve
şekline bağlı olarak gerek yapısal, gerekse onunla ilgili ritüel özelliklerinde bazı
farklılaşmalara sahne olmaktadır. Bunda değişimin kişilerde yarattığı sosyo-
65
R. J. Wuthnow, "Din Sosyolojisi", 82.
238
Yrd. Doç. Dr. Celaleddin ÇELİK
psikolojik sorunlar ile yeni krizler ve yeni ihtiyaçlar belirleyici olurken, bu durum
ziyarete yönelmiş insanların sosyal profilinde de farklılaşmalara yol açmaktadır.
Esasen halk dindarlığı içinde ziyarete yönelen insan tipi daha çok yaşlı, eğitimgelir düzeyi düşük kesimler ve kadınlarda temsil olunurken, değişim sürecinde bu
tipolojinin daha esnek bir hale gelerek, diğer toplumsal kategorileri kuşatma
eğilimi gösterdiği anlaşılmaktadır. Nitekim değişim sürecinde şekillenen popüler
dindarlığın temelinde de, Türk toplumunun gündelik hayatı içerisindeki halk kültür
ve dindarlığına özgü sağduyu, dünya görüşü ve gelenekler bulunmakla birlikte,
onun bileşimine küreselleşen modem dünyanın yeni değer ve yönelimlerinin de
katıldığı anlaşılmaktadır.
239