ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ, ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ...

ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ, ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ: ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΜΕ ΕΙΔΙΚΟΤΕΡΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ....…………………………………..…………………...………….1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ………………………………………………………………......………..2 Α. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ…………………………………...….…..2 Α.1. ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ (Πραγματικές-φαντασιακές-συμβολικές)……………....…......2 Α.2. ΕΘΝΙΚΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ………….……………….…….....4 Α.3. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ………………………...……………..5 Β. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ.……………………………………….………......….….....7 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ……………………………………………….…………….........9 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ………………………………………………..…………………...10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να επιχειρήσουμε να ρίξουμε φως στις διαφορετικές ερμηνευτικές πτυχές που έχουν πάρει οι πολύπλευρες έννοιες «ταυτότητα», «εθνική ταυτότητα» και «ελληνική εθνική ταυτότητα» και να αναφερθούμε στον γενικότερο προβληματισμό που έχει προκύψει από τη χρήση, την ερμηνεία και την παρερμηνεία τους. Ειδικότερα, στην πρώτη ενότητα, θα αναπτύξουμε τους εννοιολογικούς προσδιορισμούς των ταυτοτήτων, ανιχνεύοντας τις καταβολές τους και τις σκοπιμότητες που τις καλλιεργούν, κατόπιν θα επικεντρώσουμε τη μελέτη μας στην έννοια «εθνική ταυτότητα», για να προσεγγίσουμε περισσότερο αναλυτικά την «ελληνική εθνική ταυτότητα». Θα δούμε ότι πρόκειται για υποκειμενικούς περισσότερο ιδεολογισμούς με ακαθόριστα και υποκειμενικά όρια, μεταβλητά και αναπροσαρμοζόμενα στις εκάστοτε περιστάσεις οι οποίες τις καλλιεργούν, τις αποδέχονται ή τις αποποιούνται ανάλογα πάντοτε με τις σκοπούμενες επιδιώξεις και τις χρονικές ή χωρικές συγκυρίες. Στη δεύτερη ενότητα, θα αναπτύξουμε τον προβληματισμό που απορρέει σχετικά με τις ίδιες έννοιες (της ταυτότητας, της εθνικής και ειδικότερα της ελληνικής εθνικής ταυτότητας), οι οποίες, βάσει των «ιδιαίτερων» ειδοποιών χαρακτηριστικών που εμπεριέχουν ή υποδηλώνουν, αποτελούν παράγοντες ενοποίησης ή διαφοροποίησης ορισμένων ανθρώπινων ομάδων έναντι άλλων. Α. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΙ Α.1. ΤΑΥΤΟΤΗΤΕΣ (Πραγματικές-φαντασιακές-συμβολικές ) Ο όρος ταυτότητα, ανεξαρτήτως εάν μιλάμε για πραγματική η κατασκευασμένη, απλή ή σύνθετη, αναμφισβήτητα είναι μια έννοια αφηρημένη, χαρακτηρίζεται ως σύνολο (κατηγορία) και συντίθεται από κάποια συστατικά στοιχεία, τα οποία αποκαλούμε «ιδιότητες». Δ Λέκκας,- Ν. Γράψας, «Θέματα Ταυτότητας: Στοιχεία Αναλυτικής, Αφηρημένης και Εφηρμοσμένης Προσέγγισης», στο: Στ. Βιρβιδάκης κ.