Modernite, Teoloji, Ateizm

Modernite, teoloji ve ATEİZM Felsefe sözlüğü, 'teizmi' “en az bir tanrının” varlığına inanmak olarak açıklıyor. Sözcüğün kökeni “theos” adeta büyülüdür. Bundan türeyen kavramların neredeyse her biri kendi içinde bir uzmanlık alanı(disiplin) ve yaşam biçimi olarak değerlendirilmeyi hak edecek felsefi ve sosyal bağlam kazanmıştır, insanlık tarihi boyunca: Poli-teizm “çok tanrıcılığı”, “mono-teizm” tek tanrı inancını, teo-loji “Tanrı” bilimini, teo-goni tanrı kuramını, teo-sofi “Tanrıya bilgelik yoluyla ulaşma” öğretisini… Yukarıda sayabildiklerim ve bunlar dışında kalan geniş kavramsal çerçevenin parçası olan diğerleri gibi Ateizm sözcüğü de etimolojik olarak “teizm”den türüyor. A- eki, bir inkarı biçimler ve sözcüğün kök anlamına-en az bir Tanrı’ya inanma durumunakarşı bir “reddediş” tavrını ortaya koyar. Bu durumda bir “ateistin” de “Tanrı’nın-ya da Tanrıların- varlığını reddeden kişi” olması gerekir. Ancak, “ateizm”, reddediş eyleminin, “varsa bile inanmıyorum” şeklinde basitleştirebileceğimiz, iradi-bireysel bir tavır içermiyor. Zira bu haliyle Tanrı’nın “olan” ya da “olması olası olan” bir varlık olarak “reddiyesi” mevzu bahistir. Bu biçimde, “tanrıtanımaz” sözcüğünün “felsefi bir duruş” olarak “ateizmin” modern vurgularını karşılamaktan uzak olduğunu ve ateizmin, “teizmin” karşıtı-inkarı ve onunla ilişkili bir “teoloji” olarak konumlanmaktan kurtararak “tanrının” “var olma” olasılığını reddeden bir görüş olarak olanağını kaybetmiş olduğunu anlıyoruz. Çok daha açık bir ifadeyle, “a-teizm” ile “anti-teizm” ayrımına dikkat etmemiz gerektiğini… Ötekileştirici dilin parçası olarak “Ateizm” Diğer taraftan 'tarihsel' kayıtlar 'yalnızca' hâkim dine inanmadıkları için, 'ateist', dinsiz ya da pagan ilan edilen kişiler bulunduğunu yazar. Bu ise suçluların “dini inançlarının” ve kendine özgü Tanrı anlayışlarının hiçe sayıldığını ya da “ötekileştirici”-politik-dilin parçası haline getirildiğini gösterir. Bu durumda bir “yargı” aracı ve suçlayanların saldırı figürü olarak “ateizm”, “felsefi bağlamından” uzaklaşır; güncel-politik bir işlev üstlenir artık. Sosyal-siyasal bağlamın “mutlak karşıtlık” ihtiyacını karşılayan “yaygın ötekileştirici” kavramlar dizgesinin en yaygın örneği olarak “Şeytan” mitinin türevi haline gelir. Şeytanın Genel Tarihi’nde G. Messadie “Şeytan’ı” “iyiliğe dönüşümü mümkün olmayan” kötülük olarak tanımlamıştı. Ancak reel politik bağlamda “kötülüğün” böylesine aşırı yorumu fireler verir. Herkes, “politik karşıtların” iyilikten nasibini almamış salt “kötü” varlıklar olmadığını, hepsinden önemlisi “kendisinin” ve “kendi tarafındakilerin” kötülük karışmamış bir iyilikten oluşmadığını bilir. Bizler istemeye istemeye de olsa, “kötüye” yatkın taraflarımızı görürüz; ama Şeytan değilizdir. Kısmi bir kötülük eğilimi bizi “Şeytani” yapmaya yetmez; yahut “politik” karşıtımızın “kısmi” iyilikleri onu “Şeytan” olmaktan kurtaramaz. O halde “Şeytan”, Messadie’nin söylediği gibi “iyiye” dönüşmeyen bir “kötülük” , ya da “Şeytan” isimli çalışmasının 1. Cildinde J. B. Russel’in belirttiği