POLSKIE I ROSYJSKIE SŁOWNICTWO BARW ASOCJACJE I ZNACZENIA

POLSKIE I ROSYJSKIE SŁOWNICTWO BARW ASOCJACJE I ZNACZENIA UNIWERSYTET SZCZECIŃSKI SZCZECIŃSKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE Ewa Komorowska Danuta Stanulewicz POLSKIE I ROSYJSKIE SŁOWNICTWO BARW ASOCJACJE I ZNACZENIA Szczecin 2018 Recenzja dr hab. Halina Chodurska, prof. UP Korekta Zofia Stanulewicz Zdjęcie na okładce Krzysztof Komorowski © 2018 – Ewa Komorowska, Danuta Stanulewicz ISBN 978-83-7867-788-8 Druk Volumina.pl Daniel Krzanowski Wydawca Volumina.pl Daniel Krzanowski ul. Ks. Witolda 7-9, 71-062 Szczecin tel. 91 812 09 08 druk@volumina.pl, www.voluminamarket.pl Pamięci naszych Bliskich SPIS TREŚCI Podziękowania Wstęp 1. 2. 3. Przegląd badań z zakresu nazw barw w językoznawstwie polonistycznym i rusycystycznym 1.1. Przegląd badań z zakresu nazw barw w językoznawstwie polonistycznym 1.2. Przegląd badań z zakresu nazw barw w językoznawstwie rusycystycznym 1.3. Perspektywy badawcze z zakresu nazw barw we współczesnym językoznawstwie Podstawowe i niepodstawowe nazwy barw w języku polskim i rosyjskim 2.1. Podstawowe i niepodstawowe nazwy barw według B. Berlina i P. Kaya 2.2. Test badający psychologiczne znaczenie nazw barw 2.3. Psychologiczna istotność nazw barw dla użytkowników języka polskiego 2.4. Psychologiczna istotność nazw barw dla użytkowników języka rosyjskiego 2.5. Psychologiczna istotność nazw barw w języku polskim i rosyjskim – podsumowanie Konceptualizacja barw w ujęciu kognitywnej teorii prototypów 3.1. Teoria prototypów w lingwistyce 9 11 13 14 43 54 59 59 63 66 68 72 77 77 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 8 3.2. 3.3. 4. Prototypowe odniesienia nazw barw 3.2.1. Barwy achromatyczne 3.2.1.1. Barwa biała 3.2.1.2. Barwa czarna 3.2.1.3. Barwa szara 3.2.2. Barwy achromatyczne 3.2.2.1. Barwa czerwona 3.2.2.2. Barwa żółta 3.2.2.3. Barwa zielona 3.2.2.4. Barwa niebieska 3.2.2.5. Barwa brązowa 3.2.2.6. Barwa fioletowa 3.2.2.7. Barwa różowa 3.2.2.8. Barwa pomarańczowa Podsumowanie Skojarzenia z barwami a prototypowe odniesienia ich nazw podane w źródłach leksykograficznych 4.1. Skojarzenia z barwami – krótki przegląd badań 4.2. Rodzaje skojarzeń z barwami 4.3. Skojarzenia z barwami podawane przez użytkowników języka polskiego 4.4. Skojarzenia z barwami podawane przez użytkowników języka rosyjskiego 4.5. Skojarzenia z barwami a prototypowe odniesienia ich nazw podane w słownikach 79 82 82 85 87 90 90 92 96 100 105 108 110 113 115 116 116 119 122 124 125 Zakończenie 128 Bibliografia 130 PODZIĘKOWANIA Najserdeczniej dziękujemy wszystkim osobom, które udzieliły nam cennych rad i pomogły w przeprowadzeniu badań: pani prof. Zoi Nowożenowej i pani Swietłanie Burchanow z Uniwersytetu Gdańskiego, a także pani dr Agnieszce Szlachcie z Uniwersytetu Szczecińskiego i pani mgr Annie Ochrymowicz, niegdyś związanej z tą uczelnią, oraz pani mgr Magdalenie Markiewicz, Kierownik Działu ds. Obcokrajowców i Wymiany Międzynarodowej w Akademii Morskiej w Szczecinie. Jesteśmy również ogromnie wdzięczne pani prof. Halinie Chodurskiej z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie za rzetelną i życzliwą recenzję oraz pani mgr Zofii Stanulewicz, w przeszłości związanej z Uniwersytetem Gdańskim, za uważną korektę. Podziękowania należą się też koleżankom i kolegom, reprezentującym różne uczelnie, pomagającym nam we wcześniejszych badaniach, także przywołanych w tej pracy. Wśród tych osób znaleźli się: pani mgr Izabela Berger, pan prof. Bogusław Bierwiaczonek, pani dr Anna Cisło, pan dr Piotr Czajka, pan prof. Adam Głaz, pani mgr Maria Grudzińska, pani dr Magdalena Jaszczewska, pan prof. Jerzy Jarniewicz, pani dr Agnieszka Karolczuk, pani prof. Alina Kwiatkowska, pani mgr Anna Łuczak, pani prof. Bożena Matuszczyk, pani dr Ewa Modrzejewska, pan dr Tomasz Nowosielski, pan prof. Jarosław Płuciennik, pan dr Andrzej Skrzypiec, pani prof. Olga Sokołowska, pani dr Natalia Sosnowska, pan prof. Kazimierz Sroka, pani dr Anna Uniszewska, pani dr Anna Zbierska-Sawala i pani dr Bronisława Zielonka. 10 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Kierujemy również wyrazy wdzięczności w stronę Uczestników wszystkich przeprowadzonych przez nas badań – za życzliwość i cierpliwość, a także za poważne i rzetelne podejście do udziału w testach i ankietach. WSTĘP Słownictwo barw budzi od lat żywe zainteresowanie wśród badaczy zajmujących się leksyką różnych języków. Nazwy kolorów analizowane są z rozmaitych punktów widzenia – morfologicznego, etymologicznego i semantycznego oraz kulturowego, jak również psychologicznego. W tej pracy koncentrujemy się na leksykonach barw dwóch języków słowiańskich – polskiego i rosyjskiego. Języki te są dosyć blisko spokrewnione, więc wykazują sporo podobieństw w tym wycinku słownictwa, chociaż zauważyć można również pewne różnice, które będziemy starały się odnotować. Zajmiemy się głównie badaniem nazw barw z uwagi na ich psychologiczną istotność dla użytkowników języka polskiego i rosyjskiego, jak również analizą prototypowych odniesień nazw barw, uwidaczniających się między innymi w konstrukcjach porównawczych i w najczęstszych skojarzeniach. Pod uwagę weźmiemy także definicje słów odnoszących się do kolorów zawarte w autorytatywnych słownikach dwóch badanych języków. W rozdziale pierwszym przestawiamy przegląd badań nad słownictwem barw w językoznawstwie polonistycznym i rusycystycznym, koncentrujących się na leksykonach kolorów nie tylko w językach słowiańskich. Potem, w rozdziale drugim, przechodzimy do zagadnienia istotności nazw barw w polskim i rosyjskim, prezentując wyniki przeprowadzonych przez nas badań testowych. Rozdział trzeci poświęcony jest prototypowym odniesieniom nazw barw podanym w słownikach obu języków, zaś rozdział czwarty konfrontuje te odniesienia z dotychczas przeprowadzonymi badaniami nad skojarzeniami z barwami (i automatycznie ich nazwami) w tych 12 Polskie i rosyjskie słownictwo barw językach. Natomiast w innym tomie przedstawimy wyniki naszych najnowszych badań takich skojarzeń, z uwzględnieniem ich wartościowania. Żywimy nadzieję, że przedstawione w tej pracy badania pozwolą lepiej naświetlić znaczenia nazw barw, szczególnie ich prototypowe odniesienia i psychologiczną istotność. 1. PRZEGLĄD BADAŃ Z ZAKRESU NAZW BARW W JĘZYKOZNAWSTWIE POLONISTYCZNYM I RUSYCYSTYCZNYM W językoznawstwie polonistycznym i rusycystycznym problematyka słownictwa barw stała się przedmiotem szeregu prac, w których zagadnienie to ujmowane jest różnorodnie pod względem tematycznym czy przyjętej metodologii opisu. Prace obejmują więc, między innymi, zagadnienia diachroniczne słownictwa barw, etymologię, analizy morfologiczne i semantyczne nazw barw, występowanie nazw barw w nazwach własnych, metafory, barwy w twórczości poszczególnych pisarzy, w folklorze czy nawet w sferze politycznej i medialnej, które to tematy wykraczają często poza ramy tradycyjnego językoznawstwa1. Badania językoznawcze prowadzone są zarówno na bazie jednego języka, jak i w konfrontacji dwu-, trzy- czy nawet wielojęzykowej. 1 Do przeglądu badań wykorzystany został rozdział pt. Stan badań nad paletą barw w językoznawstwie polonistycznym i rusycystycznym na tle analogicznych badań w innych językach słowiańskich z monografii E. Komorowskiej pt. Barwa w języku polskim i rosyjskim. Rozważania semantyczne, Szczecin 2010, s. 17–39. Autorki podjęły decyzję o uzupełnieniach i poszerzeniach, do których wykorzystano, między innymi, informacje z przeglądu badań z monografii D. Stanulewicz Colour, Culture and Language: Blue in Polish, Gdańsk 2009. Ze względu na upływ czasu (książka E. Komorowskiej została wydana w 2010 roku), autorki uzupełniły przegląd o badania od 2010 do 2018 roku. Autorki wyszły z założenia, że uzupełniony o prace najnowsze, przegląd badań stanie się cennym materiałem źródłowym i naukowym dla osób zainteresowanych problematyką słownictwa barw nie tylko w językoznawstwie słowiańskim. Należy też tu zaznaczyć, że przegląd uwzględnia również wybrane prace przetłumaczone z innych języków. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 14 1.1. Przegląd badań z zakresu nazw barw w językoznawstwie polonistycznym W języku polskim pierwszą monografią lingwistyczną z zakresu barw jest praca krakowskiego językoznawcy A. Zaręby, wydana w 1954 roku, pt. Nazwy barw w dialektach i historii języka polskiego2. A. Zaręba przyjął diachroniczną metodologię opisu. Przedmiotem opisu w monografii staje się nazewnictwo kolorystyczne ówczesnej polszczyzny z uwzględnieniem słownictwa gwarowego. Rozważania A. Zaręby prowadzone są od zdefiniowania danej nazwy barwy, poprzez podanie jej synonimów, aż po wnikliwe studia etymologiczne omawianych wyrazów. A. Zaręba opisuje nazwy barw z punktu widzenia zarówno słowotwórstwa, jak i semantyki, uwzględniając również rolę czynników pozajęzykowych w kształtowaniu nazw barw. Warto również wspomnieć tu artykuł, który wprawdzie nie jest lingwistyczny, ale dotyka zagadnienia semantyki barw w ujęciu literaturoznawczym. Jest to artykuł z roku 1932 S. Skwarczyńskiej pt. Wartość treściowa kolorów w romantyzmie a dzisiaj3. Autorka pokazała, że „nieuwzględnienie semantycznej ewolucji nazw barw, jaka dokonuje się w języku, może prowadzić do nieporozumień interpretacyjnych w przypadku, gdy akt interpretacji utworu dzieli od momentu jego powstania znaczny upływ czasu. S. Skwarczyńska zwraca uwagę na różną wrażliwość na kolory poszczególnych epok, a także, odwołując się do tła etymologicznego i kulturowego, wskazuje na zmianę nacechowania stylistycznego i emocjonalnego poszczególnych nazw barw”4. A. Zaręba, Nazwy barw w dialektach i historii języka polskiego, Wrocław 1954. S. Skwarczyńska, Wartość treściowa kolorów w romantyzmie a dzisiaj, „Pamiętnik Literacki” 1932, nr XXIX, s. 233–301. 4 E. Badyda, Świat barw – świat znaczeń w języku poezji Zbigniewa Herberta, Gdańsk 2008, s. 28. 2 3 Przegląd badań… 15 Przymiotnikowymi nazwami barw zajmuje się M. Schabowska 5 , która w 1960 roku wydaje w czasopiśmie „Język Polski” artykuł pt. Pochodne przymiotniki barw. Autorka wprowadza klasyfikację przymiotników określających barwy pod względem semantycznym, gdzie szczególne miejsce w analizie zajmują przymiotniki złożone, oraz słowotwórczym, a podział leksemów prowadzony jest w oparciu o ich podstawy słowotwórcze. Kolejną pracą z zakresu barw pod względem chronologii czasowej jest monografia G. Zeugnera, która ukazała się w wersji polskiej w 1965 roku. Jest to praca nielingwistyczna, ale dająca wyobrażenie ogólne o problematyce barw na przestrzeni wieków i o niektórych szczegółowych zagadnieniach6. W latach 80. XX wieku na temat barw wypowiada się A. Wierzbicka7, która proponuje definiowanie koloru w termi5 M. Schabowska, Pochodne przymiotniki barwy, „Język Polski” 1960, nr XL, s. 291–304. 6 G. Zeugner, Barwa i człowiek, przekł. J. Rogaczewski, Warszawa 1965. Praca ta stanowi krótki przegląd problematyki barw, w ramach którego autor wyróżnia trzy duże epoki: epokę bez dokładnej znajomości podstaw przyrodniczych, epokę badania różnych wycinków tej dziedziny oraz epokę systemów naukowych. Według autora, problem barw jest ściśle związany z zagadnieniami światła, widzenia i rozpoznania, a także z doznaniami człowieka. G. Zeugner nie daje wyczerpującego opisu wszystkich dotychczas rozwiniętych systemów i teorii naukowych dotyczących zjawiska barwy. Skupia się przede wszystkim na tych, dzięki którym można lepiej zrozumieć poruszane przez niego zagadnienia. Są to, między innymi, harmonia i zależność wrażenia barwnego od konkretnych warunków oraz rozgraniczenie efektów fizycznych i emocjonalnych, wywoływanych przez barwy. W swojej pracy G. Zeugner przedstawia również teorie wybitnych uczonych, malarzy czy też poetów, którzy w znaczny sposób przyczynili się do rozwoju nauki o barwach. 7 A. Wierzbicka, Przekładalność a elementarne jednostki semantyczne, „Przegląd Humanistyczny” 1978, nr 2, s. 57. Zob. także: D. Budniak, Studium konfrontatywne łączliwości leksykalnej rosyjskich i polskich leksemów oznaczających kolor, Opole 1987. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 16 nach psychologicznych, czyli „jest to coś, o czym myśli się jako o ..., a zatem, kolor czerwony – kolor, o którym się myśli jak o kolorze krwi; kolor biały – kolor, o którym się myśli jako o kolorze mleka, czarny – kolor, o którym się myśli jako o kolorze węgla” itd. W późniejszej swojej pracy A. Wierzbicka8 powraca do sformułowanej definicji, sygnalizując jedynie potrzebę uwidocznienia w definicji różnicy znaczeń kolorów w poszczególnych językach, np. między blue w języku angielskim a niebieskim w języku polskim. W kolejnej publikacji poświęconej kolorom A. Wierzbicka koncentruje się na wyodrębnieniu nazw kolorów podstawowych, do których zalicza: czerwony, żółty, niebieski, zielony, biały i czarny, oraz nazw kolorów „mieszanych”, takich jak: pomarańczowy, różowy, szary i purpurowy. Eksplikację barw podstawowych buduje językoznawczyni na bazie czterech typów komponentów: ostensywnego, kolorystycznego, negatywnego (ekskluzywnego) i prototypowego. Wykładnikom koloru, przy okazji analizy wykładników intensywności cechy, poświęca również uwagę E. Janus 9 . Badaczka ta, opierając się na klasyfikacji między innymi Ju. D. Apresjana10, wydziela dwie grupy przymiotników: stopniowalne na skali natężenia cechy, a nie w aspekcie kategorii stopnia, oraz punktowe, w których cecha jest bądź odnotujemy jej brak. Tak więc, autorka pokazuje ujęcie koloru jako właściwości trwałej, a nie jako cechy stopniowalnej – skalarnej11. A. Wierzbicka, Cups and Mugs: Lexicography and Conceptual Analysis, „Australian Journal of Linguistics” 1984, nr 4, s. 211. 9 E. Janus, Wykładniki intensywności cechy (na materiale polskim i rosyjskim), Wrocław 1981. 10 Ju. D. Apresjan, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, przekł. Z. Kozłowska, A. Markowski, Wrocław 1980. 11 Na ten temat patrz: E. Komorowska, Analiza semantyczno-pragmatyczna przysłówka совсем (na materiale języka rosyjskiego), Szczecin 1992, s. 45–47. 8 Przegląd badań… 17 E. Komorowska w latach 90. XX wieku analizowała konotacje semantyczno-pragmatyczne rosyjskiego przysłówka совсем, między innymi jego łączliwość z przymiotnikami i przysłówkami nazywającymi barwy. Monografia zawierająca te rozważania ukazała pewne widoczne prawidłowości semantyczne funkcjonowania przysłówka совсем, które determinują jego łączliwość. A mianowicie, typowa dla przysłówka совсем jest jego łączliwość ze słowem z pełnym nasyceniem cechy, do granic, jak również negacją wyrażoną explicite w strukturze powierzchniowej za pomocą wyrazów z prefiksami negacji (np. совсем неграмотный) czy implicite z negacją ukrytą w strukturze głębokiej (np. совсем глупый). Jeśli chodzi o pierwszy warunek – pełnego nasycenia cechy – niewątpliwie jest on spełniony, bowiem konotacje przysłówka совсем z przymiotnikami i przysłówkami koloru jeszcze dobitniej podkreślają jego łączliwość z wyrazami z pełnią nasycenia cechy, w tym wypadku kolorem. Stąd połączenia z wyrazami pełności barwy, np. совсем чёрный, совсем красный, совсем жёлтый, czy nawet zreduplikowanego nasycenia, np. совсем молочно-белый. Tym samym brak połączeń z wyrazami o niepełnym nasyceniu kolorem typu12 *совсем красноватый, *совсем желтоватый, *совсем синеватый itd.13 Ocena barwy z punktu widzenia eksplicytności i implicytności zawartej w nich negacji wymagałaby przyjęcia określonych kryteriów skalarności i stanowi zagadnienie odrębnych studiów. Pod koniec lat 80. i w latach 90. XX wieku zauważa się zainteresowanie problematyką barw w ujęciu synchronicznym. M. Ampel-Rudolf przeprowadza interpretacje semantyczne leksemów kolor i barwa 14 . Językoznawczyni ta stwierdza, że Symbol * jest oznaczeniem braku łączliwości. E. Komorowska, Analiza semantyczno-pragmatyczna…, s. 46. 14 M. Ampel-Rudolf, Barwa a kolor, „Poradnik Językowy” 1989, nr 8, s. 621–625. 12 13 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 18 zakresy tych leksemów pokrywają się, gdy mówimy o barwie (kolorze) całego zbioru lub gdy mówimy o barwie (kolorze) zmiennej. Zakresy te nie pokrywają się, gdy charakteryzujemy konkretną cechę danego obiektu – wtedy używamy leksemu kolor. Natomiast, gdy cecha koloru danego obiektu ujęta jest w sposób abstrakcyjny, to wówczas używamy leksemu barwa. M. Ampel-Rudolf w monografii pt. Kolory. Z badań leksykalnych i składniowo-semantycznych porusza problematykę definicji leksemów barw15. Swoje rozważania autorka poszerza o badania A. Wierzbickiej16, postulującej definiowanie koloru w terminach psychologicznych, oraz J. Lyonsa, proponującego, aby zbiór podstawowych kolorów rozumieć jako skalę ciągłą: czarny, szary, biały itd. Podstawowym celem monografii staje się opis semantyczny i syntaktyczny wyrażeń przekazujących informację o znaczeniu, ze szczególnym uwzględnieniem przymiotników koloru, bo – jak uważa autorka – są one prymarnymi wykładnikami koloru. Autorka przyjmuje prymat płaszczyzny semantycznego rozczłonkowania tekstu nad pozostałymi i stosuje predykatywno-argumentowy model opisu. Wyrażenia predykatywne pełnią w nim funkcję askryptywną (służą do opisywania, charakterystyki przedmiotów), wyrażenia argumentowe zaś pełnią funkcję referencyjną (służą do wskazywania przedmiotów). Analiza lingwistyczna prowadzona jest w dwóch grupach: nazw kolorów tworzących skalę podstawową (biały, żółty, czerwony, niebieski, granatowy, czarny) i nazw kolorów uzupełniających skalę podstawową (szary, różowy, fioletowy, brązowy, srebrny, złoty). Definicje semantyczne proponowane w pracy składają się z kilku komponentów: elementu ikonograficznego, przytoczenia hiperonimu, nazwy obiektów, do których zwykle odnosimy dane wyrażenie oraz M. Ampel-Rudolf, Kolory. Z badań leksykalnych i składniowo-semantycznych języka polskiego, Rzeszów 1994. 16 A. Wierzbicka, Przekładalność..., s. 57. 15 Przegląd badań… 19 przykładów jego użyć. W konkluzji autorka zauważa, że „językowe możliwości charakteryzowania kolorów obiektów są w zasadzie nieograniczone i zależą głównie od intencji nadawcy. Mówiąc o barwie jakiegoś obiektu odwołujemy się zwykle do klasy denotatów kolorów uporządkowanych według jednej podstawowej skali od białego poprzez żółty itd., aż do czarnego”17. Problematyka słownictwa barw została szeroko przedstawiona w monografii pt. Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie R. Tokarskiego18. Uwaga autora zwrócona jest na konotacje społeczno-kulturowe nazw barw. Materiał badawczy monografii stanowią teksty poetyckie. Celem opisu jest odtworzenie całościowego językowego obrazu barw w języku polskim. R. Tokarski omawia materiał w dwóch zasadniczych grupach: barw achromatycznych (leksemy biały, czarny i nazwy ich odcieni) i barw chromatycznych, ze szczególnym uwzględnieniem następujących nazw kolorów: czerwony, żółty, niebieski, zielony. Badacz prezentuje uwarunkowania językowo-kulturowe nazw barw, ich prototypowe odniesienia, profilowanie znaczeń, a tym samym ich miejsce w sposobie postrzegania otaczającego świata. Takie patrzenie na nazwy barw – pomimo że oparte na specyficznej bazie poetyckiej – pozwala na formułowanie wniosków natury ogólnej związanych ze sposobem konceptualizowania świata. Należy tu odnotować, że R. Tokarski zajmuje się nazwami barw, szczególnie ich prototypowymi użyciami, rolą w kreowaniu językowego obrazu świata oraz ich konotacjami, w kilku innych pracach19. 17 Cyt. za: E. Komorowska, Barwa w języku… Patrz: M. Ampel-Rudolf, Kolory. Z badań..., s. 166. 18 R. Tokarski, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 1995, wyd. II rozszerzone – Lublin 2004. 19 R. Tokarski, Tokarski, Ryszard, Nazwa barwy i jej użycia prototypowe, [w:] Opisać słowa. Materiały Ogólnopolskiej Sesji Naukowej w rocznicę śmierci 20 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Opisowi pola semantycznego barw poświęcony jest artykuł J. Grzeni20, w którym autor do pola wyrazowego zalicza przede wszystkim przymiotniki oraz derywowane od nich rzeczowniki transpozycyjne, a jako cechę charakterystyczną barw traktuje płynność granic między nimi. J. Grzenia zajmuje się również zbudowaniem hierarchii w polu barw, na szczycie której umieszcza przymiotnik barwny. Do poziomu podstawowego natomiast zalicza wyrazy nazywane „barwami semantycznie podstawowymi”, poziom podrzędny zaś – według niego – tworzą uzupełniające nazwy barw. Autor dostrzega związek między nazywaniem barw a ich percepcją i uwarunkowaniami kulturowymi. Opisem pola leksykalnego nazw kolorów, ale w ujęciu ilościowym, zajmuje się A. Pawłowski21, który na podstawie statystycznych obliczeń wyznacza strukturę ilościową tego pola. Problematykę konceptualizacji uczuć w języku polskim podjęła w swojej monografii I. Nowakowska-Kempna22. Przyjęła ona semantyczno-kognitywne spojrzenie na barwy. Materiał badawczy pochodzi z języka polskiego, rosyjskiego profesor Danuty Buttler „Teoretyczne i Metodologiczne Zagadnienia Leksykologii”, Warszawa 4-5 marca 1992 r., red. A. Markowski, Warszawa 1992, s. 202–221; R. Tokarski, Problematyka językowego obrazu świata w świetle semantyki barw, [w:] Nazwy barw i wymiarów. Colour terms and measure terms. Swedish-Polish Linguistic Conference on the Semantics of Colour and Measure Expression. Stockholm, 1996.04, red. B. Nilsson, E. Teodorowicz-Hellman, Stockholm 1997, s. 75–86; R. Tokarski, Regularny i nieregularny rozwój konotacji semantycznych nazw barw, [w:] Nazwy barw i wymiarów. Colour terms and measure terms. Swedish-Polish Linguistic Conference on the Semantics of Colour and Measure Expression. Stockholm, 1996.04, red. Barbro Nilsson, Ewa TeodorowiczHellman, Stockholm 1997, Stockholm University, Slavic Institute, s. 63–74. 20 J. Grzenia, Założenia opisu pola semantycznego barw w języku polskim, „Poradnik Językowy” 1993, nr 4, s. 155–165. 21 M.in. A. Pawłowski, Struktura ilościowa pola leksykalnego nazw kolorów, „Polonica” 2003, nr XXII–XXIII, s. 93–115. 22 I. Nowakowska-Kempna, Konceptualizacja uczuć w języku polskim, Warszawa 2000. Przegląd badań… 21 i bułgarskiego 23 . W monografii rozważania koncentrują się wokół czerwieni, bieli, zieleni itd. w relacji z różnymi emocjami. W krąg problematyki barw w polityce wprowadza artykuł E. Straś24. Autorka porusza w nim problem powiązania kolorów z niektórymi ugrupowaniami polskiej i rosyjskiej sceny politycznej. Celem artykułu jest prześledzenie kierunków rozwoju i zmian w metaforyce przymiotników barw25. Ujęcie kulturowe barw charakteryzuje monografię R. Grossa pt. Dlaczego czerwień jest barwą miłości26, której przekład ukazał się w Polsce w roku 1990. Autor przedstawia barwy w szerokim aspekcie kulturowo-historycznym, podejmując próbę pokazania, jakie są źródła ich symboliki. W celu wyróżnienia cech kontrastowych i podobieństw barw, autor swoje dociekania kulturowe prowadzi również porównawczo, np. opisuje związki, jakie zachodzą między: czerwienią i bielą, czernią i bielą, złotem i czernią oraz fioletem i purpurą. Słownictwu barw zostały poświęcone również dwa tomy Studiów z semantyki porównawczej, których redaktorkami są R. Grzegorczykowa i K. Waszakowa27. Rozważania na temat barw prowadzone są w aspekcie porównawczym na materiale Tamże. E. Straś, Nazwy oparte na symbolice kolorów, odnoszące się do ugrupowań politycznych w języku polskim i rosyjskim, [w:] Język a rzeczywistość. Rusycystyczne studia konfrontatywne, red. P. Czerwiński, H. Fontański, Katowice 2005, s. 178–184. 25 Przedmiotem opisu są przede wszystkim substantywizowane przymiotniki, a także połączenia typu: przymiotnik + rzeczownik. Źródło materiału stanowią współczesne prace leksykograficzne, a także czasopisma, między innymi „Wprost”, „Polityka”, „Новoе время”. Za: E. Komorowska, Barwa w języku…, s. 23. 26 R. Gross, Dlaczego czerwień jest barwą miłości, przekł. A. Porębska, Warszawa 1990. 27 Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000; Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003. 23 24 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 22 różnych języków: rosyjskiego, ukraińskiego, czeskiego, szwedzkiego i wietnamskiego w konfrontacji z językiem polskim. Celem autorów prac opublikowanych w tych tomach jest opracowanie metodologii opisu nazw barw, jak również ich analiza. Odnotować można przewagę opisów nazw barwy zielonej i niebieskiej w I tomie i żółtej w II tomie. Podstawy metodologiczne badań zawiera artykuł wprowadzający do tematu autorstwa R. Grzegorczykowej i K. Waszakowej pt. O programie badań porównawczych w zakresie semantyki leksykalnej28. Program badań porównawczych podjęty przez międzynarodowy zespół badawczy pod opieką R. Grzegorczykowej i K. Waszakowej zakłada trzy tematy badawcze, z których jednym są nazwy barw (pozostałe to nazwy wymiarów i predykaty mentalne). Nazwy barw interpretowane są w odniesieniu do uniwersaliów językowych i uwarunkowań kulturowych języków. Artykułem metodologicznym wprowadzającym w szczegóły badań jest praca K. Waszakowej pt. Podstawowe nazwy barw i ich prototypowe odniesienia. Metodologia opisu porównawczego 29 . Autorka przedstawia kryteria wydzielania podstawowych nazw barw, ich zakres semantyczny, jak również odnosi opis podstawowych nazw barw do pojęć „prototypu” i „wzorca”. Praca zawiera również zestawienie podstawowych nazw barw i ich prototypowe odniesienia w porównywanych językach. W kolejnym artykule K. Waszakowa przedstawia strukturę znaczeniową podstawowych nazw R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, O programie badań porównawczych w zakresie semantyki leksykalnej, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 7–10. 29 K. Waszakowa, Podstawowe nazwy barw i ich prototypowe odniesienia. Metodologia opisu porównawczego, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 17–28. 28 Przegląd badań… 23 barw 30 . Autorka ustala klasy nazw oznaczających zjawiska i przedmioty, do których są odnoszone podstawowe nazwy barw w ich znaczeniach nieprzenośnych. Są to nazwy obiektów i zjawisk naturalnych oraz nazwy artefaktów. Swoje rozważania K. Waszakowa ilustruje analizą nazw barwy zielonej. Wyróżnia dla nich następujące klasy nazw obiektów: nazwy roślin, nazwy terenów pokrytych roślinnością, ich ukształtowania, a także typu krajobrazu; nazwy zwierząt, gadów, płazów, ptaków, owadów; nazwy substancji naturalnych; nazwy minerałów; nazwy części wszechświata (kosmosu), zjawisk świetlnych i atmosferycznych; nazwy części ciała człowieka. Nadto autorka wyodrębnia znaczenia podstawowe polskiej nazwy barwy zielonej oraz pokazuje modelowanie jej struktury semantycznej. W kolejnych artykułach omawiane są zagadnienia szczegółowe. Na przykład, G. Javorska pisze o podstawowych nazwach barw w języku ukraińskim, ze szczególnym uwzględnieniem znaczeń i konotacji nazw barwy niebieskiej: синiй, голубий i блакитний 31 . Interesujące są rozważania autorki na temat zależności natury semantycznej, konotacyjnej, a nawet socjolingwistycznej między leksemami: голубий i блакитний. O palecie barw w języku rosyjskim pisze V. Petruničeva, skupiając swoją uwagę na przymiotnikowych nazwach kolorów32. 30 K. Waszakowa, Struktura znaczeniowa podstawowych nazw barw. Założenia opisu porównawczego, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 59–72. 31 G. Javorska, O podstawowych nazwach barw w języku ukraińskim (materiały do badań porównawczych), [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 29–38. 32 V. Petruničeva, Paleta barw w języku rosyjskim (o przymiotnikowych nazwach barw), [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 39–58. 24 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Autorka w pierwszej części pracy przedstawia łączliwość nazw barw z leksemami nazywającymi części ciała i leksemami nazywającymi obiekty naturalne, w drugiej zaś bada następujące zagadnienia: nazwy odcieni barw oraz możliwość tworzenia form przymiotnikowych i występowanie jako nazwa barwy, np. вишня – „dojrzała wiśnia ma zawsze ciemnoczerwony odcień”, a utworzenie przymiotnika вишнёвый od tego leksemu nie napotyka na przeszkody morfologiczne, stąd nazwa barwy вишнёвый. E. Teodorowicz-Hellman przedstawiła swoje badania w jednym z tomów Studiów z semantyki porównawczej, a także w kilku innych artykułach. Badaczka ta analizuje poszczególne nazwy kolorów w aspekcie porównawczym polsko-szwedzkim. W pracy zamieszczonej w II tomie E. Teodorowicz-Hellman przedstawia sposób postrzegania świata poprzez nazwy barw: żółty w języku polskim i gul w języku szwedzkim 33 . Analizowany materiał językowy reprezentuje trzy kręgi tematyczne: człowiek, zwierzęta i rośliny. Autorka bada możliwość łączliwości leksemów żółty i gul z nazwami różnych obiektów ze świata roślin i zwierząt, ich referencje prototypowe oraz podobieństwa i różnice w semantyce tych barw. Na podstawie przeprowadzonych badań, E. Teodorowicz-Hellman wnioskuje, iż najwięcej połączeń z nazwami barw żółty i gul odnosi się do świata roślin. W odniesieniu zaś do człowieka nazwy barwy żółtej przeważnie wiążą się z kolorem skóry, szczególnie cery. E. Teodorowicz-Hellman porównuje również polskie nazwy barw niebieski i zielony z ich szwedzkimi odpowiednikami 33 E. Teodorowicz-Hellman, Postrzeganie świata roślin, zwierząt i ludzi poprzez nazwę barwy żółty w języku polskim oraz gul w języku szwedzkim, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003, s. 135–150. Przegląd badań… 25 grön i blå34. Analiza konotacji semantycznych nazw barw pozwala badaczce na sformułowanie wniosków, między innymi, potwierdzających istnienie podobnej konotacji znaczeniowej dla zielonego i grön, a różnej dla niebieskiego i blå. W kolejnym artykule E. Teodorowicz-Hellman przedmiotem opisu stają się podstawowe nazwy barw w aspekcie porównawczym polsko-szwedzkim 35 . Kryterium wyróżnienia nazw barw staje się test przeprowadzony z dziećmi polskimi i szwedzkimi (w wieku 12–13 lat). Rezultaty badania autorka porównuje z wynikami analiz B. Berlina i P. Kaya36. Porównanie wykazuje, że różnice dotyczą nazw koloru białego i czarnego, które w języku dzieci nie zajmują ważnej pozycji. Natomiast szczególne miejsce w ich języku mają nazwy jednego koloru: fioletowy i lila. „Jego wyjątkowa pozycja związana jest ze stadium językowego rozwoju dzieci, co potwierdzają także badania psychologiczne”37. W innym artykule E. Teodorowicz-Hellman podejmuje próbę opisania sposobów tworzenia niepodstawowych nazw barw, które wyrażają odcienie kolorów38. Przy określaniu odcienia koloru bierze się pod uwagę jasność, ton i nasycenie. Językoznawczyni porównuje spektrum kolorystyczne w języku polskim i szwedzkim z fizycznym spektrum barw. Wstęp34 E. Teodorowicz-Hellman, Zielony i niebieski w języku polskim w porównaniu z grön i blå w szwedzkim, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 73–92. 35 E. Teodorowicz-Hellman, Teoria prototypów a nazwy barw w języku polskim i szwedzkim. Obrazy konceptualne nazw barw a ich eksplikacje językowe, „Polonica” 1998, nr 19, s. 75–91. 36 B. Berlin, P. Kay, Basic Color Terms: Their Universality and Evolution, Berkeley 1969. 37 Tamże, s. 53. 38 E. Teodorowicz-Hellman, Nazwy odcieni barw w języku szwedzkim i ich porównanie z polskim, [w:] Semantyczna struktura słownictwa i wypowiedzi, red. R. Grzegorczykowa, Z. Zaron, Warszawa 1997, s. 103–111. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 26 ne badania językowe pokazują, że leksykony barw w polskim i szwedzkim nie są takie same. Zaobserwowane różnice dotyczą rozumienia poszczególnych nazw barw, sposobów wyrażania ich odcieni i ich kulturowych znaczeń. Autorka kolejnego artykułu z tomu Studiów z semantyki porównawczej, Hoang thu Oanh, omawia podstawową nazwę barwy xanh występującą w języku wietnamskim, której w języku polskim odpowiadają dwie nazwy barw: zielony i niebieski 39 . Autorka podaje znaczenia leksemu xanh i zakres jego łączliwości z leksemami konkretnymi i o znaczeniu metaforycznym. Przedstawiony obraz konotacji nazwy barwy xanh pokazuje sposób konceptualizowania rzeczywistości przez Wietnamczyków. Hoang thu Oanh analizuje również nazewnictwo i konotacje kulturowe szeregu nazw barw na gruncie języka polskiego i wietnamskiego40. Według tej badaczki, różnice powodowane są innością obiektów i realiów, z którymi są one kojarzone oraz odmiennymi sposobami konceptualizacji świata. Podobieństwa zaś upatruje w zakresie uniwersaliów (np. krew i węgiel jako prototypy przy nazwach czerwieni i czerni). Analiza badanego materiału pozwala na wyszczególnienie jedenastu podstawowych nazw barw w języku polskim: biały, czarny, czerwony, żółty, zielony, niebieski, brązowy, szary, fioletowy, pomarańczowy i różowy oraz ośmiu w języku wietnamskim: trăng ‘biały’, đen ‘czarny’, đo ‘czerwony’, váng ‘żółty’, xanh ‘kolor rośliny, morza, nieba’, nâu ‘brązowy’, tim ‘fioletowy’, xám ‘szary’. Różnica ta wynika z faktu, iż aby nazwa barwy w języku Hoang thu Oanh, Znaczenia podstawowej nazwy barwy xanh w języku wietnamskim, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 125–136. 