ά., Διαλεκτικοί Συσχετισμοί - Θεωρία της Ελληνικής Μουσικής, Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής & Χορού, ΕΑΠ, Τόμος Α΄, Πάτρα 2003, σ.120-126. Απαρτίζεται από κάποιες κοινές ή αντιθετικές ιδιότητες και προσδίδει σε ένα άτομο ή μια ομάδα ατόμων συγκεκριμένα χαρακτηριστικά τα οποία τελικά είτε αποτελούν ενωτικά στοιχεία (ειδοποιά), ως προς την ίδια την ομάδα, είτε διαφοροποιητικά -ως προς άλλες ομάδες- προσδίδοντας τελικά μία υπόσταση στη συγκεκριμένη ομάδα. Δ Λέκκας,- Ν. Γράψας, ό.π., σ. 120. Έτσι δημιουργούνται οι προϋποθέσεις, στα άτομα μιας ομάδας, να νοιώσουν μέλη αυτής Στο ίδιο, σ.120. και να αποκτήσουν τη συνείδηση του «ανήκειν» στη συγκεκριμένη ομάδα και ταυτόχρονα να αισθανθούν τον αποκλεισμό τους από άλλη ομάδα, η οποία δεν φέρει τα ανάλογα με αυτήν χαρακτηριστικά. Εν τέλει μέσω της συντήρησης αυτών των ειδοποιών στοιχείων τα άτομα (η ομάδα) οδηγούνται στον αυτοπροσδιορισμό τους. Κάθε άτομο της ομάδας, μέλος του ενός συνόλου, μπορεί να μετέχει σε περισσότερα του ενός σύνολα με τις ανάλογες πολλαπλές προσκολλήσεις ή αποκολλήσεις σε καθένα από αυτά. Κάθε ταυτότητα είναι μια ιδιότητα πολυπαραγοντική και συγκροτεί δομημένο σύνολο με υποσύνολα, υπερσύνολα κ.λπ,, τα οποία μπορεί σε ταυτοτικό επίπεδο είτε να ταυτίζονται μεταξύ τους (εν μέρει ή συνολικά) είτε να διαφέρουν. Στο ίδιο, σσ. 120-121. Επομένως θα λέγαμε ότι κάθε φορά που οριοθετείται μια ταυτότητα ταυτόχρονα δημιουργείται η οριοθέτηση και της «ετερότητάς» της. Στο ίδιο, σ. 123. Σύμφωνα με τους Δ. Λέκκα και Ν. Γράψα οι ταυτότητες είναι τριών ειδών· πραγματικές, φαντασιακές και συμβολικές Στο ίδιο, σ. 116. με πολλά διπολικά υποσύνολα (π.χ. τετελεσμένες-σκοπούμενες). Οι ταυτότητες ανάγονται σε οργανωμένες ή άτυπες ομάδες ατόμων, οι οποίες συγκροτούνται με βάση τα κατηγορήματα που είτε το ίδιο το άτομο θέτει στον εαυτό του – αυτοπροσδιορισμός - είτε του αναγνωρίζονται από τους άλλους -ετεροπροσδιορισμός-, Στο ίδιο, σ. 133. είτε διατηρεί το άτομο για την υπόλοιπη ομάδα, είτε εκφράζει την άποψη όλης της συγκεκριμένης ομάδας για όλους τους «άλλους». Όταν τα κατηγορήματα αυτά είναι αντικειμενικά και άμεσα ελέγξιμα κάνουμε λόγο για πραγματικές ταυτότητες. Αντίθετα, όταν τα κατηγορήματα, που αποδίδονται στα μέλη μιας ομάδας, είναι κατασκευασμένα και ανυπόστατα, ιδεολογικού χαρακτήρα (ιδεολογήματα), -συνεπώς υποκειμενικά και δύσκολα ελέγξιμα-, οι αντίστοιχες ταυτότητες ονομάζονται φαντασιακές Στο ίδιο, σ. 120. Πραγματική ή φαντασιακή, η ταυτότητα μιας ομάδας καθίσταται αναγνωρίσιμη από τα μέλη της, αλλά και από τους άλλους, μέσω της συμβολικής ταυτότητας. Η αναγνώριση των μελών σε αυτή τη περίπτωση πραγματοποιείται με πολύπλοκους και ιδιωματικούς συμβολικούς κώδικες αναγνώρισης, οι οποίοι εκπέμπονται από τα μέλη μιας ομάδας «ως συνειδητές και σκόπιμες δηλώσεις ταυτοτήτων (ή ετεροτήτων) πραγματικών ή φαντασιακών» Δ Λέκκας,- Ν. Γράψας, ό.