Charakterystyka materiałoznawcza wybranych zabytków metalowych

Przedmioty metalowe Archeologia Stargardu badania na obszarze dawnego kościoła augustiańskiego 1 Andrzej Janowski MUZEUM ARCHEOLOGICZNO-HISTORYCZNE W STARGARDZIE Archeologia Stargardu Pod redakcją Marcina Majewskiego II, 2 2 Przedmioty metalowe MUZEUM ARCHEOLOGICZNO-HISTORYCZNE W STARGARDZIE Archeologia Stargardu Badania na obszarze dawnego kościoła augustiańskiego Praca zbiorowa pod redakcją Marcina Majewskiego Stargard 2016 3 Andrzej Janowski Kolegium redakcyjne wydawnictw Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Stargardzie: Jolanta Aniszewska (sekretarz), Joanna Fijałkowska, Marcin Majewski (przewodniczący), Monika Ogiewa-Sejnota, Karolina Stań Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Instytucja Kultury Miasta Stargard Recenzenci: Prof. dr hab. Jerzy Piekalski Prof. dr hab. Marian Rębkowski Tłumaczenia: Ewa Piasek Joanna Sadowska Sylvia Steinweber Korekta tłumaczeń: Frauke Witte Projekt okładki: Karol Kwiatkowski Wydawca: Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Stargardzie Rynek Staromiejski 2-4 73-110 Stargard tel. (91) 578 38 35 tel./fax (91) 577 25 56 e-mail: info@muzeum-stargard.pl www.muzeum-stargard.pl facebook.com/muzeumstargard instagram.com/mahart Ilustracja na okładce: Fragment widoku Stargardu z Wielkiej Mapy Księstwa Pomorskiego Eilhardusa Lubinusa, 1618 r. Ilustracja na wewnętrznej stronie okładki: Kościół poaugustiański na widoku Stargardu od północnego-wschodu, ok. 1734 r., przerys R. Meyer, 1891 r. Ze zbiorów Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Stargardzie © Muzeum Archeologiczno-Historyczne w Stargardzie i wszyscy autorzy, Stargard 2016 ISBN 978-83-61456-97-1 ISSN 2299-6389 Nakład: 500 egz. Druk: MD-PRINT Skład i łamanie: MD-PRINT Dariusz Skalski, tel. 668-15-17-96 4 Andrzej Janowski 6 Przedmioty metalowe SPIS TREŚCI VI. Ceramika .......................................................................................................................................................... 13 VI. 1. Wczesnośredniowieczna i przejściowa ceramika naczyniowa .................................................... Marek Dworaczyk 13 VI. 2. Późnośredniowieczna ceramika naczyniowa ................................................................................. Paulina Romanowicz, Andrzej Zyśko 103 VI. 3. Wyroby ceramiczne okresu nowożytnego ....................................................................................... Karol Kwiatkowski, Marcin Majewski 153 VII. Wyroby ze szkła ............................................................................................................................................. 225 VII. 1. Przedmioty szklane ............................................................................................................................ Aleksandra Wilgocka 225 VII. 2. Szkło taflowe i witrażowe .................................................................................................................. Marcin Majewski 243 VIII. Przedmioty z innych surowców ................................................................................................................ 265 VIII. 1. Monety ................................................................................................................................................. Genowefa Horoszko 265 VIII. 2. Zabytki z poroża i kości ................................................................................................................... Andrzej Janowski 283 VIII. 3. Zabytki metalowe .............................................................................................................................. Andrzej Janowski 293 VIII. 4. Charakterystyka materiałoznawcza wybranych zabytków metalowych ................................ Paweł Gan 357 IX. Elementy odzieży, nakryć głowy i galanterii grobowej ........................................................................... 