40 Hoang thu Oanh, Nazwy barw w języku wietnamskim i polskim, [w:] Semantyczna struktura słownictwa i wypowiedzi, red. R. Grzegorczykowa, Z. Zaron, Warszawa 1997, s. 113–118. 39 Przegląd badań… 27 wietnamskim stała się podstawową, musi być przede wszystkim leksemem. Nadto Hoang thu Oanh szczególną uwagę zwraca na porównanie nazw koloru białego w języku polskim i wietnamskim. Okazuje się, że gama odcieni bieli w kulturze i języku wietnamskim jest nieporównywalnie większa niż w języku polskim (w języku wietnamskim funkcjonują 24 nazwy pochodne utworzone od leksemu trang, którego polskim odpowiednikiem jest biały). Kolejną pracą poświęconą problemowi nazw barw jest artykuł Mienić się różnymi kolorami (Zabarwienie skóry jako symbolizacja cech i stanów psychofizycznych człowieka)41. Tematem artykułu staje się specyficzne pole semantyczne związane z użyciem nazw barw w języku czeskim. J. Vaňková prezentuje sposób, w jaki język czeski „mówi” na temat koloru skóry, a zwłaszcza koloru twarzy. Ponadto autorka pokazuje, w jaki sposób w czeskim świecie językowym określone opozycje semantyczne, związane z zabarwieniem skóry, włączają się do ogólniejszej kategorii semantycznej cech ludzkich oraz jak są traktowane przez ten język i kulturę. Zdaniem autorki, analiza semantyczna dostarcza cennych informacji o modelu postrzegania oraz myślenia, o konceptualizacji niektórych zjawisk, jak również o wpływie językowych konotacji na określanie systemu wartości. Na materiale języka czeskiego, polskiego, rosyjskiego i ukraińskiego problematykę niepodstawowych nazw barwy zielonej podejmuje I. Bjelajeva 42 . Barwie żółtej zaś poświęcony 41 J. Vaňková, Mienić się różnymi kolorami (Zabarwienie skóry jako symbolizacja cech i stanów psychofizycznych człowieka), [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 105–125. 42 I. Bjelajeva, Niepodstawowe nazwy barwy zielonej w języku polskim, czeskim, rosyjskim i ukraińskim, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 93–103. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 28 jest artykuł K. Waszakowej43. Analiza semantyczna i charakterystyka łączliwości nazw barwy żółtej pozwala odtworzyć sposób postrzegania i wartościowania otaczającego nas świata. Przedmiotem badań jest łączliwość nazw tej barwy z nazwami z następujących pól: „świat roślin”, „człowiek”, „świat zwierząt”, „przyroda nieożywiona” oraz „niebo, horyzont i ciała niebieskie (ich światło); żywioły”. Biorąc pod uwagę zakres łączliwości nazw barwy żółtej w języku polskim, K. Waszakowa stwierdza, że najbardziej „otwartą” dla niej jest sfera semantyczna „świata roślin”. Kolejne autorki, G. Kustova i E. Rachilina, skupiają się na nazwach zieleni i żółci w języku rosyjskim44. Celem artykułu jest charakterystyka semantyczna podstawowych nazw tych barw oraz wytyczenie precyzyjnych granic ich łączliwości, co jednocześnie wiąże się z poszukiwaniem ich prototypowego znaczenia. Autorki wykazują, że nazwy tych dwóch barw opisują takie kategorie jak rośliny i owoce, człowiek, zwierzęta oraz żywność. Jednocześnie dowodzą, że ze względu na grupy leksemów, z jakimi łączą się badane nazwy kolorów, można mówić o ich pewnej bliskości semantycznej. Warte uwagi są również zamieszczone w tomie II Studiów z semantyki porównawczej artykuły I. Vaňkovej, które odnoszą się jedynie do języka czeskiego, jednak stanowią metodologiczny przykład opisu nazw barw pod względem językowokulturowym. Autorka skupia swoją uwagę na nazwach dwóch K. Waszakowa, Językowe i kulturowe odniesienia nazwy barwy żółtej we współczesnej polszczyźnie, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003, s. 99–121. 44 G. Kustova, E. Rachilina, O nazwach barw зелёный i жёлтый w języku rosyjskim, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, War– szawa 2003, s. 23–36. 43 Przegląd badań… 29 barw: zielonej (zeleny)45 i żółtej (žluty)46 i dla każdej z nich buduje krąg konotacji semantycznych. Od roku 2000 badania naukowe w zakresie problematyki barw prowadzi E. Komorowska. Językoznawczyni analizuje nazwy barw z różnych punktów widzenia: etnolingwistycznego, leksykalno-semantycznego czy kognitywnego 47 , zarówno w odniesieniu do jednego języka, jak i w konfrontacji językowej. Badania etnolingwistyczne barw znajdują odzwierciedlenie w pracy pt. O magicznej mocy barw w Słowiańszczyźnie48. Przedmiotem opisu staje się świat dawnych Słowian, w którym barwy same lub w zespoleniu z czynnościami wzmacniały działania rytualne Słowian. W magicznym świecie Słowian – pisze E. Komorowska – każda z barw była znacząca i symbolizowała określone zachowania i ich efekty. Przyjęcie etnolingwistycznego spojrzenia na barwę pozwala przedstawić barwę w trzech zasadniczych aspektach, tj. w funkcji ochronnej, leczniczej i czarownej. Analiza barw prowadzona w głębokim zanurzeniu kulturowym pokazała, w jakim stopniu barwa wraz z czynnościami rytualnymi była immanentną częścią „magicznego” świata Słowian, pełniąc w nim zarówno funkcje 45 I. Vaňková, Językowe i kulturowe odniesienia czeskiej nazwy barwy zeleny, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003, s. 9–22. 46 I. Vaňková, Kolory w czeskim językowym obrazie świata: barwa žluta, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003, s. 69–98. 47 E. Komorowska, Колористика метафорических выражений польского языка в когнитивном плане, [w:] Słowo. Tekst. Czas VI. Nowa frazeologia w nowej Europie, red. M. Aleksiejenko, W. Mokijenko, H. Walter, Szczecin – Greifswald 2002, s. 121–125. 48 E. Komorowska, O magicznej mocy barw w Słowiańszczyźnie, [w:] Pochwała różnorodności, „Rosja – myśl, słowo, obraz”, t. 14, red. H. Waszkielewicz, Kraków 2010, s. 141–150. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 30 ochronne w stosunku do człowieka i jego otoczenia, jak i związane z leczeniem czy czarami. Ślady magicznych zachowań Słowian, w tym niezwykle barwnych rytuałów, odnaleźć można jeszcze we współczesnych obrzędach i wierzeniach słowiańskich, a także we współczesnej metaforyce językowej. Leksykalno-semantyczne badania nazw kolorów w paremiologii zostały opisane, między innymi, w pracy E. Komorowskiej pt. Nie taki diabeł czarny jak go malują, czyli przysłowia z komponentem koloru w języku polskim i rosyjskim 49 . Analiza o charakterze leksykalno-semantycznym prowadzona była w aspekcie porównawczym polsko-rosyjskim. Językoznawczyni bada przysłowia z dwóch punktów widzenia: pod względem częstotliwości występowania w nich komponentów nazw koloru i w zakresie ich pól semantycznych. Materiał badawczy ekscerpowany został z polskich i rosyjskich słowników paremiologicznych 50 . Zebrano łącznie 415 przysłów, w tym 248 polskich i 167 rosyjskich. W grupie 248 polskich przysłów pojawiło się 11 nazw kolorów: biały, złoty, czarny, czerwony, szary, zielony, srebrny, żółty, siwy, bury i różowy. Tak więc, oprócz podstawowych nazw kolorów (biały, czarny, czerwony, zielony, żółty, różowy) wystąpiły też nazwy niepodstawowe (złoty, siwy, bury). W przysłowiach rosyjskich zaś wyróżniono dziewięć nazw barw: белый, чёрный, золотой, серый, красный, серебряный, зеленый, рыжий, карий. Autorka na podstawie przeprowadzonej analizy stwierdza, że w obydwu językach najliczniejsze są przysłowia z tymi samymi nazwami kolorów: biały, czarny, złoty, czerwony i zielony. Różna jest naE. Komorowska, Nie taki diabeł czarny jak go malują, czyli przysłowia z komponentem koloru w języku polskim i rosyjskim, w przygotowaniu. 50 W artykule wykorzystano część materiału badawczego A. Czerniak, która pod kierunkiem E. Komorowskiej przygotowywała pracę magisterską z zakresu paremiologii rosyjskiej pt. Przysłowia z komponentem barwy w języku polskim i rosyjskim. Aspekt leksykalno-semantyczny, Uniwersytet Szczeciński, 2009. 49 Przegląd badań… 31 tomiast ich frekwencja. W rosyjskich przysłowiach dominują nazwy dwóch barw achromatycznych: czarnej i białej, w polskich zaś nazwy biały i złoty, a czarny zajmuje trzecie miejsce. Badanie semantyki przysłów pozwoliło na wydzielenie pięćdziesięciu czterech pól, z których najliczniejszymi są znaczenia: ‘niezmienności’ (Świnia świnią, choćby na sobie złote sadło miała), ‘podobieństwa’ (W nocy wszystkie koty są bure), ‘podziału’ (Jedni się rodzą z łyżką złotą lub srebrną w gębie, a drudzy z drewnianą), ‘stanu psychicznego człowieka’ (Myśleć o niebieskich migdałach), ‘cech charakteru człowieka’ (Gospodaruje jak szara gęś) czy ‘wartościowania’ (Lepsza słomiana zgoda niż złoty proces) itd. Kolejną pracą w ujęciu metodologii leksykalnosemantycznej i w odniesieniu do paremiologii jest praca pt. Nie każdy rozumie, co biała płeć umie, czyli w kręgu polskich przysłów z komponentem koloru 51 . Celem opisu staje się zarówno charakterystyka ilościowa przysłów, jak i zbudowanie kręgów semantycznych barwy białej w polskiej paremiologii. Badania potwierdzają dominację nazw barwy białej i złotej w przysłowiach polskich oraz znikomą liczbę przysłów z nazwami takich barw jak: różowy, bury, siwy, żółty i niebieski. Autorka buduje kręgi znaczeń, z których wyróżnia się: krąg cech człowieka (Złote góry obiecywać, a nie ma i ołowianych), ‘nieszczęście’ (Bursztyn czarny, szczęście marne), ‘bogactwo’ (Złota to kurka, co ma złote piórka), ‘podobieństwo’ (Gniew kruka czarna wrona, a sam czarny, jak i ona) itd. W konkluzji, autorka stwierdza, że „w przysłowiach polskich zauważa się pewną tendencję, rzadziej bowiem występuje tematyka dobra, czynienia dobra, częściej zaś pokazywane jest zło w różnych jego przejawach, czyli jako cechy charakteru człowieka (Odął się, jakby miał gdzie złote góry), nieszczęścia (Będziesz siedział za czerwoną bramą) czy 51 E. Komorowska, Nie każdy rozumie, co biała płeć umie, czyli w kręgu polskich przysłów z komponentem koloru, [w:] W kręgu koloru, przestrzeni i czasu, red. E. Komorowska, Szczecin 2010, s. 187–197. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 32 czynienia zła (Czarnego przyrzucać bobu) […]. Dobro zaś, pojawiające się rzadziej, zwykle odnosi się do cech człowieka (Złoty człowiek), jego umiejętności (U rzemieślnika złota ręka) czy nazywania świata (Białego świata niewiele)”52. Semantyka przysłów z komponentem koloru w odniesieniu do języka rosyjskiego omówiona została w kolejnej pracy pt. Kolory w przysłowiach rosyjskich (na podstawie słownika V. I. Dahla, Пословицы русского народа) 53 . Przeprowadzone aadania potwierdzają dominację nazw czerni i bieli w przysłowiach rosyjskich. E. Komorowska opisuje w swoich pracach nazwy zarówno kolorów achromatycznych, jak i chromatycznych. Nazwy kolorów interpretowane są z punktu widzenia semantyki z elementami metodologii kognitywnej. Badania barw achromatycznych zostały zaprzentowane, między innymi, w takich pracach jak: Barwa biała w języku polskim i rosyjskim 54 , Paleta barw achromatycznych w języku polskim i rosyjskim55, Белые ночи и чёрные дни, то есть о колористических выражениях в польском и русском языках)56. W wyróżnionych pracach językoznawczyni skupia uwagę na konotacjach znaczeniowych poszczególnych nazw barw w języku polskim i rosyjskim lub Tamże, s. 179–180. E. Komorowska, Kolory w przysłowiach rosyjskich (na podstawie słownika V. I. Dahla, Пословицы русского народа), [w:] Ad fontes. Księga Jubileuszowa ofiarowana Profesor Oldze T. Mołczanowej, red. P. Kamińska, E. Komorowska, Szczecin 2010, s. 150–166. 54 E. Komorowska, Barwa biała w języku polskim i rosyjskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze I, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 63–78. 55 E. Komorowska, Paleta barw achromatycznych w języku polskim i rosyjskim, [w:] Barwa we współczesnym języku polskim i rosyjskim. Rozważania semantyczne, Szczecin 2010, s. 83–112. 56 E. Komorowska, Белые ночи и чёрные дни. O колористических выражениях в польском и русском языках, [w:] Słowo i tekst w opisie porównawczym, red. A. Czapiga, Z. Czapiga, Rzeszów 2010, s. 76–85. 52 53 Przegląd badań… 33 też w aspekcie kontrastowania znaczeń zarówno na poziomie barw, jak i języków. Natomiast w pracy pt. Rządzić się jak szara gęś, czyli o znaczeniach wyrażeń z komponentem szarości w języku polskim i rosyjskim57, autorka pokazuje specyfikę semantyczną nazwy szarości, która zaliczana jest do barw achromatycznych i stanowi zmieszanie czerni z bielą – w różnych proporcjach. Analiza materiału zawierającego nazwy barwy szarej w polskim i rosyjskim pokazała zgodność ich semantyki w tych językach, która z jednej strony oscyluje w kręgu znaczeń typu: ‘niepozorność, nieśmiałość’ (szara myszka), ‘smutek, przygnębienie i monotonia życia’ (szare życie), z drugiej zaś strony – pokazuje osoby działające z ukrycia, które mają znaczący wpływ na środowisko (szara eminencja). Przedmiotem zainteresowania E. Komorowskiej są również podstawowe nazwy kolorów chromatycznych, takich jak czerwień58, zieleń59, żółć/złoto60 oraz barwa niebieska/błękitna61. 57 E. Komorowska, Rządzić się jak szara gęś, czyli o znaczeniach wyrażeń z komponentem szarości w języku polskim i rosyjskim, „Linguistica Bidgostiana” 2010, nr 7, s. 121–132. 58 E. Komorowska, Зелёный и красный цвет в метафорах живого польского и русского языков, [w:] Русское слово в мировой культуре. Русский язык и русская речь сегодня: старое – новое – заимствованное, Конгрес Международной Ассоциации Преподавателей Русского Языка и Литературы, Санкт-Петербург 2003, s. 109–114. 59 E. Komorowska, A. Szlachta, Niepodstawowe nazwy barwy zielonej w języku polskim i rosyjskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IV, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2013, s. 23–39; E. Komorowska, Metafora w polskim i rosyjskim języku mówionym (na przykładzie metafory zieleni), [w:] Norma i wariancja w teorii i praktyce języka rosyjskiego w konfrontacji z językiem polskim i niemieckim, red. K. Janaszek, Szczecin 2003. s. 73–81. 60 E. Komorowska, Колористика жёлтого и золотого цвета в польском и русском языках в когнитивном плане, [w:] „Русистика и современность. Языкознание” 2006, nr 4, s. 88–94. 61 E. Komorowska, O kolorze nieba w zwierciadle współczesnego języka polskiego i rosyjskiego, [w:] Слово в словаре и дискурсе, Москва 2006, s. 113–119; E. Komorowska, Niebieski/błękitny в польском языке и синий/голубой в русс- 34 Polskie i rosyjskie słownictwo barw W pracach pokazane są konotacje semantyczne zarówno wyrażeń zawierających komponent barwy (np. patrzeć przez różowe okulary), jak i konotujących barwę (np. ogniste spojrzenie, płomień uczuć). Autorka wykorzystuje w opisie metody badań semantycznych i kognitywnych, które pozwalają na profilowanie charakterystycznych dla opisywanych nazw barw domen znaczeniowych, i na tym tle opisuje specyfikę znaczeniową poszczególnych nazw barw. Barwy zanalizowane zostały w pracach E. Komorowskiej również w ujęciu onomazjologicznym. Podstawą analizy było określone znaczenie, wokół którego ogniskowane były realizujące go wyrażenia kolorystyczne. Taki sposób analizy znalazł odzwierciedlenie w pracach takich jak: Językowa paleta barw stanów psychofizycznych człowieka62, O uczuciach w kolorach języka63 i Колористика любви в русском, польском и испанском языках64. Szczególne miejsce w badaniach kolorystycznych E. Komorowskiej zajmuje monografia pt. Barwa w języku polskim i rosyjskim. Rozważania semantyczne65. Monografia składa się z dwóch zasadniczych części: teoretycznej, zawierającej historię badań nad barwą od czasów starożytnych, przegląd polskich i rosyjskich badań lingwistycznych w kręgu tematyki barw i podstawy metodologiczne pracy oraz praktycznej, obejmującej leksykalno-semantyczno-kulturowy opis nazw barw w oparком языке в семантико-когнитивном плане, [w:] Русистика и современость, red. И. П. Лысаковa, Санкт-Петeрбург 2007, s. 170–177. 62 E. Komorowska, Językowa paleta barw stanów psychofizycznych człowieka, „Annales Neophilologiarum” 2004, nr 2, s. 125–134. 63 E. Komorowska, O uczuciach w kolorach języka, [w:] Грани слова. Сборник научных статей к 65–летию проф. В. И. Мокиенко, red. М. Алек– сеенко, Х. Вальтер, М. Дюринг, A. Шумейко, Москва 2005, s. 524–531. 64 E. Komorowska, P. Wahl, Колористика любви в русском, польском и испанском языках, [w:] La lengua y literatura rusas en el espacio educativo internacional: estado actual y perspectivas, t. 1, Granada 2007, s. 643–648. 65 E. Komorowska, Barwa w języku polskim i rosyjskim. Rozważania semantyczne, Szczecin 2010. Przegląd badań… 35 ciu o funkcjonujące w języku polskim i rosyjskim wyrażenia językowe. Analiza prowadzona jest wielokierunkowo, począwszy od aspektów kulturowych barw i ich roli w kulturze słowiańskiej, w szczególności w funkcji leczniczej, magicznej i miłosnej Słowian, poprzez analizę nazw barw z punktu widzenia metodologii semantyczno-kognitywnej z wykorzystaniem teorii prototypów i profilowania, gdzie omówiono nazwy barw achromatycznych i chromatycznych, aż do analiz o charakterze podsumowującym w kręgach tematycznych: Barwy człowieka, Barwy miłości i Barwy życia w języku polskim i rosyjskim. Przyjęcie takiej metodologii pozwoliło autorce na wielokrotne analizowanie leksemów odnoszących się do barw i wyrażeń metaforycznych, w związkach frazeologicznych, z różnych punktów widzenia, co stworzyło podstawy do wielostronnej semantyczno-kulturowej charakterystyki tego wycinka słownictwa w języku polskim i rosyjskim. Nazwy barwy niebieskiej stały się przedmiotem zainteresowania D. Stanulewicz, szczególnie w monografii pt. Colour, Culture and Language: Blue in Polish66, która przedstawia leksemy z tego pola na tle innych nazw barw występujących w polszczyźnie. Ponadto badaczka ta rozpatruje słownictwo barw z różnych punktów widzenia. Tak na przykład omawia problem przekładu nazw barw angielskich na język polski67. Autorka pokazuje różne strategie stosowane przez tłumaczy, do których, między innymi, należą: pominięcie nazwy koloru, pozostawienie nazwy koloru w oryginale, tłumaczenie opisowe, a także tłumaczenie dosłowne. Kolory a nazwy gatunków ptaków europejskich to tytuł kolejnego artykułu D. Stanule- 66 2009. D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language: Blue in Polish, Gdańsk 67 D. Stanulewicz, Tłumaczenie nazw kolorów na język polski, [w:] Przekładając nieprzekładalne II: Materiały z II Międzynarodowej Konferencji Translatorycznej, Gdańsk, red. O. Kubińska, W. Kubiński, Gdańsk 2004, s. 227–238. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 36 wicz68. Autorka rozpatruje zarówno zaistnienie barw podstawowych, jak i niepodstawowych w nazwach ptaków. Zastanawiająca jest – jej zdaniem – nieobecność leksemu niebieski. Zamiast niego używane są słowa odnoszące się do odcieni tego koloru, np. modry, błękitny, lazurowy, siny itd. W innej pracy, pt. Blue in English and Polish, autorka porównuje polskie nazwy barw niebieskich (m.in. niebieski, granatowy, błękitny i siny) z ich angielskimi odpowiednikami (m.in. blue, navy blue)69. Natomiast rezultaty badań psychologicznej istotności nazw barw dla użytkowników języka polskiego opisane zostały w artykule Psychological salience of Polish color terms 70 . Zagadnienie profilowania znaczeń nazw barw znalazło się w kręgu zainteresowań D. Stanulewicz w kolejnym artykule, pt. Imagery and studying colour terms71. Ponadto badaczka ta, na podstawie analizy wyników ankiety dotyczącej palety barw niebieskich: niebieskiej, błękitnej, lazurowej, modrej i sinej, pokazuje, w jaki sposób respondenci określają te kolory72. W kolejnych pracach badaczka zajmuje się prototypowymi odniesieniami sześciu podstawowych nazw barw: biały, czarD. Stanulewicz, Kolory a nazwy gatunków ptaków europejskich w języku polskim, [w:] „Słowa, słowa, słowa”... w komunikacji językowej II, red. M. Grabska, Gdańsk 2004, s. 179–186. 69 D. Stanulewicz, Blue in English and Polish, [w:] Europa der Sprachen: Sprachkompetenz – Mehrsprachigkeit – Translation: Akten des 35. Linguistischen Kolloquiums in Innsbruck 2000. Teil I: Sprache und Gesellschaft, red. L. N. Zybatow, Frankfurt am Main 2003, s. 213–222. 70 D. Stanulewicz, Psychological salience of Polish color terms, [w:] Linguistik International: Festschrift für Heinrich Weber, red. W. Kürschner, R. Rapp, Lengerich 2006, s. 147–156. 71 D. Stanulewicz, Imagery and studying colour terms, [w:] Imagery in Language: Festschrift in Honour of Professor Ronald W. Langacker, red. B. Lewandowska-Tomaszczyk, A. Kwiatkowska, Frankfurt am Main 2004, s. 787–799. 72 D. Stanulewicz, On using componential analysis in investigating colour vocabulary: Features of selected Polish words for blue, [w:] Linguistic Insights: Studies on Languages, red. I. de la Cruz Cabanillas, C. Tejedor Martinez, Alcalá 2014, s. 70–83. 68 Przegląd badań… 37 ny, czerwony, zielony, żółty i niebieski73, a także nazwami barw: różowy74 oraz fioletowy75. Spojrzenie na słownictwo barw w aspekcie zapożyczeń znajduje odzwierciedlenie w innym artykule D. Stanulewicz. Autorka przedstawia przykłady z następujących języków: polskiego, kaszubskiego, ukraińskiego, walijskiego i japońskiego, podkreślając złożoność procesu zapożyczeń, który może dotyczyć grup nazw zarówno podstawowych, jak i niepodstawowych. Ponadto „procesowi temu mogą towarzyszyć zmiany semantyczne (zawężenie znaczenia […] lub jego poszerzenie […], przesunięcia w grupie nazw podstawowych […] oraz wyparcie nazw rodzimych z tej grupy […], a także powstanie częściowego lub całkowitego podwójnego systemu nazw barw”76. Należy też tu przywołać inne badania słownictwa barw, opisane, między innymi, w pracach E. Komorowskiej i D. Stanulewicz: Frazeologizmy z nazwami barw we współczesnej polszczyźnie – badania ankietowe 77 oraz Psychologiczne znaczenie polskich i ukraińskich nazw barw – porównanie wyników badań testowych78. 73 D. Stanulewicz, Zróżnicowanie regionalne prototypowych odniesień sześciu podstawowych nazw barw w języku polskim (biały, czarny, czerwony, zielony, żółty, niebieski) – na tle porównawczym wybranych języków słowiańskich i ger– mańskich, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 2006, nr 62, s. 201–213. 74 D. Stanulewicz, Barwa różowa w języku polskim, [w:] W kręgu słowa, red. Ż. Kozicka-Borysowska, J. Misiukajtis, Szczecin 2008, s. 226–235. 75 D. Stanulewicz, Barwa fioletowa w języku polskim, [w:] W kręgu koloru, przestrzeni i czasu, red. E. Komorowska, Szczecin 2009, s. 281–299. 76 D. Stanulewicz, Słownictwo barw a kontakty międzyjęzykowe, [w:] Wschód –Zachód. Język rosyjski i literatura w perspektywie kulturowej, red. G. Nefagina, Słupsk 2007, s. 285. 77 E. Komorowska, D. Stanulewicz, Frazeologizmy z nazwami barw we współczesnej polszczyźnie – badania ankietowe, [w:] Język, kultura i świat roślin, Księga pamiątkowa ofiarowana Profesor Halinie Chodurskiej, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 159–172. 78 E. Komorowska, D. Stanulewicz, Psychologiczne znaczenie polskich i ukraińskich nazw barw – porównanie wyników badań testowych, [w:] Język, 38 Polskie i rosyjskie słownictwo barw W artykule I. Pietrzyk pt. Konotacje nazw barw w języku Rosjan i Polaków79 zaprezentowane zostały wyniki eksperymentu asocjacyjnego, który miał na celu określenie podobieństw i różnic w językowym obrazie świata Polaków i Rosjan, poprzez ustalenie odpowiednich konotacji poszczególnych nazw kolorów i związanego z nimi języka symbolicznego. Innym z aspektów badania barw w językoznawstwie są rozważania diachroniczne. Tak na przykład A. Mażulis-Frydel rozpatruje pochodzenie i ewolucję znaczeń leksemów nazywających kolor niebieski oraz niebieską barwę oczu w języku rosyjskim 80 . Przedstawione analizy pokazują niejednolitość znaczeń kolorystycznych leksemu: голубой, który w różnych tekstach rozumiany jest zarówno jako leksem barwy niebieskiej i jej odcieni, jak i koloru popielatego, ciemnoszarego czy w niektórych regionach Rosji – nawet żółtego. Badanie nazw barw w języku polskim w aspekcie konfrontacji z nazwami barw w języku chorwackim prowadzą N. Pintarić i E. Komorowska81. Natomiast polskimi i chorwackimi frazeologizmami z nazwami barw zajęła się A. Pluta82. Autortożsamość i komunikacja międzykulturowa. Księga pamiątkowa ofiarowana Doktor Bożenie Zinkiewicz-Tomanek, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 138–154. 79 I. Pietrzyk, Konotacje nazw barw w języku Rosjan i Polaków, [w:] R. Gawarkiewicz, I. Pietrzyk, B. Rodziewicz, Polski słownik asocjacyjny z suplementem, Szczecin 2008, s. 261–277. 80 A. Mażulis-Frydel, O pochodzeniu i ewolucji znaczeń leksemów nazywa– jących kolor niebieski oraz niebieską barwę oczu w języku rosyjskim, [w:] W kręgu koloru, przestrzeni i czasu, red. E. Komorowska, Szczecin 2009, s. 207–219. 81 N. Pintarić, E. Komorowska, Zelenilo u metaforici poljskoga i hrvatskoga govornoga jezyka, „Riječ Časopis za slavensku filologiju”, dog. 16, sv. 1, Rijeka 2010, s. 64–71. Na temat barw w języku chorwackim patrz też Milka Ivić (O zelenom konju. Novi lingvistički ogledi, Beograd 1995). 82 A. Pluta, Frazeologizmy komparatywne z nazwami barw w języku polskim i chorwackim, [w:] Świat Słowian w języku i kulturze VII: Językoznawstwo, red. E. Komorowska, D. Dziadosz, Szczecin 2006, s. 225–228; A. Pluta, W jakim kolorze patrzymy na świat? Postrzeganie świata poprzez frazeologizmy z komponen- Przegląd badań… 39 ka zasygnalizowała podobieństwa i różnice w sposobie porównywania kolorów w dwóch zasadniczych grupach: frazeologizmów z barwami achromatycznymi (bielą i czernią) i frazeologizmów z barwami chromatycznymi (żółcią i czerwienią). Badania w zakresie barw niepodstawowych na szerokim tle porównawczym języków słowiańskich prowadzi I. Bjelajewa83. Celem analizy porównawczej jest próba scalenia bogatego materiału i opisania go według założonych kryteriów, a w szczególności: wskazanie znaczeń tych nazw oraz właściwych im zakresów; przedstawienie relacji, w jakie wchodzą poszczególne niepodstawowe nazwy barw z odpowiednimi podstawowymi nazwami barw w każdym z porównywanych języków, a także ustalenie i opis wzorców motywujących niepodstawowe nazwy barw. Wybrane nazwy barw w aspekcie porównawczym polskoangielskim stały się przedmiotem studiów w pracy zbiorowej pod redakcją O. Mołczanowej84. W zagadnienie wprowadza artykuł O. Mołczanowej na temat klasyfikacji nazw barw w językoznawstwie i analizy składnikowej. Artykuł zawiera przykładową analizę nazw barwy czarnej: angielskiego leksemu black, rosyjskiego leksemu чёрный i ałtajskiego leksemu kara85. W poszczególnych artykułach omawiane są porównawczo następujące nazwy barw: brązowy i brown 86 , niebieski tami na materiale języka chorwackiego, [w:] Świat Słowian w języku i kulturze VIII: Językoznawstwo: Leksykologia. Frazeologia, red. E. Komorowska, A. Krzanowska, Szczecin 2007, s. 214–218. 83 I. Bjelajewa, Niepodstawowe nazwy barw w języku polskim, czeskim, rosyjskim i ukraińskim, Warszawa 2005. 84 Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003. 85 O. Mołczanowa, General remarks on colour-terms used in common and proper naming (with special reference to the English black, Russian ch’ornyj and Altai kara), [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 19–38. 86 K. Drumiński, The sub-field of the English brown and the Polish brązowy (physical characteristics), [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, 40 Polskie i rosyjskie słownictwo barw i blue87, czarny i black88, purpurowy i purple89, czerwony i red90, pomarańczowy i orange 91 oraz różowy i pink 92 . Analiza nazw barw przebiega według metodologicznego wzorca: etymologia barwy, ich łączliwość w języku angielskim oraz wyznaczenie pól semantycznych konotacji nazwy danej barwy w języku angielskim w porównaniu z językiem polskim. O słownictwie barwach w ujęciu porównawczym traktuje również praca M. Płomińskiej pt. Farben und Sprache. Deutsche und polnische Farbenzeichnungen aus kontrastiver Sicht93. Autorka sygnalizuje funkcjonowanie nazw barw w konfrontacji językowej polsko-niemieckiej z punktu widzenia ich miejsca w strukturze zdania, wariantów derywacyjnych, frazeologii i semantyki. Autorka zauważa duże podobieństwa między językami w zakresie semantyki, różnice zaś obejmują strukturę wyrazów i aspekty derywacyjne. Szczecin 2003, s. 39–60; R. Niewiarowicz, Colour-terms in English and Polish: the sub-field of the English brown and Polish brązowy, [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 113–130. 87 A. Iwińska, Colour-terms in English and Polish: Lexical Relationship within the sub-field of the English blue and the Polish niebieski, [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 61–80. 88 G. Mielcarek, Semantic aspects of the English basic colour-term black and Polish czarny, [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 81–94. 89 D. Mikołajczyk, Colour-terms in English and Polish (the sub-field of the English purple and the Polish purpurowy), [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 95–112. 90 A. Tereś, The sub-field of the English red and the Polish czerwony (the componential analysis of red and czerwony), [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 131–144. 91 E. Wyrębiak, The sub-field of the English orange and the Polish pomarańczowy, [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 145–160. 92 M. Zalewska, Different approaches to colour study, [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 161–174. 93 M. Płomińska, Farben und Sprache. Deutsche und polnische Farbbezeichnungen aus kontrastiver Sicht, Frankfurt Am Main, 2003. Przegląd badań… 41 Etnolingwistyczne zaś spojrzenie na odcienie czerni w fitonimach na wschodzie Słowiańszczyzny zostało przedstawione w pracy H. Chodurskiej94. Autorka śledząc motywację nazewniczą roślin, wyróżnia jako komponenty motywacyjne: owoce (czarny korzeń, czernice), poszczególne części desygnatu (чернопалка) czy proces suszenia, w trakcie którego rośliny przybierają ciemny kolor (чёрная трава) itd. Z zaprezentowanej przez H. Chodurską konfrontacji fitonimów z kolorystyką ziół, jakim je przyporządkowano, wynika niezbicie, że „w czasie, gdy kształtowała się terminologia botaniczna przymiotnik czarny (niger, schwarz, чёрный) częściej używany był jednak w znaczeniu ‘ciemny’ (co w świecie roślin sprowadza się do ciemno-/ brudnoczerwonego, fioletowego i ciemniejszych odcieni zieleni)”95. Obserwacje zaś autorki na temat sposobów wykorzystania ziół w magii i demonologii pokazują ich działanie ochronne (чернец), lecznicze systemu nerwowego (чернец), hipochondrii (чёрный корень) czy odstraszające złe moce (чернобыль) i zażegnujące uroki (чернозябенник) itd. W ujęciu semantyczno-kulturowym słownictwo barw analizuje A. Wierzbicka, która jeden z rozdziałów książki Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne 96 poświęca znaczeniu nazw kolorów jako odrębnej kategorii i postuluje przesunięcie badań nad „uniwersaliami kolorystycznymi na „uniwersalia widzenia”, które to, jej zdaniem, decydują o patrzeniu na kolor. Przedmiotem opisu stają się między innymi nazwy kolorów: czarny i biały w odniesieniu do pojęć ciemny i jasny; niebieski w języku polskim, angielskim, rosyjskim, japońskim i taj94 H. Chodurska, Odcienie czerni w nazwach roślin na wschodzie Słowiańszczyzny, [w:] W kręgu koloru, przestrzeni i czasu, red. E. Komorowska, Szczecin 2009, s. 46–58. 95 Tamże, s. 51. 96 A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne, przekł. A. Głaz, K. Korżyk, R. Tokarski, Lublin 2006, s. 323–367. Należy tu zaznaczyć, że to R. Tokarski przełożył rozdział poświęcony słownictwu barw. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 42 skim; czerwony i żółty; a także nazwy kolorów mieszanych. A. Wierzbicka w podsumowaniu swoich rozważań nad kolorem podkreśla, „że język widzenia zakorzeniony jest w ludzkim doświadczeniu, a podstawowy punkt odniesienia stanowią uniwersalny rytm jasności dnia i ciemności nocy oraz główne, wizualnie wyraziste, aspekty ludzkiego środowiska naturalnego: niebo, słońce, roślinność, ogień, morze, naga ziemia i ziemia pokryta śniegiem”97. I właśnie widzenie tych elementów w poszczególnych kulturach kształtuje widzenie kolorów. W 2008 roku ukazała się monografia E. Badydy pt. Świat barw – świat znaczeń w języku poezji Zbigniewa Herberta98. Monografia ta świadczy o zacieraniu się współcześnie granic między badaniami literaturoznawczymi i lingwistycznymi. Warto podkreślić, że już od początku badań nad barwą, równolegle ze studiami nad słownictwem barwami w lingwistyce pojawiały się prace literaturoznawcze, omawiające rolę barw w twórczości poszczególnych pisarzy i poetów czy epoki literackiej. Warto tu przypomnieć jeszcze raz artykuł z 1932 roku S. Skwarczyńskiej 99 , w których autorka dotyka zagadnienia semantyki barw 100 . Przedmiotem zainteresowania literaturoznawców, a także wielu językoznawców, stała się twórczość licznych wybitnych prozaików i poetów, między innymi, J. Słowackiego101, A. Mickiewicza102, Wł. Reymonta103, C. NorTamże, s. 367. E. Badyda, Świat barw – świat znaczeń... 99 S. Skwarczyńska, Wartość treściowa kolorów… 100 S. Skwarczyńska pokazała, że „nieuwzględnienie semantycznej ewolucji nazw barw, jaka dokonuje się w języku, może prowadzić do nieporozumień interpretacyjnych w przypadku, gdy akt interpretacji utworu dzieli od momentu jego powstania znaczny upływ czasu”. Patrz: E. Badyda, Świat barw – świat znaczeń…, s. 28. 