Ludzkie szczątki kostne

V.10. LUDZKIE SZCZĄTKI KOSTNE 391 Wiesław Więckowski Wstęp Zespół kości ludzkich, będących przedmiotem niniejszej analizy, został pozyskany w trakcie badań archeologiczno-architektonicznych prowadzonych na terenie założenia zamkowego w Tykocinie w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Jak można sądzić na podstawie informacji na metrykach i z zachowanej dokumentacji, kości pozyskano z dwóch odrębnych miejsc na tym obszarze, zapewne zatem także z dwóch odrębnych kontekstów. Pierwszy zespół (o numerze inwentarza T.10.011) pochodzi z warstwy 011 w sektorze 10, który obejmował wnętrze jednego z pomieszczeń wzdłuż wschodniego muru obwodowego zamku (oznaczonego numerem 8). Warstwa ta stanowiła płytkie (do 0,80 m głębokości) zasypisko gruzu. Drugi zespół (opatrzony numerem inwentarza T.S.III.26/61) pochodzi z sondażu w sektorze III, zlokalizowanego w okolicy baszty północno-wschodniej. Na podstawie innych, współwystępujących materiałów zabytkowych i stratygraii omawiane szczątki ludzkie mogą być wydatowane na okres pomiędzy drugą połową XVI a drugą połową XVIII wieku. Bliższe ich datowanie, niestety, nie jest możliwe. Cezury te wyznaczają czas funkcjonowania murowanego zamku, wzniesionego w trzeciej ćwierci XVI stulecia, do momentu jego rozbiórki prawdopodobnie pod koniec lat sześćdziesiątych XVIII wieku. W tym czasie w samym mieście Tykocinie, na przeciwległym brzegu rzeki Narwi, funkcjonowały co najmniej trzy cmentarze — katolicki (usytuowany przy kościele paraialnym, przy dzisiejszej ulicy Poświętnej), “ruski”, czyli prawosławny (zlokalizowany w rejonie obecnej ul. 11 Listopada) oraz żydowski, w części miasta zwanej Kaczorowem (przy drodze prowadzącej do Nieciecic (Stankiewicz 2005:168– 172; 2014: 99–105). Wydaje się więc mało prawdopodobne, by szczątki te wiązać z jakimś miejscem pochówku, które funkcjonowało w okolicy zamku. Co prawda, nie można całkowicie odrzucić tej hipotezy, np. z uwagi na kaplicę istniejącą na zamku przynajmniej przez pewien czas (od około trzeciej ćwierci XVI do połowy XVII wieku). Przypuszczalnie znajdowała się w tej części obiektu, która uległa destrukcji podczas Potopu. Późniejsze inwentarze opisujące pomieszczenia zamkowe (z końca XVII i początku XVIII wieku) nic nie mówią o wnętrzu pełniącym taką funkcję (por. Maroszek 2000: 331– –341). Należy również raczej odrzucić założenie, że kości te mogą pochodzić z istniejącego tu wcześniej założenia o charakterze funeralnym. Najbardziej prawdopodobne wydaje się, że mogą to być szczątki broniących albo — co znacznie mniej realne, z uwagi na płeć zmarłych zidentyikowaną w dwóch przypadkach — atakujących zamek. Ich śmierć mogła nastąpić podczas szturmu sił zbrojnych wiernych królowi Janowi Kazimierzowi, pod dowództwem hetmana Pawła Sapiehy, na zamek tykociński w styczniu roku 1657, w celu odbicia go z rąk wojsk sprzymierzonych ze Szwedami. Przebieg tego oblężenia znany jest z relacji z epoki. Doszło wówczas do licznych strat po obu walczących stronach (w tym wśród obleganej załogi oraz przebywających na zamku kobiet), a skutki dla samego obiektu były nieodwracalne (por. Płosiński 2006: 132–135). Zniszczona została wówczas północnowschodnia część zabudowań, nigdy potem nieodbudowanych. Mniej prawdopodobny wydaje się związek depozycji szczątków z walkami na zamku w trakcie wojen północnych (pomiędzy zwolennikami Augusta II Mocnego i stronnikami Stanisława Leszczyńskiego) na początku XVIII wieku, jako że najpewniej ten segment zamku już wówczas nie funkcjonował (por. Łopatecki 2009: 65 n.; Bis, Bis 2013: 286–287). Materiał i metody Poddane analizie kości należą do co najmniej czterech osobników (MNI=4). Niestety, nie jest pewne ani ich pochodzenie, ani nie ma możliwości ustalenia przyczyn i okoliczności