gibi tüm “kötülüğün” kişileşmesinden çok, “politik” olarak öteki olanın sıfatıdır. “Şeytan”ın diğer sıfatları, ona atfedilen öyküler ve gerçeklik iddiaları, onun gerçek olduğunu kanıtlamada yeterlidir. İnsan yalnızca inandığı için değil; onu başkalarının nezdinde gördüğü için o gerçektir. Politik mücadelelere sahne olmayan ve insan, toplum ve doğa arasında çok daha sağlıklı ilişkilerin hüküm sürdüğü süreçlerde “ötekileştirici” bir dil bulunmuyordu. Şeytan miti “politik aklın” ürünüydü ve Zerdüşt’ün bıraktığı miras “Esseniler’den” geçerek İsa ve Muhammed’e miras kaldı. Dini ortodoksi “kutsal”ı sahiplenirken ve toplu ayini yönetici merkez olarak belirlenirken, bunun dışında kalan her kesim “sapkın”, “şeytani” ve “tanrıtanımaz” olarak lanetlendi. Hiç de “dinsiz” biri olmamasına rağmen “Sokrates", kafirlikle; Roma ayinlerini reddeden Hıristiyanlar “tanrıtanımazlıkla” suçlandı. Hıristiyan Gnostikleri Catharlar, kendilerine karşı düzenlenen bir askeri sefer ile Papa’nın Haçlı Seferleri katılımcılarına “öte dünya selameti bağışlayan” kutsal işaretlerini taşıyan askerlerce katledildi ve İslam Mezhebi Alevilik “sapkın” olmakla itham edildi. İlkel dünyada ve büyük antik çağın büyük Mısır ve Sümer medeniyetlerinde bu ötekileştirici dile özgü figürler, Şeytan’ın ve “ateizm”in bir karşılığı bulunmuyordu. Bu topluluğun doğa ile girdiği ilişkideki hakim dili olarak “mitolojinin” hassasiyetlerinin işlevsizleşmesi anlamına gelir çünkü. Mitin ve teolojinin, topluluk organizasyonu ve birey üzerindeki pedagojik gücü, insan aklının pek küçümsendiği “mistik” bir kompleks yaratmıştır. Mitin ve dini coşkunun işlevsizleşmesi, yaşamsal sonuçlar verir ilkel topluluklarda. İnancını ve ritüellerini kaybetmiş toplulukların “yaşama ve var olma isteklerini” yitirdiklerini biliyoruz. İngiltere'nin hemen güneyindeki küçük bir adada yaşayan Eddiystone Adası yerlileri hakkında bir araştırma yapan Rivers'in çalışmalarını aktaran G. Childe, İngiliz yöneticilerin baskısıyla "kafa avcılığı" uygulamasını yitirmelerinin ardından, yerlilerin yaşama ilgisiz davranmaya başladığını aktarır bize. "Artık adanın nüfusunun azalmasını önlemeye yetecek kadar üremedikleri görüldü..." şeklinde yazar Childe ve ekler: "İlkel toplulukların, beyaz uygarlıkla ilişkilerinin kurulmasını izleyen dönemdeki sönüşlerinin baş nedeninin bu topluluklar arasında dinsel inançların yıkılması olduğu uzmanlar tarafından yer zaman öne sürülen bir görüştür..." Ateizm de, açık biçimde, tıpkı “Şeytan” miti gibi, politik yaşamın kutuplaşmalarının ürünüdür ve “medenileşmiş” insan aklının ürünüdür. Bu kavramlar açıkça “mitolojik” düşünme eğiliminin kırıldığı ve “politik karşıtlıkların mümkün olduğu” bir toplum ve yaşam algısında hayat bulabilir. Bir diğer deyişle medeniyet ya da kültür dediğimiz olgu, insanın “doğayı” dönüşmeye zorlama ediminin sistemleşmesi ve “ikincil bir doğa yaratma” olgusu ise, “ateizm” doğal değil, “medenileşmiş” insanın ürünüdür. Çok daha önemlisi bu insan, avcı-toplayıcı toplulukların “öldürme” ve “doğadan dışlanma” mahcubiyetini yitirmiştir çoktan; kendini