π., σ. 137.. Η συμβολική ταυτότητα προσλαμβάνεται μέσω των αισθήσεων από εκείνους που μπορούν να αναγνωρίσουν τους συγκεκριμένους κώδικες κι έτσι γεννιέται μια «φαντασιακή/ιδεολογική» ταυτότητα. Α.2. ΕΘΝΙΚΗ & ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Σύμφωνα με τα όσα είπαμε μέχρι τώρα, η έννοια της ταυτότητας βασίζεται στην αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στο άτομο και την ομάδα εφόσον κάθε άνθρωπος μπορεί να συμμετέχει ταυτόχρονα σε πολλά και διαφορετικά κοινωνικά σύνολα (όπως είναι η κοινότητα, μια γεωγραφική περιοχή, το γένος, η οικογένεια, η φυλή, η θρησκεία, μια πολιτική παράταξη, η ποδοσφαιρική του ομάδα κ.λπ.). Αναλόγως των διαδικασιών και των κριτηρίων συγκρότησης αυτών των κοινωνικών συνόλων, διαφοροποιούνται και τα στοιχεία εκείνα που προσδιορίζουν τη συλλογική ταυτότητα μιας ομάδας· «δημιουργείται έτσι ένα πολύπλοκο σύστημα πολλαπλών ατομικών και συλλογικών ταυτίσεων και σχέσεων ταυτότητας». Ν. Ιντζεσίλογλου, «Περί κατασκευής συλλογικών ταυτοτήτων. Το παράδειγμα της εθνικής ταυτότητας», στο: Χ. Κωνσταντοπούλου κ.ά., & Θ. Οικονόμου (Επιμ.), «Εμείς» και οι «Άλλοι»: Αναφορά στις Τάσεις και τα Σύμβολα, Αθήνα 2000: Τυπωθήτω, ΕΚΚΕ, Γ. Δαρδάνος, σ.178. Η εθνική ταυτότητα συνδέθηκε με το σύνολο των ατόμων που απαρτίζουν το έθνος. Η έννοια του έθνους όμως θεωρείται αμφιλεγόμενη. Οι επιστήμονες δεν έχουν κατασταλάξει τελικά σε έναν κοινής αποδοχής ορισμό ενώ ο όρος «έθνος» πήρε διαφορετική χροιά ανά τον κόσμο, ανά περιοχή και ανά εποχή. Η κατανόηση της έννοιας της εθνικής ταυτότητας (δηλαδή της ιδιότητας του μέλους ενός έθνους) εξαρτάται άμεσα από το πώς κατανοούμε το έθνος Π. Κιτρομηλίδη, «Η εθνική ταυτότητα ως δίλημμα και ως προοπτική», άρθρο στην εφημ. Καθημερινή [7.11.11].. Διαθέτω εθνική ταυτότητα σημαίνει διαθέτω εναργή επίγνωση ότι ανήκω σε μια εθνική κοινότητα και επίσης ότι επιθυμώ να συμμετέχω στην κοινότητα αυτή. Σε μια προσπάθεια αποσαφήνισης της έννοιας του έθνους θα λέγαμε πως πρόκειται για μια ιστορικά παγιωμένη συλλογικότητα, της οποίας η «ταυτότητα» προσδιορίζεται από έναν κοινώς αποδεκτό κώδικα που κάθε φορά έχει διαφορετικά σημεία αναφοράς· τη γλώσσα και τον πολιτισμό, τη θρησκεία, την πολιτική, τους θεσμούς κ.λπ. Έθνη δεν υπήρχαν πάντα, ούτε εθνική συνείδηση, Α. Πολίτης., Ρομαντικά χρόνια, Ιδεολογίες και Νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830-1880, Εκδ. Μνήμων, Αθήνα 1998, σ. 31. υπήρχαν όμως πάντοτε πληθυσμιακές ομάδες με κοινά πολιτισμικά συστατικά. «Αυτές οι πολιτισμικές κοινότητες προσδιορίζονται κυρίως από τη γλώσσα και σε ορισμένες περιπτώσεις από τη θρησκεία και επιτέλεσαν μακραίωνες διαδρομές στον χρόνο πριν μεταμορφωθούν σε ομοιογενή πολιτικά και πολιτισμικά σύνολα στους κόλπους των κρατών της νεωτερικότητας». Π. Κιτρομηλίδης, «Η εθνική ταυτότητα ως δίλημμα και ως προοπτική», άρθρο στην εφημ. Καθημερινή [7.11.11]. Όταν λοιπόν «στρεφόμαστε να μελετήσουμε την ταυτότητα των μελών μιας κοινωνίας, στο συνολικό και πολιτισμικό της επίπεδο, ουσιαστικά καλούμαστε να μελετήσουμε τις κεντρικές αντιλήψεις, τα κεντρικά σχήματα και ταυτόχρονα τρόπους σκέψης και πράξης, μέσω των οποίων συντίθεται και μεταβάλλεται η εν λόγω ταυτότητα» Α. Παπαρίζος, «Η Ταυτότητα των Ελλήνων. Τρόποι Αυτοπροσδιορισμού και η Επίδραση της Ελληνικής Ορθοδοξίας», στο: Χ. Κωνσταντοπούλου κ.