İNGİLTERE'DE SANAYİ DEVRİMİ

İNGİLTERE’DE SANAYİ DEVRİMİ Uğurcan Gürz1 ÖZET Bu makalede İngiltere’de 18.yüzyılın ikinci yarısından itibaren gerçekleşmeye başlayan Sanayi Devrimi anlatılmıştır. Sanayi Devrimin neden İngiltere’de meydana geldiği konusuna açıklık getirilmeye çalışılmıştır. Sanayi Devrimi’nin bölgede olan demografik, ekonomik ve siyasi etkileri üzerinde durulmuştur. Ayrıca İngiltere’deki Sanayi Devriminin öncesi ve sonrası hakkındaki değerlendirmeler paylaşılmıştır. Sanayi Devrimi’nin neden-sonuç ilişkisinden bahsedilmiştir. Anahtar Kelimeler: Adam Smith, Nüfus Artışı, Endüstri Devrimi, Buharlı Makineler, Kömür, İcatlar 1.GİRİŞ 18.yy ikinci yarısı itibariyle İngiltere Yarımadası’nda vuku bulan Sanayi Devrimi’ni basit usulde el işçiliği ile üretim yapan işletmelerin yerine makine vasıtasıyla üretim yapan işletmelerin kurulması olarak tanımlayabiliriz. Bu durumu şu şekilde açıklamakta mümkündür; loncalı ekonomi yapısından fabrikalı ekonomi yapısına geçiş olmuştur. Bu teoriyi ilk öne süren şahıs İngiliz düşünür Adam Smith,’’Milletlerin Zenginliği’’ adlı kitabında loncaların ortadan kaldırılması gerektiğini yerlerine büyük fabrika işletmelerinin açılması düşüncesini savunmuştur2. 18.yüzyılda İngiltere, birçok Avrupa ülkesinden ileri durumdaydı borsa ve bankacılık gibi önemli sektörlerde ön planda olduğunu söylemek mümkündür. İngiltere döneminin en büyük sömürge devleti olması bu sebepten yeterli hammadde kaynaklarını elinde tutuyor olması onlar açısından bir avantajdı. Sanayi Devrimi’ne giden yolda ilk adımları buharlı makinenin İskoç kökenli olup İngiltere’de yaşamış olan Yüksek Lisans Öğrencisi,İstanbul Ayvansaray Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı,E-posta : ugurcangurz@gmail.com, Orcid ID: 0000-0002-3313-364X. 1 Muhammer Kaymak,’’Sanayi Devrimi Neden İngiltere’de Gerçekleşti? Karşılaştırmalı Bir Makro Tarih Denemesi’’(Der.)Hakan Mıhçı, İktisada Dokunmak, Phoenix Yayınevi, Ankara,2011,s.164. 2 1 James Watt tarafından icat edilmesiyle atılmıştır. Akabinde fabrikaların kurulması, toplu üretime geçilmesi ekonomik ivmenin yükselişine mahal vermiştir. İngiltere’de Sanayi Devrimi’nin çıkması neticesinde toplumsal sınıf yapısında değişimlerde meydana gelmiştir. Bu gelişmeler yeni bir işçi sınıfı doğmasına sebep olmuştur. Sendikalaşma ve grev gibi olgular ortaya atılmıştır. Nüfus olarak artışı ve kentleşme söz konusu olmuştur. Sanayileşme ile hammadde ihtiyacı doğmuş dolasıyla sömürgecilik yarışı artmıştır. 2.İngiltere’de Sanayi Devrimi Sanayi Devrimi, 1750 yılında İngiltere’de ortaya çıkarak dünyada önemli bir etki uyandırmıştır. Dünyadaki mali dengeleri sarsan bu devrimde en büyük etmen buharla çalışan iş makinelerin oynadığı rol olmuştur. Bu devrimin İngiltere’de cereyan etmesini etkileyen önemli faktörlerden biri de İngilizlerin yönetim anlayışı olmuştur. Uzun bir dönem monarşi anlayışı ile yönetilmiştir. Mülkiyet ve özgürlük gibi hakları savunup ve koruması devrime etki eden sebeplerdendir. Fransızca da ‘’Laissez fair’’ adını verdikleri tabirle bırakın istediklerini yapsınlar görüşünü savunmuşlardır. Bu vasıtayla hükümet, alım satım faaliyetlerine kısıtlamalar getirmemiş ve özel sektöre yön vermiştir. Adam Smith’in ‘’Milletlerin Zenginliği’’ adlı kitabındaki serbest piyasa mekanizmasını ifade eden ‘’gizli el’’ bu dönemde önemli bir yer edinmiştir. Ekonomik hayattaki düzeni sağlamak ve hangi tür malların kimler için üretileceğini, miktarlarını belirlemek gibi sorunları çözmek için bir görünmez el var olmuştur. Neoliberal görüşündeki iktisatçılar, devletin ticarete minimum düzeyde müdahale etmesini savunmuşturlar. Rönesans ve Reform hareketlerinin sonucunda ortaya çıkan özgür düşünce ile bilim ve teknik alanda yapılan yenilikler de önemli rol oynamıştır. Burjuva sınıfının yararına olan ‘’gizli el’’ o dönemdeki önemli bir etmenlerden olmuştur. Parlamento, piyasadaki rekabeti yavaşlatacak unsurları saf dışı bırakmıştır. Ayrıca İngilizlerin, güçlü bir ordu ve donanmaya sahip olması sebebiyle etkili bir deniz filoları var olmuştur. 18.yüzyılda Avrupa Devletleri içersindeki mali durumu sebebiyle İngiltere, dönemin ekonomi merkezi olmuştur. Özellikle borsa ve bankacılık gibi sektör el alanlarda gelişim sağlamışlardır. Zaman içersinde sermaye yarışının da artmasıyla ortaya güç birliği çıkmıştır. Bu güç birlikleri şirket ve şirket ortalıklarıyla sağlanmıştır. 2 Bu gelişmeler neticesinde İngiltere bünyesinde bulunan Menkul Kıymetler Borsası, demir-kömür gibi dönemin hammaddelerini hisseleriyle satışa başlamıştır. Dolasıyla sanayileşme sürecinin ilk adımları gerçekleşmiştir. Tarih seyri boyunca en önemli sömürgeci devletlerin başında İngiltere gelmiştir. Bu durum onları hammadde konusunda ön plana çıkarmıştır. Savaşlardan elde edilen hazineler ve hammaddeler de sanayileşme sürecine giden yolda oldukça önem arz etmektedir. Örneğin 23 Haziran 1753 yılında cereyan eden savaşta İngilizler, Fransızları Hindistan topraklarında mağlup etmiş bunun sonucunda önemli bir Hindistan hazinesine el koymuşlardır. Sanayi Devrimi için oldukça önemli bir gelişme olmuştur3. Sanayi Devrimin, İngiltere’de başlamasına neden olan diğer bir etmen ise Coğrafi konumu olmuştur. Ada ülkesi olması sebebiyle savunma konusunda avantaj sahibi olmaları savunma masraflarını diğer devletlere göre daha düşük olmuştur. Bu dönemde Avrupa’da meydana gelen derebeylik mücadelelerinden ve mezhep savaşlarından uzak kalmışlardır. Bunların yanı sıra önemli yer altı kaynaklarını da elinde bulunduruyor olmaları onları Sanayi Devrimine iten diğer bir sebep olmuştur. İçerisinde bulunduğu dönemin en önemli sömürge devleti olan İngiltere’nin sanayileşmenin envanteri olan hammadde içinde en uygun bir coğrafyaya sahip ülke olmasıdır. İngiltere’nin sömürgeleri sadece Ortadoğu ve Afrika bölgelerinde değil hatta Amerika kıtasında bile 13 adet kolonileri bulunmaktadır. Bu koloniler iki farklı yönetim şekli ile idare edilmiştir. Bu koloniler, ticari şirketler vasıtasıyla ve mülk esasına göre kurulan koloniler olmuşturlar4. Sanayi Devrimini meydana getiren diğer bir etmen ise Demografik yapı olmuştur. Dönemin demografik özellikleri içersinde en dikkat çeken hızlı nüfus artışının meydana gelmesidir. Dolasıyla tüketim ihtiyaçlarında büyük bir artış meydana gelmiştir. Zaman içersinde insanların yaşam standartlarının yükselmesiyle dönemin lüks ihtiyaçları olan çay ve kahve gibi ihtiyaçlar alta tabaka insanlar içinde bir temel ihtiyaç halini almıştır. Özellikle tüketici sınıfının ihtiyaç talepleri ivme kazanmıştır. 3 4 Blues,’’Teknoloji Ve Yenilik Yönetimi’’,s.1. Fahri Armanoğlu,19.Yüzyılda Siyasi Tarih, İstanbul,2017,s.25-26. 