evrenin merkezinde görmeye başlar ve hatta Mısır’ın hükümdarları gibi bizzat Tanrı’dır. Modern Tek Tanrılı dinlerin “büyük medeniyetlerden aldığı” bu miras “asaldır”. Ateizmin tarihsel kaynağı “yanlış” biçimde Yunan ve Miletos okulu olarak sunulur hâla. Temel mesele, Yunan Felsefesinin bu erken tarihli örneklerinin, “mitin” ve Tanrısal kozmos algısının “merkezi” değerini kaybetmesine vesile olacak bir kalkışmaya vesile olmasıdır. Ortaçağ’ın Hıristiyan filozof ve rahiplerinin “Mısır kaynaklı” Hermes figürünü Musa’dan önce yaşamış “bilge bir kişi”, Mısır kaynaklı bir felsefi ekol kuran Platon’u “Eski Ahid’i okumuş bir düşünür olarak” kutsarken, Yunan filozoflarını “pagan ve dinsizler-Tanrıtanımazlar” olarak lanetlemesinin nedeni “bilimsel çabaya” ve onun gücüne duyulan abartılı güvenden kaynaklanıyordu. Bilimci-pozitif vurgu açıkça tehditkardır; zira Tanrı’yı “ispatlanamazlığı” gerekçesiyle reddetme eğilimi güçlüdür. Bu kadarı “dini otorite açısından” katlanılamazdır. Ancak hem Ortaçağ’ın Kilise babaları hem de Batı Merkezci Tarih algısının ideolojik manipülasyonları Yunanlı düşünürlerin hakkını açıkça yemişti; Doğa Filozofları’nca biçimlenen kuram, “pek de dinsizce” ya da Ateistçe değildi. Örneğin, Thales, yaşamın temel ilkesi olarak belirlediği ilkenin(su) olduğunu ancak Tanrısal ilkenin bunun içinde faaliyet gösterdiğini düşünüyordu. “Suyun içinde, Tanrısal yaratma gücünün, mıknatıs taşındaki çekme kuvveti gibi bir hayat gücünün bulunduğunu” düşünen Thales "Tanrısal olmayan hiçbir şey yoktur" şeklinde özetlenebilecek bir düşünceye sahipti. Benzer biçimde Anaksimandros’da “sonsuz” göklerin her birinin “Tanrı” olduğunu düşünüyordu. Elbette bu dindar Yunanlıların “dinsiz” ilan edilmesinin asal nedeni, “mitoloji” ile “bilim” arasındaki disiplinel ayrımın gerçekleşmesi yolundaki iradeleridir. Batı Merkezci tarih algısının, Yunan’a yönelik kutsayıcı külliyatının dolayısıyla çarpıtmasının ana esin kaynağı budur; zira bu XVII. Yüzyıldan sonraki modern bilim atağının arketipi-ideası-dır. Ateizm ve ekonomizm Ateizmin “tutarlı bir teori” ve yaşam görüşü olarak dayanakları “doğa bilimleri” alanında Bruno’nun çığır açıcı fikirleri ve anıtsal ölümünden esin alan, Copernicus, Kepler ve Galileo’nun ardından Newton ile süren XVII. Yüzyıl Modern Bilim Devrimi ve bunu takip eden yüzyıllarda yaşanan sıçramaya dayanıyor. Modern bir öğreti olarak “ateizm”, felsefe ve teoloji çalışmalarının ve dini hassasiyetlerin “sosyal organizasyondaki” merkezi konumunu reddeden ve doğanın gizemlerinin aydınlatılması yolunda, başta duyum, ölçüm ve denetleme araçlarını mutlak hale getiren bilimci-bilgi otoritesinin açtığı dünya perspektifinden güç aldı. Ateizmin içinden doğduğu, seküler-laik bir toplum kurgusu, ekonomik faaliyetler açısından değer taşıyor. Zira böylesi bir toplum kurulmazsa, “en ilkel formundan” karmaşığına kadar din olgusunun içinde yaşamayı sürdüren mutlak bir gücü, “bireyi Tanrı ile doğrudan ilişkili gören” heretik(sapkın-gnostik) bir ekolün ekonomik rasyonaliteyi hiç umursamayan gölge arketipini nereye yerleştireceğiz? Bu