ά., ό.π., σ. 136.. Εκτός όμως από τις περιπτώσεις όπου οι εθνικές ταυτότητες δημιουργήθηκαν ως συνέχεια των πολιτισμικών ταυτοτήτων, κατά τον 19ο αιώνα ευνοήθηκε η δημιουργία μιας ενιαίας εθνικής ταυτότητας κρατών που, μέχρι πρότινος, αποτελούσαν μέρος των πολυπολιτισμικών αυτοκρατοριών με τελευταία την Οθωμανική. Δ Λέκκας,- ,Ν. Γράψας, «Θέματα Ταυτότητας: Στοιχεία Αναλυτικής, Αφηρημένης και Εφηρμοσμένης Προσέγγισης», στο: Στ. Βιρβιδάκης κ.ά., ό.π., σ.177. Επικράτησε γενικότερα η αναζήτηση των λαογραφικών στοιχείων, η στροφή στην παράδοση και η «κατασκευή» εθνικών ταυτοτήτων, στρατευμένων στην ανάδειξη των επιμέρους εθνικών συστατικών των κρατών. Σε αυτή την περίπτωση έπρεπε να βρεθούν εκείνα τα ειδοποιά στοιχεία που θα ένωναν περισσότερο παρά θα χώριζαν λαούς με διαφορετικές πολιτισμικές παραδόσεις Στο ίδιο, σ.179.. «Σε ιστορικό επίπεδο οι σύγχρονες εθνικές ταυτότητες που εκφράζουν τη φυσιογνωμία των υπαρκτών εθνών του κόσμου διαπλάστηκαν από τα νεώτερα εθνικά κράτη διά της παιδείας και της καλλιέργειας της εθνικής ιδεολογίας, κατά κανόνα και διά της κολακείας της συλλογικής αυταρέσκειας.» Π. Κιτρομηλίδη, «Η εθνική ταυτότητα ως δίλημμα και ως προοπτική», άρθρο στην εφημ. Καθημερινή [7.11.11]. Α.3. Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ Την εποχή λοιπόν που άλλοι λαοί αναζητούσαν εκείνα τα ενωτικά ειδοποιά στοιχεία, τα οποία θα προσδιόριζαν την εθνική τους ταυτότητα (τη σχέση του «εμείς» και «οι άλλοι»), στην Ελλάδα υπήρχαν ήδη τρία ειδοποιά στοιχεία, στα οποία θα μπορούσε να βασιστεί η ελληνική εθνική ταυτότητα· «η ελληνική γλώσσα, οι πρόγονοι και η θρησκεία» Α. Πολίτης., ό.π., σ. 32. Στην Ελλάδα, η έννοια του «έθνους» συνδέθηκε στενά με την έννοια του «έθνους – κράτους» όπως είχε αρχικά οικοδομηθεί πάνω στο τρίπτυχο «όμαιμον-ομόθρησκον-ομόγλωσσον» Δ Λέκκας,- ,Ν. Γράψας, «Θέματα Ταυτότητας: Στοιχεία Αναλυτικής, Αφηρημένης και Εφηρμοσμένης Προσέγγισης», στο: Στ. Βιρβιδάκης κ.ά., ό.π., σ. 177.. Στον ίδιο άξονα κινήθηκε και η προσπάθεια «σύστασης» (σύμφωνα με άλλους «κατασκευής») της νεότερης (σύγχρονης) εθνικής ταυτότητας με τη δημιουργία ελληνικής εθνικής συνείδησης και την κατασκευή του ιδεολογήματος/αφηγήματος περί της καταγωγής αρχικά και κατόπιν της «ιστορικής συνέχειας» του ελληνικού έθνους από το αρχαιοελληνικό παρελθόν, την βυζαντινή μεσοπερίοδο μέχρι τη σύγχρονη εποχή. Η έννοια της εθνικής ταυτότητας βασίστηκε στο προτυπικό φαντασιακό πλαίσιο μιας εθνικής καθαρότητας, Στο ίδιο, σ.177. οπότε σε αυτή την περίπτωση η εθνική ταυτότητα αποτέλεσε μία ιδεολογική, νοητική κατασκευή, η οποία επιβλήθηκε «από επάνω προς τα