3 Bu devrimin faaliyete geçmesine sebep olan birtakım icatlar olmuştur. Bu icatlar içersinde en önemlisi 1763 yılın James Waat’ın bulduğu Buharlı Makine olmuştur. İskoç asıllı olup İngiltere’de yaşamını sürdüren James Waat’ın bu icadı ile Sanayi Devrimi adeta vücut bulmuştur. Daha sonra 1807 yılında Amerikan vatandaşı olan mühendis Robert Fulton da bu icadı gemilere uyarlayacaktır. Böylece buharlı motorla çalışan gemiler vasıtasıyla daha uzun millere daha kısa sürelerde ulaşmaya başlanmıştır. Bunun neticesinde okyanus ötesi seferler başlamış ve uluslararası ticaret gelişmiştir. Hammaddeye ulaşım konusunda kolaylık sağlanmıştır. Buharlı Makineler, daha sonra demiryollarında yani trenlerde de uygulanmıştır. Böylece trenlerde daha kısa sürede daha fazla kilometre yapmaya başlamıştır. Sanayileşme süreci en fazla mekanikleşme sahasında gelişim göstermiştir. Sanayi Devrimi öncesinde de İngiltere’nin önemli bir sektörü olan tekstilde modern makinelerle üretime başlanmıştır. İngiltere’nin üretim hacmi %60 dolaylarında bir artış sergilemiştir 5 .Zaman içersinde İngiltere’de yakıt kullanımı olarak odun yerine kömür kullanılmaya başlanmıştır. Kömür, oduna göre daha fazla enerji ortaya çıkarmakta olup daha uzun süreli bir etkiye sahip olmuştur. Dolasıyla bu gelişme işgücüne artı bir değer sağlamıştır. Sanayi Devriminde kömür, buharla çalışan makineler için bir kalp görevinde yer almıştır. Zaman içersinde demirçelik gibi işlenmesi zor madenler de işlenmeye başlanmıştır. Bunun sağlanması 1856 yılında Bessemer tarafından icat edilen yüksek ısılı fırınlar vasıtasıyla gerçekleşmiştir. Bu teknik gelişmelerin akabinde daha güçlü bir demiryolu ağı elde edilmiş ve tren taşımacılığı gelişmiştir. Böylelikle hammadde ve tüketim ürünleri daha hızlı taşınmaya başlanmıştır. Bu durumdan hem tüketici hem de üretici avantaj sağlamış ve bununda olumlu yansımaları olmuştur. Örneğin kömür fiyatlarında bu lojistik gelişme sayesinde ciddi ölçüde düşüşler gerçekleşmiştir. Bu dönemde insan gücüne olan ihtiyaçta azalma söz konusu olmuştur. Özellikle tarım alanında bulunan yeni nesil aletler ve makineler sayesinde işçi ihtiyacında ciddi seviyelerde azalış gerçekleşmiştir. Daha önceleri pamuk toplamak için kalabalık işçi gruplarına ihtiyaç duyulurken pamuk tarağının icadı ile insan gücüne olan ihtiyaçta azalmıştır. Bu yenilikler hem işçi gücünün azalmasına hem de zamandan tasarruf edilmesine neden olmuştur. Yapılan bu yeniliklerle sürekli ivme kazanan bir ekonomi oluşmuştur. Zaman içersinde bu gelişmeler karşısında duramayan Ümit Çağlayan Arslan,’’Sanayi Devrimi: Sonuçları Ve Uluslararası Sisteme Yansımaları’’(Başkent Üniversitesi,2017),5. 5 4 küçük atölye ve tezgâhlar kapanma yoluna giderek yerlerini dev fabrikalar almıştır 6 .Özellikle küçük esnaf aileler birleşme yoluna giderek büyük şirketler oluşturmuşlardır. Ayrıca bu dönemde at arabalarının tekerliklerinden dokuma makinelerinin icatlarına kadar birçok gelişme yaşanmıştır. SONUÇ İngiltere Yarımadası’nda meydana gelen Sanayi Devriminin önemli yansımaları olmuştur. Bu yansımalardan biri de toplumsal sınıf yapısında birtakım değişiklikler meydana getirmesiyle olmuştur. Sanayi Devrimi sonucunda yeni bir işçi sınıfı ortaya çıkmıştır. Burjuva sınıfına, fabrika sahiplerinin