101 S. Skwarczyńska, Ewolucja obrazów u Słowackiego, Lwów 1925. 102 S. Witkiewicz, Mickiewicz jako kolorysta, Warszawa 1947. 103 D. Bieńkowska, O słownictwie z zakresu nazw kolorów w powieści Władysława Reymonta, „Prace Polonistyczne” 1980, nr XXXVI, s. 247–252. 97 98 Przegląd badań… 43 wida104, B. Prusa oraz St. Żeromskiego105, H. Sienkiewicza106, J. Kasprowicza107 i innych. 1.2. Przegląd badań z zakresu barw w językoznawstwie rusycystycznym Podobnie jak w językoznawstwie polskim, w językoznawstwie rusycystycznym badania nad leksemami barw rozpoczęte zostały w latach 50. XX wieku 108 . W 1954 roku ukazuje się monografia G. Herne w języku niemieckim na temat nazewnictwa barw w językach słowiańskich109. Autor przyjmuje historyczno-etymologiczną metodologię opisu materiału badawczego. W licznych pracach tego okresu, między innymi, W. A. Moskowicza110 oraz N. F. Pieliewinej111, przedstawione są na materiale różnych języków (w tym rosyjskiego) badania pól semantycznych barw. Należy też tu dodać, że opisem słownictwa barw w językach słowiańskich, szczególnie rosyjskim i bułgarskim, zajmuje się P. M. Hill112. E. Teleżyńska, Nazwy barw w twórczości Cypriana Norwida, Warszawa 1994. M. Czachorowska, Wyobraźnia pisarska Bolesława Prusa i Stefana Żeromskiego na przykładzie słownictwa topograficznego i nazw barw, Bydgoszcz 2006. 106 K. Widerman, Sienkiewicz – kolorysta czy rysownik? „Poradnik Języko– wy” 1969, nr 9, s. 520–526. 107 A. Dąbrowska, Symbolika barw i światła w „Hymnach” Jana Kasprowicza, Bydgoszcz 2002. 108 Podobnie jak w przypadku poprzedniego podrozdziału, przy przygotowaniu tego podrozdziału wykorzystano treści z pracy: E. Komorowska, Barwa w języku polskim…, które zostały poszerzone o nowe prace. 109 G. Herne, Die Slawischen Farbenbenennungen, Uppsala 1954. 110 В. А. Москович, Типология семантического поля, [w:] Проблемы формализации семантики языка. Тезисы докладов, Москвa 1964. 111 Н. Ф. Пелевина, Стилистический анализ художественного текста, Ленинград 1985. 112 P. M. Hill, Die Farbwörter der russischen und bulgarischen Schriftsprache der Gegenwart. Versuch einer Klassifikation und einer strukturell-semantischen Analyse, Amsterdam 1972. 104 105 44 Polskie i rosyjskie słownictwo barw W latach 50. i 60. oraz na początku lat 70. XX wieku pojawiają się prace, z których większość koncentruje się na problematyce roli barw w twórczości określonego pisarza113. Przykładowo powstają artykuły dotyczące: barwy niebieskiej i błękitnej w poezji S. Jesienina114, czerwieni w poezji Majakowskiego115 i w prozie Gorkiego czy też żółć w utworach Kuprina itd. Niekiedy przedmiotem opisu jest barwa w aspekcie konfrontatywnym w twórczości dwóch pisarzy, np. u I. S. Kulikowej, która porównuje kolorystykę utworów K. G. Paustowskiego i M. M. Priszwina116. W pracach lingwistycznych tego okresu analiza barw prowadzona jest nie w szerokim planie, lecz wiąże się z opisem poszczególnych nazw barw. Autorzy przyjmują historyczną metodę interpretacji zjawisk języko-wych. W takim duchu pisze E. M. Isserlin na temat historii leksemu красный117, M. A. 113 Kolejne lata przyniosły również szereg prac na temat barw w twórczości poszczególnych pisarzy. Są to, między innymi, prace: И. Н. Лукьяненко, Цветообозначения природных явлений в произведениях Набокова, Струтура текста и семантика языковых единиц, red. Н. Г. Бабенко, Калининград 2003, s. 71–81; Ю. А. Карташова, Функционально-семантическое цвето-световое поле в лирике И. Севернина, aвт. канд. дис., Барнаул 2004; С. В. Шармар, Взаимодействие лексико-семантических полей цвета и света в лирике Б. Л. Пастернака, aвт. канд. дис., Москва 2005. 114 Р. В. Алимпиева, Художественно-изобразительная роль синего и голубого цветов в поэзии С. Есенина, Уч. зап. Калинингадского уни-верситета, вып. 4, 1971, s. 18–31. 115 Л. М. Чисткова, Красный в поэтическом языке В. В. Маяковского, „Труды по русскому языку”, Уч. зап. Ленинград. гос. пед. института им. Герцена, 1969, nr 324, s. 202–230. 116 И. С. Куликова, Семантико–стилистическая характеристика атрибутивных именных сочетаний (На материале световых и цветовых прилагательных в произведениях К. Г. Паустовского и М. М. Пришвина), aвт. канд. дис., Ленинград 1966. 117 И. М. Иссерлин, История слова красный, „Русский язык в школе”, 1951, nr 3, 85–89. Przegląd badań… 45 Maliutina – na temat leksemu белый118, zaś M. A. Surowcewa – leksemu синий119 itd. W latach 70. wzrasta zainteresowanie opisem nie poszczególnych kolorów, lecz ujęciem całościowym, tj. gamy barw. Nadal dominuje historyczny punkt widzenia. M. A. Surowcewa120 pisze o historycznym rozwoju wyrazów z komponentem barwy w okresie od XI–XV wieku. Natomiast L. M. Granowska121 skupia swoją uwagę na przymiotnikowych określeniach barw w języku XVII–XX wieku. Najpełniej zagadnienie historii barw w języku rosyjskim rozpatrzone zostało w monografii: N. B. Bachiliny 122 . N. B. Bachilina rozpatruje nazwy barw w ujęciu historycznym od okresu pierwszych zabytków do końca XVII wieku, a przy niektórych grupach nazw, dla których historyczne zmiany nie dokonały się do XVII wieku, przenosi rozważania lingwistyczne do współczesności. Materiał badawczy stanowią przede wszystkim przymiotniki nazywające barwy, ale również przy egzemplifikacji, w celu szerokiego przedstawienia konotacji barwy, pojawiają się inne formy: rzeczownikowe, przysłówkowe czy czasownikowe. Analiza materiału językowego przebiega w trzech aspektach: etymologicznym, semantycznym i konotacyjnym. Monografia składa się z dwóch części: pierwszą z nich stanowi opis nazw barw w zabytkach piśmiennictwa XI–XII, następnie XVII wieku, a okres XI–XV wieku ilustrowany jest porównawczymi 118 М. А. Малютина, К истории слова белый в древнерусском языке (на материале летописей XI–XIII вв.). Уч. записи. Кишиневского государственного университета, t. 47, вып. 1. 1962. 119 М. А. Суровцева, К истории слова синий в русском языке, Уч. записи. Кишиневского государственного университета, t. 71, 1964. 120 М. А. Суровцева, К истории цветовых значений в древнерусском языке XI–XVI вв., aвт. канд. дис., Москва 1967. 121 Л. М. Грановская, Прилагательные, обозначающие цвет, в русском языке XVII–XX вв., aвт. канд. дис., Москва 1964. 122 Н. Б. Бахилина, История цветообозначений в русском языке, Москва 1975. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 46 tabelami, drugą zaś tworzą analizy historii nazw poszczególnych barw, takich jak: czerwona, niebieska, brązowa, pomarańczowa oraz fioletowa. Prześledzenie historii nazw barw pozwala autorce na sformułowanie wniosków ogólnych. A mianowicie, N. B. Bachilina zauważa, że niewątpliwie już od początków piśmiennictwa można mówić o istnieniu pewnych podstawowych nazw barw, do których w początkach piśmiennictwa należą leksemy odnoszące się do następujących barw: biała, czarna, żółta i zielona. Ponadto proces zmian historycznych w obrębie nazw barw, zdaniem autorki, jest złożony i przebiegał niejednolicie: od zaniku pewnych nazw kolorów, poprzez wielokierunkowe semantyczne i derywacyjne przekształcenia nazw, tworzenie szeregów synonimicznych nazw barw, ich powiązanie z określonymi obiektami itd. aż po zachowanie historycznych nazw kolorów. Walorem monografii oprócz sygnalizowanych analiz są interpretacje lingwistyczne wybranych, niebędących przedmiotem zainteresowania w innych pracach o tej tematyce, archaicznych leksemów takich jak: рдеть, рдеться o znaczeniu ‘czerwienieć, ostro wyróżniać się czerwienią’, słów charakterystycznych dla tekstów religijnych. Statystyczne badania nad nazwami barw w aspekcie porównawczym czterech języków (polskiego, rosyjskiego, ukraińskiego i czeskiego) podjął rosyjski lingwista W. Moskowicz. Wyniki badań przedstawił w monografii: Статистика и семантика. Опыт статистического анализа семантического поля123. Autor podjął próbę ustalenia struktury pól leksykalnych barw za pomocą metody statystycznej. W. Moskowicz zbudował trójpoziomowy podział pól nazw barw na podstawie analizy aktywności poszczególnych nazw barw, wyznaczonej za pomocą czterech czynników: liczby nominatywnych В. Москович, Статистика и семантика. Опыт статистического анализа семантического поля, Москва 1969. 123 Przegląd badań… 47 funkcji danej nazwy; liczby derywatów i konstrukcji złożonych, utworzonych od danej nazwy; liczby frazemów, w których dana nazwa występuje. Ocena wpływu poszczególnych czynników na aktywność nazw barw stała się punktem wyjściowym w analizie semantycznej barw. W konkluzji W. Moskowicz przyznaje, że dystrybucyjne badania nie są wystarczające do szczegółowego opisu semantyki barw. Próbę strukturalnego opisu pola nazw barw w języku rosyjskim podejmuje Ż. Sokołowska 124 . Autorka przyjmuje za punkt wyjścia fizyczną interpretację pojęcia barwa i na tej podstawie buduje leksykalno-semantyczne pola nazw barw jako system z właściwą mu wewnętrzną hierarchią. Psycholingwistyczne podejście do semantyki nazw barw prezentuje R. Frumkina125. Podstawowe nazwy barw i ich odcieni zostały usystematyzowane w postaci, tzw. bloków znaczeniowych z centrami podstawowych nazw barw. Autorka wykazuje „ciągłość” tych „bloków”, zarówno w spektrum fizycznym, jak i semantyczny związek między poszczególnymi podstawowymi nazwami barw. Podstawą tworzenia bloków był eksperyment psycholingwistyczny z rodzimymi użytkownikami języka rosyjskiego. Kolejną pracą z zakresu psycholingwistyki barw jest monografia A. P. Wasilewicza pt. Исследование лексики в психолингвистическом эксперименте126. Stanowi ona podsumowanie prowadzonych przez autora wieloletnich eksperymentów psycholingwistycznych nad nazwami barw. Materiał badawczy pracy tworzą nazwy barw aż w piętnastu językach świata, w większości należących do odmiennych rodzin językowych. 124 Ж. Соколовская, Система в лексической семантике. Анализ семантической структуры слова, Киев 1979. 125 Р. Фрумкина, Цвет, смысл, сходство. Аспекты психолингвистического анализа, Москва 1984. 126 А. П. Василевич, Исследование лексики в психолингвистическом эксперименте, Москва 1987. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 48 W rezultacie eksperymentu, A. P. Wasilewicz otrzymuje zestaw podstawowych nazw barw w analizowanych językach. Jest on prawie taki sam, jak u Berlina i Kaya127 – tworzą go nazwy następujących barw: czarna, biała, czerwona, żółta, zielona, niebieska, brązowa, szara, fioletowa, pomarańczowa. Jedyną różnicą jest brak w nim barwy różowej. R. W. Alimpijewa w monografii pt. Семантическая значимость слова и структура лексико-семантической группы 128 rozpatruje grupę przymiotnikowych nazw kolorów w języku rosyjskim. Autorka buduje leksykalno-semantyczną grupę przymiotników barw jako system wzajemnych relacji dominującej nazwy czerwieni, z innymi przymiotnikami koloru (багровый, розовый, пурпурный itd.), które wchodzą z nią w sieć, ze względu na określoną cechę taką jak np. wyrazistość, ton barwy czy nasycenie. Hierarchiczność elementów systemu wyznacza semantyka i otoczenie pozajęzykowe, które „doprecyzowuje” znaczenie przymiotników i umieszcza je w określonych miejscach sieci czerwieni. Nazwy barw w szerokim spektrum języków indoeuropejskich zostały przeanalizowane w wydanej w 2007 roku monografii pod red. A. P. Wasiliewicza129. Monografia dzieli się na trzy części: pierwsza część stanowi ogólne wprowadzenie w tematykę, druga część prezentuje nazwy barw w językach martwych, wśród których znalazły się: sanskryt130, łaciński131, B. Berlin, P. Kay, Basic Color Terms… Р. В. Алимпиева, Семантическая значимость слова и структура лексико-семантической группы, Ленинград 1986. 129 А. П. Василевич (red.), Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, Москва 2007. 130 Ю. В. Норманская, Цветообозначения в санскрите, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 40–53. 131 А. И. Солопов, Цветообозначения в латинском языке, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 66–76. 127 128 Przegląd badań… 49 starogrecki132, starofrancuski133, staroniemiecki i starosaksoński134, staroangielski135 czy też gocki136, zaś trzecia część prezentuje analizę słownictwa barw w następujących językach: bułgarskim 137 , rosyjskim 138 , litewskim 139 , albańskim 140 i wło- 132 Ю. В. Норманская, Цветообозначения в древнегреческом языке, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 54–65. 133 Т. А. Михайлова, Система цветообозначений в старофранцузском языке, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 77–82. 134 Н. А. Ганина, Система цветообозначений в древненемецком и древнесаксонском языках, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 83–100. 135 Т. В. Бочкарева, Система цветообозначений в древнеанглийском языке, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 112–125. 136 Н. А. Ганина, Система цветообозначений в готском языке и восточногерманском ареале, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 101–111. 137 И. А. Седакова, Система цветообозначeний в болгарском языке, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 185–197. 138 А. П. Василевич, Этимология цветонаименований как зеркало национально-культурного сознания, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 9–28; Е. В. Рахилина, О семантике прилагательных цвета, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 29–39; В. Г. Кульпина, Система цветообозначений русского языка в историческом освещении, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 126–184. 139 М. В. Завьялова, Цветонаименования в литовском языке, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 198–228. 140 А. Ю. Русаков, К описанию системы цветообозначений в албанском языке, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 267–278. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 50 skim141. Uwaga autorów koncentruje się przede wszystkim na zagadnieniach etymologii nazw barw, określeniu semantyki konkretnych nazw koloru i przedstawieniu systemu nazw kolorów w poszczególnych językach. O barwach w języku rosyjskim piszą w monografii trzy osoby: A. P. Wasilewicz142, E. W. Rachilina143 oraz W. G. Kulpina144. A. P. Wasilewicz prowadzi analizę etymologii wybranych leksemów nazywających barwy, do których należą: коричневый, оранжевый, пурпурный oraz синий i голубой. Z kolei E. W. Rachilina koncentruje swoją uwagę na semantyce rosyjskich przymiotników nazywających kolor, zaś W. G. Kulpina systematyzuje nazwy barw w języku rosyjskim pod względem historycznym. Na temat nazw barw w językach słowiańskich innych niż język rosyjski wypowiada się jedynie I. A. Sedakowa 145 . Językoznawczyni bada materiał języka bułgarskiego. Praca oparta jest przede wszystkim na danych leksykograficznych różnych obszarów języka (tłumaczeniowych, etnograficznych, słownika imion i nazwisk), uzupełnionych o dane folklorystyczne, etnograficzne, będące rezultatem naukowych ekspedycji. W celu porównań i zgłębienia semantyki leksemów nazywających barwy, autorka sięga również do słowników języków południowosłowiańskich: serbskiego, chorwackiego czy macedońskiego. W roku 2002 troje badaczy – A. P. Wasilewicz, S. N. Kuzniecowa oraz S. S. Miszczenko – wydaje Каталог названий И. И. Челышева, Система цветообозначений итальянского языка, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 243–266. 142 А. П. Василевич, Этимология цветонаименований... 143 Е. В. Рахилина, О семантике... 144 В. Г. Кульпина, Система цветообозначений... 145 И. А. Седакова, Система цветообозначeний в болгарском... 141 Przegląd badań… 51 цвета в русском языке146. Katalog ten zawiera powyżej 2000 nazw kolorów i połączeń wyrazowych konotujących kolor, a także nazw kolorów od XII do XX wieku, które wyszły już z użycia. Do publikacji dołączony jest suplement w formie tablic kolorystycznych, odnoszących się do omawianych barw. W 2005 roku ci sami autorzy wydają monografię pt. Цвет и названия цвета в русском языке147, która składa się z dwóch zasadniczych części. Pierwsza z nich zawiera artykuły na temat roli, historii rozwoju znaczeń i językowej funkcji wyrazów nazywających kolory, druga zaś jest uzupełnionym katalogiem nazw kolorów. Trzeba tutaj podkreślić, że najpełniejszą monografią w języku rosyjskim na temat barw jest praca W. G. Kulpiny pt. Лингвистика цвета148. Autorka rozpatruje pola znaczeniowe barw w języku rosyjskim w porównaniu z językiem polskim z punktu widzenia socjolingwistyki, lingwokulturologii, aksjologii czy „światów mentalnych”. Każdemu z metodologicznych spojrzeń W. G. Kulpina przyporządkowuje wybraną grupę nazw barw. Tak na przykład: socjolingwistyczne aspekty rozpatruje na przykładzie kolorystycznych określeń fizycznego wyglądu człowieka; zaś lingwokulturowe stereotypy – w oparciu o wyrazy określające kolor włosów, a przy opisie „fenomenów lingwokulturowych” koncentruje się na określeniach barw oczu itd. Autorka zwraca również uwagę na obiekty naturalne oraz artefakty, pisząc, między innymi, o kolorach produktów żywnościowych, o kolorach flory i fauny, o kolorze w polityce czy kolorze w środowisku etnicznym, gdzie wyróżnia etnopriorytety i etnostereotypy. Jest to niewątpliwie 146 А. П. Василевич, С. Н. Кузнецова, С. С. Мищенко, Каталог названий цвета в русском языке, Москва 2002. 147 А. П. Василевич, С. Н. Кузнецова, С. С. Мищенко, Цвет и названия цвета в русском языке, Москва 2005. 148 В. Г. Кульпина, Лингвистика цвета. Термины цвета в польском и русском языках, Москва 2001. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 52 najbardziej wyczerpująca współczesna praca z zakresu słownictwa barw w języku rosyjskim, dotykająca zagadnienia funkcjonowania barw w kontekście społecznym, psychologicznym i kulturowym. Leksykalno-semantyczne uwarunkowania przymiotnika жёлтый (żółty) w języku rosyjskim omawia M. G. Sleskina149. Analiza prowadzona jest w następujących aspektach: etymologii przymiotnika жёлтый, jego struktury leksykalno-semantycznej oraz symboliki w oparciu o teksty literatury pięknej. Semantyczne pole nazw barw w ujęciu metodologii historyczno-porównawczej staje się przedmiotem opisu S. W. Keziny150, która buduje pola zmian semantycznych leksemów barw w języku rosyjskim na tle języków indoeuropejskich. W zakresie barw prowadzone są również badania porównawcze języków. I tak na przykład porównania rosyjsko-chorwackie w zakresie kolorów prowadzi A. Hrnjak 151 . Prześledzenie rosyjskich i chorwackich frazeologizmów zawierających nazwy kolorów pozwala autorce na sformułowanie wniosku ogólnego, a mianowicie, że w rosyjskiej i chorwackiej frazeologii jako komponenty kolorów dominują nazwy podstawowe, takie jak: czarny, biały, czerwony, zielony, złoty, rzadziej niebieski, różowy czy żółty. Największą częstotliwością zaś występowania w obydwu językach charakteryzują się kolory achromatyczne: czarny i biały, a z punktu widzenia struktury zaś przeważają frazeologizmy jako dwukomponentowe połączenia wyrazowe, z których jeden jest nazwą barwy. М. Г. Слезкина, Семантика и символика прилагательного жёлтый в русском языке (в семасиологическом и ономасиологическом аспектах), aвт. канд. дис., Екатеринбург 2005. 150 С. В. Кезина, Семантическое поле цветообозначений в русском языке (диахронический аспект), авт. дис. на соискание уч. ст. доктора филологических наук, Пенза 2005. 151 A. Hrnjak, Frazemi s bojom kao komponentom (na materijalu hrvatskih i ruskih frazema), komputeropis, Zagreb 2005. 149 Przegląd badań… 53 Badania porównawcze rosyjsko-angielskie znajdują, między innymi, odzwierciedlenie, w monografii J. A. Reszetnikowej152 czy I. W. Makiejenko153 . W pracy J. A. Reszetnikowej materiał badawczy stanowią wyrażenia z nazwami barw, ekscerpowane z rosyjskich i angielskich prac leksykograficznych, jak również tekstów historycznych. Przyjęto diachroniczną metodę opisu semantyki barw, z uwzględnieniem aspektów antropocentrycznych, etnokulturowych, socjokulturowych i politycznych. W pracy I. W. Makiejenko słowniki również stanowią podstawę materiałową, która wzbogacona została o teksty z literatury rosyjskiej i angloamerykańskiej literatury pięknej. Autorka poszukuje w porównawczym materiale derywacyjnym, jak i semantycznym, tego, co uniwersalne i tego, co charakterystyczne dla tych języków i kultur. O porównanie kolorystycznego obrazu świata w świadomości językowej Rosjan i Finów pokusiła się N. S. Bratczikowa 154 . Autorka przyjęła kognitywną metodę opisu, budując trzypoziomowy model języka barw, na który składa się poziom werbalno-semantyczny, kognitywny i motywacyjny. Badania barw prowadzone były w ramach następujących sfer konceptualnych: wody, ziemi, powietrza, ognia, człowieka, zwierząt, co w rezultacie pozwoliło na skonstruowanie modeli porównawczych w obrębie wyróżnionych konceptów. 152 Е. А. Решетникова, Национально-культурный компонент семантики цветообозначений в русском и английском языках (в диахронии), aвт. канд. дис., Саратов 2001, s. 2–22. 153 М. И. Макеенко, Семантика света в разноструктурных языках (универсальное и национальное), aвт. канд. дис., Саратов 1999, s. 2–21. 154 Н. С. Братчикова, Цветовая картина мира в финском и русском языковом сознании, aвт. док. дис., Москва 2006. 54 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 1.3. Perspektywy badawcze z zakresu nazw barw we współczesnym językoznawstwie Problematyka barw stała się w ostatnich latach przedmiotem opisu wielu nauk. Barwa rozpatrywana jest z punktu widzenia psychologii, sztuki, malarstwa czy językoznawstwa. Problematyką barw w języku polskim i rosyjskim na tle innych języków indoeuropejskich z punktu widzenia języka i kultury najszerzej w ostatnich dziesięciu latach zajmują się tacy językoznawcy jak: D. Chudyk155, A. Dyszak156, I. A. Gierasimienko157, E. Komorowska158, A. Narloch159, D. Stanulewicz160 i wielu innych. Badania prowadzone są zarówno na gruncie jednego języka, jak i w konfrontacji językowej161. Analiza słownictwa barw prowadzona jest w różnym ujęciu metodologicznym 155 M.in. D. Chudyk, Rosyjskie i polskie konstrukcje porównawcze z przymiotnikami nazywającymi barwę niebieską, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze III, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2012, s. 71–86. 156 M.in. A. S. Dyszak, Językowe wyrażenia zjawisk jasności i ciemności, Bydgoszcz 2010; A. S. Dyszak, Uwagi o definicjach przymiotników wyrażających kolory w słownikach języka polskiego, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze III, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2012, s. 11–24. 157 И. A. Гeрaсименкo, Семантика русских цветоoбoзначеиий, Гoрлoвкa 2010. 158 M.in. E. Komorowska, Barwa w języku polskim… 159 M.in. A. Narloch, Цветоoбoзначения в польском и русском языках. Структурно-семантические, терминологические и когнитивные аспекты, Poznań 2013. 160 M.in. D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language… 161 Patrz: E. Komorowska, Stan badań nad paletą barw w językoznawstwie polonistycznym i rusycystycznym na tle analogicznych badań w innych językach słowiańskich, [w:] Barwa w języku polskim i rosyjskim. Rozważania semantyczne, Szczecin 2010, s. 17–39. Zob. także: D. Chudyk, Rosyjskie i polskie konstrukcje porównawcze z przymiotnikami nazywającymi barwę…; E. Komorowska, D. Stanulewicz, Psychologiczne znaczenie polskich i ukraińskich…; D. Stanulewicz, The Polish and Kashubian colour lexicons: Basic and non-basic terms, [w:] New Insights into Slavic Linguistics, red. J. Witkoś, S. Jaworski, Frankfurt am Main 2014, s. 357–373. Przegląd badań… 55 i zakresie badawczym, począwszy do badań historycznych, dialektalnych, poprzez leksykalno-semantyczne i pragmatyczne aż po analizę nazw barw z punktu widzenia kognitywizmu. Nadal prowadzi się badania korpusowe użycia nazw barw, ze szczególnym uwzględnieniem ich frekwencji w tekstach, a także łączliwości. Kontynuowane są badania związków frazeologicznych zawierających nazwy barw i związanych z nimi metafor. Analiza metaforyki nazw barw w pracach E. Komorowskiej prowadzona jest zwykle w aspekcie konfrontacji języków słowiańskich z innymi językami słowiańskimi, a także germańskimi czy romańskimi, np. polsko-chorwackiej (Zelenilo u metaforici poljskoga i hrvatskoga govornoga jezyka 162 ), polsko-hiszpańskiej (Kolor biały/blanco we współczesnym języku hiszpańskim w konfrontacji z językiem polskim163), polsko-rosyjskiej (Wykładniki barwy w języku polskim i rosyjskim – próba podsumowania164), polskonorweskiej (Barwa czarna w języku polskim i norweskim. Aspekt konfrontatywny165) czy polsko-rosyjsko-norweskiej (Barwa biała w języku polskim, rosyjskim i norweskim – analiza semantycznokognitywna 166 ) oraz polsko-rosyjsko-hiszpańskiej (KonceptualiE. Komorowska, N. Pintarić, Zelenilo u metaforici… E. Komorowska, B. Kosik-Szwejkowska, Kolor biały/blanco we współ– czesnym języku hiszpańskim w konfrontacji z językiem polskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2016, s. 85–94. 164 E. Komorowska, Wykładniki barwy w języku polskim i rosyjskim – próba podsumowania, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VI, red. E. Ko– morowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2015, s. 27–37. 165 E. Komorowska, Barwa czarna w języku polskim i norweskim. Aspekt konfrontatywny, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 83–97. 166 E. Komorowska, E. Jarvoll–Nilsen, Barwa biała w języku polskim, rosyj– skim i norweskim – analiza semantyczno-kognitywna, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2016, s. 63–84. 162 163 56 Polskie i rosyjskie słownictwo barw zacja ciemnej strony życia w wyrażeniach z nazwą barwy czarnej i konotujących czerń w języku polskim, rosyjskim i hiszpańskim167) itd. Należy też tu odnotować zainteresowanie polskich badaczy leksykonami barw w różnych językach, często z perspektywy porównawczej. Przykładowo, słownictwem barw w językach germańskich zajmują się m.in. J. Szczęk 168 i A. Uberman 169 , a w językach romańskich m.in. M. Baran i M. Szeflińska-Baran170, M. Z. Dankowski171 oraz E. Stala172. Ponadto badania sposobu postrzegania kolorów w grupach międzynarodowych prowadzone są szczególnie przez D. Stanulewicz, jak również w zespole językoznawców: D. Stanulewicz, E. Komorowską i A. Pawłowskiego173 oraz przez innych 167 E. Komorowska, B. Kosik-Szwejkowska, Konceptualizacja ciemnej strony życia w wyrażeniach z nazwą barwy czarnej i konotujących czerń w języku polskim, rosyjskim i hiszpańskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 57–82. 168 M.in. J. Szczęk, O symbolicznej funkcji barw w języku i kulturze – niemiecko-polskie studium porównawcze, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze I, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 93–106. 169 M.in. A. Uberman, Contrastive metaphorics of colour – representations of red in English and Slovak, [w:] Links and Connections, red. M. Nováková, D. Uhríková, A. Böhmerová, Bratislava 2013, s. 98–110; A. Uberman, Contrastive semantic chromatosemy: The case study of blue, [w:] Galicia Studies in Language with Historical Semantics Foregrounded, red. G. A. Kleparski, J. Wesół, M. Górecka-Smolińska, Chełm 2014, s. 105–115. 170 M.in. M. Baran, M. Szeflińska-Baran, La vie en rose. El léxico chromático en español y en francés, Madrid 2018. 171 M.in. M. Z. Dankowski, Nazwy barw w toponimii Ameryki Łacińskiej – na przykładzie Argentyny, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VIII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2017, s. 53–62. 172 M.in. E. Stala, Pole leksykalne barwy czerwonej w języku hiszpańskim – studium diachroniczne, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze I, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 51–62; E. Stala, Los nombres de los colores en el español de los siglos XVI-XVII, Alicante 2011. 173 D. Stanulewicz, E. Komorowska, A. Pawłowski, Axiological aspects of Polish colour vocabulary: A study of associations, [w:] Colour Studies: A Broad Przegląd badań… 57 badaczy, a ich wyniki publikowane są m.in. w serii Barwa w języku, literaturze i kulturze, pod red. E. Komorowskiej i D. Stanulewicz (tomy I–IX)174, Świat Słowian w języku i kulturze 175 czy Komunikacja międzyludzka. Leksyka. Semantyka. Pragmatyka176. Cykliczne wieloautorskie monografie Barwa w języku, literaturze i kulturze, pod red. E. Komorowskiej i D. Stanulewicz, wydawane od 2010 roku, proponują wieloaspektowy opis barw. Prezentują one barwy w językach i kulturach świaSpectrum, red. W. Anderson, C. P. Biggam, C. Hough, C. Kay, Amsterdam – Philadelphia 2014, s. 258–273. 174 M.in.: M. Gierczyńska-Kolas, Pozytywne i negatywne asocjacje z kolorami, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Sta– nulewicz, Szczecin 2016, s. 275–289; B. Kosik-Szwejkowska, Nazwy barwy czarnej we współczesnym języku hiszpańskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze V, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2014, s. 73–82; D. Stanulewicz, Jakiego koloru jest szczęście? Wyniki badań ankietowych, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze III, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2012, s. 123–130. 175 M.in.: E. Dmochowska, Black in English fixed phrases and compounds, [w:] Świat Słowian w języku i kulturze XV. Wybrane zagadnienia z języków, literatur i kultur słowiańskich i germańskich, red. D. Dziadosz, A. Krzanowska, Szczecin 2016, s. 82–94; J. Michalak, Barwy i blaski świątyni chrześcijańskiej w nurcie kognitywizmu, [w:] Świat Słowian w języku i kulturze VII: Kulturoznawstwo, historia, red. E. Komorowska, A. Krzanowska, Szczecin 2006, s. 133–136; A. Pluta, W jakim kolorze patrzymy na świat? – Postrzeganie świata poprzez frazeologizmy z komponentami na materiale języka chorwackiego, [w:] Świat Słowian w języku i kulturze VIII: Językoznawstwo: Leksykologia. Frazeologia, red. E. Komorowska, A. Krzanowska, Szczecin 2007, s. 214–218; M. Ponikowska, O kolorze niebieskim w języku polskim, [w:] Świat Słowian w języku i kulturze V: Językoznawstwo, red. E. Komorowska, A. Krzanowska, Szczecin 2004, s. 184–189; O. Segeda, B. Robió Budiño, Relación entre el color y los sentimientos en la fraseología de los idiomas español y polaco, [w:] Świat Słowian w języku i kulturze X. Językoznawstwo. Wybrane zagadnienia z leksyki i morfologii języków europejskich, red. E. Komorowska, A. Krzanowska, Szczecin 2009, s. 188–195. 176 M.in.: S. Aksenova, Значение белого в русской культуре, [w:] Komu– nikacja międzyludzka. Leksyka. Semantyka. Pragmatyka III, red. E. Komorowska, K. Kondzioła–Pich, A. Ochrymowicz, Szczecin 2012, s. 26–31. 58 Polskie i rosyjskie słownictwo barw ta, często w ujęciu porównawczym, jak również pokazują barwę interdyscyplinarnie, na przykład z perspektywy lingwistycznej, kulturowej, literaturoznawczej, psychologicznej, marketingowej, politycznej, socjologicznej czy medycznej177 itd. Należy się spodziewać, że współczesne badania nad słownictwem barw będą nadal podążać w kierunku interdyscyplinarnym, przede wszystkim językoznawczo-kulturowym oraz językoznawczo-psychologicznym, z uwzględnieniem perspektywy komparatystycznej. 177 Patrz m.in.: J. Drzazgowska, M. Golubiewski, Portugalskie idiomy z nazwami czerni (preto, negro) i bieli (branco) i ich polskie ekwiwalenty, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2016, s. 147–158; D. Gonigroszek, Wykorzystanie barw w medycynie – aspekty psychologiczne i kulturowe, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2016, s. 263–273; M. Harmacińska, M. Kozłowski, Leksykon barw u osób dotkniętych afazją niepłynną, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze V, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2014, s. 111–124; B. Kosik-Szwejkowska, O formach i tworzeniu nazw barw w języku hiszpańskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VI, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2015, s. 55–68; J. Leman, Barwa czerwona w powieści Aleksandra Majkowskiego Żëcé i przigòdë Remùsa, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IV, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2013, s. 151–160; D. Orsson, Identyfikacja kolorów w polityce. Badania ankietowe w Polsce i w Niemczech, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze V, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2014, s. 247–258; E. Rogowska-Cybulska, O nazwach kolorów w etymologiach ludowych polskich nazw miejscowości, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze III, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2012, s. 25–39; O. Sokołowska, Obrazowanie koloru a konwencje językowe, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze II, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2011, s. 79–91; Wu Lan, O znaczeniu barw chromatycznych w kulturze chińskiej, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VIII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2017, s. 151–169; J. Zakrzewska, Sakura i Hello Kitty – różowe symbole kultury japońskiej, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VI, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2015, s. 165–195. 