κάτω» Στο ίδιο, σ.179. και εμπεριείχε φαντασιακά και συμβολικά στοιχεία «αίματος» όπως η κοινή καταγωγή, θρησκεία, γλώσσα. Στο ίδιο, σ.179. Κατά συνέπεια, η κατασκευή μιας πολιτισμικής ταυτότητας, αν και δεν είναι αποτέλεσμα αυθόρμητης πράξης, αλλά συνειδητής επιλογής που οφείλεται στην προσπάθεια νομιμοποίησης και διαφοροποίησής της έναντι των άλλων, Γ. Πασχαλίδης, «Η Πολιτισμική Ταυτότητα ως Δικαίωμα και ως Απειλή. Η Διαλεκτική της Ταυτότητας και η Αμφιθυμία της Κριτικής», στο: Χ. Κωνσταντοπούλου κ.ά., «Εμείς» και οι «άλλοι». Αναφορά στις Τάσεις και τα Σύμβολα, Αθήνα 2000: Τυπωθήτω, σ.80. [Βλ.: «το νόημα της πολιτιστικής ταυτότητας μιας κοινότητας έγκειται όχι στο τι επιβεβαιώνει αλλά στο πώς απαρνιέται και μετασχηματίζει την πολιτιστική ταυτότητα μιας άλλης, γειτονικής κοινότητας».] συντίθεται από την ύπαρξη μιας κοινής και μακρόχρονης παράδοσης πάνω στην οποία βασίζεται και εν μέρει συγκροτείται η συλλογική ταυτότητα ενός λαού Ν. Ιντζεσίλογλου, «Περί κατασκευής συλλογικών ταυτοτήτων. Το παράδειγμα της εθνικής ταυτότητας», στο: Χ. Κωνσταντοπούλου κ.ά., ό.π., σ. 179.. Η κουλτούρα ενός λαού σχετίζεται με ασυνείδητες διαδικασίες ενώ η ταυτότητα παραπέμπει σε κάποιες «νόρμες», κάποιους κανόνες ένταξης, αναγκαστικά συνειδητούς, επειδή είναι θεμελιωμένοι σε συμβολικές αντιθέσεις. Έτσι, το νέο εθνικό κράτος, οδηγήθηκε στην κατασκευή μιας εθνικής ταυτότητας που βασίστηκε στην έννοια της ελληνικότητας επειδή αυτή θα αποτελούσε το συμβολικό και ιδεολογικό του υπόβαθρο και θα λειτουργούσε ως μέσο νομιμοποίησης και συνοχής της νέας αστικής κοινωνίας. Η οριοθέτηση και τυποποίηση μιας ιδιαίτερης εθνικής παράδοσης χρησιμοποιήθηκε ως αποκλειστικό και κρυσταλλωμένο ιδεολόγημα. Κ. Τσουκαλάς., «Παράδοση και Εκσυγχρονισμός: Μερικά γενικότερα ερωτήματα», στο: Δ. Γ. Τσαούση (επιμ.), Ελληνισμός-Ελληνικότητα, Ιδεολογικοί και βιωματικοί άξονες της νεοελληνικής κοινωνίας, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Έκτη Έκδοση, Αθήνα 2010, σ. 42. Η αντίθεση ανάμεσα στο εθνικό παρελθόν και στο εθνικό μέλλον συνδέθηκε από τη μια με την προσκόλληση στην αναζήτηση και αναβίωση ενός εξιδανικευμένου παρελθόντος και από την άλλη με τη ρήξη με το παρελθόν, η οποία βαφτίστηκε «εκσυγχρονισμός». Κ. Τσουκαλάς., «Παράδοση και Εκσυγχρονισμός: Μερικά γενικότερα ερωτήματα», στο: Δ. Γ. Τσαούση (επιμ.), ό.π., σ. 38. Στη συνέχεια, ο προβληματισμός για το τι είναι ελληνικό ορίστηκε ως: «ελληνικό είναι ό,τι έγινε ποτέ αποδεκτό ή υπήρξε λειτουργικό εκ μέρους Ελλήνων είτε σε χώρο ελληνικό». Δ. Λέκκας, «Γενική Εισαγωγή: Το Πλαίσιο της Θεματικής Ενότητας», στο: Στ. Βιρβιδάκης κ.ά., ό.π., σ. 27. Επιπρόσθετα, ο Ελληνισμός, αποτελώντας το γεωγραφικό σύνορο Ανατολής-Δύσης, βιώνει τις ζυμώσεις αλλά και τις διαμάχες των δύο κόσμων και αναπόφευκτα επηρεάζει και επηρεάζεται από τους αντίστοιχους πολιτισμικούς παράγοντες. Διαχρονικά, προσανατολίζεται άλλοτε προς τη μια και άλλοτε προς την άλλη, προβάλλοντας πότε τις ανατολικές και πότε τις δυτικές ομοιότητες, επιθυμώντας να ενταχθεί στο ανάλογο πολιτισμικό πλαίσιο. Σε αυτές τις πολιτισμικές διεργασίες, άλλα πολιτιστικά στοιχεία αφομοιώνονται και άλλα αποβάλλονται. Ωστόσο, οι ελληνικές μουσικές παραδόσεις π.