Barwa czarna w języku polskim i norweskim

Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. Ewa Komorowska, Danuta Stanulewicz, Szczecin 2018, Volumina.pl Daniel Krzanowski Ewa Komorowska Uniwersytet Szczeciński BARWA CZARNA W JĘZYKU POLSKIM I NORWESKIM ASPEKT KONFRONTATYWNY Wstęp 1. Prezentowana praca stanowi część badań prowadzonych w ramach międzynarodowego projektu konfrontacji językowo-kulturowej w zakresie nazewnictwa barw w językach indoeuropejskich pod kierunkiem autorek niniejszej monografii zbiorowej. Uczestnikami projektu z zagranicy są badacze z takich krajów jak: Hiszpania, Chorwacja, Francja, Rosja, Ukraina, Niemcy, Norwegia i Włochy. W prezentowanym tomie barwa czarna omawiana jest na materiale kilku języków. W pracy pt. Konceptualizacja ciemnej strony życia w wyrażeniach z barwą czarną i konotujących czerń w języku polskim, rosyjskim i hiszpańskim aspekt konfrontacji językowej obejmuje trzy języki: polski, rosyjski z grupy języków słowiańskich i hiszpański z grupy języków romańskich. Niniejsza praca również odnosi się do wyrażeń z komponentem barwy czarnej lub konotujących czerń w zakresie konfrontacji, tym razem w odniesieniu do języka polskiego w porównaniu z językiem norweskim z grupy języków germańskich. Przyjęto podobny sposób analizy materiału w ujęciu leksykalno-semantycznym z wykorzystaniem metod opisu kognitywnego w celu pokazania sposobów konceptualizacji świata w opisywanych językach za pomocą metafor kolorystycznych. Problematyką barw w językoznawstwie polskim z punktu widzenia języka i kultury najszerzej zajmują się tacy językoznawcy jak: Ryszard Tokarski1, Renata Grzegorczykowa i Krystyna Waszakowa2, Ewa Komorowska3, R. Tokarski, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 2004. Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Nazwy mentalne, cz. I, II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, 2003. 1 2 84 Barwa w języku, literaturze i kulturze IX Danuta Stanulewicz 4 i inni. Badania prowadzone są zarówno na gruncie jednego języka, jak i w konfrontacji językowej5. Zauważa się natomiast, o ile mi wiadomo, brak prac zarówno mniejszych, jak i monografii na temat nazw barw w językoznawstwie norweskim. Do nielicznych badaczy należą Ewa Jarvol-Nilsen6 oraz naukowcy związani z opracowaniem atlasu nazw kolo3 Na temat barw w języku polskim i rosyjskim patrz: E. Komorowska, Barwa w języku polskim i rosyjskim. Rozważania semantyczne, Szczecin 2010; E. Komorowska, Колористика метафорических выражений польского языка в когнитивном плане, [w:] Słowo. Tekst. Czas VI. Nowa frazeologia w nowej Europie, red. M. Aleksiejenko, W. Mokijenko, H. Walter, Szczecin – Greifswald 2002, s. 121-125; E. Komorowska Цветовые средства языковой номинации в польском языке, [w:] Słowo. Tekst. Czas VII. Nowe środki nominacji językowej w nowej Europie, red. M. Aleksiejenko, M. Kuczyńska, Szczecin 2004, s. 107-119; E. Komorowska, Barwy naszego życia, czyli język w świecie kolorów, [w:] Glottodydaktyczne i kulturowe aspekty komunikacji językowej. Księga Jubileuszowa poświęcona 70-leciu Profesor Krystyny Iwan, red. K. Janaszek, R. Gawarkiewicz, Szczecin 2004, s. 87-95, E. Komorowska, Językowa paleta barw stanów psychofizycznych człowieka, „Annales Neophilologiarum” 2004, nr 2, s. 125-134; E. Komorowska, O uczuciach w kolorach języka, [w:] Грани слова. Сборник научных статей к 65-летию проф. В. И. Мокиенко, red. М. Алексеенко, Х. Вальтер, М. Дюринг, A. Шумейко, Москва 2005, s. 524-531; E. Komorowska, Nie każdy rozumie, co biała płeć umie, czyli w kręgu polskich przysłów z komponentem koloru, [w:] W kręgu koloru, przestrzeni i czasu, red. E. Komorowska, Szczecin 2010, s. 187-197; E. Komorowska, P. Wahl, Колористика любви в русском, польском и испанском языках, [w:] La lengua y literatura rusas en el espacio educativo internacional: Estado actual y perspectivas, t. 1, Granada 2007, s. 643-648; Barwa czarna w języku polskim i rosyjskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2011, s. 11-26; E. Komorowska, Kolory w przysłowiach rosyjskich (na podstawie słownika V. I. Dahla, Пословицы русского народа), [w:] Ad fontes. Księga Jubileuszowa ofiarowana Profesor Oldze T. Mołczanowej, red. E. Komorowska, P. Kamińska, Szczecin 2010, s. 150166; E. Komorowska, Wykładniki barwy w języku polski i rosyjskim – próba podsumowania, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VI, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2015, s. 27-37. 