ürkütücü güç bütünüyle “şeytanidir” ve tarihsel deneyimler “batıl inançların” ekonomik çıkarlar için oluşturduğu tehdidi yeterince deneyimlemiştir. Batı Hint Adaları’nın keşfi sırasında Bartolomeo de las Casas’ın, “yalnızca lanetli olduğu gerekçesiyle” madenlerde çalışmayı reddeden ve tonlarca altını yalnızca misafirleri istiyor diye meydana seren yerlilerin, Hıristiyan din adamlarınca, “insandan çok maymuna yakın türler olarak nitelendirilişine ilişkin isyanını hatırlayalım. Açıktır ki kapitalin ve mali değerlerin insanı bir çılgına çeviren gücü, henüz böylesine erken zamanlarda “modern insan tanımını” yapmamızı olanaklı kılacak değerlerden birini verir bize: İnsan olmak,“ekonomik inceliklerden” anlamak ve en azından altının değerli bir şey olduğunun farkında olmak anlamına gelir. Ve dikkat edelim, bir kişiyi “hayvana”-olasılıkla maymuna çeviren şey, “ilkel dinlerin”, Modern Batı Bilimi’nin en iyi ihtimalle batıl inanış olarak nitelediği yerel ve büyüsel nitelikleridir. Zira bunlar “yalnızca lanetli olduğu için bir madende” ve “yalnızca kutsal olduğu için belli günlerde çalışmayı reddeden bir güruh yaratabilir. İşte bu kadarı “ekonomizm açısından, “medeni hale getirilmesi gereken ilkel insan furyasını verir.” Medeniyet taşıma sloganının emperyalizm açısından asal hedefi, “yerel dinlerin” yerel-batıni boyutunu hedef alır bu nedenle. Ateizmin “yalnızca Tanrı’yı” değil, ruhani, metafizik ve “büyüsel” olan her ne varsa reddedilmesi yolundaki iradesi, onu “modern” bir öğreti yapmaya yeter. Modern bilim ilkelerine göre belirlenmiş ve çalışmayı-işçilik ve modern köleliğin üzerinde yükselen-bir dünya için en iyisi “Tanrı’nın olmamasıdır” ve şayet olacaksa bu “ortodoksinin” sapkın olarak nitelediklerinden arınmış, batıl inanışlara yer vermeyen bir din anlayışı; ritüeli merkeze alan-namaz, kilise ya da sinagog ayinlerini- ve insanın Tanrı ile buluşmasının müjdesini “ölüm sonrasına” veren uyumlu bir din algısı… Modern bir kuram olarak Ateizmi, beklenmedik bir biçimde “ortodoksi” iledolayısıyla teizm ile-ortak paydada buluşturan “iş ve çalışma” faaliyetlerine bakış açısındadır. Yeni değerleriyle toplum, “çalışmanın” ve iş yaşamının aksamamasına olanak veren “teolojilere” pek sempatiyle bakmaktadır. Yeni Ahit ideolojisinde orijinal İsa öğretisinin zenginin cennete gitmesini zora sokan ve dünyevi gayretleriçalışma ve emek olgusunu küçümseyen (İslam’ın ezoterik öğretilerine “rızkı verenin Tanrı olduğu” şeklindeki ibarelerde de yaşamaya devam eden, “razı oluşçu” ve pasifist tınılarının yerine) Paulus’çu ideolojinin “sosyal din açısından” yararlarını görme şansına kavuşuyoruz. Paulus’un kendine sığınan kölelelerin sahiplerine iade edilmesini salık veren İncil bildirimleri, açıktır ki, Hıristiyan olmanın “köleliğin” kalkması gibi, ekonomik mekanizmanın hakim işleyişine bir tehdit oluşturma olasılığına yönelik bir fikir yanılmasının önüne geçmeyi hedeflemekteydi. Onun açtığı kapıdan girerken büyük bir heves içindeydi kurucu din adamları. Bu koşullarda Hıristiyanlığını yönlendiren temel isimler, hedefleri ve yaşam