χ. φέρουν ανάμεικτα στοιχεία από την ώσμωση των διαφορετικών πολιτισμών με τους οποίους ο ελληνισμός ήρθε σε άμεση επαφή και συνυπήρξε μαζί τους, είτε ως κατακτητής είτε ως κατακτημένος. Ν. Γράψας, «Πρακτικά Παραδείγματα Ταυτοτικής Διαλεκτικής από την Ελληνική Μουσική», στο: Στ. Βιρβιδάκης κ.ά., ό.π., σσ. 194, 197. Β. ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ Αν και τελικά, όπως διαπιστώνουμε από τις παραπάνω αναφορές, η ελληνικότητα αποτέλεσε ένα είδος ταυτότητας Στο ίδιο, σ.28., ένα είδος ειδοποιού στοιχείου που ένωσε κάποιες πληθυσμιακές συλλογικότητες, εν τούτοις όπως η έννοια της ταυτότητας είναι μια έννοια αφηρημένη, έτσι και η έννοια της ελληνικότητας δεν μπορεί παρά να θεωρηθεί ως μια αφηρημένη έννοια, η οποία χρησιμοποιήθηκε ως ιδεολόγημα. Για παράδειγμα η ελληνική γλώσσα, αν και αποτέλεσε ένα ενοποιό στοιχείο του ελληνισμού, δεν μπορεί να αποτελεί ένα ασφαλές ειδοποιό στοιχείο. Ο Ρωμανός ο Μελωδός είχε την ελληνική γλώσσα ως δεύτερη γλώσσα, οι Καραμανλήδες έμαθαν τα Ελληνικά όταν μετά την Μικρασιατική καταστροφή ήρθαν στην Ελλάδα. Οι Ελληνες Βλαχόφωνοι μιλούσαν στις επίσημες συναλλαγές τους την Ελληνική αλλά μέσα στην κοινότητά τους τα Βλάχικα. Δ. Λέκκας, «Γενική Εισαγωγή: Το Πλαίσιο της Θεματικής Ενότητας», στο: Στ. Βιρβιδάκης κ.ά., ό.π., σ.28. Στο όνομα της «καθαρότητας» της ελληνικής γλώσσας κατά τη διαδικασία της συγκρότησης εθνικών κρατών, πολλές διάλεκτοι χάθηκαν και μαζί τους εκείνα τα πολιτισμικά στοιχεία που προσδιόριζαν τα ειδοποιά στοιχεία κάποιων πληθυσμιακών ομάδων, οι οποίες τελικά αφομοιώθηκαν από την κυρίαρχη. Σήμερα μπορούμε επομένως να διακρίνουμε κάποια διαχρονικά στοιχεία στενά και ειδοποιά ελληνικά; Ακόμη και για την ίδια την ελληνική αρχαιότητα η γλώσσα, η φιλοσοφία, τα κορυφαία επιτεύγματα του λόγου, της τέχνης και της επιστήμης ή τα πρωτόγνωρα ειδικά στοιχεία του δημόσιου και ιδιωτικού βίου, της θρησκείας (μυθολογίας), τα έθιμα, τα μυστήρια και οι τελετουργίες προήλθαν από ένα διαρκές δούναι και λαβείν με άλλους λαούς που κληρονομήθηκαν από ακόμη αρχαιότερους πολιτισμούς και που άλλοτε υιοθετήθηκαν και άλλοτε απορρίφθηκαν από τις ίδιες τις πληθυσμιακές ομάδες. Ο Θαλής και ο Πυθαγόρας, για παράδειγμα, πατριαρχικές προσωπικότητες των Μαθηματικών είχαν σπουδάσει στην Αίγυπτο και είχαν επηρεαστεί από τις εκεί θεωρίες. Η έννοια του έθνους αποτέλεσε την κεντρική έννοια της εθνικιστικής ιδεολογίας. Η ανάπλαση της ιστορίας μιας ξεχωριστής, ιδιαίτερης, πολιτισμικής παράδοσης και η προσπάθεια να αποδειχτεί η απρόσκοπτη συνέχεια του ελληνικού έθνους από την αρχαιότητα μέχρι τις μέρες μας οδηγήθηκε σε ακραίες καταστάσεις με έμβλημα την ελληνικότητα. Προβλήθηκε η εθνική