4 D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language: Blue in Polish, Gdańsk 2009. 5 Patrz: E. Komorowska, Stan badań nad paletą barw w językoznawstwie polonistycznym i rusycystycznym na tle analogicznych badań w innych językach słowiańskich, [w:] Barwa w języku polskim i rosyjskim…, s. 17-39. Patrz także: Barwa w języku, literaturze i kulturze I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010-2017; D. Chudyk, Rosyjskie i polskie konstrukcje porównawcze z przymiotnikami nazywającymi barwę niebieską, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze III, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2012, s. 71-86; E. Komorowska, D. Stanulewicz, Psychologiczne znaczenie polskich i ukraińskich nazw barw – porównanie wyników badań testowych, [w:] Język, tożsamość i komunikacja międzykulturowa. Księga Pamiątkowa ofiarowana Doktor Bożenie Zinkiewicz-Tomanek, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 138-154; D. Stanulewicz, The Polish and Kashubian colour lexicons: Basic and non-basic terms, [w:] New Insights into Slavic Linguistics, red. J. Witkoś, S. Jaworski, Frankfurt am Main 2014, s. 357-373; J. Drzazgowska, M. Golubiewski, Portugalskie idiomy z nazwami czerni (preto, negro) i bieli (branco) i ich polskie ekwiwalenty, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2016, s. 147-158. 6 E. Jarvoll-Nilsen, Podstawowe barwy w języku i kulturze norweskiej, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 53-62; E. Komorowska: Barwa czarna w języku polskim i norweskim… 85 rów dla Skandynawii: Trygve Johannsson i Sven Hesselgren 7 . Natomiast językoznawcze badania nazw kolorów prowadzone były w Szwecji przez Ewę Teodorowicz-Hellman w Uniwersytecie w Sztokholmie8. 2. Eksplikacje nazw barwy czarnej w słownikach Zgodnie z polskimi danymi leksykograficznymi, kolor czarny definiowany jest przede wszystkim jako kolor węgla i sadzy. W Słowniku języka polskiego pod red. M. Szymczaka pisze się o kolorze czarnym następująco: „mający barwę właściwą węglowi, sadzy”9. Podobnie opisuje kolor czarny słownik pod red. M. Bańki: „coś jest czarne [... ] ma kolor węgla”10 i dalej: „jeśli coś jest czarne jak smoła lub jak węgiel to jest całkiem czarne”11. O odniesieniu koloru czarnego do węgla i sadzy wspomina również Słownik 100 tysięE. Komorowska, E. Jarvoll-Nilsen, Barwa biała w języku polskim, rosyjskim i norweskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 85-94. 7 Przy okazji wymieniania naukowców, którzy przyczynili się do rozwoju nauki o barwach, warto wspomnieć prekursorów opisu barw w Skandynawii. Szwed Trygve Johannsson wspólnie z Norwegiem Svenem Hesselgrenem opracowali, w oparciu o wcześniejsze prace L. Herringa, logiczny system porządku barw, tzw. Natural Color System (NCS)7. System ten został rozwinięty przez Andersa Harda i jego współpracowników ze Szwedzkiego Färgcentrum, którzy z kolei opracowali atlas kolorów obejmujący około 1500 próbek. NCS jest jednym z najbardziej rozpowszechnionych systemów na świecie i stanowi od 1980 roku normę w Norwegii i Szwecji, jednocześnie spełniając najwyższe wymogi norm Unii Europejskiej. E. Jarvoll-Nilsen pisze, że „wracając do Logicznego Systemu Porządku Barw, to opiera się on na sześciu barwach zwanych urfarger, czyli dających podstawę dla tworzenia innych kolorów. Polskim odpowiednikiem słowa urfarger są kolory podstawowe. Podstawowymi urfarger są: sort (czarny), hvitt (biały), gult (żółty), rødt (czerwony), blått (niebieski) i grønt (zielony)”. Patrz: E. Jarvoll-Nilsen, dz. cyt., s. 56. 8 E. Teodorowicz-Hellman, „Biały” w języku polskim i „vit” w języku szwedzkim, [w:] Nazwy barw i wymiarów. Colour and Measure Terms, red. B. Nilsson, E.TeodorowiczHellman, Stockholm 1997, s. 33-42; E. Teodorowicz-Hellman, Nazwy odcieni barw w języku szwedzkim i ich porównanie z polskim, [w:] Semantyczna struktura słownictwa i wypowiedzi, red. R. Grzegorczykowa, Z. Zaron, Warszawa 1997, s. 103-111; E. Teodorowicz-Hellman, Zielony i niebieski w języku polskim w porównaniu z grön i blå w szwedzkim, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 73-92; E. Teodorowicz-Hellman, Postrzeganie świata roślin, zwierząt i ludzi poprzez nazwę barwy żółty w języku polskim oraz gul w języku szwedzkim, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003, s. 135-150; E. Teodorowicz-Hellman, Podstawowe nazwy barw w języku polskim i szwedzkim, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003, s. 43-61. 