2. PODSTAWOWE I NIEPODSTAWOWE NAZWY BARW W JĘZYKU POLSKIM I ROSYJSKIM Celem tego rozdziału jest omówienie klasyfikacji nazw barw w polskim i rosyjskim ze względu na ich psychologiczne znaczenie dla użytkowników tych języków. 2.1. Podstawowe i niepodstawowe nazwy barw według B. Berlina i P. Kaya Autorzy przełomowej monografii Basic Color Terms: Their Universality and Evolution – B. Berlin i P. Kay – uważają, że istnieje jedenaście podstawowych nazw barw1. Zbiór ten stanowią leksemy, którym w języku polskim odpowiadają następujące przymiotniki: biały, czarny, czerwony, zielony, żółty, niebieski, brązowy, fioletowy, pomarańczowy, różowy i szary. Z historycznego punktu widzenia, słowa te pojawiają się w danym języku w określonym porządku (zob. rysunek 1): najpierw określenia bieli i czerni (lub też raczej barw jasnych i ciemnych), potem: czerwieni, zieleni i żółci (lub odwrotnie: żółci i zieleni), błękitu i brązu oraz na końcu – w już kolejności dowolnej – słowa nazywające fiolet, róż, oranż i szarość. B. Berlin i P. Kay przeanalizowali słownictwo barw w 98 językach i zauważyli, że języki te znajdują się na różnych etapach rozwoju leksykonu kolorów: niektóre języki mają tylko dwie podstawowe nazwy (odnoszące się do bieli/jasności i czerni/ciemności), inne – trzy, jeszcze inne – cztery itd. Jednakże 1 B. Berlin, P. Kay, Basic Color Terms: Their Universality and Evolution, Berkeley 1969. 60 Polskie i rosyjskie słownictwo barw fakt, że w języku używa się dwóch, trzech lub czterech nazw podstawowych, wcale nie musi oznaczać, że użytkownicy tego języka znają tylko dwie, trzy lub cztery nazwy kolorów: mogą oni używać więcej słów odnoszących się do barw, nie będą to jednak nazwy podstawowe. Rysunek 1: Ewolucyjny cykl leksykonu barw według B. Berlina i P. Kaya2 Źródło: oprac. na podst.: B. Berlin, P. Kay, Basic Color Terms: Their Universality and Evolution, Berkeley 1969, s. 4. 2 B. Berlin i P. Kay przedstawiają cykl ewolucyjny nazw barw w układzie poziomym. Układ pionowy cyklu ewolucyjnego zastosowano m.in. w pracy: D. Stanulewicz, Is the Polish term for blue a typical basic colour term? [w:] Cognitive Linguistics Today, red. B. Lewandowska-Tomaszczyk, K. Turewicz, Frankfurt am Main 2002, s. 418. Podstawowe i niepodstawowe nazwy barw… 61 Precyzując, czym jest „podstawowa nazwa barwy”, B. Berlin i P. Kay podają cztery główne kryteria, które musi ona spełniać3: jej znaczenie nie jest sumą znaczeń jej części (np. przymiotniki niebieskawozielony i jasnopomarańczowy tego kryterium nie spełniają); (ii) nie odnosi się do odcieni innej barwy (np. przymiotniki seledynowy i malachitowy nazywają odcienie barwy zielonej); (iii) jej użycie nie ogranicza się do opisu wąskiego zbioru przedmiotów (np. słowa rudy i blond nie spełniają tego kryterium, ponieważ używa się ich na ogół do opisu koloru włosów, to pierwsze także do opisu umaszczenia zwierząt); (iv) jest psychologicznie istotna dla użytkowników języka, którzy – poproszeni o podanie nazw barw – wymieniają nazwy podstawowe w pierwszej kolejności (np. słowa amarantowy, ultramaryna, sjena palona i khaki nie spełniają tego kryterium, ponieważ rzadko się ich używa i w związku z tym nie są wymieniane na początku). (i) B. Berlin i P. Kay wymieniają również cztery dodatkowe warunki, które dotyczą potencjału dystrybucyjnego, pochodzenia od nazw przedmiotów, względnie nowych zapożyczeń oraz złożoności morfologicznej nazw barw4. Podstawowe nazwy barw podzielić można na prymarne, nazywające pierwsze sześć barw (w języku polskim są to: biały, czarny, czerwony, zielony, żółty i niebieski) i sekundarne, które są określeniami pozostałych pięciu barw (brązowy, fioletowy, pomarańczowy, różowy i szary)5. B. Berlin, P. Kay, Basic Color Terms…, s. 6. Tamże, s. 6–7. 5 P. Kay, C. K. McDaniel, The linguistic significance of the meanings of basic color terms, „Language” 1978, nr 54/3, s. 626; zob. także: G. G. Corbett, I. R. L. Davies, Establishing basic color terms: Measures and techniques, [w:] Color 3 4 62 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Monografia Basic Colour Terms, początkowo przyjęta entuzjastycznie, bywała krytykowana ze względu na ignorowanie specyfiki kultur i języków nieindoeuropejskich, a także z powodu niejednolitych badań. W związku z tymi, a także innymi uwagami krytycznymi, B. Berlin i P. Kay wraz ze współpracownikami – L. Maffi i W. Merrifieldem – przeprowadzili nowe badania, znane pod nazwą The World Color Survey6. Wyniki tych badań pozwoliły badaczom na zmodyfikowanie przedstawionego powyżej cyklu ewolucyjnego. Przyjęto też inne założenia, np. że nazwa koloru szarego może przyłączyć się do leksykonu barw znacznie wcześniej niż początkowo uważano7. Jednak trzeba zauważyć, że B. Berlin i P. Kay już w roku 1969 dostarczyli językoznawcom i antropologom terminologii umożliwiającej im dyskusję o słownictwie barw w różnych językach. Categories in Thought and Language, red. C. L. Hardin, L. Maffi, Cambridge 1997, s. 198. 6 Zob. P. Kay, B. Berlin, L. Maffi, W. Merrifield, Color naming across languages, [w:] Color Categories in Thought and Language, red. C. L. Hardin, L. Maffi, Cambridge 1997, s. 21–56; P. Kay, B. Berlin, L. Maffi, W. Merrifield, The World Color Survey, Stanford 2009; P. Kay, B. Berlin, W. Merrifield, Biocultural implications of systems of color naming, „Journal of Linguistic Anthropology” 1991, nr 1/1, s. 12–25; P. Kay, L. Maffi, Color appearance and the emergence and evolution of basic color lexicons, „American Anthropologist” 1999, nr 101, s. 743–760; P. Kay, L. Maffi, Colour terms, [w:] The World Atlas of Language Structures, red. M. Haspelmath, M. S. Dryer, D. Gil, B. Comrie, Oxford 2005, s. 534–545. 7 Zob. także R. Tokarski, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, wyd. II, Lublin 2004, s. 20, przypis nr 2. Nazwy barwy szarej często są wyrazami pochodzenia rodzimego (np. polski szary czy też walijski llwyd), czym się różnią od innych podstawowych sekundarnych nazw barw, które są przeważnie zapożyczeniami (np. w języku polskim fioletowy, różowy i pomarańczowy). Podstawowe i niepodstawowe nazwy barw… 63 2.2. Test badający psychologiczne znaczenie nazw barw Jak już wyżej wspomniałyśmy, jednym z kryteriów, które musi spełniać podstawowa nazwa barwy, jest jej psychologiczna istotność dla użytkowników języka. Badacze mogą stosować dwa rodzaje testów służące do sprawdzenia, które słowa odnoszące się do barw należy zaliczyć do zbioru nazw podstawowych (czyli tych psychologicznie ważnych): testy behawioralne i testy lingwistyczne. W tej pracy przedstawimy wyniki popularnego testu behawioralnego, polegającego na uzyskaniu określeń kolorów od badanych osób podczas pięciu minut (ang. elicitation list task). Test ten opiera się na przekonaniu, że użytkownicy danego języka wymieniają podstawowe nazwy barw – czyli te dla siebie najważniejsze – w pierwszej kolejności. Testu tego używali we wspomnianych już badaniach B. Berlin i P. Kay oraz ich współpracownicy8. Jest on stosunkowo prosty: prowadzący prosi badane osoby, by w ciągu pięciu minut wymieniły znane sobie nazwy kolorów. G. Morgan i G. Corbett badając rosyjskie nazwy barw zaproponowali zmodyfikowaną wersję testu, w której uczestnicy po każdej minucie podkreślają podane wyrazy i kontynuują wypisywanie dalszych pod spodem9. Ta wersja umożliwia obliczenie wyników osobno dla każdej minuty. Ten pięciominutowy test zastosowało wielu badaczy zajmujących się słownictwem barw w różnych językach (zob. tabela nr 1), w tym językach słowiańskich (zob. tabela nr 2). 8 B. Berlin, P. Kay, Basic Colour Terms…; P. Kay, B. Berlin, L. Maffi, W. Merrifield, Color naming... O wykorzystanym przez tych i innych badaczy teście pisze m.in. U. Sutrop w artykule List task and a cognitive salience index, „Field Methods” 2001, nr 13/3, s. 263–276. 9 G. Morgan, G. Corbett, Russian colour term salience, „Russian Linguistics” 1989, nr 13, s. 125–141. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 64 Tabela 1: Wybrane badania wykorzystujące pięciominutowy (lub krótszy) test służący do określenia istotności psychologicznej nazw barw Liczba uczestników zróżnicowana po 25 na język 47 Data publikacji 1969 1997, 2009 1995 arabski 200 2011 fiński francuski turecki węgierski 68 98 60 40 2007 2006 2011 2007 Język różne języki różne języki angielski Badacze B. Berlin, P. Kay10 P. Kay, B. Berlin, L. Maffi, W. Merrifield11 I. Davis, G. Corbett12 A. S. Al-Rasheed, H. H. Al-Sharif, M. J. Thabit, N. S. Al-Mohimeed, I. R. L. Davies13 M. Uusküla 14 I. Forbes15 K. Rätsep16 M. Uusküla, U. Sutrop17 Źródło: oprac. własne. B. Berlin, P. Kay, Basic Colour Terms… P. Kay, B. Berlin, L. Maffi, W. Merrifield, Color naming…; P. Kay, B. Berlin, L. Maffi, W. Merrifield, The World Color… 12 I. Davies, G. Corbett, A practical field method for identifying probable basic colour terms, „Languages of the World 1995, nr 9/1, s. 25–36. 13 A. S. Al-Rasheed, H. H. Al-Sharif, M. J. Thabit, N. S. Al-Mohimeed, I. R. L. Davies, Basic colour terms of Arabic, [w:] New Directions in Colour Studies, red. C. P. Biggam, C. Hough, C. J. Kay, D. R. Simmons, Amsterdam – Philadelphia 2011, s. 53–58. 14 M. Uusküla, The basic colour terms of Finnish, „SKY Journal of Linguistics” 2007, nr 20, s. 367–397. 15 I. Forbes, Age-related differences in the basic colour vocabulary of French, [w:] Progress in Colour Studies I: Language and Culture, red. C. P. Biggam, C. J. Kay, Amsterdam – Philadelphia 2006, s. 101–109. 16 K. Rätsep, Preliminary research on Turkish basic colour terms with an emphasis on blue, [w:] New Directions in Colour Studies, red. C. P. Biggam, C. Hough, C. J. Kay, D. R. Simmons, Amsterdam – Philadelphia 2011, s. 133–145. 17 M. Uusküla, U. Sutrop, Preliminary study of basic colour terms in Modern Hungarian, „Linguistica Uralica” 2007, nr 43/2, s. 102–123. 10 11 Podstawowe i niepodstawowe nazwy barw… 65 Tabela 2: Wybrane badania języków słowiańskich wykorzystujące pięciominutowy test służący do określenia istotności psychologicznej nazw barw Język białoruski czeski dolnołużycki górnołużycki kaszubski polski rosyjski ukraiński Liczba uczestników 28 52 16 16 76 100 31 34 Data publikacji 2001 2008 2006 2006 2017 2009 1989 2001 Badacze A. Hippisley18 M. Uusküla19 A. Hippisley, I. Davies20 A. Hippisley, I. Davies21 D. Stanulewicz22 D. Stanulewicz23 G. Morgan, G. Corbett24 A. Hippisley25 Źródło: oprac. własne. A. Hippisley, Basic BLUE in East Slavonic, „Linguistics” 2001, nr 39/1, s. 151–179. 19 M. Uusküla, The basic colour terms of Czech, „Trames” 2008, nr 12/1, s. 3–28; zob także: M. Uusküla, Terms for red in Central Europe: An areal phenomenon in Hungarian and Czech, [w:] New Directions in Colour Studies, red. C. P. Biggam, C. Hough, C. J. Kay, D. R. Simmons, Amsterdam – Philadelphia 2011, s. 147–156. 20 A. Hippisley, I. Davies, Evolution of secondary colours: Evidence from Sorbian, [w:] Progress in Colour Studies I: Language and Culture, red. C. P. Biggam, C. J. Kay, Amsterdam – Philadelphia 2006, s. 127–142. 21 Tamże. 22 D. Stanulewicz, Pòzwë farwów w kaszëbsczim jãzëkù i jich psychòlogicznô płôtnota / Nazwy barw w języku kaszubskim i ich psychologiczna istotność, „Biuletin Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka / Biuletyn Rady Języka Kaszubskiego” 2017, s. 112–121 [wersja kasz.], 252–261 [wersja pol]. Zob. także D. Stanulewicz, Słownictwo barw w języku kaszubskim – próba ustalenia zbioru nazw podstawowych, „Acta Cassubiana” 2009, nr 11, s. 128–140; D. Stanu– lewicz, A. Pawłowski, Kashubian colour vocabulary, [w:] Directions in Colour Studies, red. C. P. Biggam, C. Hough, C. J. Kay, D. R. Simmons, Amsterdam – Philadelphia 2011, s. 105–119. 23 D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language: Blue in Polish, Gdańsk 2009, s. 249–282. 24 G. Morgan, G. Corbett, Russian colour term… 25 A. Hippisley, Basic BLUE… 18 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 66 Należy odnotować, że nie zawsze w badaniach tych brano pod uwagę równą liczbę kobiet i mężczyzn, np. A. Hippisley przeprowadził test wśród 34 użytkowników języka ukraińskiego, z których tylko jeden był mężczyzną26; podobnie było w przypadku wspomnianego badania rosyjskiego leksykonu barw przeprowadzonego przez G. Morgana i G. Corbetta – wśród 31 uczestników większość (26 osób) stanowiły kobiety27. Trzeba też tu wyjaśnić, iż czasami badacze przeprowadzają ten test w czasie krótszym niż pięć minut (np. podczas dwóch minut, jak to miało miejsce w przypadku użytkowników języka arabskiego28). Jak wynika z danych przytoczonych w tabelach nr 1 i 2, liczba respondentów waha się od 16 (w przypadku dolnołużyckiego i górnołużyckiego) do 200 (w przypadku arabskiego). Poniżej przedstawimy badania przeprowadzone wśród użytkowników języka polskiego i rosyjskiego. 2.3. Psychologiczna istotność nazw barw dla użytkowników języka polskiego Jak sugerują wyniki wspomnianego wyżej badania (zob. tabela nr 3)29, przeprowadzonego wśród 100 osób – 50 kobiet i 50 mężczyzn mieszkających w różnych regionach Polski – dla użytkowników języka polskiego najważniejsze psychologicznie rzeczywiście są nazwy barw wymienione na początku tego rozdziału. Wszystkie te słowa zostały podane w pierwszej minucie badania przez ponad 50% uczestników badania, zaś w całym badaniu przez ponad 90%. Na obu listach rankingowych zajęły pierwsze jedenaście miejsc. A. Hippisley, Basic BLUE… Tamże, s. 126. 28 A. S. Al-Rasheed, H. H. Al-Sharif, M. J. Thabit, N. S. Al-Mohimeed, I. R. L. Davies, Basic colour terms… 29 D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language…, s. 249–282. 26 27 Podstawowe i niepodstawowe nazwy barw… 67 Tabela 3: Wyniki testu dla pierwszej minuty i 5 minut – lista rankingowa najczęściej podawanych nazw barw przez 100 użytkowników języka polskiego 10–11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 żółty zielony niebieski biały czerwony czarny pomarańczowy fioletowy brązowy różowy szary Błękitny granatowy beżowy Bordowy seledynowy Złoty Srebrny turkusowy purpurowy 95 92 90 89 86 84 75 73 70 64 64 46 41 36 28 26 25 24 21 15 1–3 4–5 6 7 8 9 10–11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 zielony żółty pomarańczowy biały czarny czerwony niebieski szary fioletowy brązowy różowy błękitny granatowy srebrny beżowy złoty bordowy seledynowy purpurowy kremowy Uczestnicy podający nazwę – w odsetkach (N = 100) Pozycja Uczestnicy podający nazwę – w odsetkach (N = 100) Nazwa barwy Pozycja 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Nazwa barwy Pięć minut (cały test) Pierwsza minuta 98 98 98 97 97 96 95 94 93 91 91 86 78 75 74 73 63 57 49 41 Źródło: D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language: Blue in Polish, Gdańsk 2009, s. 251, 253. 68 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Listy rankingowe nie są jednak dokładnym odwzorowaniem cyklu ewolucyjnego B. Berlina i P. Kaya, gdyż słowa odnoszące się do bieli i czerni nie zajmują dwóch pierwszych miejsc, które to przypadły nazwom zieleni i żółci. Jeżeli chodzi o najważniejsze nazwy niepodstawowe, na 12. i 13. pozycji uplasowały się odpowiednio błękitny i granatowy, a na dalszych pozycjach beżowy, bordowy, seledynowy, purpurowy, kremowy i turkusowy, jak również złoty i srebrny. Wśród tej grupy szczególne miejsce zajmuje błękitny, który sytuuje się na pograniczu nazw podstawowych i niepodstawowych, o czym świadczą też inne fakty, np. używanie rzeczownika błękit, a nie niebieskość30. 2.4. Psychologiczna istotność nazw barw dla użytkowników języka rosyjskiego Jak już wcześniej wspomniałyśmy w tym rozdziale, badania wśród 31 rodzimych użytkowników języka rosyjskiego przeprowadzili G. Morgan i G. Corbett (zob. tabela nr 4). Badanie miało miejsce w Moskwie i objęło – jak już wyżej wspomniałyśmy – 31 osób (26 kobiet i 5 mężczyzn)31. Z pewnością przyciąga uwagę wysoka pozycja dwóch nazw barwy niebieskiej – голубой ‘jasnoniebieski’ i синий ‘ciemnoniebieski’ – w pierwszej minucie ten pierwszy leksem podało 87% badanych, a drugi – 77%. Niezależnie od wyników tego badania, wielu badaczy (m.in. G. Corbett i I. Davies32, A. Hippisley33, E. Komorowska34, G. V. Paramei35, a tak- 30 Więcej o leksemach błękitny i niebieski, a także o spokrewnionych z nimi słowach i innych określeniach barwy niebieskiej w: D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language... 31 G. Morgan, G. Corbett, Russian colour term… 32 G. G. Corbett, I. R. L. Davies, Establishing basic color terms… 33 A. Hippisley, Basic BLUE… Podstawowe i niepodstawowe nazwy barw… 69 że A. Wierzbicka36) sądzi, że w rosyjskim mamy do czynienia z dwunastoma, nie jedenastoma, podstawowymi nazwami barw, ponieważ w tym języku wyraźnie występują dwa psychologicznie istotne słowa odnoszące się do barwy niebieskiej. Wracając do wszystkich barw wymienionych przez uczestników badania G. Morgana i G. Corbetta, po pierwszej minucie na pierwszych dziesięciu miejscach w rankingu znalazły się nazwy uważane za podstawowe (w tym dwie wspomniane nazwy barwy niebieskiej), natomiast nazwy różu i szarości zajęły odpowiednio miejsca 13–14 i 16–17. Natomiast po pięciu minutach wszystkie dwanaście nazw barw – podane przez ponad 80% informatorów – występuje na pierwszych dwunastu miejscach. W roku 2018 przeprowadziłyśmy pięciominutowe badanie testowe wśród 24 osób rosyjskojęzycznych (12 kobiet i 12 mężczyzn z Białorusi, Rosji i Ukrainy). Wyniki tego badania przedstawiamy w tabeli nr 5. 34 E. Komorowska, O kolorze nieba w zwierciadle współczesnego języka polskiego i rosyjskiego, [w:] Слово в словаре и дискурсе: Сборник научных статей к 50-летию Харры Вальтера, red. В. М. Мокиенко, М. Алексеенко, Москва 2006, s. 113–119; E. Komorowska, Niebieski/błękitny в польском языке и синий/голубой в русском языке в семантико-когнитивном плане, [w:] Русистика и современность: Материалы X международной научно-практической конференции 26–28 октября 2007. Том 1: Лингвокультурология и межкультурная коммуникация, red. И. П. Лысакова, Санкт-Петербург 2007, s. 170–177; E. Komorowska, Barwa w języku polskim i rosyjskim. Rozważania semantyczne, Szczecin 2010, s. 156–165. 35 G. V. Paramei, Singing the Russian blues: An argument for culturally basic color terms, „Cross-Cultural Research: The Journal of Comparative Social Studies” 2005, nr 39/1, s. 10–38. 36 A. Wierzbicka, Semantics: Primes and Universals, Oxford – New York 1996. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 70 Tabela 4: Wyniki testu dla pierwszej minuty i pięciu minut – lista rankingowa najczęściej podawanych nazw barw przez 31 użytkowników języka rosyjskiego (badanie G. Morgana i G. Corbetta) 3–4 5–6 7 8 9 10 11–12 13–14 15 16–17 18–19 20 голубой зелёный красный синий чёрный жёлтый фиoлетoвый opaнжевый белый коричневый бордовый бежевый poзoвый сиреневый малиновый cepый салатовый алый лиловый морсководный 87 81 77 77 70 70 65 61 58 55 42 42 39 39 35 32 32 26 26 19 1 2–3 4–5 6–8 9–11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 красный зелёный чёрный голубой коричневый белый синий opaнжевый жёлтый фиoлетoвый cepый poзoвый бежевый малиновый салатовый бордовый сиреневый алый морсководный лиловый Uczestnicy podający nazwę – w odsetkach (N = 31) Pozycja Uczestnicy podający nazwę – w odsetkach (N = 31) Nazwa barwy Pozycja 1 2 Nazwa barwy Pięć minut Pierwsza minuta 100 97 97 94 94 90 90 90 87 87 87 84 71 71 71 65 65 61 58 52 Źródło: G. Morgan, G. Corbett, Russian colour term salience, „Russian Linguistics” 1989, nr 13, s. 128–129. Podstawowe i niepodstawowe nazwy barw… 71 Tabela 5: Wyniki testu dla pierwszej minuty i pięciu minut – lista rankingowa najczęściej podawanych nazw barw przez 24 użytkowników języka rosyjskiego 5–6 7 8–10 11–12 13 14 15–17 18 красный синий зелёный белый чёрный жёлтый cepый фиoлетoвый opaнжевый голубой коричневый poзoвый бирюзовый салатовый малиновый бежевый бордовый алый Źródło: oprac. własne. 96 83 75 71 67 67 63 54 54 54 42 42 33 25 13 13 13 8 1–5 5–8 9 10–11 12 13 14–15 16–17 18 19 20 белый чёрный красный opaнжевый cepый синий коричневый poзoвый фиoлетoвый голубой зелёный жёлтый золотой серебряный бордовый бирюзовый салатовый малиновый бежевый бронзовый Uczestnicy podający nazwę – w odsetkach (N = 24) Pozycja Uczestnicy podający nazwę – w odsetkach (N = 24) Nazwa barwy Pozycja 1 2 3 4 Nazwa barwy Pięć minut Pierwsza minuta 100 100 100 100 100 96 96 96 92 88 83 83 75 58 58 54 54 46 42 38 72 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Nasze badanie wykazało, że zarówno po pierwszej minucie, jak i po pięciu minutach, pierwszych dwanaście nazw barw z drugiego rankingu (obejmującego cały czas) z badania G. Morgana i G. Corbetta również zajmuje pierwsze dwanaście miejsc. W ciągu pięciu minut podało je ponad 80% uczestników badania. Ponadto nasze badanie potwierdziło, że obie nazwy barwy niebieskiej są psychologicznie istotne dla użytkowników języka rosyjskiego, lecz w odwrotnej kolejności niż w badaniu G. Morgana i G. Corbetta: синий, голубой. Z przedstawionych powyżej badań wynika, że dla użytkowników języka rosyjskiego psychologicznie ważne są następujące niepodstawowe nazwy barw: сиреневый ‘liliowy, bzowy’, малиновый ‘malinowy’, салатовый ‘jasnozielony’, алый ‘szkarłatny’, лиловый ‘liliowy’, бежевый ‘beżowy’, бордовый ‘bordowy’ i морсководный ‘morski’, jak również золотой ‘złoty’, серебряный srebrny’, бирюзовый ‘turkusowy’ oraz бронзовый ‘brązowy’. 2.5. Psychologiczna istotność nazw barw w języku polskim i rosyjskim – podsumowanie Podsumujmy dotychczasowe rozważania o podstawowych i niepodstawowych nazwach barw w polskim i rosyjskim. Dla użytkowników obu języków nazwy barw chromatycznych są psychologicznie istotniejsze od nazw bieli i czerni, a tym bardziej szarości – co uwidacznia się w wynikach pierwszej minuty testu. Takie traktowanie barw chromatycznych potwierdzają również inne badania, np. ankieta przeprowadzona przez M. Gierczyńską-Kolas dotycząca prototypowych kolorów37. 37 M. Gierczyńska-Kolas, Najbardziej prototypowe kolory – opinie wybranych grup zawodowych i wiekowych (sprawozdanie z projektu badawczego), [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze III, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2013, s. 123–130. Podstawowe i niepodstawowe nazwy barw… 73 Jeżeli chodzi o najważniejsze nazwy niepodstawowe, należą do nich w obu językach nazwy odcieni czerwieni, żółci i błękitu, a także brązu (zob. tabela nr 6). Oczywiście niektóre z nazw można byłoby zaklasyfikować do dwóch pól, np. leksemy turkusowy i jego rosyjski odpowiednik бирюзовый, jak również морсководный, można zaliczyć zarówno do pola błękitu, jak i zieleni38. W zestawieniu podstawowych i niepodstawowych nazw barw w tabeli nr 6 brakuje nazw odcieni czerni oraz różu, oranżu i szarości – co nie dziwi w przypadku czerni. Jak zauważa E. Badyda w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie: Czy czerń może być mniej lub bardziej czarna?39: „Znaczenie tego leksemu – w rozumieniu kwalitatywnym – ma wyraźne centrum i skrajnie zredukowane peryferia”40 i konkluduje: „Kategoria znaczeniowa barwy czarnej, w sposób dla języka raczej mało typowy, ma wyraźnie zakreślone granice, jest zwarta, nie daje się dostrzec w niej pasów przejściowych, zakresów zachodzących na kategorie innych nazw barw. Najkrócej mówiąc: czarny to czarny”41. 38 Zob. m.in.: I. Bjelajeva, Niepodstawowe nazwy barwy zielonej w języku polskim, czeskim, rosyjskim i ukraińskim, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne, część I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 93–104; E. Komorowska, A. Szlachta, Niepodstawowe nazwy barwy zielonej w języku polskim i rosyjskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IV, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2013, s. 23–39; D. Stanulewicz, Kamień i kolor. Barwa turkusowa w języku polskim, [w:] Imiona językowej komunikacji, czyli demakijażowanie sensów. Księga jubileuszowa dedykowana profesor Marcelinie Grabskiej, red. K. Wojan, Ż. Sładkiewicz, A. Hau, K. Wądołowska-Lesner, Gdańsk 2015, s. 297–315. 39 E. Badyda, Czy czerń może być mniej lub bardziej czarna? [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VIII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin, 2017, s. 11–20. 40 Tamże, s. 20. 41 Tamże. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 74 Tabela 6: Podstawowe i najistotniejsze niepodstawowe nazwy barw w języku polskim i rosyjskim Nazwy niepodstawowe Nazwy podstawowe Pole Rosyjski Nazwy niepodstawowe Nazwy podstawowe Polski BIEL CZERŃ biały czarny srebrny ⸺ белый чёрный CZERWIEŃ czerwony bordowy purpurowy красный ZIELEŃ zielony зелёный ŻÓŁĆ żółty жёлтый золотой BŁĘKIT niebieski seledynowy złoty kremowy błękitny granatowy turkusowy серебряный ⸺ малиновый алый бордовый салатовый синий голубой морсководный бирюзовый BRĄZ brązowy beżowy коричневый FIOLET fioletowy ⸺ фиoлетoвый RÓŻ ORANŻ SZAROŚĆ różowy pomarańczowy szary ⸺ ⸺ ⸺ poзoвый opaнжевый cepый бежевый бронзовый сиреневый лиловый ⸺ ⸺ ⸺ Źródło: oprac. własne, na podst.: G. Morgan, G. Corbett, Russian colour term salience, „Russian Linguistics” 1989, nr 13, s. 128–129; D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language: Blue in Polish, Gdańsk 2009, s. 251, 253. Można się zastanowić, czy podobne wyjaśnienie może być użyte do wyjaśnienia braku popularnych nazw odcieni szarości. Chociaż kolor ten może mieć różne odcienie, postrzegany jest – przez swoją bliskość do czerni – jako przygnębiający, Podstawowe i niepodstawowe nazwy barw… 75 a także jako nieatrakcyjny i nijaki42. Ta nijakość szarości być może jest powodem postrzegania jej jako względnie jednolitej i konsekwentnego braku popularnych określeń jej odcieni. Natomiast w przypadku określeń różu i oranżu, mamy do dyspozycji pewien zbiór nazw odcieni, przeważnie pochodzących od nazw obiektów naturalnych i używanych do opisu wybranych klas obiektów, np. brzoskwiniowa cera, brzoskwiniowy podkład. Te metonimiczne nazwy stosowane są przez kobiety, często doraźnie, stąd może ich nieobecność pośród popularnych niepodstawowych nazw barw. Jak zauważa K. Handke, „kobiety posługują się potocznie znanymi, także przez większą część mężczyzn, nazwami kolorów, ale ponadto posługują się nazwami bardzo wielu odcieni nazw podstawowych, które na ogół nie są znane mężczyznom”43. Jedyną różnicą w zbiorach niepodstawowych nazw barw jest obecność dwóch rosyjskich nazw odcieni koloru fioletowego (сиреневый i лиловый) i brak ich odpowiedników (lub nazw innych odcieni tej barwy) na polskiej liście. Nazwy odcieni fioletu w polskim to m.in. bzowy, fiołkowy, lawendowy, liliowy i śliwkowy44. Może i dla polskiego – ale nie rosyjskiego – przytoczyć można podobne wytłumaczenie jak w przypadku braku istotnych nazw odcieni różu i oranżu. Podsumowując, leksykony barw w polskim i rosyjskim pod względem istotności psychologicznej są do siebie podobne. Różni je liczba podstawowych nazw barw – odpowiednio jeZob. m.in. A. Mozolewska, Colour terms and emotions in English and Polish, „Beyond Philology” 2010, nr 7, s. 97–98; D. Stanulewicz, I. Berger, O uniwersalności skojarzeń z barwami. Asocjacje z szarością, brązem, fioletem, różem i oranżem, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VIII, red. E. Komo– rowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2017, s. 85–87. 43 K. Handke, Język a determinanty płci, [w:] Język a Kultura 9. Płeć w języku i kulturze, red. J. Anusiewicz, K. Handke, Wrocław 1994, s. 26. 44 D. Stanulewicz, Barwa fioletowa w języku polskim, [w:] W kręgu koloru, przestrzeni i czasu, red. E. Komorowska, Szczecin 2010, s. 281–299. 42 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 76 denaście i dwanaście – jako że uznaje się, iż w rosyjskim są dwie ważne dla użytkowników nazwy koloru niebieskiego: синий i голубой. Jednak dla użytkowników polskiego błękitny i granatowy są także istotne, a błękitny może nawet być uważany za nazwę „półpodstawową”. Inną różnicą jest brak istotnych dla użytkowników języka polskiego nazw odcieni barwy fioletowej – chociaż słowniki odnotowują leksemy z tego pola, które są używane, np. liliowy i fiołkowy. Na koniec należy też dodać, że psychologiczne znaczenie nazw barw można badać przy pomocy innych narzędzi, np. wykorzystując materiał pochodzący z korpusów językowych, jak to robi w swoich pracach A. Pawłowski45. Badania korpusowe mogą potwierdzić wyniki badań testowych, dostarczając danych dotyczących częstości użycia poszczególnych nazw barw w reprezentatywnych zbiorach tekstów pisanych i mówionych46. Zob. m.in. A. Pawłowski, The quantitative approach in cultural anthropology: Application of linguistic corpora in the analysis of basic color terms, „Journal of Quantitative Linguistics” 1999, nr 6/3, s. 222–234; A. Pawłowski, Struktura ilościowa pola leksykalnego nazw kolorów, „Polonica” 2003, nr 22–23, s. 93–116; A. Pawłowski, Quantitative linguistics in the study of colour terminology: A research report, [w:] Progress in Colour Studies I: Language and Culture, red. C. P. Biggam, C. J. Kay, Amsterdam – Philadelphia 2006, s. 37–55. Zob. także: D. Stanulewicz, A. Pawłowski, Colour and ideology: The word for RED in the Polish press, 1945–1954, [w:] Progress in Colour Studies: Cognition, Language and Beyond, red. L. W. MacDonald, C. P. Biggam, G. V. Paramei, Amsterdam – Philadelphia 2018, s. 241–267. 46 Zob. m.in. D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language…, s. 257–264. 45 KONCEPTUALIZACJA BARW W UJĘCIU KOGNITYWNEJ TEORII PROTOTYPÓW 3. 3.1. Teoria prototypów w lingwistyce W dziedzinie badań semantycznych przełomowe znaczenie miała nowa propozycja związana z odmiennym rozumieniem struktur konceptualnych. P. Łozowski zauważa: „W miejsce warunków koniecznych i wystarczających nowa metoda proponuje zasadę podobieństwa rodzinnego1 , […] wedle której pomiędzy znaczeniami słów nie istnieją żadne sztywne granice jednoznacznie wytyczające koniec jednego znaczenia i początek drugiego. To, co znaczenia zbliża lub oddala, to różny stopień istniejącego pomiędzy nimi podobieństwa”2. W językoznawstwie kognitywnym wyróżnia się dwa podstawowe aspekty kategoryzacji, badane przez E. Rosch3. Są to: podstawowość hierarchiczna i prototypowe efekty kategoryzacji4. Podstawowość hierarchiczna związana jest z podziałem na kategorie nadrzędne, podstawowe i podrzędne. Jeśli przeanalizujemy dwie grupy wyrazów: ssak, pies, wyżeł oraz komunikować się, mówić, mamrotać, to – jak pisze R. Kalisz – „wyrazy środkowe mają szczególne właściwości wynikające z faktu, że Por. L. Wittgenstein, Philosophical Investigations, New York 1953. P. Łozowski, Czym jest prototyp w semantyce diachronicznej? [w:] Podstawy gramatyki kognitywnej, red. H. Kardela, Warszawa 1994, s. 243–244. 3 E. Rosch, Human categorization, [w:] Advances in Cross-cultural Psychology 1, red. N. Warren, New York 1977, s. 1–72. 4 R. Kalisz, Teoretyczne podstawy językoznawstwa kognitywnego, [w:] Podstawy gramatyki kognitywnej, red. H. Kardela, Warszawa 1994, s. 67. 1 2 78 Polskie i rosyjskie słownictwo barw stanowią podstawowy typ kategoryzacji” 5 . Językoznawcy stawiają hipotezę, iż kategorie podstawowe są równe schematom pojęciowym 6 . Drugim, wspomnianym wyżej, aspektem kategoryzacji są prototypowe efekty, które wynikają z „nierównego stopnia przynależności zjawisk do danej kategorii”7. Jak zauważa G. Habrajska, pojęcie prototypu nie zawsze jest jednoznaczne. Słowo prototyp pochodzi z greckiego: πρώτος ‘pierwszy’, ‘najdawniejszy’, ‘główny’ i τύπος ‘forma’, ‘model’. Ma ono dwa podstawowe znaczenia odnotowane w słownikach: 1. „pierwszy egzemplarz nowo zaprojektowanego wyrobu”, 2. „najwcześniejszy wzór czegoś, na podstawie którego coś się tworzy, który się naśladuje”8. W literaturze lingwistycznej spotykane jest zazwyczaj pojęcie prototypu, „który na poziomie reprezentacji mentalnej stanowi amalgamat cech najlepszego reprezentanta danej kategorii”9. Jest „on idealnym odwzorowaniem tego, co kategoria ma przedstawiać – niezmiennym jądrem kategorii” – jak zauważa P. Łozowski10. Innymi słowy, prototyp zawiera cechy konieczne, by dany egzemplarz uznany został za typowy. „Kura ma wiele cech obligatoryjnych: posiada dziób, pióra, wydaje dźwięki charakterystyczne dla ptaka, znosi jaja, nie jest jednak ptakiem prototypowym, bo nie ma jednej z istotnych cech, 5 Tamże. Także w: R. Kalisz, W. Kubiński, Dwadzieścia lat językoznawstwa kognitywnego w USA i w Polsce – próba bilansu, [w:] Językoznawstwo kognitywne. Wybór tekstów, red. W. Kubiński, R. Kalisz, E. Modrzejewska, Gdańsk 1998, s. 11. 6 R. Kalisz, W. Kubiński, Dwadzieścia lat językoznawstwa…, s. 11. 7 Tamże, s. 12. 8 G. Habrajska, Nakłanianie, perswazja i manipulacja językowa, „Acta Universitas Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2005, nr 7/2, s. 91–126. 9 P. Łozowski, Czym jest prototyp…, s. 245. 