ιδιαιτερότητα αλλά και η μοναδικότητα του ελληνικού έθνους. Το παρελθόν ανασκευάστηκε και εξιδανικεύτηκε. Π. Ε. Λέκκας, «Εθνικιστική ιδεολογία και παράδοση», στο: Διαβάζω, τ. 322 [10.11.93], σσ. 46-50. Το έθνος, η φυλή, ο λαός θεωρήθηκαν ως ένα στοιχείο συμπαγές, ατόφιο, ακέραιο που δεν επιτρέπει καμία διαφοροποίηση στα συστατικά του μέρη. Γ. Θαλάσσης., «Το σώμα και το Εθνος», στο: Διαβάζω, τ.322 [10.11.93], σ.73. Αν λοιπόν στο παρελθόν η έννοια της εθνικής ταυτότητας προϋπέθετε μία στεγανότητα στοιχείων και συγκεκριμένες οριοθετήσεις, στις μέρες μας οι συγκυρίες έχουν μεταβληθεί και κάθε πολίτης καλείται συχνά να διαχειριστεί πολλαπλές ταυτότητες σε μια παγκοσμιοποιημένη, πολυπολιτισμική κοινωνία την οποία προσπαθεί άλλοτε να χειραγωγήσει και άλλοτε να προφτάσει να μην τον απορροφήσει και οδηγήσει στον αφανισμό την εθνική του ταυτότητα. Η σύγχρονη εθνοπολιτισμική ταυτότητα της Ελλάδας, αλλά και άλλων χωρών, υπόκειται σε μια καθολική κρίση, αμφισβήτηση και διαρκή αναθεώρηση, «μια κρίση που συνδυάζει μια σαρωτική πολιτιστική ομογενοποίηση, την αποδόμηση παραδοσιακά συνεκτικών πολιτιστικών κοινοτήτων, αλλά και την παγκόσμια εξάπλωση μιας πολιτικής επίμονης και ενίοτε επιθετικής πολιτισμικής διαφοροποίησης». Γ. Πασχαλίδης, «Η Πολιτισμική Ταυτότητα ως Δικαίωμα και ως Απειλή. Η Διαλεκτική της Ταυτότητας και η Αμφιθυμία της Κριτικής», στο: Χ. Κωνσταντοπούλου κ.ά., ό.π., σ. 73. Στις σύγχρονες όμως κοινωνίες αποτελεί πρόκληση η αναγκαιότητα διατήρησης των ειδοποιών στοιχείων κάθε πληθυσμιακής ομάδας μέσα σε ένα σύνολο κοινωνιών που μοιράζονται από κοινού τα επιτεύγματα του σύγχρονου πολιτισμού. Στη θέση λοιπόν μιας στατικής και αναλλοίωτης μέσα στο χρόνο εθνικής ταυτότητας ίσως θα έπρεπε να αναζητήσουμε μια νέα ταυτότητα, ευέλικτη, που θα προσαρμόζεται στη νέα, διαφοροποιημένων αναγκών και απαιτήσεων πολυπολιτισμική κοινωνία, στην οποία θα ζήσουμε. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η εθνική ταυτότητα στο παρελθόν αποτέλεσε το πρωταρχικό θεμέλιο της συνοχής, ανάδειξης και προβολής των κοινωνιών. Στον σύγχρονο κόσμο, εξ’ αιτίας των μαζικών μεταναστευτικών φαινομένων, αποτελεί ένα θέμα προς επαναδιαπραγμάτευση. Οδηγούμαστε λοιπόν στη παραδοχή ότι οι ταυτότητες δεν αποτελούν σταθερά και αμετάβλητα στοιχεία, αλλά αν και κατά μία άποψη πρόκειται για νοητικές κατασκευές, δεν μπορεί παρά να διαμορφώνονται, να εξελίσσονται και να προσαρμόζονται ακολουθώντας τις εκάστοτε κοινωνικές, πολιτικές και ιστορικές συνθήκες Μαράτου-Αλιπραντή Λ., & Γαληνού Π., «Πολιτισμικές Ταυτότητες: από Τοπικό στο Παγκόσμιο». Στο:Χ. Κωνσταντοπούλου, κ.ά., ό.