de katılmasıyla bu sınıf genişlemiştir. Sanayi Devriminden öncede var olan işçi sınıfı bilinçlenmeye başlayarak toplumun en kalabalık sınıfını oluşturmuşlardır. Dönemin sisteminin getirdiği yoğun çalışma koşullarına maruz kalmışlardır. Ayrıca işçi sınıfı siyasi ve ekonomik haklardan kimi zaman mahrum edilmiştir. Sağlık açısından uygun olmayan fabrika koşullarında çalıştırılmışlardır. Zaman içersinde grev ve sendikalaşma gibi olgulara vakıf olmuşlardır. Özellikle bu dönemde burjuva sınıfı büyük bir yükseliş yaşamış ve kendini kabul ettirmiştir. Fabrikaların faaliyete geçmesiyle üretim artmış dolasıyla sermaye birikimi de yükselmeye devam etmiştir. Sanayi Devrimi neticesinde ortaya çıkan yeni işçi sınıfıyla birlikte ‘’sosyalizm’’fikriyatı ortaya çıkmıştır. Karl Marx ve Friedrich Engels gibi önemli düşünürler bu ‘’sosyalizm’’ olgusunu geliştirerek ortaya ‘’bilimsel sosyalizm’’ i atmıştır. Bu da zaman içersinde burjuva ile işçi sınıfı arasında vuku bulacak çatışmaları ortaya çıkarmıştır. İlerleyen dönemlerde ‘’sosyalizm’’ anlayışı, komünist düzendeki toplumlara geçişi sağlamak gayesiyle bir araç olarak kullanılmaya çalışılacaktır. Bunların yanı sıra Sanayi Devrimi ile ortaya çıkan en önemli unsur nüfus artışları olmuştur. Kırsal alanlardaki nüfus azalarak köylerden kentlere doğru iç göç eğilimi meydana gelmiştir. Bunun beraberinde kentlerde yığılmalar olmuştur. Bu yığılmaların etkisiyle kırsal alanda tarım faaliyetleri ile uğraşacak kişi sayısı azalmış ve gıda ürünü ihtiyacı ortaya çıkmıştır. 6 Ümit Çağlayan Arslan, a.g.e, s.6 5 Sanayi Devrimi sonucunda İngiltere, lojistik alanında önemli bir gelişme kaydetmiştir. Güvenli ve güçlü ticaret ağlarına sahip olmuştur. Ayrıca bu dönemde uluslararası ticaret gelişmiş beraberinde büyük keşiflere vakıf olunmuştur. Sanayi Devrimi ile birlikte hammaddeye olan gereksinim artmış bunun neticesinde sömürgecilik yarışı hız kazanmıştır. Özellikle bu konuda İngiltere Devleti ile Almanya Devleti karşı karşıya gelmiştir. Bu rekabetinin en önemli etmeni ise hammadde ihtiyacı ve yeni pazar yolları arayışı olmuştur7. Bu rekabetin sonucu ileride yaşanacak olan I.Dünya Savaşı’nın vuku bulmasına sebep olmuştur. İngiltere Devleti’nin ticaret hacmi bu inkılâpla kısa süre içersinde artmıştır. Kişi başına düşmekte olan gayri safi milli hâsılatta yaklaşık iki katına yakın bir oranda artış yaşanmıştır. Bu gelişmeler neticesinde şeker, kahve, çay ve pamuk gibi bir zamanın lüks tüketimleri genel tüketim haline bürünmüştür. Uğurcan Gürz ,’’İngiltere’de Sanayi Devrimi’’,erişim:25.11.2019,https://www.yenisayi.com/ingilteredesanayi-devrimi. 7 6 KAYNAKÇA ➢ ARMANOĞLU, Fahri.(2017).19 Yüzyıl Siyasi Tarih. İstanbul. Timaş Yayınları. ➢ KAYMAK, Muhammet.’’Sanayi Devrimi Neden İngiltere’de Gerçekleşti? Karşılaştırmalı Bir Makro Tarih Denemesi’’(Der.)Hakan Mıhçı, İktisada Dokunmak, Phoenix Yayınevi, Ankara,2011,ss.163-185. ➢ ARSLAN, Ümit Çağlayan.(2017).’’Sanayi Devrimi: Sonuçları Ve Uluslararası Sisteme Yansımaları’’.Başkent Üniversitesi. ➢ HARTWELL,R.M.(Yaz-Güz 2005),’’İngiltere’de Sanayi Devriminin Nedenleri’’,Piyasa Dergisi,S.15-16. ➢ SANDER, Oral.(2016).Siyasi Tarih İlkçağlardan 1918.İmge Kitapevi Yayınları. ➢ GÜRZ,Uğurcan,(2019-11-17).’’İngiltere’de Devrimi’’,http://www.yenisayi.com/ingilterede-sanayi-devrimi 7 Sanayi