depozycji kości w kontekstach, w których zostały odkryte. Z warstwy 11 w wykopie 10 (zabytki zapisane pod numerem inwentarzowym T.10.011) pozyskano kości dwóch osobników — głównie szkieletu postkranialnego i szkieletu kranialnego, z którego zachowała się tylko jedna żuchwa. Sondaż T.S III.26/61 dostarczył znalezisk dwóch czaszek bez zachowanych części trzewnych i bez kości szkieletu postkranialnego. Oba zespoły kości są dość dobrze zachowane, aczkolwiek dość mocno rozdrobnione. Rozdrobnienie nastąpiło albo w trakcie eksploracji, albo — co również jest prawdopodobne — w trakcie ich magazynowania. 392 V. Kultura materialna — 10. Ludzkie szczątki kostne Ryc. 1. Osobnik 1 — na sklepieniu lewego oczodołu dość zaawansowana cribra orbitalia. Fot. W. Bis Fig. 1. Individual 1 — there is quite advanced cribra orbitalia visible on the roof of the left orbit. Photo by W. Bis. Kości stosunkowo łatwo wyklejono, a przełomy odcinają się wyraźnie kolorystycznie od spatynowanych powierzchni kości. Widoczne na kościach uszkodzenia w postaci nacięć i pęknięć również nie mają charakteru uszkodzeń perimortem, ale raczej są uszkodzeniami wynikającymi ze sposobu ich wydobycia lub z warunków ich późniejszego przechowywania i transportowania. Dla zachowanych i zrekonstruowanych szczątków określono najpierw przynależność do zespołów, reprezentujących pozostałości szkieletów poszczególnych osobników (utrzymując MNI = 4), a następnie oznaczono płeć i wiek. W przypadku kości pochodzących z nr inwentarza T.S.III.26/61 płeć określono według standardowych metod, uwzględniających kształt i morfologię górnej krawędzi oczodołów, stopnia wypukłości okolicy nadoczodołowej i glabelli, stopnia wyrażenia przyczepów mięśni żuchwy (głównie okolicy sutkowatej kości skroniowej i kresy skroniowej) i mięśni karku (kresy karkowe i grzebień potyliczny) oraz ogólnej masywności kości czaszki (Ubelaker 1999 i różne metody tam prezentowane; Piontek 1999). Wiek natomiast określono tylko na podstawie stopnia obliteracji zachowanych szwów (wg Meindl, Lovejoy 1985: tabl. 6). Dla zespołu o nr inwentarza T.10.011 płeć określono na podstawie morfologii zachowanych fragmentów szkieletu pasa miednicznego, czyli na podstawie takich cech jak: rozwartość wcięcia kulszowego większego, morfologii kości biodrowej, obecności sulcus preauricularis i elementów okolicy spojenia łonowego (Ubelaker 1999). W jednym przypadku uwzględniono także morfologię żuchwy (kształt wyniosłości bródkowej, morfologia i rozwartość kąta żuchwy). Wiek oznaczono w oparciu o stopień skostnienia szkieletu, morfologię powierzchni spojenia łonowego i powierzchni uchowatej oraz stopnia starcia koron zębów zachowanych w żuchwie (Buikstra, Ubelaker 1994). Oznaczono także zaobserwowane zmiany patologiczne. Wyniki analizy Nie jest jasne, czy te dwa zespoły kości należy w jakikolwiek sposób ze sobą łączyć. Pochodzenie kości z dwóch różnych miejsc na terenie zamku zdaje się wykluczać taką ewentualność. Minimalna liczba osobników, wydzielona ze względu na morfologię i frekwencję poszczególnych elementów szkieletu (w przypadku szczątków z sektora 10) oraz ze względu na obecność dwóch czaszek (z sektora III), wynosi cztery (MNI=4). Gdyby jednak należało konteksty te łączyć ze sobą, to wówczas minimalna liczba osobników powinna zostać obniżona do trzech (MNI=3). Osobnik 1 — nr inw. T.SIII.26/61 A. Silnie sfragmentaryzowana czaszka bez części trzewnej (niektóre elementy zachowane w formie drobnych fragmentów kości, m.in. sitowej). Uszkodzenia i braki obejmują znaczną część podstawy i wysklepienia bocznego czaszki (obustronnie brak łusek kości 393 Wiesław Więckowski Ryc. 2. Osobnik 2 — gąbczasty przerost kości sklepienia czaszki. Fot. W. Bis Fig. 2. Individual 2 — porotic hyperostosis. Photo by W. Bis