10 Tamże. Konceptualizacja barw… 79 które przypisuje się obiektowi typowemu. Prototyp można wskazać dzięki wiedzy o rzeczywistości, wypływającej z oglądu naukowego” – pisze G. Habrajska11. E. Coseriu zauważa, że w semantyce prototyp to mentalna, konkretna reprezentacja klasy zjawisk lub przedmiotów, stąd bierze się prototyp „ptaka” – jaskółka, wróbel orzeł itp. Schematycznie klasę danych przedmiotów można przedstawić za pomocą rysunku12. Należy tu podkreślić, że prototypy – zawsze związane z oglądem rzeczywistości – powstają w świadomości i mogą być przesunięte w podświadomość13. Na dynamiczne znaczenie prototypu w nawiązaniu do prac E. Rosch zwraca uwagę P. Łozowski opisując strukturę wewnętrzną prototypu. Składają się na nią dwa poziomy: zawierania i segmentacji, np. kategoria PIES wystąpi na poziomie podstawowym pomiędzy JAMNIKIEM czy WYŻŁEM na poziomie podrzędnym a SSAKIEM na poziomie nadrzędnym lub pojawi się na poziomie podstawowym razem z takimi kategoriami jak KOT, MYSZ, KOŃ14. 3.2. Prototypowe odniesienia nazw barw R. Tokarski – odmiennie niż A. Wierzbicka – traktuje pojęcia „prototyp” i „wzorzec” jako tożsame. Omawiając nazwy barw badacz ten mówi więc o „prototypowych, czyli najlepszych i kulturowo wyeksponowanych ważnych wzorcach barw” lub o „prototypach-wzorcach”15. Zdaniem A. Wierzbickiej w anaG. Habrajska, Nakłanianie, perswazja…, s. 92. E. Coseriu, Semántica estructural y semántica cognitiva, [w:] Collecció Homenatges. Profesor Francisco Marsá / Jornadas de Filología, Barcelona 1990, s. 243. 13 J. Tambor, Stereotyp i prototyp w znaczeniach terminów, „Postscriptum Polonistyczne” 2008, nr 1/1, s. 28. 14 Na ten temat patrz: P. Łozowski, Czym jest prototyp…, s. 246–254. 15 R. Tokarski, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, wyd. II, Lublin 2004, s. 21–23. 11 12 80 Polskie i rosyjskie słownictwo barw lizie semantycznej jest miejsce zarówno dla prototypów, jak i wzorców – jedne nie wykluczają drugich16. Prototyp uznać można za poznawczy punkt odniesienia17. A. Wierzbicka zaproponowała następującą eksplikację kategorii prototypu: są to obiekty, o których myśli się jako o…18, czyli: takie jak… / podobne do… (np. prototyp koloru zielonego stanowi trawa – „kolor zielony to taki, o którym się myśli jako o kolorze trawy”, „kolor zielony jest jak kolor trawy”, „kolor zielony jest podobny do koloru trawy”; prototyp koloru niebieskiego stanowi niebo – „kolor niebieski to taki, który jest jak kolor nieba”, „kolor niebieski jest podobny do koloru nieba”). A. Wierzbicka pisze dalej, że „wyobrażając sobie istoty tego rodzaju, ludzie powiedzieliby o nich te rzeczy…”19. E. Rosch rozpatruje prototypy nazw barw w następujący sposób: − „czerwony” – krew, − „niebieski” – kolor pogodnego nieba, − „żółty” – kolor kanarków, zaś następnie rozszerza strefy chromatyczne przez częściowe podobieństwa, nie określając dokładnych granic, na przykład: „między czerwonym i pomarańczowym”, „między niebieskim i zielonym czy między zielonym i żółtym” itd.20. E. Coseriu odnosząc teorię prototypów do barw określa czerwień jako 16 A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne, przekł. A. Głaz, K. Korżyk, R. Tokarski, Lublin 2006, s. 179. Rozdział poświęcony słownictwu barw przełożył R. Tokarski. 17 G. Kleiber, Semantyka prototypu. Kategorie i znaczenie leksykalne, przekł. B. Ligara, Kraków 2003, s. 57. 18 A. Wierzbicka, Język – umysł – kultura, red. J. Bartmiński, Warszawa 1999, s. 409. Rozdział poświęcony słownictwu barw przełożył R. Tokarski. 19 Tamże. 20 Rozważania E. Rosch omówione w: E. Coseriu, Semantica estructural..., s. 242. Konceptualizacja barw… 81 kolor krwi21. A. Wierzbicka słowa zielony i niebieski definiuje następująco: zielony – kolor o którym się myśli jako o kolorze trawy niebieski – kolor, o którym się myśli jako o kolorze nieba22. C. Goddard do definicji koloru zaproponował dodanie like ‘tak jak, taki jak, podobny do’23. Objaśnienia nazw kolorów mogą przyjąć następującą formę: X jest zielone – kolor X-a jest jak kolor trawy X jest niebieskie – kolor X-a jest jak kolor nieba24. A. Wierzbicka przytacza również wątpliwości R. Jackendoffa: „jeśli z interpretowanej formy «czerwony» usunie się znacznik kolor, cóż pozostanie do dalszej analizy? Jak można uchwycić sens czerwieni w oderwaniu od układu kolorów?”25 We wnioskach dotyczących prototypów A. Wierzbicka wyjaśnia, że nieostrość można również zauważyć w składnikach semantycznych. „Elementy w rodzaju ‘taki, jak kolor trawy’ (w pojęciu ‘zielony’) są rzeczywiście nieostre, a odzwierciedla to referencyjna nieokreśloność słów, w których znaczeniu występują owe cechy”26. Tamże, s. 243. A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 192. 23 C. Goddard, Issues in Natural Semantic Metalanguage, „Cuaderni di semántica” 1989, nr 10/1, s. 51–64; za: A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 192. 24 A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 193. 25 R. Jackendoff, Semantics and Cognition, Cambridge, Mass. 1983, s. 113; cyt. za: A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 193. 26 Tamże, s. 201. 21 22 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 82 3.2.1. Barwy achromatyczne 3.2.1.1. Barwa biała W hierarchii nazw barw B. Berlina i P. Kaya white i black wśród podstawowych nazw kolorów zajmują pozycje najwyższe 27 . A. Wierzbicka definiuje angielską nazwę barwy białej white w następujący sposób: X jest white (eksplikacja częściowa) = kiedy ludzie widzą pewne rzeczy, mówią o nich: to jest white X jest taki w pewnym czasie (czasami) ludzie mogą widzieć wiele rzeczy bo na niebie jest słońce kiedy ktoś widzi takie rzeczy jak X, może myśleć o tym28 A. Wierzbicka proponuje również rozszerzenie tej definicji: X jest white. (eksplikacja częściowa) = w pewnych miejscach ludzie mogą widzieć wiele różnych rzeczy kiedy ktoś widzi takie rzeczy jak X, może myśleć o tym 29 Badaczka ta zauważa, że w przypadku angielskiego, a także innych języków, w których istnieje odpowiednik angielskiego white, śnieżny krajobraz jest punktem referencyjnym, jako właściwość „kolektywnej pamięci użytkowników języka angielskiego”, obecnym w uniwersum semantycznym, o czym świadczy powiązanie przymiotnika white ze śniegiem, np. snow-white ‘śnieżnobiały’, Snow White ‘Królewna Śnieżka’ czy też White Christmas ‘Białe Boże Narodzenie’30. Biel – według R. Tokarski, Semantyka barw…, wyd. II, s. 36. A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 340. 29 Tamże, s. 340. 30 Tamże, s. 341. 27 28 Konceptualizacja barw… 83 L. Wittgensteina – jest postrzegana jako najjaśniejsza z barw: „jaśniejsza od wszelkiej innej barwy materiałowej” 31 , która „usuwa ciemność”32, co można zinterpretować różnicą między dniem i nocą: jeżeli noc jest czarna, a dzień kontrastuje z nocą, to biały jest przeciwieństwem czarnego. Konotacje prototypowe bieli ze śniegiem potwierdzają w języku polskim i rosyjskim prace leksykograficzne, w tym polskie i rosyjskie słowniki asocjacyjne33. Na przykład przymiotnik biały w Słowniku języka polskiego pod red. M. Szymczaka eksplikowany jest jako: „mający barwę właściwą śniegowi, mleku (np. oślepiająco biały śnieg)”34; podobnie w Innym słowniku języka polskiego, w którym biały określany jest jako „coś, co jest białe, ma kolor śniegu lub mleka”35. Natomiast w Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego pojawia się przeciwstawienie bieli i czerni, gdzie leksem biały definiowany jest następująco: „mający barwę przeciwną do czarnej, właściwą śniegowi, mleku itp.; bardzo jasny”36. Opozycja ta uwzględniona została w Słowniku współczesnego języka polskiego pod red. B. Dunaja, gdzie biały jest „taki jak świeży śnieg; przeciwstawny do czarnego; bardzo jasny (np. biała koszula, biały obrus, [...] biały jak kreda)”37. Jak widać z przytoczonych definicji słownikowych, w języku polskim, oprócz asocjacji ze śniegiem, z mlekiem i jasnością, pojawiają się skojarzenia antonimiczne z czernią. 31 L. Wittgenstein, Uwagi o barwach, przekł. B. Baran, Warszawa 2014 (prwdr. 1977), s. 20, zob. także s. 69. Por. A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne..., s. 341. 32 L. Wittgenstein, Uwagi…, cyt. za: A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 341. 33 Por. E. Komorowska, Barwa w języku polskim i rosyjskim. Rozważania semantyczne, Szczecin 2010, s. 84. 34 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa 1978, s. 155. 35 Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2000, t. 1, s. 90. 36 Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, Warszawa 1958, t. 1, s. 478. 37 Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Kraków 1996, s. 55. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 84 Skojarzenia danej barwy z obiektami i zjawiskami odzwierciedlają się w konstrukcjach porównawczych. Słowo biały występuje w następujących porównaniach: biały jak alabaster, biały jak gołąb, biały jak lilia, biały jak łabędź, biały jak marmur, biały jak płótno itp. W języku rosyjskim prototypowym odniesieniem nazwy koloru białego jest również śnieg. Podobnie definiują ją Словарь русского языка38 i Толковый словарь русского языка39: „цвет снега или мела” ‘kolor śniegu lub kredy’, a Словарь русского языка в четырeх томах jako kolor: „цвета снега, молока, мела”40, tak więc z eksplikacją rozszerzoną o kolor mleka. Takie konotacje potwierdzają, jak również je rozszerzają, wyrażenia porównawcze typu: белый как снег, белый как мел, белый как молоко, белый как платок, белый как смерть oraz белый как стена. Przedstawione interpretacje korelują z wynikami eksperymentu, w którym uczestniczyli respondenci z Polski i Rosji, zawartymi w Polskim słowniku asocjacyjnym41, gdzie śnieg podawany jest jako podstawowe skojarzenie z kolorem białym. Русский ассоциативный словарь również na pierwszym miejscu podaje asocjacje koloru białego ze śniegiem42. Reasumując można stwierdzić, że porównanie prototypowych odniesień nazw koloru białego w języku polskim i rosyjskim wykazuje ich pełne podobieństwo. Głównym punktem С. И. Ожегов, Словарь русского языка, Москва 1978, s. 43. С. И. Ожегов, Н. Ю. Шведова, Толковый словарь русского языка, Москва 2003, s. 43. 40 Словарь русского языка в четырeх томах, red. А. П. Евгеньева, wyd. III, Москва 1988 t. 1, s. 78. 41 I. Pietrzyk, Konotacje nazw barw w języku Rosjan i Polaków, [w:] R. Gawarkiewicz, I. Pietrzyk, B. Rodziewicz, Polski słownik asocjacyjny z suplementem, Szczecin 2008, s. 264. 42 Ю. Н. Караулов, Г. А. Черкасова, Н. В. Уфимцева, Ю. А. Сорокин, Е. Ф. Тарасов, Русский ассоциативный словарь, t. 1, От стимула к реакции, wyd. II, Москва 2002, s. 51. 38 39 Konceptualizacja barw… 85 odniesienia jest śnieg, co potwierdzają definicje słownikowe leksemów nazywających tę barwę43. 3.2.1.2. Barwa czarna Według R. Steinera, czerń i ciemność stanowią jedność44. Ponadto czerń symbolizuje to, co jest nieruchome, nieaktywne, bezwładne, obojętne, martwe i nieżywe45. A. Wierzbicka zauważa, że struktura semantyczna angielskiego black ‘czarny’ i white ‘biały’ powiązana jest z przyswajaniem tych nazw przez ostensję, ponadto łączą się one z pojęciami ‘ciemno’ i ‘jasno’46. Lingwistka proponuje rozumienie czerni następująco: X jest black. (eksplikacja częściowa) = kiedy ludzie widzą pewne rzeczy, mówią o nich: to jest black X jest taki w pewnym czasie (czasami) ludzie nie mogą nic widzieć bo na niebie nie ma słońca kiedy ktoś widzi takie rzeczy jak X, może myśleć o tym 47 43 Ciekawe, że badania prototypów w języku hiszpańskim potwierdzają prototypy nazwy bieli – śnieg i mleko. W definicjach w słownikach tego języka pojawia się również odniesienie bieli do światła słonecznego, czego brakuje w definicjach słownikowych języka polskiego i rosyjskiego. W języku hiszpańskim nie ma też odniesień bieli do przeciwstawnej jej czerni, co jest charakterystyczne dla definicji bieli zarówno w języku polskim, jak i rosyjskim. Zob. B. Kosik-Szwejkowska, Barwa w języku hiszpańskim. Aspekt semantyczno-kulturowy, komputeropis, Szczecin 2018; E. Komorowska, B. Kosik-Szwejkowska, Barwa biała/blanco we współczesnym języku hiszpańskim w konfrontacji z językiem polskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2016, s. 85–94. 44 R. Steiner, Nature des couleurs, Genève 1978, s. 22. 45 Tamże, s. 25. 46 A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 339. 47 Tamże. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 86 Należy tu zauważyć, iż eksplikacja ta nie zakłada, że ludzie myślą o nocy jako o czymś czarnym w taki sam sposób, jak można myśleć np. o węglu jako o czymś czarnym. Nie sugeruje również, iż czarne przedmioty koniecznie kojarzą się z ciemnością nocy. W polskich źródłach leksykograficznych leksem czarny definiowany jest przede wszystkim jako kolor węgla i sadzy. Na przykład w Słowniku języka polskiego pod red. M. Szymczaka leksem ten ma następującą eksplikację: „mający barwę właściwą węglowi, sadzy” 48 ; podobnie w Innym słowniku języka polskiego pod red. M. Bańko, gdzie czarny definiowany jest jako „coś jest czarne [...] ma kolor węgla”49, „jeśli coś jest czarne jak smoła lub jak węgiel to jest całkiem czarne”50, a także w Słowniku 100 tysięcy potrzebnych słów pod red. J. Bralczyka, gdzie kolor czarny to kolor „mający barwę najciemniejszą ze wszystkich, właściwą węglowi i sadzy”51. W Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego leksem czarny definiowany jest jako: „mający barwę przeciwną do białej, właściwą węglowi, sadzy”52; podobnie w Słowniku współczesnego języka polskiego pod red. B. Dunaja, gdzie akcent postawiony został na przeciwstawność bieli i czerni – czarny eksplikowany jest jako „kolor przeciwstawny do białego, taki jak barwa sadzy”53. Potwierdzeniem skojarzeń z kolorem czarnym są wyrażenia porównawcze typu: czarny jak węgiel, czarny jak smoła, czarny jak kruk, czarny jak sadza itd. W języku rosyjskim za prototyp nazwy koloru чёрный uważane są, tak jak w języku polskim, węgiel i sadza. Словарь русс- Słownik języka..., red. M. Szymczak, s. 328. Inny słownik…, Warszawa 2000, s. 215. 50 Tamże. 51 Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów, red. J. Bralczyk, Warszawa 2005, s. 100. 52 Słownik języka..., red. W. Doroszewski, t. 1, Warszawa 1958, s. 1098. 53 Słownik współczesnego..., s. 140. 48 49 Konceptualizacja barw… 87 кого языка54 i Словарь русского языка в четырeх томах55 definiuje ten leksem jako: „цвет сажи, угля; противоположное белый”56. Potwierdzeniem i rozszerzeniem konotacji są wyrażenia porównawcze: чёрный как смоль, чёрный как ворон, чёрный как ночь, чёрный как сажа, чёрный как уголь57. Na podstawie definicji zawartych we współczesnych słownikach języka polskiego i rosyjskiego można stwierdzić, że widoczna jest zbieżność z odniesieniem czerni do węgla, sadzy i smoły. W obu badanych językach wyraźnie zaznacza się tendencja negatywnych konotacji nazw tej barwy. 3.2.1.3. Barwa szara A. Wierzbicka definiuje angielską nazwę barwy szarej, grey, włączając w jej opis dwie barwy składowe: X jest grey ktoś może myśleć o rzeczach podobnych do X: to jest podobne do czegoś czarnego równocześnie ktoś może myśleć: to jest podobne do czegoś białego58 Словарь русского языка…, s. 809. Словарь русского языка в четырeх..., t. 1, s. 78. 56 Na podstawie analizy hiszpańskich prac leksykograficznych można stwierdzić, że negro ‘czarny’ w języku hiszpańskim eksplikowany jest jako: brak światła, kolor węgla lub wlotu do tunelu oraz w odniesieniu do określania rasy czarnej. Zob. B. Kosik-Szwejkowska, Barwa w języku hiszpańskim…; E. Komorowska, B. Kosik-Szwejkowska, Konceptualizacja ciemnej strony życia w wyrażeniach z nazwą barwy czarnej i konotujących czerń w języku polskim, rosyjskim i hiszpańskim Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 57–82. 57 Cyt. za: E. Komorowska, Barwa w języku…, s. 87–88. 58 A. Wierzbicka, The meaning of color terms: Semantics, culture, and cognition, „Cognitive Linguistics” 1990, nr 1/1, s. 136; cyt. za: R. Tokarski, Semantyka barw…, wyd. II, s. 59. 54 55 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 88 Szarość należy do barw mieszanych i definicja jej nazwy zazwyczaj przedstawia ją jako rezultat zmieszania koloru białego z czarnym. Taką eksplikację spotykamy w Słowniku współczesnego języka polskiego pod red. B. Dunaja: „stanowiący mieszaninę koloru białego z czarnym; mający taki kolor, popielaty, ciemnosiwy”59 czy w Słowniku języka polskiego pod red. M. Szymczaka: „będący mieszaniną białego z czarnym; ciemnosiwy, ciemnopopielaty” 60 . Podobnie definiowany jest leksem szary w Słowniku 100 tysięcy słów pod red. J. Bralczyka: „kolor będący mieszaniną białego z czarnym”61. Nadto słownik ten wprowadza inne dookreślenie koloru szarego jako „koloru nie mającego odpowiedniej ilości światła, niedoświetlonego”62. Definiowanie takie związane jest z tzw. preferencją semantyczną63, zgodnie z którą w parze antonimicznej jeden z członów jest preferowany, np. dobry w parze dobry–zły, duży w parze duży–mały, mądry w parze mądry–głupi i w odniesieniu do kolorystyki – biały w parze biały–czarny. Człon pierwszy jest zwykle członem dodatnim, a człon drugi ujemnym. Opierając się na preferencji semantycznej, można podjąć próbę zbudowania skali intensywności cechy, na której kolor szary zajmie miejsce między bielą a czernią i eksplikowany być może przy pomocy członu preferowanego, szarość – „kolor na skali biało-czarnej, pozbawiony bieli”64. Ciekawą interpretację nazwy barwy szarej wprowadza Inny słownik języka polskiego pod red. M. Bańko, gdzie szary ekspliSłownik współczesnego..., s. 1085. Słownik języka..., red. M. Szymczak, s. 395. 61 Słownik 100 tysięcy..., s. 811. 62 Tamże, s. 100. 63 Patrz: J. Lyons, Semantyka, przekł. A. Weinsberg, Warszawa 1984, t. 1, s. 267; Ju. D. Apresjan, Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, przekł. Z. Kozłowska, A. Markowski, Wrocław 1980, s. 92. 64 Patrz: Ju. D. Apresjan, Semantyka leksykalna…, s. 92; E. Komorowska, Analiza semantyczno-pragmatyczna przysłówka совсем (na materiale języka rosyjskiego), Szczecin 1992, s. 22–23. 59 60 Konceptualizacja barw… 89 kowany jest następująco: „coś, co jest szare, ma kolor deszczowych chmur lub popiołu”. Słownik ten dalej sytuuje kolor szary pomiędzy bielą i czernią: „kolor szary może mieć odcień od prawie białego do prawie czarnego”65. Podobne definicje nazwy koloru szarego, серый, spotkać można w rosyjskich pracach leksykograficznych, w których interpretowany jest on jako: „цвета пеплa, дыма” ’koloru popiołu, dymu’66 lub „цвета пеплa, цвета, получающегося при смешении чёрного с белым”67. Przy definicjach nazw bieli i czerni warto podkreślić, że oprócz asocjacji dla bieli – śniegu, a dla czerni – węgla, sadzy czy smoły, w definicjach – jak już wcześniej pisałyśmy – sygnalizowana jest niekiedy ich przeciwstawność kolorystyczna. Często bowiem biały eksplikowany jest jako przeciwieństwo czarnego, a czarny białego, co znakomicie oddają, niektóre definicje słownikowe: w słowniku pod red. W. Doroszewskiego biały: „mający barwę przeciwną do czarnej”68, w słowniku pod red. B. Dunaja – biały jako kolor „przeciwstawny do czarnego”69 czy w Polskim słowniku asocjacyjnym, gdzie: biały – czarny: 120 wskazań70 i czarny – biały: 128 wskazań71 . Takie antonimiczne określanie kolorów sugeruje ich wzajemną semantyczną przeciwstawność w łączliwości, toteż dla potrzeb niniejszej analizy właściwym wydaje się wspólne rozpatrzenie koloru białego z czarnym oraz wynikającym z ich zmieszania szarym. Inny słownik..., s. 739. С. И. Ожегов, Н. Ю. Шведова, Толкoвый cловарь русского…, s. 714. 67 Словарь русского языка в четырeх..., s. 82. 68 Słownik współczesnego..., s. 35. 69 Tamże. 70 R. Gawarkiewicz, I. Pietrzyk, B. Rodziewicz, Polski słownik asocjacyjny z suplementem, Szczecin 2008, s. 103. 71 Tamże, s. 113. 65 66 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 90 Na podstawie eksplikacji zawartych we współczesnych słownikach języka polskiego i rosyjskiego72 można stwierdzić, że prototypowym odniesieniem nazw barwy szarej jest popiół, ponadto szarość może być konceptualizowana jako mieszanka barwy białej z czarną73. 3.2.2. Barwy chromatyczne 3.2.2.1. Barwa czerwona Nazwa barwy czerwonej ma dwa prototypowe odniesienia: krew i ogień. A. Wierzbicka proponuje następującą definicję angielskiej nazwy tej barwy, leksemu red: X jest red gdy ktoś widzi rzeczy podobne do X, może myśleć o ogniu gdy ktoś widzi rzeczy podobne do X, może myśleć o krwi74 Według R. Steinera czerwień powiązana jest ze zdrowiem i chorobą75. Potwierdzeniem tej tezy są badania przeprowadzone przez E. Komorowską, która przedstawia funkcjonowanie przymiotnika czerwony w kontekstach dotyczących zarówno zdrowia, jak i choroby, np. czerwona rozpalona twarz, czerwone ciało od gorączki, czerwone (niezdrowe) wypieki na twarzy, zdrowa czerwień na twarzy76. 72 Porównując prototypy nazwy barwy gris w języku hiszpańskim z szary i серый w języku polskim i rosyjskim, zauważyć można podobieństwo w zakresie tych prototypów, natomiast brak jest w języku hiszpańskim odniesienia koloru szarego do dymu czy do koloru deszczowych chmur. Zob. B. Kosik-Szwejkowska, Barwa w języku hiszpańskim… 73 E. Komorowska, Barwa w języku…, s. 90. 74 A. Wierzbicka, The meaning of color terms…, s. 127, cyt. za: R. Tokarski, Semantyka barw…, wyd. II, s. 82. 75 R. Steiner, Nature des couleurs, s. 145. 76 E. Komorowska, Barwa w języku…, s. 179–180. Konceptualizacja barw… 91 W polskich pracach leksykograficznych leksem czerwony interpretowany bywa poprzez prototyp krwi: „mający kolor krwi, barwę intensywnie rumianą nasyconą”77 сzy też „będący koloru pierwszego pasma tęczy, koloru krwi, zarumieniony”78. Podobnie jest w słownikach języka rosyjskiego, gdzie nazwę barwy czerwonej definiuje się jako: „цвета крови, спелых ягод земляники, яркого цветка мака”79 czy „имеющий окраску одного из основных цветов спектра, идущего перед оранжевым, цвета крови”80. W słownikowych eksplikacjach nazw barwy czerwonej w języku rosyjskim w odróżnieniu od języka polskiego pojawia się porównanie do dojrzałych owoców poziomki i intensywnego koloru maków. Niewątpliwie rozszerzeniem prototypów czerwieni będą i dla języka polskiego i rosyjskiego czerwone maki. W kulturze słowiańskiej krew (a zarazem jej kolor) kojarzono z życiem, zwłaszcza aktywnym, a także z emocjami. Współczesne poświadczenia w języku również uwidaczniają ten związek: człowiek z krwi i kości, człowiek pełnokrwisty, więzy krwi, kierować się głosem krwi, krew w kimś kipi / wrze / pulsuje, krew napłynęła do twarzy; полнокровный человек, кровные узы, в крови, кровь от крови, сердце кровью обливается itd. Ogień i jego barwa kojarzą się z intensywnością uczuć, co znajduje odzwierciedlenie w wyrażeniach takich jak: płonąć miłością / nienawiścią / gniewem, stanąć w ogniu spraw, ognie mogą uderzyć człowiekowi na twarz, można rzucać ogniste spojrzenia, wpaść w żywioł uczucia, płonąć miłością, buchać miłością, rozpalać miłość / nienawiść; пламенный∕горящий взгляд, лицо пылает∕горит, щёки пылают ∕ горят, губы пылают ∕ горят itd. Słownik współczesnego..., s. 144. Słownik języka..., red. M. Szymczak, s. 337. 79 С. И. Ожегов, Н. Ю. Шведова, Словарь русского языка…, s. 303. 80 Словарь русского языка в четырeх..., s. 122. 77 78 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 92 Na podstawie eksplikacji słowników polskich i rosyjskich zauważa się podobieństwa w odniesieniu nazwy barwy czerwonej do krwi i ognia81. W języku rosyjskim nadto pojawia się dodatkowa konotacja z kolorem dojrzałych owoców poziomki82. 3.2.2.2. Barwa żółta A. Wierzbicka określa angielską nazwę koloru żółtego, yellow, podając poniższą definicję: X jest yellow gdy ktoś widzi rzeczy podobne do X, może myśleć o słońcu w pewnym czasie ludzie mogą widzieć wszystko gdy ktoś widzi rzeczy podobne do X, może myśleć o czasie tego rodzaju83 R. Steiner dowodzi, że żółty odnosi się do promieniowania. Dodaje również, że żółty nie może być ograniczony i zamknięty konturami: „niemożliwe jest, z racji wewnętrznej natury, zamykanie go w konturach. On chce promieniować”84. Materiał leksykograficzny języka polskiego rozszerza interpretacje prototypowe o konotacje z żółcią wiosennych kwiatów: kaczeńców i żonkili, niekiedy z cytryną, słomą czy żółtkiem jaja kurzego85, co podkreślają następujące wyrażenia poPorównując prototypy nazwy barwy czerwonej w języku polskim i rosyjskim z prototypami rojo ‘czerwony’ w języku hiszpańskim zauważa się podobieństwo w odniesieniu do takich obiektów jak: krew, dojrzały pomidor, kolor maków, kolor włosów o rozpalonej jasności, koloru złota. Brakuje natomiast konotacji z ogniem. Zob. B. Kosik-Szwejkowska, Barwa w języku hiszpańskim… 82 E. Komorowska, Barwa w języku…, s. 117–119. 83 Wierzbicka, The meaning of color terms…, s. 127, za: R. Tokarski, Semantyka barw…, wyd. II, s. 95. 84 R. Steiner, Nature des couleurs, s. 33. 85 Podobną interpretację znajdujemy w pracy G. Javorskiej, dotyczącej materiału języka ukraińskiego. Wprawdzie definicje słownikowe nie odno81 Konceptualizacja barw… 93 równawcze: żółty jak żółtko jaja kurzego, żółty jak kanarek, żółty jak cytryna, żółty jak słoma (zwykle o włosach), żółty jak kaczeńce, żółty jak żonkile itd. Przykładowo w Innym słowniku języka polskiego pod red. M. Bańko leksem żółty definiowany jest następująco: „coś, co jest żółte, ma kolor cytryny lub żółtka jajek”86, a w Słowniku współczesnego języka polskiego pod red. B. Dunaja żółty eksplikowany jest następująco: „jasny, ciepły kolor zbliżony do barwy żółtka, cytryny, jaskrów; w widmie słonecznym znajduje się między pomarańczowym a zielonym: żółty jak cytryna”87. Jak widać, językoznawcy zgodnie odnoszą kolor żółty do żółtka jaja kurzego, cytryny czy kwiatów: kaczeńców, jaskrów itp. Natomiast prototypowym odniesieniem nazwy barwy złoty jest złoto jako kruszec, toteż leksem ten definiowany jest jako: „mający barwę przypominającą barwę złota, żółtopomarańczową z silnym połyskiem” 88 . Należy jednak podkreślić, że „przymiotnik ten (złoty) zachowuje swoje pierwotne etymologiczne znaczenie ‘złocisty, o silnym połysku’, które dopiero wtórnie motywuje się rzeczownikiem złoto ‘mającym barwę złota’, np. złoty pierścionek, złoty bursztyn, złota jesień”89. szą barwy żółtej bezpośrednio do słońca, ale określają ją jako „mający kolor złota, żółtka, a także słońca i słoneczników” (G. Javorska, O podstawowych nazwach barw w języku ukraińskim (materiały do badań porównawczych), [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 32). Jak zauważa G. Javorska, „odesłanie do żółtka jaja przy nazwie barwy żółtej jest tautologią […], zatem do roli prototypu tej nazwy […] mogłyby pretendować kwiat słonecznika i złoto” (G. Javorska, Ukraińskie nazwy barw жовтий i золотий: świat natury i świat namalowany, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003, s. 124). 86 Inny słownik..., t. 2, s. 1416. 87 Słownik współczesnego..., s. 1390. 88 Tamże, s. 1365. 89 K. Długosz-Kurczabowa, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2005, s. 547. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 94 Co ciekawe jednak, barwę złotą, jak wspomniano, wiąże się ze słońcem, które jest prototypem nazwy koloru żółtego – co wynika z badań skojarzeń z kolorami90. Należy tu przywołać istotną różnicę między barwą żółtą a złotą dotyczącą jednej cechy, tzw. blasku. Złotą barwę można traktować jako barwę żółtą z blaskiem, który jest powiązany z promieniowaniem słonecznym, świeceniem słońca, co wyjaśnia obecność w języku wyrażeń w rodzaju: złote słońce, złote promienie słońca, złoty blask słońca itd. W języku rosyjskim prototypowym odniesieniem nazwy koloru żółtego jest również słońce, z którym także najczęściej łączy się kolor złoty, np. золотое солнце, золотые солнечные лучи itd. Materiał leksykograficzny języka rosyjskiego interpretuje prototypowe odniesienia nazwy żółci podobnie jak to ma miejsce w języku polskim, wskazując na żółtko jaja kurzego, ale również rozszerza je o ‘żółty piasek’ czy ‘żółte jesienne liście’: „цвета яичного желтка; цвета песка; желтые листья – осенние”91. Właściwy językowemu obrazowi świata antropocentryzm konotuje, zdaniem I. V. Rachiliny i G. Kastovej, nazwy barwy żółtej negatywnie jako ‘żółtą jesienną przyrodę czy chorobliwy wygląd’. Słońce może zaś funkcjonować jako prototyp nazwy barwy złotej, mającej – w odróżnieniu od żółci – konotacje pozytywne92. Badania łączliwości nazw barwy żółtej i złotej w języku polskim i rosyjskim pozwoliły E. Komorowskiej na sformułowanie wniosków natury ogólnej. Badaczka zauważa, że „Barwa żółta / жёлтая konotuje przeważnie cechy negatywne – Badania te przedstawione są w rozdziale czwartym. С. И. Ожегов, Словарь русского…, s. 176. 92 G. Kustova, E. Rachilina, O nazwach barw зелёный i жёлтый w języku rosyjskim, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, War– szawa 2003, s. 33. 90 91 Konceptualizacja barw… 95 przemijania, zamierania jesiennej przyrody, starości osób, starzenia się przedmiotów (pożółkłe liście / пожелтевшие листья; pożółkłe twarze / пожелтевшие лица) czy chorobę (mieć żółte papiery; жёлтый билет). Pozytywna żółć to żółć wiosennych kwiatów: żonkili, kaczeńców, żółć ukwieconych łąk (żółte wiosenne kwiaty / жёлтые весенние цветы, żółć łąk / желтизна лугов) oraz intensywna żółć płodów przyrody (żółte gruszki / śliwki; жёлтые груши / сливы itd.). Barwa żółta w połączeniu ze złotą konotuje zaś cechy pozytywne w kręgu radości (żółty słoneczny blask / жёлтый блеск солнца)”93. W odróżnieniu od żółci, konotującej przeważnie (bo nie zawsze) cechy negatywne, barwa złota niesie cechy pozytywne, wiążąc się ze szczęściem (słoneczne dni / chwile / minuty; солнечные дни / моменты / минуты), radością, pogodą ducha (słoneczna twarz / солнечное лицо), dobrocią (złote serce / золотое сердце), życzliwością (człowiek na wagę złota), przepychem lata (złote łany zbóż / золотые хлеба), urodą (złote, błyszczące w słońcu włosy / золотые, блестящие на солнце, волосы) wypoczynkiem (złote promienie słońca / золотые лучи солнца), 93 Cyt. za E. Komorowska, Barwa w języku…, s. 168–169. Semantyką i symboliką przymiotnika жёлтый w języku rosyjskim zajmuje się szczegółowo M. G. Slezkina (М. Г. Слезкина, Семантика и символика прилагательного жёлтый в русском языке (в семасиологическом и ономасиологическом аспектах), aвт. кан. наук, Екатеринбург 2005). Autorka ta swoją analizą potwierdza wnioski niniejszej pracy o negatywnej konceptualizacji przymiotnika жёлтый w języku rosyjskim, jak również sygnalizując inną rolę jasnej żółci. Porównuje żółć ciemną z nocą, a jasną z dniem. Ponadto badaczka ta sięga do rosyjskiej literatury pięknej. Wyróżniając symboliczne komponenty znaczenia przymiotnika жёлтый podkreśla jego negatywne konotacje. Kolor żółty symbolizuje: (1) smutek, mieszczaństwo oraz nicość (w utworach M. Gorkiego, A. I. Kuprina, W. Aksionowa); (2) przygnębienie, strach przed tragicznymi wydarzeniami, zmianę, rozłąkę oraz niebezpieczeństwo (w utworach M. A. Bułhakowa, L. N. Tołstoja, A. A. Achmatowej); (3) śmierć, zniszczenie, chorobę, starość, sytuację bez wyjścia (w utworach L. N. Tołstoja, A. Lewkina, W. Pielewina); 4) zmianę i zdradę (w utworach M. A. Bułhakowa). Polskie i rosyjskie słownictwo barw 96 umiejętnościami (złote ręce /золотые руки), z władzą i dostojeństwem (złote berło / золотoй скипетр) czy wreszcie bogactwem wiedzy i intelektu (złote myśli / золотые мысли)”94. Warto porównać prototypy nazw barwy żółtej w języku polskim i rosyjskim z odniesieniami przymiotnika amarillo ‘żółty’ w języku hiszpańskim. Badania przeprowadzone przez B. Kosik-Szwejkowską wykazują podobieństwo w tych trzech językach w odniesieniu do koloru żółtka jaja i cytryny95. Brak jest natomiast w polskim i rosyjskim odniesień do koloru złota. W języku polskim i rosyjskim kojarzenie nazw żółci ze słońcem wydaje się niekwestionowane96, a brakuje takiego skojarzenia w języku hiszpańskim. W języku polskim występuje jeszcze konotacja z kwiatami: kaczeńcami i żonkilami, oraz słomą – czego nie zauważa się w języku hiszpańskim97. 3.2.2.3. Barwa zielona A. Wierzbicka definiuje angielski przymiotnik green ‘zielony’, odnosząc go do roślinności: X jest green = w pewnych miejscach rzeczy wyrastają z ziemi gdy ktoś widzi rzeczy podobne do X, może myśleć o rzeczach tego rodzaju98 Podobnie interpretuje zieleń R. Tokarski99, a także wielu innych badaczy – jako barwę związaną z florą. Zieleń jest kolorem E. Komorowska, Barwa w języku polskim…, s. 168–169. B. Kosik-Szwejkowska, Barwa w języku hiszpańskim… 96 E. Komorowska, Barwa w języku…, s. 136. 97 Tamże, s. 134–135. 98 A. Wierzbicka, The meaning of color terms…, s. 117, za: R. Tokarski, Semantyka barw…, wyd. II, s. 128. 99 R. Tokarski, Semantyka barw…, wyd. II, s. 128. 