367 IX. 1. Wianek grobowy ................................................................................................................................... Anna Drążkowska 367 IX. 2. Tkaniny i elementy pasmanteryjne ................................................................................................... Anna Drążkowska 373 X. Badania szczątków roślinnych i zwierzęcych ............................................................................................. 387 X. 1. Wyniki analizy źródeł antrakologicznych ......................................................................................... Joanna Koszałka 387 X. 2. Wyniki analizy muszli mięczaków słodkowodnych ........................................................................ Aldona Kurzawska 393 X. 3. Wyniki analizy archeozoologicznej .................................................................................................... Daniel Makowiecki, Martyna Wiejacka 395 7 Andrzej Janowski 8 Przedmioty metalowe INHALT VI. Keramik ............................................................................................................................................................ 13 VI. 1. Frühmittelalterliche und Übergangs-Keramikgefässe ................................................................. Marek Dworaczyk 13 VI. 2. Spätmittelalterliche Gefäßkeramik .................................................................................................. Paulina Romanowicz, Andrzej Zyśko 103 VI. 3. Keramikerzeugnisse der Neuzeit ....................................................................................................... Karol Kwiatkowski, Marcin Majewski 153 VII. Erzeugnisse aus Glas .................................................................................................................................... 225 VII. 1. Glasgegenstände ................................................................................................................................. Aleksandra Wilgocka 225 VII. 2. Fensterglas und bemaltes Fensterglas ............................................................................................ Marcin Majewski 243 VIII. Gegenstände aus anderen Rohstoffen ...................................................................................................... 265 VIII. 1. Münzen ................................................................................................................................................ Genowefa Horoszko 265 VIII. 2. Befunde aus Geweih und Knochen ................................................................................................ Andrzej Janowski 283 VIII. 3. Metallbefunde .................................................................................................................................... Andrzej Janowski 293 VIII. 4. Materialwissenschaftliche Charakteristik der ausgewählten Metallfundobjekte ................ Paweł Gan 357 IX. Stücke von Kleidern, Kopfbedeckungen und Grabzubehör ................................................................... 367 IX. 1. Grabkranz .............................................................................................................................................. Anna Drążkowska IX. 2. Stoffe und Kurzwaren .......................................................................................................................... Anna Drążkowska 367 X. Untersuchungen an Pflanzen- und Tierüberresten.................................................................................... 387 X. 1. Ergebnisse der Analyse von anthrakologischen Quellen ............................................................... Joanna Koszałka 387 X. 2. Ergebnisse der Untersuchungen an Schalen von Süßwasser-Weichtieren .................................. Aldona Kurzawska 393 X. 3. Ergebnisse der archäozoologischen Analyse der Knochenfunde ................................................. Daniel Makowiecki, Martyna Wiejacka 395 373 9 VIII. 4. Charakterystyka materiałoznawcza wybranych zabytków metalowych Paweł Gan Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza składu chemicznego i technologii produkcji 38 zabytków wykonanych ze stopów miedzi, srebra, ołowiu i żelaza. Badany zespół stanowił jedynie