projeleriyle İsa'nın "kim kendini alçaltırsa, o kadar yükselecektir!" emrini görmezden gelen kişilerden oluşur. Hıristiyanlığın yükselişi, açık bir şekilde, zenginlerin ve güçlülerin tabiiyetiyle gelişmiştir. Kendisine sığınan ve Hıristiyanlığa geçtiğini bildiren bir köleyi, arkadaşı Philemon'a iade eden Paulus bir kenara, İmparatorun Tanrı tarafından atandığı fikrini tekrarlayan Tertullianus, yalnızca varlıklı kişilerle arkadaşlık eden ve köleliği ilahi bir düzen olarak niteleyen Augustinius; zenginlerin bağışlarıyla kendisine hatırı sayılır bir servet yapan Samosatalı Paul, aptal bir insanın bile yoksulları "övemeyeceğini", yoksulların kötü karakterli insanlar olduğunu söyleyen Origenes ve köleliği "erdemli" kişi olmakla özdeşleştirdiği için "iyi" olarak nitelemesine rağmen, yüksek standartlarda bir yaşam sürdüren Ambrosius gibi kişiler için yalnızca örnektir. İmparator Constantinos döneminde zengin olan "din adamlarının sayısı" azımsanamayacak kadar yüksektir ve bu kişilerin Hıristiyanlara, "köleleri korumama", yataklık etmeme uyarısı gönderen Kilise motivasyonu yönlendirdiği açıktır. Ateizm ve teizmi buluşturan kaynak: Din nedir? Yukarıda belirttiğim gibi, modern Batı Biliminin esas hedefi “dinin batıl inanç boyutuyla” ilgilidir. Batı-Hint adalarının keşfiyle başlayan sömürge ve soykırımın tarihi içerisinde ‘inancın bu boyutunun’ söz konusu yerel topluluğu ‘ilkel olarak nitelemede’ asal argüman olarak kullanıldığını görüyoruz. Sömürgeci yapı, pratikaskeri ya da ekonomik-ilişkiler kurmamış, aynı zamanda ideolojik bir mücadele yürütmüştür. Bu gerilimin en bilindik tarihsel örneğini XX. Yüzyılda İngiltereHindistan ilişkilerinde görürüz. Ama bu tarihsel bağlamda yukarıda irdelediğimiz gibi, Batı-Hint adalarına dek izini sürebileceğimiz savununun olgunlaşmış örneğinden başka bir şey değildir. Dinin batıl inançlar olarak nitelenen bireysel boyutu, “ortodoksinin” kabul etmeye ender olarak razı geldiği “pagan” unsurların devamıdır aslında. Dinin sosyal boyutunun, ritüeli ve diğer faaliyetlere ortaklaşacı katılımı merkeze alan duyarlılığına karşın, “bireyde var olan” yaşam veren ve “bireyi aşan bir kudret” hissiyatının ürünü olanın kişileştirilmesinden doğan güç algısının… Bu unsur “arketipseldir”, açık biçimde “temel –hayvani-güdülerle” ilgilidir. Bununla birlikte bu potansiyel, toplum yaşamı için tehditler içerir ki, bir ehlileştirme girişimine yol açar; erginlenme ayinlerinden yaralayıcı ritüellere kadar bireyin yaşamındaki her eşik, açık biçimde, bireyin “toplum için davranacak” ve “çalışacak ideal bir kişi haline dönüşümünü hedeflemiştir. Topluluk ritüeli, bireyi baskı altına alan “ilksel güçlerin” ve dürtülerin denetimli bir serbestisini hedef almıştır. Ruhun sağaltımı için olmazsa olmaz bu unsurlar günümüz dinlerine yalnızca bozularak gelir. Namazın mü’minin “miraç” arzusunu “namazla” gidermesi önerisi ya da bir kilise ayinindeki “vaftiz” girişimi, “ilksel kahramanın ediminin tekrarı ve onun yerine geçme edimidir.” Bu hususların aydınlatılmaya ihtiyacı var. Ama hemen öncesinde, Şamanizm ile başlayan ve bireyin