9 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, PWN, Warszawa 1992, s. 328. 10 Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2000, s. 90. 11 Tamże. Barwa w języku, literaturze i kulturze IX 86 cy potrzebnych słów pod red. J. Bralczyka: „mający barwę najciemniejszą ze wszystkich, właściwą węglowi i sadzy”12. Natomiast redaktorzy dwóch innych słowników języka polskiego, W. Doroszewski i B. Dunaj, oprócz odniesienia koloru czarnego do węgla i sadzy, stawiają akcent na przeciwstawność kolorystyczną bieli i czerni, pisząc: ‘kolor czarny eksplikowany jest jako „kolor przeciwstawny do białego, taki jak barwa sadzy”13. Potwierdzeniem eksplikacji semantycznych koloru czarnego są wyrażenia porównawcze typu: czarny jak węgiel, czarny jak smoła, czarny jak sadza, czarny jak Murzyn, czarny jak kruk14 itd. Podobnie eksplikowana jest barwa czarna w słownikach języka norweskiego15. W słowniku Norsk Ordbok Bokmål16 kolor czarny opisywany jest jako: den mørkeste nøytrale fargen, czyli ‘najciemniejszy kolor neutralny’. Natomiast w słowniku Bokmålsordboka kolor czarny eksplikowany jest następująco: den fargen som ligner sot eller kull17, czyli „kolor podobny do sadzy lub węgla. Potwierdzeniem eksplikacji semantycznych koloru svart / czarnego są wyrażenia porównawcze typu: svart som kull ‘czarny jak węgiel’; svart som ligner ‘czarny jak sadza’18. Porównując eksplikacje semantyczne koloru czarnego w języku polskim i norweskim, zauważa się występowanie wspólnego prototypu, jakim jest: sadza i węgiel. Dla języka polskiego występuje jeszcze prototyp smoła, który nie jest odnotowany w norweskich pracach leksykograficznych. Wyrażenia z nazwą barwy czarnej19 w języku polskim i norweskim 3. Zebrany materiał badawczy wyrażeń kolorystycznych z barwą czarną lub konotującą czerń w języku polskim i norweskim pozwala na wydzielenie następujących konceptów semantycznych od najbardziej do najmniej charakterystycznych: Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów, red. J. Bralczyk, PWN, Warszawa 2005, s. 100. Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Wilga, Warszawa 1996, s. 140. 14 Tamże. 15 Eksplikacje zaczerpnięto z następujących słowników języka norweskiego: Oppslagsord Ordbokartikkel Bokmålsordboka, på nett. 16 Norsk Ordbok Bokmål, red. A. Landfald, K. M. Paulssen, Cappelens Ferlag AS, Oslo 2014, s. 583. 17 Oppslagsord Ordbokartikkel Bokmålsordboka, på nett. 18 LEXIN-ordbøker på nett Bokmål—russisk—bokmål, på net. 19 W języku norweskim używanym na co dzień granica pomiędzy kolorem czarnym a ciemnoszarym jest płynna. Patrz: Store Norske Leksikon, <https://snl.no/kull>. 12 13 E. Komorowska: Barwa czarna w języku polskim i norweskim… − − − − − 87 działania nielegalne, stany smutku, czarne moce i diabelskie rytuały, człowiek i jego czyny, brak i niedostatek. 3.1. Działania nielegalne Wyrażenia z komponentem czarny oddają najczęściej znaczenia działań nielegalnych, często powiązanych ze światem przestępczym. Są to wyrażenia związane z czarnym rynkiem / det svarte markedet, czyli ‘systemem nielegalnej sprzedaży jakichś towarów lub niewolników’ (por. towar czarnorynkowy ‘kupiony na czarnym rynku, nielegalnie’). Podobnie svarte penger ‘penger en tjener uten å melde fra til skattemyndighetene’20, czyli ‘pieniądze zarobione na czarno’, czy jobbe svart, ‘jobbe uten å registrere inntekten hos skattemyndighetene’21 – ‘pracować na czarno’, jak również arbeide for svarte penger – ‘praca dla czarnych pieniędzy’. Wybrane przykłady: − Vaksinen er verdt mye på svartebørsen ‘Szczepionka osiąga wysoką cenę na czarnym rynku’ (https://pl.glosbe.com/nb/pl/vaksine); − Noe av forklaringen til at det svarte markedet fortsatt eksisterer, kan være forskjellene i pris mellom det lovlige og det ulovlige markedet ‘Jednym z tłumaczeń, dla których czarny rynek nadal istnieje, mogą być różnice w cenie między legalnym i nielegalnym rynkiem’ (https://www.actis.no/ .../svart-marked-pa-tross-av-legalisering). Równolegle w języku polskim i norweskim funkcjonuje wyrażenie czarna lista / svarteliste w znaczeniu ‘spisu osób podejrzanych, notowanych; mających podlegać z jakichś powodów dyskryminacji, często prześladowanych’22. Jak piszą E. Komorowska i B. Kosik-Szwejkowska: „warto zauważyć, że nie zawsze czarna lista jest spisem osób złych. Często są to osoby prawe, o własnych niezależnych poglądach, prześladowane z tego właśnie powodu”23. Wybrane przykłady: Kernerman Polsk Ordbok, på nett. Tamże. 