94 95 Konceptualizacja barw… 97 nieodłącznie towarzyszącym człowiekowi w otaczającej go przyrodzie: drzewa, krzewy, lasy, rośliny, trawa są koloru zielonego. Stąd barwa zielona – jak zauważają A. Wierzbicka i R. Tokarski – konceptualizowana jest z reguły poprzez roślinność. W metajęzyku semantyki komponentowej A. Wierzbickiej eksplikacyjna cząstka ‘rzeczy wyrastające z ziemi’ odpowiada określeniom: roślina, roślinność. Jak ściśle kolor zielony związany jest z pojęciem „wegetacji” dowodzi fakt, że w wielu europejskich językach nazwa koloru wiąże się z pojęciem „rośnięcia”: w angielskim green spokrewnione z grow ‘rosnąć’, w niemieckim grün ze starogermańskiego grö w znaczeniu ‘rosnąć’, staronordyckie groem, łacińskie viridis – viror100. Tak więc niewątpliwie można znowu mówić o prototypowości świata przyrody dla nazw koloru zielonego. Związek nazw barwy zielonej z prototypową referencją świata roślin 101 w języku polskim i rosyjskim potwierdzają eksplikacje słownikowe. W Słowniku języka polskiego pod red. M. Szymczaka leksem zielony określany jest jako „mający barwę świeżej trawy”102; zaś w Słowniku współczesnego języka polskiego pod red. B. Dunaja znajdujemy definicje odnoszące zieleń do przyrody: „1. zieleń trawy [...]; 3. zielone rośliny 100 R. Gross, Dlaczego czerwień jest barwą miłości, przekł. A. Porębska, Warszawa 1990, s. 168. 101 Związek ten potwierdza etymologia leksemu zielony w języku polskim: „zieleń, zielonawy, urobienie prasłowiańskie, cerk. bułg. słoweń. serb. zelen, od ziele, zbiorowego do *zieło, zioło (cerk. zelije, serb. zelje; na dawnej Rusi i o ‘truciźnie’); ziółko; zielnik; zimozielon, roślina [...] W cerk. jest i zlak, ‘zioło’, z pierwotnego *zołk. Pierwotne zioło u Słowian, dziś rzadkie, głównie u nas, ale i tu w liczbie mnogiej. Nazwana zieleń od ziół, ale zioła od koloru żółto-zielonego; obu barw dawniej nie rozróżniano; u Słowian nie ma już śladu po tej dawnej nazwie, zastąpionej przez żółty, ale na Litwie są jeszcze jej ślady: żalas, ‘rudy’ (nasze zoła), p.) żiłas, ‘siwy’” (A. Brückner, Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1927, s. 653). 102 Słownik języka…, red. M. Szymczak, t. 3, s. 1017. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 98 (trawy, krzewy, drzewa, tereny pokryte tymi roślinami; także zielone części roślin: Bujna soczysta zieleń. Zieleń miejska” 103 . W Innym słowniku języka polskiego pod red. M. Bańko pojawia się następująca definicja słowa zielony: „coś, co jest zielone, ma kolor trawy lub świeżych liści”, np. Sadzawka pokryta była zieloną rzęsą [...] zielone łąki”104. W rosyjskich pracach leksykograficznych nazwa koloru zielonego, зелёный, eksplikowana jest następująco: w słownikach S. I. Ożegowa105 oraz S. I. Ożegowa i N. Ju. Szwedowej106: „цвета травы, листвы”. Podobną definicję znajdujemy w słowniku pod red. A. P. Jewgieniewej, gdzie leksem зелёный określany jest jako: „цвета травы, зелени”107. Trawy, liści W Polskim słowniku asocjacyjnym108 przy skojarzeniach z zielenią wyniki reakcji semantycznych okazały się bardzo podobne: potwierdzają one leksykograficzny obszar semantyczny: ‘przyroda ze wszystkimi możliwymi jej formami’. Badania asocjacyjne wykazały, że w obydwu językach – polskim i rosyjskim – te same reakcje charakteryzuje największa częstotliwość, różnica dotyczy jedynie ich hierarchizacji. Tak więc, dla rosyjskiego kolejność okazała się następująca: лес, лист, трава, a dla polskiego na pierwszym miejscu stawiano trawę, a dopiero następnie las i liście109. Skojarzenia barwy zielonej z przyrodą wydają się mieć uniwersalny charakter. W innych językach również możemy mówić o przyrodzie jako prototypowym odniesieniu dla nazw koloru zielonego, a także konceptualizacji tego koloru poprzez Słownik współczesnego..., s. 1359. Inny słownik..., t. 2, s. 1343. 105 С. И. Ожегов, Словарь русского..., s. 213. 106 С. И. Ожегов, Н. Ю. Шведова, Словарь русского языкa…, s. 228. 107 Словарь русского языка в четырeх томах…, t. 1, s. 606. 108 R. Gawarkiewicz, I. Pietrzyk, B. Rodziewicz, Polski słownik asocjacyjny…, s. 271. 109 I. Pietrzyk, Konotacje..., s. 272. 103 104 Konceptualizacja barw… 99 świeżą roślinność, trawę czy zielone liście. Tak jest na przykład w języku ukraińskim: зелений ‘trawa, liście, drzewa, krzewy’110; litewskim, gdzie žolē to ‘trawa, zieleń’, a nawet w języku Eskimosów ivijuk ‘zielony’ pochodzi od ivik ‘trawa’111 itd. Podstawowa nazwa barwy zielony (jak również zieleń) pochodzi od ziele / zioło, co sugeruje związek koloru z roślinnością, wegetacją, natomiast słowem zieleń metonimicznie określana jest roślinność w ogóle (por. bujna zieleń, zieleń miejska, zieleń lasów i parków)112. I choć sama barwa powstaje z połączenia barwy niebieskiej (błękitu) i żółtej113, to – jak pisze Ryszard Tokarski – „znaczenie słowa nie odwołuje się do barw niebieskiej i żółtej, lecz modelowane jest przez prototypowe odniesienie do świata roślin”114. Według Słownika symboli Wł. Kopalińskiego zieleń jest przede wszystkim kojarzona z przyrodą, symbolizuje jednak zarówno roślinność wiosenną, budzącą się do życia, jak i zamierającą jesienną florę, rozkład i zgniliznę115 (inne jest nasycenie tej barwy w poszczególnych porach roku). Analogicznie zieleń kojarzona jest więc z młodością i świeżością, ale także – melancholią, przemijaniem, starością i śmiercią. Również R. Tokarski zwraca uwagę na dwojakie konotacje nazwy barwy zielonej – „ciepło wiosny i chłód cienia”116. Словник украïнськоï мови, red. І. К. Білодід, Г. М. Гнатюк, Т. К. Черторизька, Киiв 1972, t. 3, s. 355. 111 R. Tokarski, Semantyka barw…, wyd. II, s. 128. 112 Zob. E. Komorowska, A. Szlachta, Niepodstawowe nazwy barwy zielonej w języku polskim i rosyjskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IV, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2013, s. 23–39. 113 We współczesnym języku rosyjskim nazwa używana jest z nieograniczoną łączliwością już w XI wieku. Etymologicznie (według Vasmera) nazwa pochodzi od staroindyjskiego słowa znaczącego ‘złoto’, co w pełni łączy się z hipotezą, że początkowo w języku pojawiło się słowo, nazywające równocześnie żółte i zielone odcienie koloru. 114 R. Tokarski, Semantyka barw…, wyd. II, s. 128. 115 W. Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990, s. 492. 116 R. Tokarski, Semantyka barw..., wyd. II, s. 126. 110 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 100 Badania skojarzeń z nazwami barw, przeprowadzone przez D. Stanulewicz potwierdzają roślinność – trawę, liście, las, przyrodę, wiosnę – jako prototypowe odniesienie nazwy barwy zielonej 117 . Również w innych badaniach respondenci wiążą leksem zielony z roślinnością, np. 57% ankietowanych uzupełniło porównanie zielony jak… słowem trawa, a 16% słowem liść118. Jak pokazują badania B. Kosik-Szwejkowskiej, w języku hiszpańskim prototypowym odniesieniem nazwy barwy zielonej, verde, podobnie jak w języku polskim i rosyjskim, jest świat roślin – świeża trawa i listowie, a ponadto szmaragd119. 3.2.2.4. Barwa niebieska E. Rosch definiuje barwę niebieską jako ‘kolor pogodnego nieba’ 120 . M. Pastoureau podkreśla związek barwy niebieskiej z wodą i chłodem/zimnem121. A. Wierzbicka definiuje blue ‘niebieski’ w języku angielskim w sposób następujący: X jest blue. = a) czasami ludzie mogą widzieć nad sobą słońce na niebie kiedy ktoś widzi takie rzeczy jak X, może myśleć o niebie w takim czasie 117 D. Stanulewicz, prototypowych odniesień sześciu podstawowych nazw barw w języku polskim (biały, czarny, czerwony, zielony, żółty, niebieski) – na tle porównawczym wybranych języków słowiańskich i germańskich, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 2006, nr 62, s. 205; D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language: Blue in Polish, Gdańsk 2009, s. 294–295. 118 D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language…, s. 193. 119 B. Kosik-Szwejkowska, Barwa w języku hiszpańskim… 120 Rozważania E. Rosch przedstawione w: E. Coseriu, Semántica estructural y semántica cognitiva..., s. 242. 121 M. Pastoureau, Diccionario de los colores, Barcelona 2009, s. 41, za: B. Kosik-Szwejkowska, Barwa w języku hiszpańskim… Konceptualizacja barw… 101 b) w pewnych miejscach jest dużo (bardzo dużej) wody nie dlatego, że ludzie coś robili w tych miejscach kiedy ludzie są daleko od tych miejsc, mogą widzieć tę wodę kiedy ktoś widzi rzeczy takie jak X, może myśleć o tym122 Jak pokazuje powyższa definicja, A. Wierzbicka odnosi blue w pierwszej części definicji do nieba, w drugiej zaś do wody. Z definicji słownikowych wynika jednoznacznie, że prototypowym odniesieniem leksemu niebieski jest w języku polskim niebo, np. w Słowniku języka polskiego pod red. W. Doroszewskiego znajdziemy definicję: „mający barwę pogodnego nieba, kwiatów lnu”123 , podobnie w Słowniku języka polskiego pod red. M. Szymczaka124 czy w Innym słowniku języka polskiego pod red. M. Bańko, gdzie niebieski „to taki, który ma związek z niebem [...] pozornym sklepieniem, które widzimy nad ziemią [...] miejscem pobytu Boga, aniołów i dusz zbawionych”125. Podobną definicję znajdujemy w Słowniku współczesnego języka polskiego pod red. B. Dunaja –„mający kolor bezchmurnego, słonecznego nieba [...] związany z niebem – miejscem przebywania Boga, anioła i świętych”126. Jak widać, barwa niebieska bezsprzecznie łączona jest z niebem, ale niebem rozumianym dwojako: z jednej strony jako firmament niebieski, z drugiej zaś strony jako miejsce przebywania Boga i świętych. Pierwsze znaczenie jest również znaczeniem przymiotnika błękitny: „coś, co jest błękitne, ma kolor jasnoniebieski, taki jak kolor pogodnego nieba”127. A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 346. Słownik języka…, red. W. Doroszewski, 1962, t. 5, s. 12. 124 Słownik języka…, red. M. Szymczak, t. 2, s. 321. 125 Inny słownik..., t. 1, s. 978. 126 Słownik współczesnego..., s. 586. 127 Inny słownik..., t. 1, s. 978. 122 123 102 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Sięgając natomiast do polskiego słownika asocjacyjnego128 znajdujemy dla koloru niebieskiego oprócz nieba również skojarzenia z rzeką / wodą oraz oczami. Takie stanowisko potwierdzają również badania dotyczące skojarzeń z nazwami barw przeprowadzone przez D. Stanulewicz, która uważa, że szczególnie w Trójmieście wyniki wyraźnie wskazują na dwa prototypy – niebo i wodę129. Tego typu konotacje potwierdzają polskie połączenia z komponentami niebieski i błękitny typu: niebieska wstęga wody, błękit rzeki, niebieskie źródełko, błękitna toń wody, niebieskie oczy, błękit oczu itd. Toteż niewątpliwie przy leksemach niebieski i błękitny można mówić zarówno o prototypie nieba, jak i wody oraz oczu. Potwierdzeniem rozszerzonych prototypów dla niebieskiego i błękitnego są teksty literackie, w których oprócz prototypu nieba zauważa się również powiązania tych kolorów z wodą. Trudno jest w sposób jednoznaczny mówić o wspólnym prototypowym odniesieniu nazw barwy niebieskiej dla języka polskiego i rosyjskiego, gdyż nie ma między nimi pełnej adekwatności semantycznej, odpowiednik polskiej nazwy barwy niebieski – синий – eksplikowany jest bowiem w języku rosyjskim jako „имеющий окраску одного из основных цветов спектра – среднего между голубым и фиолетовым; цвета цветков василька”130, czyli kolor pośredni między błękitnym a fioletowym, a przy oznaczaniu jego prototypu mówi się o barwie kwiatka – chabru. Podobnie brak jest pełnej adekwatności kolorystycznej między leksemem błękitny w języku polskim i leksemem голубой w języku rosyjskim. Голубой interpretowany jest jako „имеющий окраску одного из основных цветов спектра – 128 R. Gawarkiewicz, I. Pietrzyk, B. Rodziewicz, Polski słownik asocjacyjny…, s. 105, 159. 129 D. Stanulewicz, Zróżnicowanie regionalne…, s. 208, 210. 130 Словарь русского языка в четырeх…, s. 96. Konceptualizacja barw… 103 среднего между зелёным и синим, цвета ясного неба [...], светло-синий, цвета незабудки” 131 . Tak więc jest to kolor jasnoniebieski lub pośredni między zielonym i rosyjskim niebieskim, wskutek czego prototypowym odniesieniem dla tego przymiotnika staje się jasne niebo lub niezapominajka. Szczegółowe badania skojarzeń z nazwami kolorów синий i голубой w języku rosyjskim przeprowadzone przez K. Miścierewicz132 wykazały, że spośród analizowanych nazw czterech odcieni niebieskiego: синий, голубой, лазурный i бирюзовый, największą liczbą asocjacji cieszy się kolor голубой (137), następnie лазурный (94), a po nim синий (89) i бирюзовый (88), które charakteryzuje zbliżona liczba asocjacji. Przy określaniu referencji okazało się, że najczęstsze dla leksemu голубой są trzy skojarzenia: niebo, oczy oraz woda / morze. Pod względem częstotliwości zdecydowane dominuje niebo (92), następnie oczy (33) i woda / morze (11), pozostałe skojarzenia miały charakter sporadyczny. Toteż prototypem nazwy koloru голубой jest niebo. Przy określeniu koloru синий wystąpiły również trzy podstawowe referencje, takie same jak dla nazwy koloru голубой, lecz w odmiennej częstotliwości i kolejności: oczy (42), woda / morze (35), niebo (23). Toteż prototypowe dla синий w języku rosyjskim są oczy i woda / morze; niebo zaś znajduje się na pozycji trzeciej. Interesujące wydaje się zasyС. И. Ожегов, Н. Ю. Шведова, Словарь…, s. 137. Badania asocjacyjne związane z odcieniami koloru niebieskiego przeprowadzone zostały w czasie pobytu K. Miścierewicz – autorki pracy magisterskiej (przygotowywanej pod kierunkiem E. Komorowskiej) – na stypendium naukowym w Rosyjskim Uniwersytecie Państwowym im. I. Kanta w Kaliningradzie. W pracy zawarte zostały wyniki ankiet przeprowadzonych wśród tamtejszych studentów. Ankietowani odpowiadali na pytanie: Jakie skojarzenie wywołuje u Państwa kolor: niebieski, turkusowy, lazurowy i granatowy? Ankietowaniu poddani zostali studenci I i II roku studiów filologicznych. K. Miścierewicz, Paleta koloru nieba w rosyjskim języku mówionym, Szczecin 2006 (praca znajduje się w archiwum prac magisterskich Uniwersytetu Szczecińskiego). 131 132 104 Polskie i rosyjskie słownictwo barw gnalizowanie niepodstawowych nazw kolorów: лазурный i бирюзовый. Лазурный (polski odpowiednik – lazurowy) przede wszystkim łączony jest z brzegiem (41) i wodą / morzem (14). Бирюзовый zaś (polski odpowiednik – turkusowy) ma dwa prototypy: wodę / morze (22) oraz kamień turkus (16). Wracając do języka polskiego, można stwierdzić, że zarówno niebieski, jak i błękitny mają jeden podstawowy prototyp – prototyp pogodnego nieba, poszerzony o prototyp wody i oczu. Natomiast w rosyjskich pracach leksykograficznych dla obydwu nazw barw przywołuje się prototypy kwiatów: chabru czy niezapominajki i jedynie przy kolorze голубой pojawia się tu powiązanie z niebem. Na uwagę zasługuje jednak fakt, że przy połączeniach tych nazw kolorów z innymi leksemami często występuje leksem o znaczeniu ‘niebo’, w znaczeniu firmamentu, a nie jako siedziby Boga. Konotacje z firmamentem niebieskim mogą świadczyć niejako o wtórnym prototypie nieba również w języku rosyjskim, por. синева неба, небо синее itd. Ponadto badania prototypów dla języka rosyjskiego potwierdziły dla nazwy голубой – niebo, a dla nazwy синий – wodę / morze, jak wskazały na inny jeszcze jego prototyp – oczy. Pomimo że nie ma pełnej adekwatności kolorystycznej między polskim leksemem niebieski a rosyjskim синий, a także polskim leksemem błękitny a rosyjskim голубой, to jednak, na podstawie badań asocjacyjnych, można mówić, o podobieństwie ich prototypów, do których należą niebo, woda i oczy. Porównując prototypy barwy niebieski / синий i błękitny / голубой dla języka polskiego i rosyjskiego z prototypem blue w języku angielskim zauważa się zgodność z prototypem nieba i wody, nie ma natomiast zgodności z odniesieniem do koloru oczu, co jest charakterystyczne dla języka polskiego i rosyjskiego. Zauważmy też, że prototypowymi odniesieniami nazwy barwy niebieskiej azul w języku hiszpańskim są niebo i woda, podobnie jak w języku polskim i rosyjskim. Stąd takie wyra- Konceptualizacja barw… 105 żenia w języku hiszpańskim: cielo azul ‘niebieskie niebo’, océano azul ‘niebieski ocean’, mar azul ‘niebieskie morze’. W języku hiszpańskim nie pojawiają się natomiast odniesienia azul do kwiatów, ani do oczu, które występują w polskich i rosyjskich pracach leksykograficznych133. 3.2.2.5. Barwa brązowa A. Wierzbicka definiuje angielski przymiotnik brown ‘brązowy’ następująco: X jest brown = kiedy ktoś widzi rzeczy takie jak X, może myśleć o ziemi (gruncie) w pewnym czasie (czasami) ludzie mogą widzieć bardzo mało kiedy ktoś widzi rzeczy takie jak X: może myśleć o tym 134 Słownik pod red. W. Doroszewskiego podaje następujące definicje przymiotnika brązowy: 1. „zrobiony z brązu”, przenośnie „posągowy, martwy, nierealny”, 2. „barwy brązu, brunatny”135. Nowy słownik języka polskiego pod red. B. Dunaja definiuje ten leksem podobnie: 1. „wykonany z brązu”, czyli stopu miedzi z cyną lub innymi metalami”, 2. „mający kolor taki jak brąz”136. Nazwa barwy brązowej jest więc metonimiczna: drugie znaczenie, powiązane z barwą, jest wtórne w stosunku do pierwszego. S. A. Kuzniecow w wielkim słowniku języka rosyjskiego eksplikuje leksem коричневый ‘brązowy’ jako: „цвета корицы или жареного кофе; тёмный буро-жёлтый: коричневый B. Kosik-Szwejkowska, Barwa w języku hiszpańskim… A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 365. 135 Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, CD-rom, Warszawa 1997 (prwdr. 1958–1969). 136 Nowy słownik języka polskiego, red. B. Dunaj, Kalisz 2007 (prwdr. Warszawa 2005), s. 44. 133 134 106 Polskie i rosyjskie słownictwo barw карандаш, коричневый фломастер”137. Dane leksykograficzne dla języka rosyjskiego wyraźniej wskazują na mieszany charakter barwy brązowej, czyli połączenia barwy burej (brunatnej) z żółcią oraz kojarzą ją z kolorem cynamonu i palonej kawy. A. Wierzbicka pisze, że „brązowy podobnie jak ‘różowy’, ‘pomarańczowy’, ‘szary’ i ‘fioletowy’ również traktuje się na ogół jako „kolor złożony” – mieszankę koloru żółtego i czarnego czy też żółtego i czarnego z dodatkiem czerwieni – tj., w konsekwencji, mieszanki pomarańczowego z czarnym”138. Tak więc kolor brązowy stanowi mieszankę różnych kolorów. J. Westphal utrzymuje, że „kolor brązowy jest odmianą koloru ciemnożółtego”139. Tezę tę podważa L. Wittgenstein twierdząc, że „brązowy jest przede wszystkim kolorem powierzchni, tj. nie ma takiej rzeczy, jak czysty brąz, lecz tylko brąz brudny”140. A. Wierzbicka przychyla się do oceny barwy brązowej przez L. Wittgensteina zauważając, że „brązowy i żółty są postrzegane jako odmienne kolory, a nie jako różne odmiany tego samego koloru, ponieważ są one podświadomie wiązane z różnymi prototypami: o ile żółty jest przede wszystkim kolorem słońca (jasny, ciepły i świecący), o tyle brązowy jest przede wszystkim kolorem ziemi”141. Jeśli w rozumieniu L. Wittgensteina brązowy jest kolorem powierzchni, to pojęcie ‘brązowy’ znajduje swój prototyp w powierzchni ziemi142. 137 Большой толковый словарь русского языка, red. С. А. Кузнецов, Москва 2000, s. 457; por. Словарь русского языка в четырeх…, t. 4, s. 104. 138 A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 264. 139 J. Westphal, Colour: Some Philosophical Problems from Wittgenstein, Oxford 1987, s. 44, za: A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 365. 140 L. Wittgenstein, Bemerkungen über Farben / Remarks on Colour, Oxford 1977, s. 25, cyt. za: A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 365. 141 A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 365–366. 142 Tamże. Konceptualizacja barw… 107 R. Tokarski natomiast uważa, że brązowy „nie jest kolorem ziemi”143 . W zebranym przez niego przykładach poetyckich barwa ta związana jest raczej z zamierającą jesienną przyrodą. Na podstawie badań przeprowadzonych przez E. Teodorowicz-Hellman144 wśród nastolatków (w wieku 13-14 lat) oraz D. Stanulewicz 145 wśród osób dorosłych, w których respondenci podawali odpowiednio obiekty mające dane kolory i skojarzenia z kolorami, a także uzupełniali porównanie brązowy jak…, można wysnuć pewne wnioski dotyczące prototypowych odniesień leksemu brązowy. Respondenci przede wszystkim łączyli kolor brązowy z pniami drzew146. Jak wynika z tych badań, najbardziej popularnym obiektem kojarzonym z brązem jest drzewo, jego kora i gałęzie, na drugim miejscu w tym rankingu znajduje się ziemia, gleba, błoto, a na trzecim – jesienna przyroda, jesienne liście. Wyniki te pozwalają zaproponować dwa prototypowe odniesienia dla nazwy brązowy – drzewo (kora) i ziemię, obok proponowanej przez R. Tokarskiego zamierającej przyrody. Inne badania potwierdzają, że prototypowymi odniesieniami dla nazw brązu w różnych językach mogą być drzewo, jesień i przyroda oraz ziemia lub błoto147. Wyniki badań dotyczących wartościowania barw wskazują, że dla użytkowników języka polskiego brąz jest najbardziej neutralną barwą148. W tym badaniu respondenci podali pozyR. Tokarski, Semantyka barw…, wyd. II, s. 140. E. Teodorowicz-Hellman, Teoria prototypów a nazwy barw w języku polskim i szwedzkim. Obrazy konceptualne nazw barw a ich eksplikacje językowe, „Polonica” 1998, nr 19, s. 89. 145 D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language…, s. 306–307. 146 Tamże, s. 307. 147 D. Stanulewicz, I. Berger, O uniwersalności skojarzeń z barwami. Asocjacje z szarością, brązem, fioletem, różem i oranżem, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VIII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2017, s. 87. 148 D. Stanulewicz, E. Komorowska, A. Pawłowski, Axiological aspects of Polish colour vocabulary: A study of associations, [w:] Colour Studies: A Broad 143 144 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 108 tywne, neutralne i negatywne skojarzenia z wybranymi nazwami barw. Tyle samo uczestników badania (54%) miało pozytywne i negatywne skojarzenia z brązem. 3.2.2.6. Barwa fioletowa Kolor fioletowy, a także różowy i pomarańczowy, należą do tzw. kolorów mieszanych. Warto zauważyć, że w tych kolorach jeden składnik pojęciowy jest zazwyczaj bardziej wyrazisty niż drugi. Według A. Wierzbickiej, kolor różowy (pink) wydaje się bliższy raczej barwie czerwonej (red) niż białej (white), kolor fioletowy – kolorowi niebieskiemu (blue) niż czerwonemu (red) itd.149. A. Wierzbicka opisuje angielski leksem purple ‘fioletowy’ w następujący sposób: X jest purple ‘fioletowy’. = ktoś może myśleć o rzeczach takich jak X: to jest podobne do czegoś niebieskiego jednocześnie ktoś może myśleć: to jest podobne do czegoś czerwonego150. Materiał leksykograficzny definiuje barwę fioletową jako barwę mieszaną, która „powstała ze zmieszania czerwieni i błękitu”151. W Nowym słowniku języka polskiego pod red. B. Dunaja fiolet to „barwa najkrótszego pasma tęczy sąsiadująca z niebieską, powstała ze zmieszania czerwieni i błękitu”152. Natomiast w Słowniku języka polskiego pod red. M. Bańko barwa fioletowa Spectrum, red. W. Anderson, C. P. Biggam, C. Hough, C. Kay, Amsterdam – Philadelphia 2014, s. 264. 149 A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 362–363. 150 Tamże, s. 263. 151 Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. 1. s. 590. 152 Nowy słownik…, s. 139. Konceptualizacja barw… 109 wiązana jest z roślinami i kwiatami: „kolor wrzosu lub fiołków”153. Słowniki języka rosyjskiego definiują leksem фиoлетoвый następująco: „цвета фиалки, синий с красноватым оттенком, лиловый”154 ‘koloru fiołka, niebieski z odcieniem czerwonawym, liliowy’. W słowniku języka rosyjskiego w czterech tomach barwa fioletowa eksplikowana jest jako: „синий с красноватым оттенком, тёмно-лиловый” ‘niebieski z odcieniem czerwonawym, ciemnoliliowy’155. Jak pokazują polskie i rosyjskie definicje słownikowe, barwa fioletowa wiązana jest z mieszanką dwóch kolorów: niebieskiego bądź błękitnego z czerwonym i łączona jest z fiołkami w obydwu językach oraz kolorem wrzosu w języku polskim. Toteż za prototypowe odniesienie nazw fioletu można uznać fiołek, co sugerują zarówno dane leksykograficzne, jak i etymologia. Przymiotnik fioletowy bowiem pochodzi – podobnie jak nazwa kwiatu fiołek – od łacińskiego słowa viola „fiołek, barwa fiołkowa; lewkonia”156. Związek fioletu z fiołkiem potwierdzają badania prototypowych odniesień nazw barw przeprowadzone przez E. Teodorowicz-Hellman157 i D. Stanulewicz158. W demonstracyjnej wersji sieciowej Korpusu Języka Polskiego PWN (już niedostępnej) pośród obiektów naturalnych to właśnie rośliny, przeważnie kwiaty, są najczęściej opisywane przez fioletowy159. Słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2007, t. 6, s. 507. Большой толковый словарь…, s. 1424. 155 Словарь русского языка в четырeх…, t. 4, s. 567. 156 A. Brückner, Słownik etymologiczny…, s. 122; Słownik łacińsko-polski, według słownika Hermana Mengego i Henryka Kopii, oprac. K. Kumaniecki, wyd. X, Warszawa 1977, s. 539. 157 E. Teodorowicz-Hellman, Teoria prototypów a nazwy barw…, s. 90. 158 D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language…, s. 304, 306. 159 D. Stanulewicz, Barwa fioletowa w języku polskim, [w:] W kręgu koloru, przestrzeni i czasu, red. E. Komorowska, Szczecin 2010, s. 281–299. 153 154 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 110 Badania asocjacyjne dotyczące barwy fioletowej wśród nastoletnich informatorów wykazały skojarzenia tej barwy z fiołkami (36%) i śliwkami (22%)160. Takie same odpowiedzi padły w innym badaniu, w którym respondenci (50 kobiet i 50 mężczyzn) uzupełniali porównania zawierające nazwy barw: fioletowy jak fiołki (27%), fioletowy jak śliwka (17%)161. Również w ankiecie badającej skojarzenia z nazwami barw (ankietę wypełniało 400 respondentów z czterech różnych regionów Polski) najczęściej podawaną odpowiedzią wśród pojęć konkretnych był fiołek i inne kwiaty o fioletowej barwie (31% podanych odpowiedzi)162. 3.2.2.7. Barwa różowa A. Wierzbicka przedstawia następującą eksplikację leksemu pink, który jest angielską nazwą koloru różowego: X jest pink ‘różowy’. = ktoś może myśleć o rzeczach podobnych do X: to jest podobne do czegoś czerwonego jednocześnie ktoś może myśleć: to jest podobne do czegoś białego163 Polskie dane leksykograficzne eksplikują barwę różową jako mieszankę kolorystyczną, np. Słownik języka polskiego pod red. M. Szymczaka podaje następującą definicję przymiotnika różowy: „mający barwę czerwoną z dużą domieszką białej, lekko czerwonawy; zarumieniony, rumiany”164. Barwa różowa uwaE. Teodorowicz-Hellman, Teoria prototypów a nazwy barw…, s. 90. D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language…, s. 304; D. Stanulewicz, Barwa fioletowa…, s. 286. 162 D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language…, s. 306. 163 A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 363. 164 Słownik języka…, red. M. Szymczak, t. 3, s. 98. 160 161 Konceptualizacja barw… 111 żana zatem bywa za kolor mieszany, melanż czerwieni i bieli. Nowy słownik języka polskiego pod red. B. Dunaja potwierdza tę definicję: „mający kolor czerwony z dodatkiem dużej ilości koloru białego, czerwonawy; rumiany, zarumieniony”165. Podobnie nazwa barwy розовый eksplikowana jest w słownikach języka rosyjskiego: „цвета недозрелой мякоти арбуза, цветков яблони, белый с красноватым оттенком” ‘koloru niedojrzałego miąższu arbuza, kwiatków jabłoni, biały z odcieniem czerwonawym’, np. розовая заря, розовые щечки (румяные), розовые перья фламинго ‘różowa zorza, różowe (rumiane) policzki, różowe pióra flaminga’. Słownik S. I. Ożegowa podaje następującą definicję nazwy koloru różowego: 1. „бледнокрасный” ‘bladoczerwony’, 2. „с лицом, покрытым румянцем: розовая от смущения девушка” ‘z twarzą pokrytą rumieńcem: różowa (rumiana) z zawstydzenia dziewczyna’, 3. „заключающий в себе только приятное, радостное, светлое: розовые надежды, розовые мечты” ‘mający w sobie tylko to, co przyjemne, radosne , jasne: różowe nadzieje, różowe marzenia’166. Jak zauważa A. Wierzbicka, kolor różowy jako kolor mieszany wydaje się bliższy raczej barwie czerwonej niż białej167. R. Tokarski stwierdza, że różowy to „czerwień mniej intensywna”168. Tezę tę potwierdzają badania E. Komorowskiej: „Stan zdrowia zwykle kojarzony jest z różną intensywnością koloru czerwonego […] W znaczeniu podobnym do czerwonego występuje często kolor różowy”, co potwierdzają przykłady wyrażeń zawierających przymiotnik różowy i spokrewnione z nim leksemy: różowa jak zorza, różowy od mrozu, różowiutka cera, dziewczyna zaróżowiona jak kwiat jabłoni169. Nowy słownik…, s. 611. С. И. Ожегов, Словарь русского..., s. 629. 167 A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 362–363. 168 R. Tokarski, Semantyka barw…, wyd. II, s. 157. 169 E. Komorowska, Językowa paleta barw stanów psychofizycznych człowieka, „Annales Neophilologiarum” 2004, nr 2, s. 127. 165 166 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 112 Powstaje pytanie, co jest prototypem nazwy barwy różowej. Dane etymologiczne potwierdzają pochodzenie przymiotnika różowy od nazwy kwiatu róża170. W przypadku leksemu różowy można zatem mówić o względnym punkcie odniesienia, jakim są różowe kwiaty. Ponadto, badania zasobów Korpusu Języka Polskiego PWN171 wykazują, iż najczęstszymi naturalnymi obiektami opisywanymi przez przymiotnik różowy są właśnie rośliny, głównie kwiaty. Dane korpusowe mogą również posłużyć jako argument za uznaniem różowych kwiatów za prototypowe odniesienie przymiotnika różowy. Kolejne badania, dotyczące wielu języków, przedstawione przez D. Stanulewicz i I. Berger, nie tylko potwierdzają asocjacje barwy różowej z różą, ale także z odczuciami takimi jak: miłość i czułość, radość i optymizm, jak również skojarzenia związane z pięknem i dzieciństwem172. Przymiotnik różowy na ogół ma pozytywne konotacje, co wykazują również wyniki badań dotyczących skojarzeń nazw barw z emocjami, przeprowadzonych przez A. Mozolewską173. Chociaż należy tu też wspomnieć o tym, iż wyrażenie różowy jak prosiaczek – jak trafnie zauważa E. Komorowska – w odniesieniu do mężczyzny ma wydźwięk raczej pejoratywny174. A. Brückner, Słownik etymologiczny…, s. 466. Przeprowadzona została analiza demonstracyjnej wersji sieciowej korpusu, już niedostępnej. Zob. D. Stanulewicz, Barwa różowa w języku polskim, [w:] W kręgu słowa, red. Ż. Kozicka-Borysowska, J. Misiukajtis, Szczecin 2008, s. 226–235. 172 Patrz szerzej na ten temat: D. Stanulewicz, I. Berger, O uniwersalności skojarzeń z barwami. Asocjacje z szarością…, s. 89–90. 173 A. Mozolewska, Colour terms and emotions in English and Polish, „Beyond Philology” 2010, nr 7, s. 95. 174 E. Komorowska, Językowa paleta barw…, s. 128. 170 171 Konceptualizacja barw… 113 3.2.2.8. Barwa pomarańczowa A. Wierzbicka proponuje następującą eksplikację angielskiej nazwy barwy orange ‘pomarańczowy’: X jest orange ‘pomarańczowy’. = ktoś może myśleć o rzeczach podobnych do X: to jest podobne do czegoś żółtego jednocześnie ktoś może myśleć: to jest podobne do czegoś czerwonego175 Definicje słownikowe odnoszą przymiotnik pomarańczowy do drzewa, owocu czy koloru pomarańczy, np. słownik pod red. B. Dunaja: 1. „związany z drzewem pomarańczy”, 2. „odnoszący się do owocu pomarańczy; wykonany, zrobiony, wyprodukowany z tego owocu”, 3. „mający smak podobny do smaku owoców pomarańczy”, 4. „mający kolor owocu pomarańczy”176. Słownik języka polskiego pod redakcją M. Szymczaka podaje podobne objaśnienia: „1. odnoszący się do pomarańczy – drzewa, 2. odnoszący się do pomarańczy – owocu, 3. mający barwę owoców pomarańczy, żółty z czerwonym zabarwieniem”177. Rosyjskie prace leksykograficzne eksplikują nazwę barwy оранжевый ‘pomarańczowy’ następująco: „желтый с красноватым оттенком, цвета апельсина”178 ‘żółty z czerwonawym odcieniem, koloru pomarańczy’. S. A. Kuzniecow definiuje ją jako: „имеющий окраску одного из основных цветов спектра – среднего между красным и жёлтым; цвета апельсина”, czyli ‘mający barwę jednego z podstawowych A. Wierzbicka, Semantyka. Jednostki elementarne…, s. 363. Nowy słownik…, s. 489. 177 Słownik języka…, red. M. Szymczak, t. 2, s. 792. 178 С. И. Ожегов, Словарь русского..., s. 417. 175 176 Polskie i rosyjskie słownictwo barw 114 kolorów spektrum średniego między czerwonym i żółtym; koloru pomarańczy’179. Jak wynika danych leksykograficznych, zarówno w języku polskim, jak i rosyjskim nazwa barwy pomarańczowej powiązana jest z kolorem owocu pomarańczy. W obydwu językach kolor pomarańczowy opisywany jest jako kolor mieszany: żółty z czerwonym, z dominacją żółci. Respondenci poproszeni o podanie skojarzeń z nazwami barw najczęściej wymieniają dla barwy pomarańczowej owoc pomarańczy (oraz sok pomarańczowy, a także mandarynki). Fakt ten nie dziwi, gdy weźmiemy pod uwagę pochodzenie przymiotnika pomarańczowy. Badania asocjacyjne sygnalizują również inne prototypy, takie jak: słońce, zachód słońca i ciepło180. Wspomniane wcześniej badania przeprowadzone przez D. Stanulewicz i I. Berger potwierdzają owoc pomarańczy jako prototypowe odniesienie nazw barwy pomarańczowej w różnych językach181. Большой толковый словарь…, s. 723. D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language…, s. 307. Warto porównać prototypy barwy pomarańczowej w języku polskim i rosyjskim z językiem hiszpańskim i okazuje się, że można mówić o podobieństwie. W języku hiszpańskim prototypem barwy pomarańczowej jest z jednej strony owoc pomarańczy, z drugiej zaś światło. R. Grabarska, D. Stanulewicz, Leksem naranja ‘pomarańcza, pomarańczowy’ w kubańskiej odmianie języka hiszpańskiego – badania korpusowe, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VIII, Szczecin 2017, s. 35–51. Zob. także: D. Stanulewicz, M. Smentek, O użyciu leksemu pomarańczowy w polskiej prozie – badania korpusowe, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VIII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2017, s. 119–137. 