skroniowych). Uszkodzenia post mortem, oprócz fragmentacji kości, obejmują uszkodzenia okolicy otworu wielkiego kości potylicznej, ubytki w prawej kości ciemieniowej i w szwie węgłowym, wgniecenie w części przedniej łuski kości ciemieniowej lewej i nad lewym oczodołem. Płeć: ogólna morfologia dość delikatna, słabo zaznaczona okolica nadoczodołowa, wyostrzony górny brzeg oczodołu, słabo wyrażone przyczepy mięśniowe sugerują płeć żeńską (K?). Wiek: szwy bez śladów obliteracji, młody–dorosły. Patologie: cribra orbitalia dość zaawansowana, zwłaszcza na sklepieniu lewego oczodołu. Osobnik 2 — nr inw. T.S.III.26/61 B. Dobrze zachowana czaszka bez części trzewnej. Uszkodzenia i braki post mortem obejmują prawą stronę kości klinowej i kość sitową. Uszkodzona jest także okolica glabelli, sklepienia obu oczodołów wzdłuż płaszczyzny strzałkowej oraz prawa kość ciemieniowa przy szwie wieńcowym, gdzie znajduje się otwór wybity post mortem oraz zaraz za nim uszkodzenie ostrą krawędzią narzędzia (łopaty?). Płeć: dość masywna budowa, silnie uwypuklona okolica nadoczodołowa i glabella, tępa krawędź górna oczodołów, dobrze wyrażone przyczepy mię- śniowe, wypukła okolica ponad kresą karkową sugerują płeć męską (M). Wiek: szew strzałkowy zobliterowany w znacznej części, a także dość mocno zrośnięty szew między kośćmi ciemieniowymi a kością wewnątrzszwową w okolicy lambdy wskazują na wiek dorosły. Patologie: niewielka cribra orbitalia w obu oczodołach, gąbczasty przerost kości sklepienia czaszki, zwłaszcza na łusce kości potylicznej (i inkaskiej), kościach ciemieniowych wzdłuż szwu strzałkowego oraz na łusce kości czołowej. Osobnik 3 — nr inw. T.10.011 A. Zachowane kości: żuchwa z uszkodzonymi wyrostkami kłykciowym lewym i obydwoma wyrostkami dziobiastymi, z zachowanym wyrostkiem zębodołowym bez śladów obliteracji z zachowanymi zębami LM2, RM1 i RM2; prawa łopatka (25%), lewa łopatka (25%), trzy kręgi szyjne (C1, C2 i C4), trzy kręgi piersiowe (dwa w całości, jeden fragmentarycznie), fragment łuku kręgu lędźwiowego, część lewej kości miednicznej (ponad 75% kości biodrowej i kulszowej). Płeć: ostra wyniosłość bródkowa, rozwarty kąt żuchwy, słabo wyodrębniony, szerokie wcięcie kulszowe większe, obecność sulcus preauricularis, sugerują płeć żeńską (K?). 394 V. Kultura materialna — 10. Ludzkie szczątki kostne Tabela 1. Pomiary kości udowej osobnika 4 Table 1. Measurements of the femur of individual 4 Długość całkowita kości udowej (po rekonstrukcji): lewa prawa Ryc. 3. Osobnik 3 — próchnica i hypoplazja zębów. Fot. W. Bis Fig. 3. Individual 3 — dental caries and enamel hypoplasia. Photo by W. Bis Wiek: przyrośnięte nasady kości długich i stan powierzchni uchowatej (faza 4–5 wg Lovejoy et al., 1985) wskazują na dorosły wiek zmarłej; potwierdza to też stopień starcia zębów. Patologie: próchnica na powierzchni stycznej prawego zęba trzonowego pierwszego (RM1), średnio zaznaczona hipoplazja na zachowanych zębach, obniżony wyrostek zębodołowy (paradontoza). Osobnik 4 — nr inw. T.10.011 B. Zachowane kości: cztery kręgi piersiowe, jeden kręg lędźwiowy, prawa kość ramienna (ok. 75%), prawa kość promieniowa (ok. 25%), środkowa część trzonu prawej kości łokciowej (ok. 75%), prawa kość udowa (bez nasady dalszej), prawa kość strzałkowa (ok. 25%), lewa kość ramienna (nasada bliższa i fragment trzonu z nasadą dalszą, ok. 50%), lewa kość ramienna (ok. 75%, brak nasady bliższej), środkowa część trzonu lewej kości łokciowej (ok. 50%), lewa kość udowa (zrekonstruowana), jeden kręg krzyżowy, część prawej kości miednicznej (ok. 50%, w tym ponad 75% kości łonowej), część lewej kości miednicznej (ok. 70% kości biodrowej i nieco mniej niż 50% kości łonowej), fragment trzonu żebra oraz jedna kość palca. Płeć: duży rozmiar kości udowych i ich morfologia