22 W. Kopaliński, Słownik mitów, tradycji i kultury, Warszawa 1995, s. 176. 23 E. Komorowska, B. Kosik-Szwejkowska, Konceptualizacja ciemnej strony życia w wyrażeniach z barwą czarną i konotujących czerń w języku polskim, rosyjskim i hiszpańskim, w tym tomie. 20 21 Barwa w języku, literaturze i kulturze IX 88 − Edward H. White II, Roger B. Chaffee trafiliby przynajmniej na czarną listę ofiar kosmosu. A tak pozostali ofiarami „zwykłego”, ziemskiego wypadku (KJP, prasa, „CKM”, nr, 1999)24; − Bank po wypowiedzeniu umowy może wpisać taką osobę na czarną listę dłużników i zacząć dochodzić swych praw na drodze egzekucji (KJP, prasa, „Dzień Dobry”, nr 16/02, Warszawa 2001); − En svarteliste er en liste over for eksempel personer, bedrifter, bøker, arter eller gjenstander som skal utelukkes fra visse privilegier, rettigheter, anerkjennelse ‘Czarna lista to lista osób, firm, książek, gatunków lub przedmiotów, które mają zostać wyłączone z niektórych przywilejów, praw, uznania’ (https://norg/wiki/Svarteliste). E. Komorowska i B. Kosik-Szwejkowska podkreślają „rozszerzenie semantyczne wyrażenia czarna lista, które w swej pierwotnej semantyce odnosi się do osób, a współcześnie może również być łączone z listą substancji toksycznych czy miejsc zagrożonych ekologicznie. Implicytnie pozostaje jednak znaczenie negatywne”25. Przykłady: − Jednak najdotkliwszą karą dla nieuczciwych producentów może być znalezienie się na internetowej czarnej liście zakwestionowanych materiałów budowlanych (KJP, prasa, „Polityka”, 10.02 (40), Warszawa 2004); − Pierwsze zestawienie, tzw. czarna lista, zawiera 129 najbardziej toksycznych substancji (KJP, M. Komor, Euromarketing. Strategie marketingowe przedsiębiorstw na eurorynku, 2000). Dobrze znanym pojęciem w Norwegii, podobnie jak w Polsce, jest svart arbeid, czyli praca na czarno. Jest to określenie pracy wykonywanej nielegalnie, bez stosownych dokumentów, czyli bez pozwolenia na pracę lub praca niezarejestrowana. Wykonuje ją: svart arbeidskraft / nielegalna siła robocza. Natomiast określenie czarna robota (rzadziej: czarna praca) w języku polskim może wystąpić w znaczeniu ‘ciężka praca fizyczna, podczas której człowiek się brudzi; także praca niewdzięczna, niedoceniana, nie dająca korzyści, np. Zrobić za kogoś czarna robotę; My odwalamy czarną robotę, a kto inny zbiera pochwały26. Wybrane przykłady: KJP: Korpus Języka Polskiego PWN, dostępny pod adresem: <https://sjp.pwn.pl/korpus>. E. Komorowska, B. Kosik-Szwejkowska, dz. cyt. 26 Słownik współczesnego…, s. 140. 24 25 E. Komorowska: Barwa czarna w języku polskim i norweskim… 89 − Konsekwencją trudności z zatrudnieniem jest praca na czarno, która ma społecznie niebezpieczne skutki, ponieważ narusza wiele ważnych zasad... (KJP, prasa, „Życie Warszawy”, 17.12, Warszawa 2001); − Okazuje się także, że dla zdecydowanej większości uzyskujących dochody z pracy na czarno, szara strefa nie jest jedynym źródłem zarobków (KJP, Alkohol i społeczeństwo. Postawy i zachowania Polaków wobec alkoholu i problemów alkoholowych, 2004); − Svart arbeid er en betegnelse for arbeid som utføres uten at det betales skatt, arbeidsgiveravgift, trygdeavgift eller merverdiavgift og som er ulovlig ‘Praca na czarno to znaczy praca, która jest wykonywana bez płacenia podatków, składek na ubezpieczenie społeczne pracodawcy, składek na ubezpieczenie społeczne lub podatku VAT, oraz która jest nielegalna’ (https://no. wikipedia.org/wiki/Svart_arbeid); − Svart arbeid er et stort problem både for velferdsstaten Norge og samfunnet som helhet. Og det er et stort problem for den som velger å jobbe ‘Praca na czarno jest poważnym problemem zarówno dla państwa opiekuńczego Norwegii, jak i całego społeczeństwa i jest dużym problemem dla tego, który zdecyduje się na [taką] pracę’ (www.spleiselaget.no/artikler/hva-er-svartarbeid). W języku norweskim funkcjonuje wyrażenie svarte penger w znaczeniu czarnych pieniędzy, które ‘zostały nielegalnie zarobione’ i stąd jobbe svart / arbeide for svarte penger, czyli wykonywać pracę na czarno za czarne pieniądze. Wybrane przykłady: − Norsk bygg – og anleggsbransje omsetter for mellom 130 og 140 milliarder i svarte penger ‘Norweski przemysł budowlany ma obroty od 130 do 140 miliardów w czarnych pieniądzach’ (https://www.nrk.no/norge/tretti-prosentav-omsetningen-i-byggebr.); − Norge mener kontanter bør fjernes helt fra det norske samfunnet. [...] med ran, økonomisk kriminalitet og svarte penger bli kraftig redusert ‘Norwegia uważa, że gotówka powinna zostać całkowicie usunięta z rynku norweskiego. [...] wtedy rabunki, przestępczość finansowa i czarne pieniądze zostaną znacznie zredukowane’ (https://www.nettavisen.no/na24/--vi-br...i-norge/84 65555.html); − Hvit løgn betegner en løgn eller bevisst usann ytring som ikke har til hensikt å gjøre noen skade, men som eksempelvis nyttes for å unngå en ubehagelig situasjon. [...] Svarte penger – hvite løgner, en dramaserie på åtte episoder […] ‘Białe kłamstwo oznacza kłamstwo albo celowe fałszowanie wypowiedzi, która nie ma na celu wyrządzenia krzywdy, ale jest używana, na przy- Barwa w języku, literaturze i kulturze IX 90 kład, w celu uniknięcia nieprzyjemnej sytuacji. […] Czarne pieniądze – białe kłamstwa, dramat w ośmiu odcinkach […]’ (https://no.wikipedia.org/wiki/ Hvit_l%C3%B8gn). 3.2. Stany smutku Kolor czarny w języku norweskim, podobnie jak w języku polskim, związany jest ze smutkiem i przekonaniem o braku przyszłości – „preget av alvor og nederlag, dyster, mørk; pessimistisk”27. Znaczenia te pojawiają się w wyrażeniach typu: det ser svart ut, co można tłumaczyć jako: ‘to wygląda czarno / niedobrze / ściemnia się, czyli jest mała nadzieja na coś pozytywnego’, czy en svart dag / en helsvart dag / czarny dzień, czyli ‘ponury czarny dzień, skrajna sytuacja, w jakiej znajduje się człowiek’, jak również poprzez połączenia przymiotnika svart (czarny) z rzeczownikami lub ich użycie w funkcji predykatywnej, szczególnie jako orzecznika w orzeczeniu imiennym, np. svart hvitt ‘smutne wydarzenie’, alt var svart ‘wszystko było smutne’ itd. Wybrane przykłady: − Nie ma czego ukrywać: był to czarny dzień Londynu i czarny dzień dowództwa brytyjskiego myślistwa, które w tym dniu okazało zadziwiającą nieudolność (KJP, A. Fiedler, Dywizjon 303, 1942); − Potrafi być zawsze taki, jakiego akurat potrzebuję. Sprawia, że nawet najczarniejsze dni stają się znowu pogodne i tchną nowym optymizmem. Kocham go (KJP, prasa, „Cosmopolitan”, nr 12, Warszawa 2000); − Ingenting stemte for oss i dag og resultatet taler for seg selv. Det er ikke så mye annet å si enn at dette var en helsvart dag, sier Bergersen ‘Nic dzisiaj się nam nie zgadzało, a wynik mówi sam za siebie. Nie ma nic więcej do powiedzenia niż to, że był to czarny dzień, mówi Bergersen’ (https://jbl.no/enhelsvart-dag/19.15168); − Helsvart dag for Bø. Johannes Thingnes Bø endte på 14.-plass under verdenscupsprinten i Tjumen torsdag ‘Całkiem czarny dzień dla Bø. Johannes Thingnes Bø zajął 14. miejsce podczas sprintu Pucharu Świata w Tiumeniu w czwartek’ (https://www.smp.no/ntb/.../Helsvart-dag-for-Bø-da-også-sprint cupen-røk-16339946.ece); 27 <https://no.thefreedictionary.com/svart>. E. Komorowska: Barwa czarna w języku polskim i norweskim… 91 − Dystert svart eller uskyldig hvitt? ‘Ponury czarny, albo niewinny biały?’ (KJN)28; − Alt var svart og håpløst ‘Wszystko było czarne i beznadziejne’ (KJN). W języku norweskim w odróżnieniu od języka polskiego występuje wyrażenie svart løgn ‘czarne kłamstwo’, np. det er svart løgn ‘to jest czarne kłamstwo’. Przykłady: − Om det er en hvit eller svart løgn så ser folk det på meg uansett, jeg blir så rar i ansiktet, dessuten er jeg lite flink til å komme på "Hviteløgner" ‘Ludzie widzą po mnie, czy jest to białe czy czarne kłamstwo, robię się dziwny na twarzy, poza tym kiepsko mi przychodzi wymyślać białe kłamstwa’ (https://forum.doktoronline.no › Temaoversikt › Åpent forum); − Det finnes tre typer løgner. Hvite løgner, svarte løgner og statistikk. Det bør ikke minst vi som kommer fra Finnmark være klar over ‘Są trzy typy kłamstw. Białe kłamstwa, czarne kłamstwa i statystyka (prawdopodobieństwo). Nie oznacza to jednak że my którzy pochodzimy z Finnmark (północny rejon Norwegii) jesteśmy tego świadomi’ (https://nordnorskdebatt.no/article/hvitelogner-svarte-logner). Stany smutku i przygnębienia, będące wynikiem ogromnej nieuzasadnionej niewdzięczności w języku polskim oddaje wyrażenie czarna niewdzięczność z implicytnym znaczeniem potępienia, np. Okazać komuś czarną niewdzięczność, spotkać się z czarną niewdzięcznością obdarowanych29. Brak jest odpowiednika tego wyrażenia w języku norweskim. Przykład: − Nikomu nic złego nie zrobił, bronił swoich przed bandami, narażał życie – spotkała go czarna niewdzięczność. Nie mógł z dnia na dzień przestać wierzyć. I ciągle jeszcze broni straconych pozycji (KJP, K. Berwińska, Con amore, 1995). W języku polskim i norweskim mówimy o svart humor, czyli o czarnym humorze30, co oznacza ‘przedstawienie rzeczy tragicznych w sposób humorystyczny31. Wybrane przykłady: Skrót KJN oznacza Korpus Języka Norweskiego. Słownik współczesnego…, s. 140. 