Tanrı ile ilişkisini olanaklı kılan-ve hatta kimi yerlerde bireyi Tanrı ile özdeşleştiren akımların-neden tarih boyunca akademik bir tartışmada taraf olarak gözüken Ateizmin tersine, kesintisiz bir öfke ve nefretle karşılandığını böylece daha iyi anlama şansına kavuştuğumuzu belirtmeliyim... Budunbilim ve ruhbilimin tanrı tanımı Bu tip bir Tanrı tanımı, Ateizmin karşı çıktığı “Tanrı’nın” tümden reddi saptamasına beklenmedik bir engel çıkarır. Zira “modern dünyaya ait budunbilim çalışmaları” ve psikoloji ekolü, Tanrı’nın “ne’liği” hususunu yeterince aydınlatmıştı. Modern Tek Tanrılı dinlerin Tanrı algısının aksine bu çalışmalar sonrasında Tanrı’nın iki niteliğini belirleme şansına kavuşmuş olduk: 1-Bireyi aşan bir güç duygusu 2-Yaşam veren ve bağışlayan. Bu iki olgu, günümüz Ateizminin temel karşıtlığı olarak, İsrailoğuları dinine özgü Tanrı tanımını kapsamaz yalnızca; beklenmedik biçimde Durkheim’in “Toplum” olarak betimlediği ve Jung’un ısrarla vurgu yapmaya çalıştığı “arketipsel”-ilkel dürtülere de işaret eder. Özellikle Jung, “simgelerin” rüyalardaki işlevleri hususunda yaptığı incelemeler sonrasında çığır açıcı fikirlere ulaştı. Ona göre “tek tek bireylerde yaşamaya devam eden güçler olarak bu simgeler” bilinçdışının dehlizlerinde, beklenmedik bir anda dışarıya çıkmayı bekleyen fırsatçılar gibidir. Onlar her daim, zaman ve mekanla ya da bireysel anlatım tarzının noksanlıklarında yitirilen ilk deneyime göndermeler yapan ve ilk anlama sadık, ilk anlamı koruyan ve kollayan ifadelerdir. İnsanın hayvanlık aşamasından modern dünyaya uzanan yüzbinlerce yıllık zaman diliminde kurulmuş bir dehlizlerden aktarılır. Bu durumda simgelerde evrensel anlam, ancak bireysel derinliğin ve dini bağlamda duygusal eşleşmenin izinden gidilerek bulunabilir. Zamana ve coğrafyaya göre tutum alma ve sosyal organizasyon geliştirme eğilimine sahip otantik-yerel değerler üzerinden değil. Simgelerin önemi, “bireyin” ilk deneyiminin “din” olgusunu yaratmasında oynadığı rolle ilgilidir. Dini simgelerin günümüze dek uzanan ve ilkel toplumlardaki heyecan verici gücünden çok şey kaybettiği açık olan evrimi dahi dini alanın, başta ritüeller olmak üzere, “simgelere”(simgesel tekrarlara) dayanmak zorunda olduğunu gösterir. Açıktır; modern Tek Tanrılı dinlerde yaşamını sürdüren arkaik simgeler, mutlak suretle, dini duygunun “merkezi” figürü olarak günümüzde Tanrı’ya ve onun mutlak gücüne-otoritesine dönüşecek, ilksel heyecanına-muhteşemliğine göndermeler yapar. İlksel deneyimin-ve onun yarattığı anlamın- en temel niteliğini ise “insanı” aşan bir güç duygusu oluşturuyor. E. Durkheim bu gerçeği, “Dini Hayatın İlkel Biçimleri”nde: “Tanrı toplumun mecazi ifadesinden başka bir şey değildir…” ifadesiyle bir yönüyle açıklamıştı. Bununla birlikte konunun açılmaya ihtiyacı vardır. Durkheim’in “insanı aşan güç olarak” toplum’u ile Jung’un R. Otto’dan ödünç aldığı “numinosum” terimi, “bireyi aşan”, “gücünün yetmediği” ve altında acziyet hissettiği, “kural koyucu bir otoritenin” hissiyatına açık göndermeler yapmaktadır. Bu iki düşünürün, dinin kaynağında