sugerują płeć męską (M?) Wiek: zróżnicowany stopień przyrostu nasad kości długich i nieprzyrośnięty brzeg kości biodrowej, stan powierzchni uchowatej (faza 1 wg Meindl, Lovejoy 1985) sugerują wiek na 15–18 lat. Długość całkowita lewej kości udowej umożliwiła rekonstrukcję przybliżonej wysokości ciała tego osobnika. Wynosiła ona około 180 cm, a więc stosunkowo dużo (wg Trotter 1970: tab. 28). Uwagi 499 mm (z nasadami) 475 mm (bez nasad) 472 mm (bez nasady bliższej) Podsumowanie Niewielka liczba omawianych osobników nie daje podstaw do formułowania daleko idących wniosków, zarówno dotyczących mieszkańców zamku, jak i ewentualnych najeźdźców. Ponadto, z powodu dość szerokiego datowania analizowanych szczątków, nie można jednoznacznie rozstrzygnąć, w jakich okolicznościach znalazły się one na tym terenie — czy należy je wiązać bezpośrednio z funkcjonowaniem zamku, z wcześniejszymi pochówkami z obszaru, na którym prowadzono nowożytne inwestycje budowlane, czy — co najbardziej prawdopodobne — ze zniszczeniem znacznej części obiektu w 1657 roku w trakcie wojny polsko-szwedzkiej. Ze względu także na brak danych dotyczących ich odkrycia — informacji o układzie kości w czasie ich znalezienia, nie jest nawet możliwe określenie, czy były to pochówki pierwotne, czy też wtórne. Na ten drugi typ wskazywałaby fragmentaryczność zachowanych szkieletów i zasypiskowy charakter warstw, z których zostały wydobyte. Jednakowoż można uzyskać kilka ciekawych informacji na temat osób, których szczątki odkryto w trakcie badań na zamku w Tykocinie. W materiale wyodrębniono szczątki co najmniej czterech osobników, z których trzech zmarło w wieku dorosłym (jeden zapewne wkrótce po osiągnięciu dorosłości), zaś jeden zmarł jako niepełnoletni. Na czaszkach osobników oznaczonych jako 1 i 2 zaobserwowano obecność zmian patologicznych w formie cribra orbitalia. Jest to hipertroia śródkościa sklepienia oczodołów, będąca zapewne pozostałością po przebytej anemii, wskutek ogólnoustrojowych zaburzeń metabolicznych. Jej powodem mogły być czynniki infekcyjne lub zakażenia parazytologiczne (por. Piontek, Kozłowski 2002). Dodatkowo, na powierzchni sklepienia czaszki osobnika 2 zaob- Wiesław Więckowski serwowano rozległy gąbczasty przerost kości, co może świadczyć o obniżonym poziomie żelaza w organizmie tej osoby na długo przed śmiercią. Osobnik 3 posiadał dość zaawansowaną próchnicę lewego zęba trzonowego pierwszego (LM1) na powierzchni stycznej z drugim zębem trzonowym. Poza tym, na koronach wszystkich jego zachowanych zębów trzonowych widoczna jest hipoplazja szkliwa w postaci poziomych zagłębień w okolicy szyjki zęba. Hipoplazja jest defektem rozwojowym szkliwa zęba, powstającym wskutek stresu środowiskowego, lub może być uwarunkowana genetycznie. Uwagę zwraca także dość obniżona krawędź wyrostka zębodołowego, powstała zapewne wskutek choroby przyzębia, czyli paradontozy. Zaobserwowane zmiany patologiczne wskazują, iż osobnicy znalezieni na opisywanym terenie cier- 395 pieli, zapewne w młodości, na różne zaburzenia o charakterze metabolicznym, spowodowane najprawdopodobniej niedoborami pokarmowymi. Temu stwierdzeniu częściowo przeczy wysoki wzrost osobnika 4, określony na około 180 cm (a osobnik ten w chwili śmierci nie osiągnął jeszcze pełnoletniości). Wzrost uznawany jest za dość dobry wskaźnik ogólnego stabilnego i raczej wysokiego poziomu życia ludzi. W porównaniu do rekonstruowanego tą samą metodą wzrostu różnych populacji z terenu ziem polskich wartość ta wyróżnia się znacząco. Na przykład, dla podobnie datowanych szczątków osób pochowanych na cmentarzu przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu średnia wzrostu wyniosła 167 cm — w przedziale od 160 do 176 cm (Kwiatkowska, Szymczak 2012; tam dalsza literatura). 396