30 Por. w języku polskim wisielczy humor. 31 Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, online. 28 29 Barwa w języku, literaturze i kulturze IX 92 − Mówienie w takiej sytuacji o "podstawowej komórce społeczeństwa", cieple ogniska domowego brzmi jak dowcip z katalogu czarnego humoru (KJP, prasa, „Polityka”, nr 32, Warszawa 2000); − Pozorne drobiazgi, tworzy barwne fragmenty, niekiedy pełne grozy, ale i czarnego humoru, przewrotnego dowcipu, niemal łobuzerskiej kpiny (KJP, prasa, „Wprost”, 21.11, Poznań 1999); − Wybacz, ale czarny humor mi się włączył, tak więc z góry proszę o wyrozumiałość (KJP, czat, aluzje erotyczne, 2004); − Svart humor tar for seg fordommer og forskjeller i samfunnet og gir deg fargerike øyeblikk med en stor dose humor og varme ‘Czarny humor radzi sobie z uprzedzeniami i różnicami w społeczeństwie i daje kolorowe chwile z dużą dozą humoru i ciepła’ (https://tv.nrk.no/serie/svart-humor); − Svart Humor er sketsjer, skjult kamera og diverse annet bra opplegg ‘Czarny Humor to skecze, ukryta kamera i różne inne dobre aranżacje’ (https://plpl.facebook.com/svarthumor/). Pogłębione stany smutku mogą być wyrażane za pomocą metafory czarna rozpacz, która eksplikowana jest jako: „poczucie trudnego do zrozumienia smutku, beznadziejności; załamanie (jako reakcja na tego rodzaju negatywnie oceniane sytuacje i zachowania ludzi, na które nie ma się wpływu), np. […] Wpadł w czarną rozpacz na wiadomość o śmierci ukochanej; Czarna rozpacz mnie bierze, gdy czytam różne idiotyzmy w gazetach”32. 3.3. Czarne moce i diabelskie rytuały Nazwa barwy czarnej konotuje ciemne, wręcz diabelskie strony życia: czarna magia / svart magi, svart messe / czarna msza jest to ‘obrzęd satanistyczny (wyznawców szatana), będący parodią katolickiej mszy świętej’. Podobnie svarte ritualer / czarne rytuały czy opiekun satanistów, czyli svart engel / czarny anioł, który ma svarte vinger / czarne skrzydła. Wybrane przykłady: − Opisał osoby, które widywał podczas sabatów i czarnych mszy... Nie zdradził jednak, choć się staraliśmy, miejsca ukrycia magicznych ksiąg (KJP, A. Sapkowski, Narrentrum, 2003); − "Oulanem" jest kluczowym słowem czarnych mszy satanistycznych w których cała liturgia i symbolika (na przykład odwrócony krzyż) jest odwróceniem, 32 Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, s. 140. E. Komorowska: Barwa czarna w języku polskim i norweskim… 93 parodią i szyderstwem z liturgii i symboliki chrześcijańskiej (KJP, prasa, „Fronda”, 9.10, Warszawa 1998); − Og den har vinger fra en svart veps på ryggen ‘I on ma skrzydła od czarnej osy na plecach’ (KJN). 3.4. Człowiek i jego czyny Wyrażenia kolorystyczne z barwą czarną lub konotujące czerń w języku polskim i norweskim opisują zło w odniesieniu do człowieka i jego czynów. Wyrażenia te nazywają złe charaktery, np. czarny charakter33, czyli ‘postać złego, podłego człowieka’34. Często określenia tego typu stosuje się w odniesieniu do opisu postaci filmowych czy teatralnych. Wybrane przykłady: − Ucieleśniał sztampowy czarny charakter, pozbawiony cienia ludzkich uczuć czy wyrzutów sumienia, uosobienie zła (KJP, A. Kowalczykowa, Dramat i teatr romantyczny, 1997); − Pan idealny do roli czarnych charakterów. Dobrze Pan się czuje w skórze łajdaka? - Lubię wyraziste role... (KJP, prasa, „NAJ”, nr 37, Warszawa 2003). W języku norweskim mówi się o ‘ciemnych stronach człowieka / ludzkich ciemnych stronach’ za pomocą wyrażenia: menneskets mørke sider 35 . Wybrane przykłady: − Egoisme, Machiavellisme, mereværdsfølelse, selvpromovering, narcissisme, ondsindethed, psykopati, sadisme, og skruppelløshed er alle træk, som beskriver den mørke side af menneskets personlighed ‘Samolubstwo, makiawelizm, poczucie wartości, autopromocja, narcyzm, złość, psychopatia, sadyzm i brak skrupułów to wszystkie cechy opisujące ciemną stronę ludzkiej osobowości’ (https://samf.ku.dk/.../psykologer-kortlaegger-mennes kets-moerke-); − Giv plads til de mørke sider og acceptér dine dårlige egenskaber. [...] at være et godtmenneske er kun at have en begrænset mængde kvaliteter ‘Zrób miejsce dla ciemnych stron i zaakceptuj swoje złe cechy. [...] bycie dobrym 33 Słowniki języka norweskiego podają ekwiwalent czarnego charakteru jako svart karakter, ale nie jest on używany w języku norweskim. 