yatan “psikolojiye” ilişkin açıklamalarında bir aykırılık bulunuyor. “Toplumun”, yer yer açık biçimde mücadelesini sürdürdüğü iki “kaynak” olarak “doğa” ve “bilinç dışı” da, bireyi aşan ve onu yöneten güçler olarak soyutlanma-dini veriler ve unsurlar haline gelme eğilimi taşıyor. Aynı zamanda “yaşam veren bu unsurlar” da olan bu olgulara yönelik ilk deneyimlerin “kişileştirilmesinden doğmaktadır” din. Kişi bir “aşkın-(numinosum) deneyimi yaşar; bunun etkisine ve bilinçte meydana getirdiği değişimin “gücüne” bağlılık ve güven duymaya başlar. İşte din, bilincin değişimle birlikte yaşadığı kendine özgü tutumu karşılayan bir alanın “sosyal” bir bağlam oluşturmasıyla gerçekleşir. Ve Ne olursa olsun, “ilk deneyimin” tekrarını baz alan kalıplara sokma fikri, itikatların ve dogmaların doğum nedenidir. Jung’un deyimiyle: “İlk deneyim, bir ritüel ve değiştirilemez bir kurum halinde tekrarlanır ve yeniden yaşanır.’ Arketipik simgelere ilişkin her çözümleme eninde sonunda, ilk deneyimle ilişki kurma gayretini sergiler ve bireyin bu anlamı içinde yaşattığını gösterir. Elbette “topluluğun” yerel değerleri ve aradan geçen zamanla birlikte uğradığı kayıp, dini ritüelin, şiirin ve görsel sanatın “ilk anı canlandırma” gayretini görmemizin önünde engel değildir. İlk deneyim onun muhteşemlik hissiyatı, bilinçte meydana getirdiği dönüşümün Tanrı’ya ne biçimde dönüşeceği, yukarıda tanımladığım üç unsur merkezinde “üç temel” parçaya bölündü, insanlık tarihi boyunca. Dinin toplumsal boyutu, ritüelleri merkeze alan ve herkesin katılımının zorunlu hale geldiği toplumsal faaliyetlerin ekseninde dönen bir “ritüel” ve “mit” gücü doğurmuştur. Burada “anahtar” hassasiyet toplumun tüm edimlerine katılımdır. İlkel dünyada “hayatta kalabilmek için gerekli olan” bu hassasiyet, bizzat bireyin içindeki düşmanca tehdit edilmektedir: Bilinç dışı ve burada kol gezen ilkel dürtüler. Bilinç dışı ile ilgili alan bizi dinin ikinci boyutuna götürür. Bu kol, günümüze dek “İlkel dürtülerin yaşam için sunduğu olanakların mutlaklığından hareketle, Şamanca bir yoldan geçerek, “sosyal bağlamın”, toplumun varlığı için tehdit saydığı ve yok etmeyi amaç edindiği “Tanrı olarak birey” vurgusunu öngören, ezoterik-gnostikbatini vurgulara ulaştı. Özellikle Freud okulu, “topluluk baskısının” bilinç dışı güç olarak “kişilik bozukluklarının” oluşmasındaki rolünü epeyce inceledi. Üçüncü boyut olan “doğa” ise, “bireyin” Tanrılığını savunan ikinci kola öfkeyle yaklaştı ve sosyal din ile-yukarıda atıfta bulunduğumuz Paulusçu ideoloji ile- ittifak kurdu. Modern Batı Bilimciliği ile zirve yapan bu dini yapı, “çalışmayı” reddeden ve “sosyal organizasyona katılmayı küçümseyen” bilinç dışı ekolüne-şamanca duruşakarşı, “çalışmayı”; katılımı ve düzenin devamını garanti alan “sosyal din” ile anlaşan bir yapı kazandı. Günümüz dünyasında “bilimin otoritesine rağmen” dini kurumlarla muhabbet içinde “dünyanın hegemonik paylaşımına” razı olması, kuşkusuz bu ikincisinin ona sunduğu eşsiz hizmetlerdendir. Burada, her topluluk dininin, simgelerdeki evrensel ortaklaşalığı açığa seren ‘arketipik-bireye ait bir değer olarak içerdiği anlamları eleyerek onlara yeni anlamlar verme eğilimi taşıdığını belirtmek için uygun bir noktadayız. Kısacası, her hangi bir simge, yeni bir bağlamda-yeni bir dini ideolojide, orijinal anlamından, yeni sosyal anlama eklemlenmiş haliyle, değer değişimine uğrar. Böylece tüm aksi iddialara rağmen, dinler çeşitlendikçe, simgeler de özelleşir ve evrensel anlamlarını yitirir. Kurumlaşmış dinlerde evrensel anlam bulma çalışmaları bu nedenle hep “ezoterik” batıni-kollarla ilişkilidir. Ateizmin reddedemeyeceği bir Tanrı önermesi Bu açıklamalardan sonra belki İsrailoğulları motifine uygun bir Tanrı’dan değil ama, bir Tanrı’nın varlığının kaçınılmazlığından bahsetmemiz gerekiyor. Zira tüm dini kavramlar gibi Tanrı da “yalnızca” mecazdır(metafor) ve “ilksel deneyimlerin” heyecanlarının kişileştirilmesinden doğar. Bu Tanrı ve din kavramlarının “toplum yaşamı için oynadığı birincil” rollerin modern dünyaya dek uzandığı bozulmuş niteliğinin ürünüdür. Ve bir metafor olarak Tanrı beklenmedik ürünler verir. İnsanlık tarihinin ilk tanrısına paleolitik dönem mağaralarında rastladık. Fransa-TroisFreres, Mağarası'ndaki "Ulu Büyücü Tasviri"ne bakalım. Figür büyük geyik kafası, ayı pençeleri, baykuş şeklindeki yüzü, kedigilleri andıran cinsel organı ve kurt kulaklarıyla dans etmektedir. Yalnızca bacakları ve sakalları itibariyle bir insana benzemektedir. Campbell, hayvanlar dünyasının atletik yapılı hayvanlarının, yaralanma, mızrak ve öldürme sahneleriyle bezeli odasının en tepesinde; dört buçuk metre kadar yükseklikte; diğer tüm resimler siyah beyaz iken renklendirilmiş bu figürü, hepsinden daha önemli olarak betimliyor. “Belki de(…)Trois-Freres’in büyücüsü”adı verilen şekil Tanrı’dır…” yorumunu yapar Campbell; onun bir büyücü ya da şaman olmasıyla Tanrı olması arasındaki fark, modern dünyanın önemsediği kadar değildir. Zira ilkel kültürlerde: “Kutsal işaretlere bürünüldüğünde birey kutsal varlığın tecellisi olur. Yalnızca Tanrıyı temsil etmez, tanrı olur…” Tanrı’yı bir kez görmüş olmak yetmez, artık tanıyamayiz onu. Elbet modern akıl ve analitik incelemenin Tanrılaşması adına insan dünyasından çekip gitmiştir. Hastayı, çıldırmanın eşiğine getirmiş bir ağrıyı “Patolojik bir ağrı bu. Aslında bu ağrıya sebep olacak bir şey yok. Bu halde ağrı da yok.” Şeklinde değerlendirerek evine yollayan bir bilimci doktorun durumuna düşer modern araştırmacı sık sık. Ve bu halde ölüm hiç bir neden yokken gelmiştir Ateizme göre ruh diye bir şey yoktur; bununla birlikte “ruhbilim” disiplini modern dünyanın buluşudur. Bu disiplin kuşkusuz “beyin ve beynin fonksiyonlarındaki “ bozulmanın incelenmesiyle ilgilenir. Ancak dipsiz bir kuyu, beklenmedik güçlerin ve hatıraların taşıyıcısı, insanı yönlendiren ve ona beklenmedik etkilerde bulanan “güçlerin” yatağı olarak “beyin” ruh ve Tanrı düşüncesinin de yaratıcısıdır. Ve bir fikir, yaşama pozitif bir güç sunuyorsa bu onun var olduğunun delilidir. Ayrıntıları ise “dinler tarihinin” çeşitliğinde aranmalıdır. Göktuğ Halis Felsefeci/Dinler Tarihi Araştırmacısı