181 D. Stanulewicz, I. Berger, O uniwersalności skojarzeń z barwami. Asocjacje z szarością…, s. 90–91. 179 180 Konceptualizacja barw… 115 3.3. Podsumowanie W rozdziale tym skoncentrowałyśmy się na prototypowych odniesieniach podstawowych nazw barw w języku polskim i rosyjskim, głównie na definicjach podanych przez źródła leksykograficzne. Należy tu zaznaczyć, że w wielu przypadkach prototypowe odniesienia zawarte w polskich i rosyjskich słownikach są zbieżne, np. śnieg dla nazw barwy białej, krew dla nazw barwy czerwonej czy niebo dla nazw barwy niebieskiej. Trzeba też tu podkreślić, że przy nazwach barw mieszanych (szarości, fioletu, różu i oranżu), a także przy nazwach bieli i czerni, autorzy słowników odwołują się do innych barw. Nieraz przywołałyśmy w tym rozdziale badania nad skojarzeniami z barwami – w następnym rozdziale skonfrontujemy te badania z prototypowymi odniesieniami nazw barw zasugerowanymi przez słowniki. 4. SKOJARZENIA Z BARWAMI A PROTOTYPOWE ODNIESIENIA ICH NAZW PODANE W ŹRÓDŁACH LEKSYKOGRAFICZNYCH Skojarzeniami z barwami zajmiemy się dokładniej w innym tomie, przedstawiając szerzej nasze najnowsze badania, a także badania innych językoznawców. Tutaj chciałybyśmy zasygnalizować kwestię korelacji skojarzeń z barwami z prototypowymi odniesieniami ich nazw podanymi w słownikach. 4.1. Skojarzenia z barwami – krótki przegląd badań Przypomnijmy, że według B. Berlina i P. Kaya podstawowe nazwy barw to leksemy odnoszące się do następujących jedenastu kolorów: biały, czarny, czerwony, zielony, żółty, niebieski, brązowy, fioletowy, pomarańczowy, różowy i szary1. Na początku przypomnijmy, że asocjacjami z tymi (jak również z innymi) barwami zajmowali się liczni językoznawcy i psycholodzy, nierzadko w perspektywie porównawczej. Na przykład, E. Teodorowicz-Hellman zbadała skojarzenia z tymi barwami wśród nastolatków w Polsce i Szwecji 2 , natomiast A. Mozolewska przeprowadziła ankietę na temat emocji łączonych z tymi kolorami przez dorosłych użytkowników języka polskiego i angielskiego3. Z kolei D. Gonigroszek badała B. Berlin, P. Kay, Basic Color Terms: Their Universality and Evolution, Berkeley 1969. 2 E. Teodorowicz-Hellman, Teoria prototypów a nazwy barw w języku polskim i szwedzkim. Obrazy konceptualne nazw barw a ich eksplikacje językowe, „Polonica” 1998, nr 19, s. 75–91. 3 A. Mozolewska, Colour terms and emotions in English and Polish, „Beyond Philology” 2010, nr 7, s. 77–102. Należy tu przypomnieć, że o powiązaniach 1 Skojarzenia z barwami a prototypowe odniesienia… 117 asocjacje z barwą czarną u Japończyków i Szwedów 4 , zaś I. Pietrzyk zajęła się skojarzeniami z barwami podanymi przez użytkowników języka polskiego i rosyjskiego5. Asocjacjami podanymi przez tych drugich zajęły się również D. Stanulewicz i E. Komorowska6. Asocjacje z kolorami wśród osób posługujących się różnymi językami, zamieszkujących różne kontynenty, badała A. Szlachta7, jak również D. Stanulewicz kolorów i ich nazw z emocjami w różnych językach – polskim, rosyjskim, angielskim i arabskim – pisali także inni badacze, m.in. E. Górska, Język arabski: wyrażanie emocji związanych z barwą, przestrzenią i czasem, [w:] W kręgu koloru, przestrzeni i czasu, red. E. Komorowska, Szczecin 2010, s. 135–144; E. Komorowska, Językowa paleta barw stanów psychofizycznych człowieka, „Annales Neophilologiarum” 2004, nr 2, s. 125–134; E. Komorowska, O uczuciach w ko–lorach języka, [w:] Грани слова: Сборник научных статей к 65-летию проф. В. М. Мокиенко, red. Х. Вальтер, М. Алексеенко, Москва 2005, s. 524–531; D. Stanulewicz, Nazwy barwy czerwonej a emocje w polskiej prozie – badanie korpusowe, [w:] Emocje w językach i kulturach świata, red. E. Komorowska, A. Szlachta, Szczecin 2016, s. 359–380; T. Szczygłowska, A short English–Polish contrastive analysis of the relationship between the continuum of colours and the continuum of emotions, „Linguistica Silesiana” 2003, nr 24, s. 89–107. 4 D. Gonigroszek, Czerń w języku japońskim i szwedzkim – analiza wyników badania ankietowego, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IV, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2013, s. 61–67. 5 I. Pietrzyk, Konotacje nazw barw w języku Rosjan i Polaków, [w:] R. Gawarkiewicz, I. Pietrzyk, B. Rodziewicz, Polski słownik asocjacyjny z suplementem, Szczecin 2008, s. 261–277. 6 D. Stanulewicz, E. Komorowska, Wartościowanie barw przez użytkowników języka rosyjskiego – aspekty ilościowe badania wstępnego, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 139–152; D. Stanulewicz, E. Komorowska, Wartościowanie barw przez użytkowników języka rosyjskiego – ulubione kolory i skojarzenia (badanie wstępne), [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 153–174. 7 A. Szlachta, Postrzeganie barw – badania ankietowe przeprowadzone wśród uczestników Letniej Szkoły Języka i Kultury Polskiej w Szczecinie (2017), [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 101–122; A. Szlachta, Prototypowe odniesienia nazw barw (na przykładzie badań ankietowych prowadzonych w środowisku wielojęzycznym), [w:] 118 Polskie i rosyjskie słownictwo barw i I. Berger 8 . Pierwsza z nich zajęła się także skojarzeniami z polskimi nazwami barw, głównie w poszukiwaniu prototypowych odniesień ich nazw9 – które to przedstawimy w trzeciej części tego rozdziału. Jeżeli chodzi o wartościujące skojarzenia z kolorami, wśród użytkowników języka polskiego badania ankietowe przeprowadziła M. Gierczyńska-Kolas10, a także autorki tej monografii we współpracy z A. Pawłowskim11. W badaniach jako bodźca można użyć nie barw, a innych pojęć. Respondenci podają w takim przypadku kolory, które się z nimi kojarzą. Takie badania prowadzi między innymi J. L. Morton ze współpracownikami na stronie internetowej Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 123–137. 8 D. Stanulewicz, I. Berger, O uniwersalności skojarzeń z barwami. Asocjacje z szarością, brązem, fioletem, różem i oranżem, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VIII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2017, s. 77–92; D. Stanulewicz, I. Berger, O uniwersalności skojarzeń z barwami. Asocjacje z bielą, czernią, czerwienią, zielenią, żółcią i błękitem, praca przyjęta do druku w tomie zbiorowym pt. Międzykulturowy dyskurs filologiczny pod red. J. Wasiluk, M. Gierczyńskiej-Kolas i G. Lisowskiej. Tom ten wkrótce (w roku 2019) ma się ukazać nakładem Wydawnictwa Naukowego Akademii Pomorskiej w Słupsku. 9 D. Stanulewicz, Zróżnicowanie regionalne prototypowych odniesień sześciu podstawowych nazw barw w języku polskim (biały, czarny, czerwony, zielony, żółty, niebieski) – na tle porównawczym wybranych języków słowiańskich i germańskich, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 2006, nr 62, s. 199–211; D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language: Blue in Polish, Gdańsk 2009, s. 283–324. 10 M. Gierczyńska-Kolas, Pozytywne i negatywne asocjacje z kolorami, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2016, s. 275–289. 11 D. Stanulewicz, E. Komorowska, A. Pawłowski, Axiological aspects of Polish colour vocabulary: A study of associations, [w:] Colour Studies: A Broad Spectrum, red. W. Anderson, C. P. Biggam, C. Hough, C. Kay, Amsterdam – Philadelphia 2014, s. 258–272. Skojarzenia z barwami a prototypowe odniesienia… 119 Colorcom12. Przypomnieć tu można inne badania tego typu – np. M. Jaskulska pytała młodzież licealną o kolory kojarzące się z wolnością13, a jedna z autorek tej pracy dorosłe osoby o barwy powiązane ze szczęściem, pechem itp.14. 4.2. Rodzaje skojarzeń z barwami Asocjacje z barwami można klasyfikować na kilka różnych sposobów. W artykule zatyłowanym Color associations O. Dmitrieva wyróżnia następujące grupy skojarzeń, które mogą się krzyżować ze sobą: − uniwersalne i sytuacyjne, − konkretne i abstrakcyjne, − materialne, sensoryczne i emocjonalne 15. W badaniach ankietowych respondenci stosunkowo często podają skojarzenia uniwersalne. Takimi skojarzeniami są na przykład owoce pomarańczy powiązane z kolorem pomarańczowym lub ziemia z brązem, a niebo z błękitem. Na skojarzenia sytuacyjne wpływają indywidualne doświadczenia, np. kiedy fiolet wiąże się z ulubioną barwą ubrań. Skojarzenia mogą być również konkretne lub abstrakcyjne. Wśród tych pierwszych znajdą się na przykład czekolada kojarzona z brązem, a wśród tych drugich – nuda powiązana z szarością. 12 J. L. Morton, Global Color Survey, Colorcom, https://www.colorcom/ global-color-survey, dostęp: 2.06.2017. 13 M. Jaskulska, Kolor wolności według młodzieży. Wyniki badań ankietowych, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze V, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2014, s. 259–267. 14 D. Stanulewicz, Jakiego koloru jest szczęście? Wyniki badań ankietowych, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze III, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2012, s. 131–143. 15 O. Dmitrieva, Color associations, Color Matters, https://www.color matters. com/media/pdf/Color_Associations.pdf, s. 2–3, dostęp: 2.06.2017. 120 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Przejdźmy do trzeciego podziału asocjacji z barwami. Przykładem skojarzenia materialnego z oranżem jest wspomniana wcześniej pomarańcza, skojarzenia sensorycznego z tą barwą – ciepło lub upał, a emocjonalnego – szczęście. Dla naszych dalszych tu rozważań istotne jest to, że uniwersalne konkretne (materialne) skojarzenia nierzadko bywają prototypowymi odniesieniami nazw barw. I tak: śnieg jest prototypem dla nazw bieli, węgiel dla nazw czerni, krew dla nazw czerwieni, trawa dla nazw zieleni, niebo dla nazw barwy niebieskiej, a owoc pomarańczy dla nazw oranżu16. Wyróżniamy jeszcze inne grupy asocjacji z barwami, także krzyżujące się – oczywiście również z wyżej wymienionymi grupami skojarzeń zaproponowanymi przez O. Dmitrievą: − skojarzenia pozytywne, neutralne i negatywne 17; − skojarzenia barw z elementami języka i elementami rzeczywistości pozajęzykowej18; − skojarzenia związane z naturą i skojarzenia związane z kulturą (co wiąże się także z podziałem skojarzenia typu obiekty naturalne i sztuczne)19; − skojarzenia wartościujące i skojarzenia niewartościujące20. 16 M.in. R. Tokarski, Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, wyd. II, Lublin 2004; E. Teodorowicz-Hellman, Teoria prototypów a nazwy barw…; K. Waszakowa, Struktura znaczeniowa podstawowych barw. Założenia opisu porównawczego, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 59–72; E. Komorowska, Barwa w języku polskim i rosyjskim. Rozważania semantyczne, Szczecin 2010; D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language…, s. 283–324. 17 D. Stanulewicz, E. Komorowska, A. Pawłowski, Axiological aspects… 18 Tamże; D. Stanulewicz, I. Berger, D. Stanulewicz, I. Berger, O uniwersalności skojarzeń z barwami. Asocjacje z szarością…; D. Stanulewicz, I. Berger, O uniwersalności skojarzeń z barwami. Asocjacje z bielą… 19 D. Stanulewicz, E. Komorowska, Wartościowanie barw przez użytkowników języka rosyjskiego – ulubione kolory… 20 Tamże. Skojarzenia z barwami a prototypowe odniesienia… 121 Należy tu odnotować, że podział na skojarzenia pozytywne, neutralne i negatywne nie jest – wbrew pozorom – uniwersalny dla danej społeczności. Okazuje się, że jedno skojarzenie, np. krew z czerwienią, może być zaliczone przez respondentów do trzech grup, w zależności od tego, czy krew powiązana jest z krwiodawstwem i ratowaniem życia, płynem wewnątrzustrojowym, bądź z ranami czy też z rozlewem krwi. Jeden respondent może również mieć wszystkie trzy typy skojarzeń z jednym kolorem, np. powiąże kolor żółty ze słońcem i kwiatami, ale także z chorobliwym wyglądem twarzy. Na asocjacje z barwami niewątpliwie wpływają czynniki językowe, szczególnie związki frazeologiczne, np. błękitna krew, голубая кровь, patrzeć na świat przez różowe okulary czy też niebieski ptak – takie i podobne odpowiedzi respondentów nie są motywowane kolorem obiektów występujących w rzeczywistości pozajęzykowej, co szczególnie ilustruje ostatni przykład – biblijny niebieski ptak to ptak na niebie, niekoniecznie koloru niebieskiego21. Jeżeli chodzi o naszą trzecią propozycję, niekiedy trudno oddzielić czynniki kulturowe od naturalnych, ale w licznych przypadkach asocjacje wyraźnie są powiązane z jednymi lub drugimi. Przykładami skojarzeń inspirowanych naturą są wspomniane już pomarańcze łączone z oranżem lub trawa i liście z zielenią. Natomiast wśród skojarzeń kulturowych można wymienić elegancję przywołaną przez czerń i różową panterę przez róż. Ostatni podział zawiera skojarzenia wartościujące, do których zaliczymy np.: nieprzyjemny, nieestetyczny i niegustowny kolor22. 21 Zob. np. D. Stanulewicz, I. Berger, O uniwersalności skojarzeń z barwami. Asocjacje z bielą…; D. Stanulewicz, I. Berger, O uniwersalności skojarzeń z barwami. Asocjacje z szarością…, s. 91; D. Stanulewicz, E. Komorowska, Wartościowanie barw przez użytkowników języka rosyjskiego – ulubione kolory… 22 Tamże. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 122 4.3. Skojarzenia z barwami podawane przez użytkowników języka polskiego Jak już wyżej zasygnalizowałyśmy, przedstawimy tu wyniki badań jednej z autorek, która objęła ankietą 400 osób zamieszkujących cztery województwa: pomorskie, łódzkie, dolnośląskie i lubelskie 23 . Z każdego województwa kwestionariusz ankiety wypełniło 100 osób (kobiet i mężczyzn). Nie będziemy przedstawiać tutaj szczegółowych wyników, tylko zbiorcze. W tabeli nr 7 przedstawione są prototypowe odniesienia nazw barw, sugerowane przez wyniki ankiety (znak zapytania oznacza niepewny prototyp). Można oczywiście zastanawiać się, co kwalifikuje dane skojarzenie do uznania je za prototyp: arbitralnie wybrany próg procentowy czy też wysokie miejsce (pierwsze lub drugie) w rankingu przy niskim wyniku procentowym, duże różnice między pierwszym a drugim (lub drugim a trzecim) miejscem w rankingu (ma to miejsce w przypadku nieba i wody jako skojarzeń z niebieskim w trzech regionach oprócz Trójmiasta), niewielkie różnice między pierwszym a drugim miejscem na liście rankingowej (niebo i woda w Trójmieście), stosunkowo wysoki wynik procentowy (woda w Trójmieście) itp. W tabeli nr 7 kryteria te są wyważone – bez określenia progu procentowego. Problemem jest ustalenie jego wartości. Jak pokazują dane w tabeli nr 7, biel łączona jest ze śniegiem, czerń z nocą i węglem, czerwień z krwią i ogniem, zieleń z roślinnością, żółć ze słońcem, brąz z drzewem, ziemią i jesienną przyrodą, fiolet z fiołkami i innym kwiatami o tej barwie, oranż z owocem pomarańczy, a szary z myszą i z deszczem, który jednak nie jest pewnym prototypem nazwy tej barwy. W przypadku nazwy różu też mamy dwa niepewne prototypy: różę i świnię. 23 D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language…, s. 283–324. Skojarzenia z barwami a prototypowe odniesienia… 123 Tabela 7: Skojarzenia z nazwami barw – podsumowanie wyników ankiety przeprowadzonej w Polsce Nazwa barwy biały czarny czerwony zielony żółty niebieski brązowy fioletowy różowy pomarańczowy szary Prototypowe odniesienia dolnośląskie łódzkie pomorskie śnieg noc, węgiel krew, ogień roślinność słońce Niebo niebo, woda drzewo, ziemia, jesienna przyroda fiołek (i inne fioletowe kwiaty) ?róża (i inne różowe kwiaty), ?świnia pomarańcza mysz (i inne zwierzęta o szarym futrze), ?deszcz lubelskie Źródło: oprac. na podst. D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language: Blue in Polish, Gdańsk 2009, s. 310. Z podsumowania badań przedstawionego w tabeli nr 7 wynika, że mamy do czynienia z różnicami regionalnymi dotyczącymi prototypu w przypadku leksemu niebieski – w województwie lubelskim, dolnośląskim i łódzkim respondenci wskazują na niebo, a mieszkańcy województwa pomorskiego widzą wyraźnie dwa prototypy – niebo i wodę24. Jeśli rozpatrzymy prototypowe odniesienia leksemów odnoszących się do barwy niebieskiej w innych językach25, zauważymy, że w polszczyźnie osób zamieszkujących Wybrzeże Morza Bałtyckiego prototypowe odniesienia przymiotnika niebieski są takie, jak w angielskim i szwedzkim, których to użytkownicy od dawna są związani z morzem. Natomiast dla Szczegóły w: D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language…, s. 315–321. K. Waszakowa, Podstawowe nazwy barw i ich prototypowe odniesienia. Metodologia opisu porównawczego, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 17–28. 24 25 124 Polskie i rosyjskie słownictwo barw mieszkańców środkowej i południowej Polski prototyp tego przymiotnika jest taki sam jak w przypadku czeskiego słowa modrý oraz rosyjskich leksemów голубой i синий. 4.4. Skojarzenia z barwami podawane przez użytkowników języka rosyjskiego Jeżeli chodzi o skojarzenia z barwami podane przez użytkowników języka rosyjskiego, rozważymy w tym tomie tylko badania skojarzeń z bielą, czernią, zielenią, żółcią i jasnym błękitem, przeprowadzone przez Ju. N. Karaułowa, Ju. A. Sorokina, Ju. A. Tarasowa, E. F. Ufimcewą i N. W. Czerkasową26. Badania te zostały poszerzone w wersji internetowej o kolejne barwy: czerwień, ciemny błękit i brąz, natomiast nie uwzględniono skojarzeń z fioletem, różem, oranżem i szarością27. Ponadto, w przypadku słownika z roku 1994 przebadanych zostało ponad 500 osób, natomiast w przypadku dodanych kolorów w wersji internetowej – około 100 osób – co może tłumaczyć brak dominujących uniwersalnych asocjacji z dwoma kolorami. Jak pokazuje zestawienie barw i skojarzeń w tabeli nr 8, biel wiązana jest ze śniegiem, zieleń z roślinnością, a oba odcienie błękitu z niebem – jak w przypadku polskich asocjacji. Różnice pojawiają się w asocjacjach z żółcią, którą Rosjanie kojarzą ją z jesiennymi liśćmi, a także z czernią, łączoną z kotem. Można tu się zastanawiać, czy czarny kot nie jest bardziej powiązany z kulturą, np. z przesądami lub też z kotem z powieści Mistrz i Małgorzata M. Bułhakowa. 26 Ю. Н. Караулов, Ю. А. Сорокин, Е. Ф. Тарасов, Н. В. Уфимцева, Г. А. Черкасова, Русский ассоциативный словарь. Книга 1: Прямой словарь: от стимула к реакции, Москва 1994. 27 Русский ассоциативный словарь, http://www.tesaurus.ru/dict/index. php, dostęp: 12.01.2018. Skojarzenia z barwami a prototypowe odniesienia… 125 Tabela 8: Skojarzenia z nazwami barw – podsumowanie wyników ankiety przeprowadzonej w Rosji Nazwa barwy белый чёрный красный зелёный жёлтый синий голубой коричневый Prototypowe odniesienia śnieg kot brak dominujących uniwersalnych asocjacji roślinność liść, światło chmura, niebo niebo brak dominujących uniwersalnych asocjacji Źródło: oprac. na podst.: Ю. Н. Караулов, Ю. А. Сорокин, Е. Ф. Тарасов, Н. В. Уфимцева, Г. А. Черкасова, Русский ассоциативный словарь. Книга 1: Прямой словарь: от стимула к реакции, Москва 1994; Русский ассоциативный словарь, http://www.tesaurus.ru/dict/index.php, dostęp: 12.01.2018. 4.5. Skojarzenia a prototypowe odniesienia ich nazw podane w słownikach W rozdziale trzecim, na podstawie analizy haseł słownikowych wyodrębniłyśmy prototypy podstawowych nazw barw w polskim i rosyjskim. Teraz skonfrontujemy je z uniwersalnymi konkretnymi skojarzeniami podanymi przez użytkowników tych języków (tabele nr 9 i 10). Jak widać z prezentowanych w tabelach zestawień, uniwersalne asocjacje podawane przez respondentów nie zawsze się zgadzają z wzorcami zawartymi w definicjach słownikowych nazw barw. Pełną zgodność można zaobserwować przy nawach bieli (śnieg), zieleni (roślinność), błękitu (niebo), oranżu (pomarańcza), natomiast przy nazwie czerni w języku rosyjskim i nazwie brązu w języku polskim definicje słownikowe i podane przez respondentów najczęstsze skojarzenia zupełnie się rozmijają. Polskie i rosyjskie słownictwo barw 126 Tabela 9: Odniesienia polskich nazw barw – definicje słownikowe i dominujące skojarzenia Nazwa barwy biały czarny czerwony zielony żółty niebieski Odniesienia – definicje słownikowe śnieg mleko jasność węgiel sadza smoła krew trawa liście cytryna żółtko jaskier niebo kwiaty lnu brązowy brąz (stop metali) fioletowy wrzos fiołek różowy brak pomarańczowy pomarańcza szary popiół chmury deszczowe Dominujące skojarzenia śnieg noc węgiel krew ogień roślinność słońce niebo (woda) drzewo ziemia jesienna przyroda fiołek inne fioletowe kwiaty ?róża ?inne różowe kwiaty ?świnia pomarańcza mysz inne szare zwierzęta ?deszcz Źródło: oprac. na podst. słowników, a także: D. Stanulewicz, Colour, Culture and Language: Blue in Polish, Gdańsk 2009, s. 310. Skojarzenia z barwami a prototypowe odniesienia… 127 Tabela 10: Odniesienia rosyjskich nazw barw – definicje słownikowe i dominujące skojarzenia Nazwa barwy белый чёрный красный зелёный жёлтый синий голубой коричневый фиoлетoвый poзoвый opaнжевый cepый Odniesienia – definicje słownikowe śnieg kreda mleko sadza węgiel krew poziomka mak trawa, liście żółtko piasek jesienne liście chaber niebo niezapominajka cynamon palona kawa fiołek miąższ arbuza kwiat jabłoni pomarańcza popiół dym Dominujące skojarzenia śnieg kot brak roślinność liść światło niebo niebo brak brak brak brak brak Źródło: oprac. na podst. słowników, a także: Ю. Н. Караулов, Ю. А. Сорокин, Е. Ф. Тарасов, Н. В. Уфимцева, Г. А. Черкасова, Русский ассоциативный словарь. Книга 1: Прямой словарь: от стимула к реакции, Москва 1994; Русский ассоциативный словарь, http://www.tesaurus.ru/dict/index. php, dostęp: 12.01.2018. ZAKOŃCZENIE W pracy tej, po przedstawieniu stanu badań nad słownictwem barw w języku polskim i rosyjskim, omówiłyśmy pokrótce psychologiczną istotność nazw barw, zaprezentowałyśmy prototypowe odniesienia nazw barw zawarte w autorytatywnych słownikach i skonfrontowałyśmy je z asocjacjami podawanymi przez rodzimych użytkowników tych języków. Jeżeli chodzi o psychologiczną istotność, badania – opisane w rozdziale drugim – potwierdziły status podstawowej nazwy barwy dla jedenastu polskich i dwunastu rosyjskich leksemów. Zbiory te zawierają następujące przymiotniki: polskie biały, czarny, czerwony, zielony, żółty, niebieski, brązowy, fioletowy, pomarańczowy, różowy, szary oraz rosyjskie белый, чёрный, красный, зелёный, жёлтый, синий, голубой, коричневый, фиoлетoвый, poзoвый, opaнжевый, cepый. Nasze badania – podobnie jak badania innych językoznawców – wyraźnie poświadczają, że dla użytkowników języka rosyjskiego psychologicznie ważne są dwie nazwy z pola błękitu – синий i голубой. Przeanalizowane w rozdziale trzecim i czwartym definicje słownikowe i skojarzenia podane przez respondentów w badaniach ankietowych pozwalają na ustalenie dominujących odniesień wyżej wymienionych nazw barw. Bezspornie dla nazw bieli prototypem jest śnieg, dla nazw zieleni – roślinność, szczególnie trawa i liście, dla nazw barwy niebieskiej – niebo, a dla nazw oranżu – owoc pomarańczy. Chociaż słowniki tego nie potwierdzają, można uznać, że dla nazw żółci prototypowym odniesieniem jest słońce bądź ogólnie światło. Skojarzenia z barwami a prototypowe odniesienia… 129 Ponadto zarówno słowniki, jak i respondenci podają wiele innych obiektów, szczególnie tych naturalnych, mających charakterystyczne kolory, do których odnoszą się badane słowa. Trzeba też zwrócić uwagę na definiowanie znaczenia niektórych nazw barw przy pomocy innych określeń kolorystycznych. Przy opisie znaczenia nazwy bieli przeciwstawia się ją czerni i odwrotnie, a znaczenia nazw kolorów mieszanych są definiowane przez odwołanie się do innych kolorów. Przykładowo, różowy scharakteryzowany jest jako mieszanka bieli i czerwieni. Jak już zasygnalizowałyśmy, nadal prowadzimy badania nad skojarzeniami z barwami i prototypowymi odniesieniami ich nazw w polskim i rosyjskim, a także ich wartościowaniem przez użytkowników tych języków. Wyniki tych badań przedstawimy w kolejnej monografii. BIBLIOGRAFIA Aksenova S., Значение белого в русской культуре, [w:] Komunikacja międzyludzka. Leksyka. Semantyka. Pragmatyka III, red. E. Komorowska, K. Kondzioła-Pich, A. Ochrymowicz, Szczecin 2012, s. 26–31. Al-Rasheed A. S., Al-Sharif H. H., Thabit M. J., Al-Mohimeed N. S., Davies I. R. L., Basic colour terms of Arabic, [w:] New Directions in Colour Studies, red. C. P. Biggam, C. Hough, C. J. Kay, D. R. Simmons, Amsterdam – Philadelphia 2011, s. 53–58. Ampel-Rudolf M., Barwa a kolor, „Poradnik Językowy” 1989, nr 8, s. 621–625. Ampel-Rudolf M., Kolory. Z badań leksykalnych i składniowo-semantycznych języka polskiego, Rzeszów 1994. Apresjan Ju. D., Semantyka leksykalna. Synonimiczne środki języka, przekł. Z. Kozłowska, A. Markowski, Wrocław 1980. Badyda E., Czy czerń może być mniej lub bardziej czarna? [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VIII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin, 2017, s. 11–20. Badyda E., Świat barw – świat znaczeń w języku poezji Zbigniewa Herberta, Gdańsk 2008. Baran M., Szeflińska-Baran M., La vie en rose. El léxico chromático en español y en francés, Madrid 2018. Bieńkowska D., O słownictwie z zakresu nazw kolorów w powieści Władysława Reymonta, „Prace Polonistyczne” 1980, nr XXXVI, s. 247–252. Bjelajeva I., Niepodstawowe nazwy barwy zielonej w języku polskim, czeskim, rosyjskim i ukraińskim, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 93–103. Bjelajewa I., Niepodstawowe nazwy barw w języku polskim, czeskim, rosyjskim i ukraińskim, Warszawa 2005. Brent B., Kay P., Basic Color Terms: Their Universality and Evolution, Berkeley 1969. Bibliografia 131 Budniak D., Studium konfrontatywne łączliwości leksykalnej rosyjskich i polskich leksemów oznaczających kolor, Opole 1987. Chodurska H., Odcienie czerni w nazwach roślin na wschodzie Słowiańszczyzny, [w:] W kręgu koloru, przestrzeni i czasu, red. E. Komorowska, Szczecin 2009, s. 46–58. Chudyk D., Rosyjskie i polskie konstrukcje porównawcze z przymiotnikami nazywającymi barwę niebieską, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze III, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2012, s. 71–86. Corbett G. G., Davies I. R. L., Establishing basic color terms: Measures and techniques, [w:] Color Categories in Thought and Language, red. C. L. Hardin, L. Maffi, Cambridge 1997, s. 197–223. Coseriu E., Semántica estructural y semántica cognitiva, [w:] Collecció Homenatges. Profesor Francisco Marsá / Jornadas de Filología, Barcelona 1990, s. 239–282. Czachorowska M., Wyobraźnia pisarska Bolesława Prusa i Stefana Żeromskiego na przykładzie słownictwa topograficznego i nazw barw, Bydgoszcz 2006. Czerniak A., Przysłowia z komponentem barwy w języku polskim i rosyjskim. Aspekt leksykalno-semantyczny, praca magisterska, Uniwersytet Szczeciński, 2009. Dankowski M. Z., Nazwy barw w toponimii Ameryki Łacińskiej – na przykładzie Argentyny, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VIII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2017, s. 53–62. Davies I., Corbett G., A practical field method for identifying probable basic colour terms, „Languages of the World 1995, nr 9/1, s. 25–36. Dąbrowska A., Symbolika barw i światła w „Hymnach” Jana Kasprowicza, Bydgoszcz 2002. Dmitrieva O., Color associations, Color Matters, https://www.color matters.com/media/pdf/Color_Associations.pdf, dostęp: 2.06.2017. Dmochowska E., Black in English fixed phrases and compounds, [w:] Świat Słowian w języku i kulturze XV. Wybrane zagadnienia z języków, literatur i kultur słowiańskich i germańskich, red. D. Dziadosz, A. Krzanowska, Szczecin 2016, s. 82–94. Drumiński K., The sub-field of the English brown and the Polish brązowy (physical characteristics), [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 39–60. 132 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Drzazgowska J., Golubiewski M., Portugalskie idiomy z nazwami czerni (preto, negro) i bieli (branco) i ich polskie ekwiwalenty, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2016, s. 147–158. Dyszak A. S., Językowe wyrażenia zjawisk jasności i ciemności, Bydgoszcz 2010. Dyszak A. S., Uwagi o definicjach przymiotników wyrażających kolory w słownikach języka polskiego, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze III, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2012, s. 11–24. Forbes I., Age-related differences in the basic colour vocabulary of French, [w:] Progress in Colour Studies I: Language and Culture, red. C. P. Biggam, C. J. Kay, Amsterdam – Philadelphia 2006, s. 101–109. Gierczyńska-Kolas M., Najbardziej prototypowe kolory – opinie wybranych grup zawodowych i wiekowych (sprawozdanie z projektu badawczego), [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze III, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2013, s. 123–130. Gierczyńska-Kolas M., Pozytywne i negatywne asocjacje z kolorami, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2016, s. 275–289. Goddard C., Issues in Natural Semantic Metalanguage, „Cuaderni di semántica” 1989, nr 10/1, s. 51–64. Gonigroszek D., Czerń w języku japońskim i szwedzkim – analiza wyników badania ankietowego, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IV, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2013, s. 61–67. Gonigroszek D., Wykorzystanie barw w medycynie – aspekty psychologiczne i kulturowe, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2016, s. 263–273. Górska E., Język arabski: wyrażanie emocji związanych z barwą, przestrzenią i czasem, [w:] W kręgu koloru, przestrzeni i czasu, red. E. Komorowska, Szczecin 2010, s. 135–144. Grabarska R., Stanulewicz D., Leksem naranja ‘pomarańcza, pomarańczowy’ w kubańskiej odmianie języka hiszpańskiego – badania korpusowe, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VIII, Szczecin 2017, s. 35–51. Gross R., Dlaczego czerwień jest barwą miłości, przekł. A. Porębska, Warszawa 1990. Grzegorczykowa R., Waszakowa K., O programie badań porównawczych w zakresie semantyki leksykalnej, [w:] Studia z semantyki porów- Bibliografia 133 nawczej. Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 7–10. Grzenia J., Założenia opisu pola semantycznego barw w języku polskim, „Poradnik Językowy” 1993, nr 4, s. 155–165. Habrajska G., Nakłanianie, perswazja i manipulacja językowa, „Acta Universitas Lodziensis. Folia Litteraria Polonica” 2005, nr 7/2, s. 91–126. Handke K., Język a determinanty płci, [w:] Język a Kultura 9. Płeć w języku i kulturze, red. J. Anusiewicz, K. Handke, Wrocław 1994, s. 15–29. Harmacińska M., Kozłowski M., Leksykon barw u osób dotkniętych afazją niepłynną, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze V, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2014, s. 111–124. Herne G., Die Slawischen Farbenbenennungen, Uppsala 1954. Hill P. M., Die Farbwörter der russischen und bulgarischen Schriftsprache der Gegenwart. Versuch einer Klassifikation und einer strukturellsemantischen Analyse, Amsterdam 1972. Hippisley A., Basic BLUE in East Slavonic, „Linguistics” 2001, nr 39/1, s. 151–179. Hippisley A., Davies I., Evolution of secondary colours: Evidence from Sorbian, [w:] Progress in Colour Studies I: Language and Culture, red. C. P. Biggam, C. J. Kay, Amsterdam – Philadelphia 2006, s. 127–142. Hoang thu Oanh, Nazwy barw w języku wietnamskim i polskim, [w:] Semantyczna struktura słownictwa i wypowiedzi, red. R. Grzegorczykowa, Z. Zaron, Warszawa 1997, s. 113–118. Hoang thu Oanh, Znaczenia podstawowej nazwy barwy xanh w języku wietnamskim, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 125–136. Hrnjak A., Frazemi s bojom kao komponentom (na materijalu hrvatskih i ruskih frazema), komputeropis, Zagreb 2005. Ivić M., O zelenom konju. Novi lingvistički ogledi, Beograd 1995. Iwińska A., Colour-terms in English and Polish: Lexical Relationship within the sub-field of the English blue and the Polish niebieski, [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 61–80. Jackendoff R., Semantics and Cognition, Cambridge, Mass. 1983. Janus E., Wykładniki intensywności cechy (na materiale polskim i rosyjskim), Wrocław 1981. 