34 Słownik współczesnego…, s. 140. 35 Na ten temat patrz: M. Moshagen, The Dark Factor of Personality,”Psychological Rewiew”, 125 (5), July 2018. Barwa w języku, literaturze i kulturze IX 94 człowiekiem ma tylko ograniczoną ilość cech’ (https://www.berlingske.dk/ .../saadan-bruger-du-dine-moerke-sider...); − Når kjenner du mest på de mørke sidene? ‘Kiedy odczuwasz u siebie te ciemne strony?’ (https://www.seher.no/kjendis); − Det kan man kjenne på i forskjellige situasjoner. Men det er viktig å kjenne på de mørke sidene av seg selv, spesielt som skuespiller ‘Czlowiek odczuwa je w rożnych sytuacjach. Specjalnie dla aktora ważne jest, że się zna swoje ciemne strony’ (https://www.seher.no/kjendis). Osobę źle widzianą w jakimś środowisku, przynoszącą mu wstyd, odznaczającą się złymi cechami36, nazywa się w języku polskim i norweskim czarną owcą / sort får. Wybrane przykłady: − Ten wróg ohydny to Deptała! Wsi czarna owca i zakała! Z kim w zmowie był, wykaże śledztwo! (KJP, J. Szpotański, Zebrane utwory poetyckie, 1990); − Pozostaje nadzieja, że ów proboszcz to tylko czarna owca wśród naszego duchowieństwa (KJP, prasa, „Tygodnik Podhalański”, nr 2, Zakopane 1999); − Dette stemmer, men jeg mente "sort får" som et uttrykk for noe!! Takk for hjelpen ... At du ikke kjenner betydningen av f eks å være "familiens sorte får"? ‘To prawda, ale miałem na myśli „czarne owce” jako wyraz czegoś !! Dziękuję za pomoc ... Że nie znasz znaczenia, na przykład, bycia „czarną owcą rodziny”? (https://vgd.no/samfunn/spraak/tema/636919/tittel/sort-faar); − Jeg vet inderlig godt at jeg er familiens sorte får. Mye for at jeg er mindre intelligent enn mine medsøsken ‘Wiem bardzo dobrze, że jestem czarną owcą rodziny. Znaczy, że jestem mniej inteligentny niż moje rodzeństwo’ (https://www.sidetmedord.no/Forum/.../Familiens-sorte-faar). Zarówno w języku polskim, jak i norweskim dla określenia osób złych, często mających złe zamiary, załatwiających złe, ciemne sprawy używany jest nie tylko leksem czarny, ale i ciemny bądź mroczny, np. ciemny typ, ciemne sprawki / mørke gjerninger; typ spod ciemnej gwiazdy itd. Wybrane przykłady: − Zresztą... niewykluczone, że jakiś ciemny typ, choć w żołnierskim mundurze... ukrył tu drogocenności zrabowane (KJP, M. Pankowski, Fara na Pomorzu, 1997); 36 <https://www.seher.no/kjendis>. E. Komorowska: Barwa czarna w języku polskim i norweskim… 95 − Antoni Pośpiech był po prostu gońcem... chłopcem na posyłki w jakimś hotelu, czy nawet hoteliku... a może nawet w domu schadzek? To ciemny typ... (KJP, M. Pankowski, Nasze srebra, 1995); − Przypomnijmy, że w serii artykułów opisaliśmy ciemne sprawki szeryfa z Legionowa. Ujawniliśmy, że wszystkie radiowozy tankują na stacji należącej do żony komendanta (KJP, prasa, „Fakt”, 1.10 (8), Warszawa 2004); − […] występującej po raz kolejny w obronie wpływów nomenklatury PZPR, gloryfikacji Polski Ludowej, dawania satysfakcji dawnym ubekom, sekretarzom PZPR i innym typom spod ciemnej gwiazdy (KJP, prasa, „Wprost”, 14.11, Warszawa 1999); − W wielu krajach zagraniczny turysta to cel numer jeden dla złodziei, bandytów innych typów spod ciemnej gwiazdy (KJP, prasa, „Cosmopolitan”, nr 7, Warszawa 1999). Funkcjonuje w języku norweskim leksem mørkemann, co można tłumaczyć jako ‘ciemny typ’, ale ma bardziej podłoże religijne, np. Mørkemann motstander av opplysning og tankefrihet, czyli ‘przeciwnik prawa do wolności myśli, sumienia i wyznania37. Słowo mørkemann występuje często w tytułach norweskich książek lub filmów kryminalnych38. 3.5. Brak i niedostatek Dla języka polskiego charakterystyczne są metaforyczne wyrażenia z nazwą barwy czarnej typu: czarna dziura, które w swej semantyce zawierają znaczenie ‘braku, niedostatku czegoś’. Wyrażenie to może odnosić się do różnych sfer życia, np. czarna dziura w ekonomii oznacza ‘poważne straty finansowe w firmie lub instytucji’, a czarna dziura w gospodarce wyraża znaczenie ‘deficytowej strefy gospodarki, która, mimo ponoszonych nakładów, przynosi ciągłe straty; jest to jakby studnia bez dna’. Natomiast czarna dziura w przestrzeni jest określeniem miejsca, ‘w którym wszystko ginie, znika’. Określenie zaś czarna dziura w kieszeni czy w budżecie, często domowym, oznacza ‘brak pieniędzy’. W języku norweskim występuje wyrażenie: sort hull ‘czarna dziura’, która odnosi się do sytuacji bez wyjścia. Wybrane przykłady: Patrz: Bokmålsordboka/Nynorskordboka, <https://ordbok.uib.no/MØRKEMANN>. U. Lindell, Mørkemannen, Aschehoug 2016. W marcu 2018 wejdzie na ekrany film kryminalny dla dzieci pt. Mørkemann (na podstawie książki J. L. Horsta pod tym samym tytułem). Patrz: Bokmålsordboka/Nynorskordboka, <https://ordbok.uib.no/MØRKEMANN>. 