π., σ.110.. Ο παλαιός τρόπος οριοθέτησης της εθνικής ταυτότητας φαίνεται να μην είναι πλέον συμβατός με τη σύγχρονη ηθική μιας οικουμενικής ταυτότητας, που προϋποθέτει τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της «ετερότητας» (ή διαφορετικότητας). Μία λύση, ίσως, θα μπορούσε να είναι η ακόλουθη: οι συλλογικές ομάδες να εστιάσουν σε μία οικουμενική πολυπολιτισμική ταυτότητα, η οποία θα σέβεται την ιδιαιτερότητα των μελών της και θα προτάσσει εκείνα τα ειδοποιά στοιχεία που είναι ενωτικά, κλείνοντας τα μάτια σε εκείνα τα διαφοροποιητικά στοιχεία, που προκαλούν και οξύνουν τις αντιθέσεις. Μία τέτοια πολυπολιτισμική ταυτότητα θα μπορούσε, ίσως, να βασιστεί στις τέχνες, στη μουσική και στο χορό, στοιχεία τα οποία λειτουργούν ως μία «συνομιλία» ανάμεσα στις διαφορετικές πολυπολιτισμικές εθνικές ομάδες, γκρεμίζουν τους τοίχους των «κλειστών» ομάδων και καταργούν τα σύνορα και τα στεγανά των διαχωριστικών/διαιρετικών ιδεολογημάτων. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γράψας Ν., «Πρακτικά Παραδείγματα Ταυτοτικής Διαλεκτικής από την Ελληνική Μουσική», στο: Στ. Βιρβιδάκης κ.ά., Διαλεκτικοί Συσχετισμοί - Θεωρία της Ελληνικής Μουσικής, Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής & Χορού, ΕΑΠ, Τόμος Α΄, Πάτρα 2003. Θαλάσσης Γ., «Το σώμα και το Έθνος», στο Διαβάζω, τ.322 [10.11.93]. Ιντζεσίλογλου Ν., «Περί κατασκευής συλλογικών ταυτοτήτων. Το παράδειγμα της εθνικής ταυτότητας», στο: Χ. Κωνσταντοπούλου κ.ά., & Θ. Οικονόμου (Επιμ.), «Εμείς» και οι «Άλλοι»: Αναφορά στις Τάσεις και τα Σύμβολα, Αθήνα 2000: Τυπωθήτω, ΕΚΚΕ, Γ. Δαρδάνος. Κιτρομηλίδης Π., «Η εθνική ταυτότητα ως δίλημμα και ως προοπτική», άρθρο στην εφημ. Καθημερινή [7.11.11]. Λέκκας Δ. - Γράψας Ν., «Θέματα Ταυτότητας: Στοιχεία Αναλυτικής, Αφηρημένης και Εφηρμοσμένης Προσέγγισης», στο: Στ. Βιρβιδάκης κ.ά., Διαλεκτικοί Συσχετισμοί - Θεωρία της Ελληνικής Μουσικής, Τέχνες ΙΙ: Επισκόπηση Ελληνικής Μουσικής & Χορού, ΕΑΠ, Τόμος Α΄, Πάτρα 2003. Λέκκας Π. Ε., «Εθνικιστική ιδεολογία και παράδοση», στο: Διαβάζω, τ.322 [10.11.93]. Μαράτου-Αλιπραντή Λ., & Γαληνού Π., «Πολιτισμικές Ταυτότητες: από το Τοπικό στο Παγκόσμιο». Στο: Χ. Κωνσταντοπούλου, κ.ά., & Θ. Οικονόμου (Επιμ.), «Εμείς» και οι «Άλλοι»: Αναφορά στις Τάσεις και τα Σύμβολα, Αθήνα 2000: Τυπωθήτω, ΕΚΚΕ, Γ. Δαρδάνος. Παπαρίζος Α., «Η Ταυτότητα των Ελλήνων. Τρόποι Αυτοπροσδιορισμού και η Επίδραση της Ελληνικής Ορθοδοξίας», στο: Χ. Κωνσταντοπούλου κ.ά., & Θ. Οικονόμου (Επιμ.), «Εμείς» και οι «Άλλοι»: Αναφορά στις Τάσεις και τα Σύμβολα, Αθήνα 2000: Τυπωθήτω, ΕΚΚΕ, Γ. Δαρδάνος. Πασχαλίδης Γ., «Η Πολιτισμική Ταυτότητα ως Δικαίωμα και ως Απειλή. Η Διαλεκτική της Ταυτότητας και η Αμφιθυμία της Κριτικής», στο: Χ. Κωνσταντοπούλου κ.ά., & Θ. Οικονόμου (Επιμ.), «Εμείς» και οι «Άλλοι»: Αναφορά στις Τάσεις και τα Σύμβολα, Αθήνα 2000: Τυπωθήτω, ΕΚΚΕ, Γ. Δαρδάνος. Πολίτης Α., Ρομαντικά χρόνια, Ιδεολογίες και Νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830-1880, Εκδ. Μνήμων, Αθήνα 1998. Τσουκαλάς Κ., «Παράδοση και Εκσυγχρονισμός: Μερικά γενικότερα ερωτήματα», στο: Δ. Γ. Τσαούση (επιμ.), Ελληνισμός-Ελληνικότητα, Ιδεολογικοί και βιωματικοί άξονες της νεοελληνικής κοινωνίας, Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Έκτη Έκδοση, Αθήνα 2010. PAGE 9