134 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Jaskulska M., Kolor wolności według młodzieży. Wyniki badań ankietowych, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze V, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2014, s. 259–267. Javorska G., O podstawowych nazwach barw w języku ukraińskim (materiały do badań porównawczych), [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 29–38. Javorska G., Ukraińskie nazwy barw жовтий i золотий: świat natury i świat namalowany, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003, s. 123–133. Kalisz R., Kubiński W., Dwadzieścia lat językoznawstwa kognitywnego w USA i w Polsce – próba bilansu, [w:] Językoznawstwo kognitywne. Wybór tekstów, red. W. Kubiński, R. Kalisz, E. Modrzejewska, Gdańsk 1998, s. 7–27. Kalisz R., Teoretyczne podstawy językoznawstwa kognitywnego, [w:] Podstawy gramatyki kognitywnej, red. H. Kardela, Warszawa 1994, s. 65–76. Kay P., Berlin B., Maffi L., Merrifield W., The World Color Survey, Stanford 2009. Kay P., Berlin B., Maffi L., Merrifield W., Color naming across languages, [w:] Color Categories in Thought and Language, red. C. L. Hardin, L. Maffi, Cambridge 1997, s. 21–56. Kay P., Berlin B., Merrifield W., Biocultural implications of systems of color naming, „Journal of Linguistic Anthropology” 1991, nr 1/1, s. 12–25. Kay P., Maffi L., Color appearance and the emergence and evolution of basic color lexicons, „American Anthropologist” 1999, nr 101, s. 743–760. Kay P., Maffi L., Colour terms, [w:] The World Atlas of Language Structures, red. M. Haspelmath, M. S. Dryer, D. Gil, B. Comrie, Oxford 2005, s. 534–545. Kay P., McDaniel C. K., The linguistic significance of the meanings of basic color terms, „Language” 1978, nr 54/3, s. 610–646. Kleiber G., Semantyka prototypu. Kategorie i znaczenie leksykalne, przekł. B. Ligara, Kraków 2003. Komorowska E., Analiza semantyczno-pragmatyczna przysłówka совсем (na materiale języka rosyjskiego), Szczecin 1992. Bibliografia 135 Komorowska E., Barwa biała w języku polskim i rosyjskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze I, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 63–78. Komorowska E., Barwa czarna w języku polskim i norweskim. Aspekt konfrontatywny, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 83–97. Komorowska E., Barwa w języku polskim i rosyjskim. Rozważania semantyczne, Szczecin 2010. Komorowska E., Językowa paleta barw stanów psychofizycznych człowieka, „Annales Neophilologiarum” 2004, nr 2, s. 125–134. Komorowska E., Kolory w przysłowiach rosyjskich (na podstawie słownika V. I. Dahla, Пословицы русского народа), [w:] Ad fontes. Księga Jubileuszowa ofiarowana Profesor Oldze T. Mołczanowej, red. P. Kamińska, E. Komorowska, Szczecin 2010, s. 150–166. Komorowska E., Metafora w polskim i rosyjskim języku mówionym (na przykładzie metafory zieleni), [w:] Norma i wariancja w teorii i praktyce języka rosyjskiego w konfrontacji z językiem polskim i niemieckim, red. K. Janaszek, Szczecin 2003. s. 73–81. Komorowska E., Nie każdy rozumie, co biała płeć umie, czyli w kręgu polskich przysłów z komponentem koloru, [w:] W kręgu koloru, przestrzeni i czasu, red. E. Komorowska, Szczecin 2010, s. 187–197. Komorowska E., Nie taki diabeł czarny jak go malują, czyli przysłowia z komponentem koloru w języku polskim i rosyjskim, w przygotowaniu. Komorowska E., Niebieski/błękitny в польском языке и синий/голубой в русском языке в семантико-когнитивном плане, [w:] Русистика и современность. Т. 1: Лингвокультурология и межкультурная коммуникация, red. И. П. Лысакова, Санкт-Петербург 2007, s. 170–177. Komorowska E., O kolorze nieba w zwierciadle współczesnego języka polskiego i rosyjskiego, [w:] Слово в словаре и дискурсе: Сборник научных статей к 50-летию Харры Вальтера, red. В. М. Мокиенко, М. Алексеенко, Москва 2006, s. 113–119. Komorowska E., O magicznej mocy barw w Słowiańszczyźnie, [w:] Pochwała różnorodności, „Rosja – myśl, słowo, obraz”, t. 14, red. H. Waszkielewicz, Kraków 2010, s. 141–150. Komorowska E., O uczuciach w kolorach języka, [w:] Грани слова. Сборник научных статей к 65-летию проф. В. И. Мокиенко, red. М. Алексеенко, Х. Вальтер, М. Дюринг, A. Шумейко, Москва 2005, s. 524–531. 136 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Komorowska E., Rządzić się jak szara gęś, czyli o znaczeniach wyrażeń z komponentem szarości w języku polskim i rosyjskim, „Linguistica Bidgostiana” 2010, nr 7, s. 121–132. Komorowska E., Wykładniki barwy w języku polskim i rosyjskim – próba podsumowania, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VI, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2015, s. 27–37. Komorowska E., Белые ночи и чёрные дни. O колористических выражениях в польском и русском языках, [w:] Słowo i tekst w opisie porównawczym, red. A. Czapiga, Z. Czapiga, Rzeszów 2010, s. 76–85. Komorowska E., Зелёный и красный цвет в метафорах живого польского и русского языков, [w:] Русское слово в мировой культуре. Русский язык и руссская речь сегодня: старое – новое – заимствованное, Санкт-Петербург 2003, s. 109–114. Komorowska E., Колористика жёлтого и золотого цвета в польском и русском языках в когнитивном плане, [w:] „Русистика и современность. Языкознание” 2006, nr 4, s. 88–94. Komorowska E., Колористика метафорических выражений польского языка в когнитивном плане, [w:] Słowo. Tekst. Czas VI. Nowa frazeologia w nowej Europie, red. M. Aleksiejenko, W. Mokijenko, H. Walter, Szczecin – Greifswald 2002, s. 121–125. Komorowska E., Jarvoll-Nilsen E., Barwa biała w języku polskim, rosyjskim i norweskim – analiza semantyczno-kognitywna, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2016, s. 63–84. Komorowska E., Kosik-Szwejkowska B., Barwa biała/blanco we współczesnym języku hiszpańskim w konfrontacji z językiem polskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2016, s. 85–94. Komorowska E., Kosik-Szwejkowska B., Konceptualizacja ciemnej strony życia w wyrażeniach z nazwą barwy czarnej i konotujących czerń w języku polskim, rosyjskim i hiszpańskim Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 57–82. Komorowska E., Stanulewicz D., Frazeologizmy z nazwami barw we współczesnej polszczyźnie – badania ankietowe, [w:] Język, kultura i świat roślin. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesor Halinie Chodurskiej, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 159–172. Bibliografia 137 Komorowska E., Stanulewicz D., Psychologiczne znaczenie polskich i ukraińskich nazw barw – porównanie wyników badań tekstowych, [w:] Język, tożsamość i komunikacja międzykulturowa. Księga pamiątkowa ofiarowana Doktor Bożenie Zinkiewicz-Tomanek, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 138–154. Komorowska E., Szlachta A., Niepodstawowe nazwy barwy zielonej w języku polskim i rosyjskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IV, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2013, s. 23–39. Komorowska E., Wahl P., Колористика любви в русском, польском и испанском языках, [w:] La lengua y literatura rusas en el espacio educativo internacional: estado actualy perspectivas, t. 1, Granada 2007, s. 643–648. Kosik-Szwejkowska B., Barwa w języku hiszpańskim. Aspekt semantyczno-kulturowy, komputeropis, Szczecin 2018. Kosik-Szwejkowska B., Nazwy barwy czarnej we współczesnym języku hiszpańskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze V, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2014, s. 73–82. Kosik-Szwejkowska B., O formach i tworzeniu nazw barw w języku hiszpańskim, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VI, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2015, s. 55–68. Kustova G., Rachilina E., O nazwach barw зелёный i жёлтый w języku rosyjskim, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003, s. 23–36. Leman J., Barwa czerwona w powieści Aleksandra Majkowskiego Żëcé i przigòdë Remùsa, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IV, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2013, s. 151–160. Linguistics across Culture, red. O. Molchanova, Szczecin 2003. Lyons J., Semantyka, przekł. A. Weinsberg, t. 1, Warszawa 1984. Łozowski P., Czym jest prototyp w semantyce diachronicznej? [w:] Podstawy gramatyki kognitywnej, red. H. Kardela, Warszawa 1994, s. 243–254. Mażulis-Frydel A., O pochodzeniu i ewolucji znaczeń leksemów nazywających kolor niebieski oraz niebieską barwę oczu w języku rosyjskim, [w:] W kręgu koloru, przestrzeni i czasu, red. E. Komorowska, Szczecin 2009, s. 207–219. Michalak J., Barwy i blaski świątyni chrześcijańskiej w nurcie kognitywizmu, [w:] Świat Słowian w języku i kulturze VII. Kulturoznawstwo, 138 Polskie i rosyjskie słownictwo barw historia, red. E. Komorowska, A. Krzanowska, Szczecin 2006, s. 133–136. Mielcarek G., Semantic aspects of the English basic colour-term black and Polish czarny, [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 81–94. Mikołajczyk D., Colour-terms in English and Polish (the sub-field of the English purple and the Polish purpurowy), [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 95–112. Miścierewicz K. , Paleta koloru nieba w rosyjskim języku mówionym, praca magisterska, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2006. Mołczanowa O., General remarks on colour-terms used in common and proper naming (with special reference to the English black, Russian ch’ornyj and Altai kara), [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 19–38. Morgan G., Corbett G., Russian colour term salience, „Russian Linguistics” 1989, nr 13, s. 125–141. Morton J. L., Global Color Survey, Colorcom, https://www.colorcom. com/global-color-survey, dostęp: 2.06.2017. Mozolewska A., Colour terms and emotions in English and Polish, „Beyond Philology” 2010, nr 7, s. 77–102. Narloch A., Цветоoбoзначения в польском и русском языках. Структурно-семантические, терминологические и когнитивные аспекты, Poznań 2013. Niewiarowicz R., Colour-terms in English and Polish: The sub-field of the English brown and Polish brązowy, [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 113–130. Nowakowska-Kempna I., Konceptualizacja uczuć w języku polskim, Warszawa 2000. Orsson D., Identyfikacja kolorów w polityce. Badania ankietowe w Polsce i w Niemczech, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze V, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2014, s. 247–258. Paramei G. V., Singing the Russian blues: An argument for culturally basic color terms, „Cross-Cultural Research: The Journal of Comparative Social Studies” 2005, nr 39/1, s. 10–38. Pawłowski A., Quantitative linguistics in the study of colour terminology: A research report, [w:] Progress in Colour Studies I: Language and Cul- Bibliografia 139 ture, red. C. P. Biggam, C. J. Kay, Amsterdam – Philadelphia 2006, s. 37–55. Pawłowski A., Struktura ilościowa pola leksykalnego nazw kolorów, „Polonica” 2003, nr 22–23, s. 93–116. Pawłowski A., The quantitative approach in cultural anthropology: Application of linguistic corpora in the analysis of basic color terms, „Journal of Quantitative Linguistics” 1999, nr 6/3, s. 222–234. Petruničeva V., Paleta barw w języku rosyjskim (o przymiotnikowych nazwach barw), [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 29–38. Pietrzyk I., Konotacje nazw barw w języku Rosjan i Polaków, [w:] R. Gawarkiewicz, I. Pietrzyk, B. Rodziewicz, Polski słownik asocjacyjny z suplementem, Szczecin 2008, s. 261–277. Pintarić N., Komorowska E., Zelenilo u metaforici poljskoga i hrvatskoga govornoga jezyka, „Riječ Časopis za slavensku filologiju”, dog. 16, sv. 1, Rijeka 2010, s. 64–71. Pluta A., W jakim kolorze patrzymy na świat? – Postrzeganie świata poprzez frazeologizmy z komponentami na materiale języka chorwackiego, [w:] Świat Słowian w języku i kulturze VIII. Językoznawstwo: Leksykologia. Frazeologia, red. E. Komorowska, A. Krzanowska, Szczecin 2007, s. 214–218. Płomińska M., Farben und Sprache. Deutsche und polnische Farbbezeichnungen aus kontrastiver Sicht, Frankfurt Am Main, 2003. Ponikowska M., O kolorze niebieskim w języku polskim, [w:] Świat Słowian w języku i kulturze V. Językoznawstwo, red. E. Komorowska, A. Krzanowska, Szczecin 2004, s. 184–189. Rätsep K., Preliminary research on Turkish basic colour terms with an emphasis on blue, [w:] New Directions in Colour Studies, red. C. P. Biggam, C. Hough, C. J. Kay, D. R. Simmons, Amsterdam – Philadelphia 2011, s. 133–145. Rogowska-Cybulska E., O nazwach kolorów w etymologiach ludowych polskich nazw miejscowości, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze III, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2012, s. 25-39. Rosch E., Human categorization, [w:] Advances in Cross-cultural Psychology 1, red. N. Warren, New York 1977, s. 1–72. 140 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Schabowska M., Pochodne przymiotniki barwy, „Język Polski” 1960, nr XL, s. 291–304. Segeda O., Robió Budiño B., Relación entre el color y los sentimientos en la fraseología de los idiomas español y polaco, [w:] Świat Słowian w języku i kulturze X. Językoznawstwo, red. E. Komorowska, A. Krzanowska, Szczecin 2009, s. 188–195. Skwarczyńska S., Ewolucja obrazów u Słowackiego, Lwów 1925. Skwarczyńska S., Wartość treściowa kolorów w romantyzmie a dzisiaj, „Pamiętnik Literacki” 1932, nr XXIX, s. 233–301. Sokołowska O., Obrazowanie koloru a konwencje językowe, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze II, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2011, s. 79–91. Stala E., Los nombres de los colores en el español de los siglos XVI-XVII, Alicante 2011. Stala E., Pole leksykalne barwy czerwonej w języku hiszpańskim – studium diachroniczne, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze I, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 51–62. Stanulewicz D., Barwa fioletowa w języku polskim, [w:] W kręgu koloru, przestrzeni i czasu, red. E. Komorowska, Szczecin 2009, s. 281–299. Stanulewicz D., Barwa różowa w języku polskim, [w:] W kręgu słowa, red. Ż. Kozicka-Borysowska, J. Misiukajtis, Szczecin 2008, s. 226–235. Stanulewicz D., Blue in English and Polish, [w:] Europa der Sprachen: Sprachkompetenz – Mehrsprachigkeit – Translation: Akten des 35. Linguistischen Kolloquiums in Innsbruck 2000. Teil I: Sprache und Gesellschaft, red. L. N. Zybatow, Frankfurt am Main 2003, s. 213–222. Stanulewicz D., Colour, Culture and Language: Blue in Polish, Gdańsk 2009. Stanulewicz D., Imagery and studying colour terms, [w:] Imagery in Language: Festschrift in Honour of Professor Ronald W. Langacker, red. B. Lewandowska-Tomaszczyk, A. Kwiatkowska, Frankfurt am Main 2004, s. 787–799. Stanulewicz D., Is the Polish term for blue a typical basic colour term?, [w:] Cognitive Linguistics Today, red. B. Lewandowska-Tomaszczyk, K. Turewicz, Frankfurt am Main 2002, s. 417–433. Stanulewicz D., Jakiego koloru jest szczęście? Wyniki badań ankietowych, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze III, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2012, s. 123–130. Bibliografia 141 Stanulewicz D., Kamień i kolor. Barwa turkusowa w języku polskim, [w:] Imiona językowej komunikacji, czyli demakijażowanie sensów. Księga jubileuszowa dedykowana profesor Marcelinie Grabskiej, red. K. Wojan, Ż. Sładkiewicz, A. Hau, K. Wądołowska-Lesner, Gdańsk 2015, s. 297–315. Stanulewicz D., Kolory a nazwy gatunków ptaków europejskich w języku polskim, [w:] „Słowa, słowa, słowa”... w komunikacji językowej II, red. M. Grabska, Gdańsk 2004, s. 179–186. Stanulewicz D., Nazwy barwy czerwonej a emocje w polskiej prozie – badanie korpusowe, [w:] Emocje w językach i kulturach świata, red. E. Komorowska, A. Szlachta, Szczecin 2016, s. 359–380. Stanulewicz D., Pòzwë farwów w kaszëbsczim jãzëkù i jich psychòlogicznô płôtnota / Nazwy barw w języku kaszubskim i ich psychologiczna istotność, „Biuletin Radzëznë Kaszëbsczégò Jãzëka / Biuletyn Rady Języka Kaszubskiego” 2017, s. 112–121 [wersja kasz.], 252–261 [wersja pol]. Stanulewicz D., Psychological salience of Polish color terms, [w:] Linguistik International: Festschrift für Heinrich Weber, red. W. Kürschner, R. Rapp, Lengerich 2006, s. 147–156. Stanulewicz D., Słownictwo barw a kontakty międzyjęzykowe, [w:] Wschód–Zachód. Język rosyjski i literatura w perspektywie kulturowej, red. G. Nefagina, Słupsk 2007, s. 279–285. Stanulewicz D., Słownictwo barw w języku kaszubskim – próba ustalenia zbioru nazw podstawowych, „Acta Cassubiana” 2009, nr 11, s. 128–140. Stanulewicz D., The Polish and Kashubian colour lexicons: Basic and nonbasic terms, [w:] New Insights into Slavic Linguistics, red. J. Witkoś, S. Jaworski, Frankfurt am Main 2014, s. 357–373. Stanulewicz D., Tłumaczenie nazw kolorów na język polski, [w:] Przekładając nieprzekładalne II: Materiały z II Międzynarodowej Konferencji Translatorycznej, Gdańsk, red. O. Kubińska, W. Kubiński, Gdańsk 2004, s. 227–238. Stanulewicz D., Zróżnicowanie regionalne prototypowych odniesień sześciu podstawowych nazw barw w języku polskim (biały, czarny, czerwony, zielony, żółty, niebieski) – na tle porównawczym wybranych języków słowiańskich i germańskich, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego” 2006, nr 62, s. 201–213. 142 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Stanulewicz D., Berger I., O uniwersalności skojarzeń z barwami. Asocjacje z szarością, brązem, fioletem, różem i oranżem, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VIII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2017, s. 77–92. Stanulewicz D., Berger I., O uniwersalności skojarzeń z barwami. Asocjacje z bielą, czernią, czerwienią, zielenią, żółcią i błękitem, [w:] Międzykulturowy dyskurs filologiczny, red. J. Wasiluk, M. GierczyńskaKolas, G. Lisowska, Słupsk, w druku. Stanulewicz D., Komorowska E., Pawłowski A., Axiological aspects of Polish colour vocabulary: A study of associations, [w:] Colour Studies: A Broad Spectrum, red. W. Anderson, C. P. Biggam, C. Hough, C. Kay, Amsterdam – Philadelphia 2014, s. 258–272. Stanulewicz D., Komorowska E., Wartościowanie barw przez użytkowników języka rosyjskiego – aspekty ilościowe badania wstępnego, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 139–152. Stanulewicz D., Komorowska E., Wartościowanie barw przez użytkowników języka rosyjskiego – ulubione kolory i skojarzenia (badanie wstępne), [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 153–174. Stanulewicz D., Pawłowski A., Colour and ideology: The word for RED in the Polish press, 1945–1954, [w:] Progress in Colour Studies: Cognition, Language and Beyond, red. L. W. MacDonald, C. P. Biggam, G. V. Paramei, Amsterdam – Philadelphia 2018, s. 241–267. Stanulewicz D., Pawłowski A., Kashubian colour vocabulary, [w:] Directions in Colour Studies, red. C. P. Biggam, C. Hough, C. J. Kay, D. R. Simmons, Amsterdam – Philadelphia 2011, s. 105–119. Stanulewicz D., Smentek M., O użyciu leksemu pomarańczowy w polskiej prozie – badania korpusowe, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VIII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2017, s. 119–137. Steiner R., Nature des couleurs, Genève 1978. Straś E., Nazwy oparte na symbolice kolorów, odnoszące się do ugrupowań politycznych w języku polskim i rosyjskim, [w:] Język a rzeczywistość. Rusycystyczne studia konfrontatywne, red. P. Czerwiński, H. Fontański, Katowice 2005, s. 178–184. Bibliografia 143 Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000. Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003. Sutrop U., List task and a cognitive salience index, „Field Methods” 2001, nr 13/3, s. 263–276. Szczęk J., O symbolicznej funkcji barw w języku i kulturze – niemieckopolskie studium porównawcze, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze I, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2010, s. 93–106. Szczygłowska T., A short English–Polish contrastive analysis of the relationship between the continuum of colours and the continuum of emotions, „Linguistica Silesiana” 2003, nr 24, s. 89–107. Szlachta A., Postrzeganie barw – badania ankietowe przeprowadzone wśród uczestników Letniej Szkoły Języka i Kultury Polskiej w Szczecinie (2017), [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 101–122. Szlachta A., Prototypowe odniesienia nazw barw (na przykładzie badań ankietowych prowadzonych w środowisku wielojęzycznym), [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze IX, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2018, s. 123–137. Tambor J., Stereotyp i prototyp w znaczeniach terminów, „Postscriptum Polonistyczne” 2008, nr 1/1, s. 23–29. Teleżyńska E., Nazwy barw w twórczości Cypriana Norwida, Warszawa 1994. Teodorowicz-Hellman E., Nazwy odcieni barw w języku szwedzkim i ich porównanie z polskim, [w:] Semantyczna struktura słownictwa i wypowiedzi, red. R. Grzegorczykowa, Z. Zaron, Warszawa 1997, s. 103–111. Teodorowicz-Hellman E., Postrzeganie świata roślin, zwierząt i ludzi poprzez nazwę barwy żółty w języku polskim oraz gul w języku szwedzkim, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003, s. 135–150. Teodorowicz-Hellman E., Teoria prototypów a nazwy barw w języku polskim i szwedzkim. Obrazy konceptualne nazw barw a ich eksplikacje językowe, „Polonica” 1998, nr 19, s. 75–91. 144 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Tereś A., The sub-field of the English red and the Polish czerwony (the componential analysis of red and czerwony), [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 131–144. Tokarski R., Nazwa barwy i jej użycia prototypowe, [w:] Opisać słowa. Materiały Ogólnopolskiej Sesji Naukowej w rocznicę śmierci profesor Danuty Buttler „Teoretyczne i Metodologiczne Zagadnienia Leksykologii”, Warszawa 4-5 marca 1992 r., red. A. Markowski, Warszawa 1992, s. 202–221. Tokarski R., Problematyka językowego obrazu świata w świetle semantyki barw, [w:] Nazwy barw i wymiarów. Colour terms and measure terms. Swedish-Polish Linguistic Conference on the Semantics of Colour and Measure Expression. Stockholm, 1996.04, red. B. Nilsson, E. Teodorowicz-Hellman, Stockholm 1997, s. 75–86. Tokarski R., Regularny i nieregularny rozwój konotacji semantycznych nazw barw, [w:] Nazwy barw i wymiarów. Colour terms and measure terms. Swedish-Polish Linguistic Conference on the Semantics of Colour and Measure Expression. Stockholm, 1996.04, red. Barbro Nilsson, Ewa Teodorowicz-Hellman, Stockholm 1997, Stockholm University, Slavic Institute, s. 63–74. Tokarski R., Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, Lublin 1995. Tokarski R., Semantyka barw we współczesnej polszczyźnie, wyd. II, Lublin 2004. Uberman A., Contrastive metaphorics of colour – representations of red in English and Slovak, [w:] Links and Connections, red. M. Nováková, D. Uhríková, A. Böhmerová, Bratislava 2013, s. 98–110. Uberman A., Contrastive semantic chromatosemy: The case study of blue, [w:] Galicia Studies in Language with Historical Semantics Foregrounded, red. G. A. Kleparski, J. Wesół, M. Górecka-Smolińska, Chełm 2014, s. 105–115. Uusküla M., Terms for red in Central Europe: An areal phenomenon in Hungarian and Czech, [w:] New Directions in Colour Studies, red. C. P. Biggam, C. Hough, C. J. Kay, D. R. Simmons, Amsterdam – Philadelphia 2011, s. 147–156. Uusküla M., The basic colour terms of Czech, „Trames” 2008, nr 12/1, s. 3–28. Uusküla M., The basic colour terms of Finnish, „SKY Journal of Linguistics” 2007, nr 20, s. 367–397. Bibliografia 145 Uusküla M., Sutrop U., Preliminary study of basic colour terms in Modern Hungarian, „Linguistica Uralica” 2007, nr 43/2, s. 102–123. Vaňková J., Mienić się różnymi kolorami, (Zabarwienie skóry jako symbolizacja cech i stanów psychofizycznych człowieka), [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 105–125. Vańková I., Językowe i kulturowe odniesienia czeskiej nazwy barwy zeleny, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003, s. 9–22. Vańková I., Kolory w czeskim językowym obrazie świata: barwa žluta, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003, s. 69–98. Waszakowa K., Językowe i kulturowe odniesienia nazwy barwy żółtej we współczesnej polszczyźnie, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. II, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2003, s. 99–121. Waszakowa K., Podstawowe nazwy barw i ich prototypowe odniesienia. Metodologia opisu porównawczego, [w:] Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw, nazwy wymiarów, predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 17–28. Waszakowa K., Struktura znaczeniowa podstawowych nazw barw. Założenia opisu porównawczego, [w:] Studia z semantyki porównawczej, Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne, cz. I, red. R. Grzegorczykowa, K. Waszakowa, Warszawa 2000, s. 59–72. Westphal J., Colour: Some Philosophical Problems from Wittgenstein, Oxford 1987. Widerman K., Sienkiewicz – kolorysta czy rysownik? „Poradnik Językowy” 1969, nr 9, s. 520–526. Wierzbicka A., Cups and Mugs: Lexicography and Conceptual Analysis, „Australian Journal of Linguistics” 1984, nr 4, s. 205–255. Wierzbicka A., Język – umysł – kultura, red. J. Bartmiński, Warszawa 1999. Wierzbicka A., Przekładalność a elementarne jednostki semantyczne, „Przegląd Humanistyczny” 1978, nr 2, s. 53–68. 146 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Wierzbicka A., Semantics: Primes and Universals, Oxford – New York 1996. Wierzbicka A., Semantyka. Jednostki elementarne i uniwersalne, przekł. A. Głaz, K. Korżyk, R. Tokarski, Lublin 2006. Wierzbicka A., The meaning of color terms: Semantics, culture, and cognition, „Cognitive Linguistics” 1990, nr 1/1, s. 99–150. Witkiewicz S., Mickiewicz jako kolorysta, Warszawa 1947. Wittgenstein L., Philosophical Investigations, New York 1953. Wittgenstein L., Uwagi o barwach, przekł. B. Baran, Warszawa 2014 (prwdr. 1977). Wittgenstein L., Bemerkungen über Farben / Remarks on Colour, Oxford 1977. Wu Lan, O znaczeniu barw chromatycznych w kulturze chińskiej, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VIII, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2017, s. 151–169. Wyrębiak E., The sub-field of the English orange and the Polish pomarańczowy, [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 145–160. Zakrzewska J., Sakura i Hello Kitty – różowe symbole kultury japońskiej, [w:] Barwa w języku, literaturze i kulturze VI, red. E. Komorowska, D. Stanulewicz, Szczecin 2015, s. 165–195. Zalewska M., Different approaches to colour study, [w:] Linguistics across Culture, red. O. Mołczanowa, Szczecin 2003, s. 161–174. Zaręba A., Nazwy barw w dialektach i historii języka polskiego, Wrocław 1954. Zeugner G., Barwa i człowiek, przekł. J. Rogaczewski, Warszawa 1965. Алимпиева Р. В., Семантическа значимость слова и структура лексико-семантической группы, Ленинград 1986. Алимпиева Р. В., Художественно-изобразительная роль синего и голубого цветов в поэзии С. Есенина, Уч. зап. Калинингадского университета, 1971, nr 4, s. 18–31. Бахилина Н. Б., История цветообозначений в русском языке, Москва 1975. Бочкарева Т. В., Система цветообозначений в древнеанглийском языке, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 112–125. Bibliografia 147 Братчикова Н. С., Цветовая картина мира в финском и русском языковом сознании, aвт. док. дис., Москва 2006. Василевич А. П., Исследование лексики в психолингвистическом эксперименте, Москва 1987. Василевич А. П. (red.), Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, Москва 2007. Василевич А. П., Кузнецова С. Н., Мищенко С. С., Цвет и названия цвета в русском языке, Москва 2005. Василевич А. П., Этимология цветонаименований как зеркало национально-культурного сознания, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 9–28. Ганина Н. А., Система цветообозначений в готском языке и восточногерманском ареале, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 101–111. Ганина Н. А., Система цветообозначений в древненемецком и древнесаксонском языках, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 83–100. Гeрaсименкo И. A., Семантика русских цветоoбoзначеиий, Гoрлoвкa 2010. Грановская Л. М., Прилагательные, обозначающие цвет, в русском языке XVII–XX вв., aвт. канд. дис., Москва 1964. Завьялова М. В., Цветонаименования в литовском языке, [в:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, Москва 2007, c. 198–228. Иссерлин И. М., История слова красный, „Русский язык в школе”, 1951, nr 3, s. 85–89. Карташова Ю. А., Функционально-семантическое цвето-световое поле в лирике И.Севернина, aвт. канд. дис., Барнаул 2004. Кезина, С. В., Семантическое поле цветообозначений в русском языке (диахронический аспект), aвт. дисс. на соискание уч. ст. доктора филологических наук, Пенза 2005. Куликова И. С., Семантико-стилистическая характеристика атрибутивных именных сочетаний (На материале световых и цветовых 148 Polskie i rosyjskie słownictwo barw прилагательных в произведениях К. Г. Паустовского и М. М. Пришвина), aвт. канд. дис., Ленинград 1966. Кульпина В. Г., Лингвистика цвета. Термины цвета в польском и русском языках, Москва 2001. Кульпина В. Г., Система цветообозначений русского языка в историческом освещении, [в:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 126–184. Лукьяненко И. Н., Цветообозначения природных явлений в произведениях Набокова, [w:] Струтура текста и семантика языковых единиц, Сб. науч. тр., red. Н. Г. Бабенко, Калининград 2003, s. 71–81. Макеенко М. И., Семантика света в разноструктурных языках (универсальное и национальное), aвт. канд. дис., Саратов 1999. Малютина М. А., К истории слова белый в древнерусском языке (на материале летописей XI–XIII вв.), Уч. зап. Кишиневского государственного университета, 1962, nr 47/1. Михайлова Т. А., Система цветообозначений в старофранцузском языке, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 77–82. Москович В. А., Типология семантического поля, [w:] Проблемы формализации семантики языка, Тезисы докладов, Москвa 1964. Москович В., Статистика и семантика.Опыт статистического анализа семантического поля, Москва 1969. Норманская Ю. В., Цветообозначения в древнегреческом языке, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 54–65. Норманская Ю. В., Цветообозначения в санскрите, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, Москва 2007, s. 40–53. Пелевина Н. Ф., Стилистический анализ художественного текста, Ленинград 1985. Рахилина Е. В., О семантике прилагательных цвета, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, Москва 2007, s. 29–39. Bibliografia 149 Решетникова Е. А., Национально-культурный компонент семантики цветообозначений в русском и английском языках (в диахронии), aвт. канд. дис., Саратов 2001. Русаков А. Ю., К описанию системы цветообозначений в албанском языке, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 267–278. Седакова И. А., Система цветообозначeний в болгарском языке, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 185–197. Слезкина М. Г., Семантика и символика прилагательного жёлтый в русском языке (в семасиологическом и ономасиологическом аспектах), aвт. дис. на соискание учёной степени кандидата филологических наук, Екатеринбург 2005. Соколовская Ж., Система в лексической семантике. Анализ семантической структуры слова, Киев 1979. Солопов А. И., Цветообозначения в латинском языке, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, Москва 2007, s. 66–76. Суровцева М. А., К истории слова синий в русском языке, Уч. записи. Кишиневского государственного университета, 1964, t. 71. Суровцева М. А., К истории цветовых значений в древнерусском языке XI–XVI вв., aвт. канд. дис., Москва 1967. Фрумкина Р., Цвет, смысл, сходство. Аспекты психолингвистического анализа, Москва 1984. Челышева И. И., Система цветообозначений итальянского языка, [w:] Наименования цвета в индоевропейских языках. Системный и исторический анализ, red. А. П. Василевич, Москва 2007, s. 243–266. Чисткова Л. М., Красный в поэтическом языке В. В. Маяковского, „Труды по русскому языку”, Уч. зап. Ленинград. гос. пед. института им. Герцена, 1969, nr 324, s. 202–230. Шармар С. В., Взаимодействие лексико-семантических полей цвета и света в лирике Б. Л. Пастернака, aвт. канд. дис., Москва 2005. Słowniki Brückner A., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1927. 150 Polskie i rosyjskie słownictwo barw Długosz-Kurczabowa K., Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 2005. Gawarkiewicz R., Pietrzyk I., Rodziewicz B., Polski słownik asocjacyjny z suplementem, Szczecin 2008. Inny słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2000. Kopaliński W., Słownik symboli, Warszawa 1990. Nowy słownik języka polskiego, red. B. Dunaj, Kalisz 2007 (prwdr. Warszawa 2005). Pastoureau M., Diccionario de los colores, Barcelona 2009. Słownik 100 tysięcy potrzebnych słów, red. J. Bralczyk, Warszawa 2005. Słownik języka polskiego, red. M. Bańko, Warszawa 2007. Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa 1978, 1979, 1981. Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, Warszawa 1958–1969, CD-rom, 1997. Słownik łacińsko-polski, według słownika Hermana Mengego i Henryka Kopii, oprac. K. Kumaniecki, wyd. X, Warszawa 1977. Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Kraków 1996. Большой толковый словарь русского языка, red. С. А. Кузнецов, Москва 2000. Василевич А. П., Кузнецова С. Н., Мищенко С. С., Каталог названий цвета в русском языке, Москва 2002. Караулов Ю. Н., Сорокин Ю. А., Тарасов Е. Ф., Уфимцева Н. В., Черкасова Г. А., Русский ассоциативный словарь. Книга 1: Прямой словарь: от стимула к реакции, Москва 1994. Караулов Ю. Н., Черкасова Г. А., Уфимцева Н. В., Сорокин Ю. А., Тарасов Е. Ф., Русский ассоциативный словарь, t. 1, От стимула к реакции, wyd. II, Москва 2002. Ожегов С. И., Словарь русского языка, Москва 1978. Ожегов С. И., Шведова Н. Ю., Толковый словарь русского языка, Москва 2003. Русский ассоциативный словарь, http://www.tesaurus.ru/dict/index. php, dostęp: 12.01.2018. Словарь русского языка в четырeх томах, red. А. П. Евгеньева, wyd. III, Москва 1988. Словник украïнськоï мови, red. І. К. Білодід, Г. М. Гнатюк, Т. К. Черторизька, t. 3, Киiв 1972.