37 38 Barwa w języku, literaturze i kulturze IX 96 − Czarna dziura wchłania wszystko, ale jest też wygodną drogą do innego wszechświata (KJP, prasa, „Wprost”, 0406, Warszawa 2000); − Ilustrowany przekrój tygodnia. Czarna dziura w budżecie (KJP, prasa, „Przekrój”, nr 2930, Kraków 2001); − Hvis du har blitt henfallen til ødeleggende og avhengighetsskapende adferd, kan du føle at du åndelig befinner deg i et sort hull ‘Jeśli popadliście w niszczące, uzależniające zachowanie, być może czujecie, że przebywacie, w sensie duchowym, w czarnej dziurze’ (https://pl.glosbe.com/nb/pl/sort). Czarna dziura w języku polskim rozumiana jest także jako ‘jakiś okres przeszłości uznawany za mało wartościowy, mało chwalebny, oceniany bardzo negatywnie, o którym chciałoby się nie pamiętać’39. Przykład: − Za centralne miejsce, w którym dokonał się Holocaust, uważany jest Oświęcim, nazywany "najokropniejszym miejscem na ziemi" (przewodniczący Knesetu Szewach Weiss), "miejscem ciemności, miejscem wiecznej nocy" (Elie Wiesel), "czarną dziurą człowieczeństwa" (pismo Auschwitz Shalom) (KJP, prasa, „Fronda”, 9.10, Warszawa 1998)40. 4. Podsumowanie Przeprowadzona analiza porównawcza wyrażeń z komponentem czarny i konotujących czerń w języku polskim i norweskim ma charakter wprowadzenia w zagadnienie, uwaga bowiem była zwrócona przede wszystkim na wyrażenia metaforyczne odnoszące się do człowieka, jego działań i otoczenia społeczno-gospodarczego. Eksplikacje semantyczne wyrażeń kolorystycznych i ich użycia w kontekstach języka polskiego i norweskiego wskazują na negatywne konotacje nazw czerni w obydwu językach, co równocześnie potwierdzają badania prowadzone na materiale innych języków słowiańskich i romańskich41. Najwięcej podobieństw znaczeniowych w języku polskim i norweskim zauważa się w sferze działań nielegalnych, poza prawem (czarny rynek, praca na czarno, det svarte markedet, jobbe svar, svart Tamże. Cyt. za E. Komorowska, B. Kosik-Szwejkowska, dz. cyt. 41 Por. E. Komorowska, Barwa w języku polskim i rosyjskim…, s. 83-112; E. Komorowska, B. Kosik-Szwejkowska, dz. cyt.; J. Drzazgowska, M. Golubiewski, Portugalskie idiomy z nazwami czerni (preto, negro) i bieli (branco) i ich polskie ekwiwalenty, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2016, s. 147158. 39 40 E. Komorowska: Barwa czarna w języku polskim i norweskim… 97 arbeid), w określaniu stanów przygnębienia, smutku, a nawet rozpaczy (czarna rozpacz, czarne dni, alt var svart), jak również w odniesieniu do złych, czarnych rytuałów (czarna msza, czarne rytuały, svart messe, svarte ritualer). Różnice pomiędzy użyciami wyrażeń kolorystycznych z czernią przejawiają się w jednostkowych wyrażeniach typowych tylko dla danego języka (np. w języku norweskim svart løgn ‘czarne kłamstwo’, svarte penger ‘czarne pieniądze’, gdzie brak jest odpowiedników w języku polskim, czy czarna niewdzięczność, czarna rozpacz w języku polskim – brak odpowiedników w języku norweskim). Reasumując, można stwierdzić, że pomimo wyrazistych podobieństw między opisywanymi językami w sferze znaczeń negatywnych, każdy z nich zgodnie z uwarunkowaniami kulturowymi wypracował charakterystyczną listę wyrażeń kolorystycznych, które odzwierciedlają specyfikę życia w Polsce i w Norwegii. Podziękowania Chciałabym jak najserdeczniej podziękować za cenne rady i pomoc przy interpretacji znaczeń wyrażeń kolorystycznych języka norweskiego oraz tłumaczeń tekstów ich kontekstualizacji na język polski Pani mgr Ewie Jarvoll Nilsen z Lillehammer (Norwegia), która przez pięć lat pracowała jako wykładowca – native speaker języka norweskiego w Uniwersytecie Szczecińskim, oraz dwóm absolwentom studiów norweskich: Pani Weronice Jaworowskiej, absolwentce Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Panu Krzysztofowi Komorowskiemu, absolwentowi Uniwersytetu Szczecińskiego.