niewielką część wśród ogólnej liczby pozyskanych przedmiotów, dlatego uzyskane wyniki i spostrzeżenia mają jedynie wstępny charakter, ponadto nowożytna chronologia stanowiska wskazuje na prawdopodobnie zaawansowaną technicznie i materiałowo wytwórczość metalurgiczną i znajduje się poza głównym nurtem analiz archeometrycznych (Rehren, Pernicka 2008, 233). Analizy kompozycji chemicznej metalu uzyskano za pomocą metod fluorescencji rentgenowskiej. Charakterystyczne dla każdego pierwiastka widmo energii było wzbudzane za pomocą wiązki elektronów w komorze mikroskopu skaningowego Vega firmy Tescan, sprzężonego z przystawką EDS produkcji PGT. Każdy pomiar wykonywano na oczyszczonej mechanicznie z produktów korozji i warstwy konserwującej powierzchni metalu. Obserwacje technologiczne wspomagał mikroskop skaningowy i optyczny, a w przypadku czterech zabytków wykonano zgłady metalograficzne do obserwacji w świetle przechodzącym. Tabelaryczne zestawienia wyników analiz chemicznych wyrobów ze stopów miedzi zostały rozdzielone na kilka grup surowcowych (tab. 1)1. Kryteriami podziału była oznaczona zawartość i relacje pomiędzy głównymi składnikami stopowymi cyną, cynkiem i ołowiem a miedzią. Jako wykonane z prawie czystej miedzi (I grupa surowcowa) sklasyfikowano cztery analizy, wśród których znalazły się dwa nity wykorzystane w mocowaniach innych badanych zabytków, blaszana aplikacja i igła fryzjerska (?). Miedź w stanie czystym jest kowalna i ciągliwa, z tego powodu doskonale nadaje się wyrobu wydłużonych i narażonych na zaginanie przedmiotów. Natomiast, na celowe wprowadzenie ołowiu wskazuje jego podwyższona zawartość jaką oznaczono w obu sklasyfikowanych nitach. Ołów w minimalnym stopniu rozpuszcza się w miedzi, krystalizuje na granicach ziaren, a za wartość graniczną nie intencjonalnej domieszki przyjmuje się koncentrację wynoszącą 0,3 %. Najliczniejszą grupę liczącą 14 analiz tworzą mosiądze właściwe (II grupa surowcowa) o średniej zawartości cynku wynoszącej 23,16 %. Cechą charakterystyczną stopów tego rodzaju jest jasnożółta barwa metalu. W wyróżnionej grupie brak intencjonalnego dodatku cyny, natomiast w ośmiu 1 W tabeli nie zestawiono dwóch pojedynczych analiz metali szlachetnych o następującym składzie: złota folia okucia trumny CL19480 (nr inw. 550/IIb/b/A/A) Au 94,7%, Mn 0,07%, Fe: 2,94%, Ni 0,12%, Cu 0,15%, Zn 0,15%, As 0,25%, Pb 1,33%. Nić srebrna wokół gwoździa CL19344: Ag 76,59%, Mg 0,47%, Al. 0,13%, Si 0,53%, Cr 0,03%, Mn 0,06%, Fe 0,73%, Ni 0,13%, Cu 0,12%, Zn 0,26%, Sn, 0,55%, Au 20,12% (Ryc. 1:8). ISBN 978-83-61456-97-1 ISSN 2299-6389 Archeologia Stargardu T II,2 – 2016 wyrobach oznaczono podwyższoną obecność ołowiu. Wśród wydzielonych analiz oznaczenia CL19353, CL19360 i CL19336 wykazują związek z tzw. metalem księcia Ruperta2, dwuskładnikowym stopem 75% miedzi i 25% cynku imitującym złoto. Natomiast wysoki 30% udział cynku w analizie CL19346 obecnie spotykany jest zazwyczaj w stopach wykorzystywanych w produkcji łusek pocisków karabinowych. Można domniemywać, również na podstawie kształtu zabytku, że powyższy przedmiot jest wyrobem o późniejszej, co najmniej XIX wiecznej chronologii. Mosiądze w porównaniu do miedzi i brązów charakteryzują się większą twardością i wytrzymałością, posiadają dobre właściwości plastyczne, kowalne i dużą lejność. Dodatek ołowiu wzmacnia płynność stopu, ułatwia również obróbkę skrawaniem. Analizy przyporządkowane do trzech kolejnych wydzielonych grup surowcowych z uwagi na dominującą rolę cynku również należy określić jako mosiądze. Jednak odmienny rozkład cyny, ołowiu i przekraczający 80% udział miedzi w stopie wskazuje że mamy do czynienia z mosiądzem czerwonym i tombakami. Stopy tego rodzaju cechuje wysoka plastyczność pozwalająca na swobodny wyrób przedmiotów drucianych. Mogą być również stosowane do wytwarzania przedmiotów drogą odlewu. W zależności od kompozycji stopowej należy oczekiwać barwy czerwonej bądź ciemnożółtej. Grupę III (cztery analizy) tworzą przedmioty pozbawione cyny, o średnim udziale cynku wynoszącym 15,08%. Jest to oreida – stop przypominający 14-karatowe złoto. Niewielki dodatek cyny (od 1,32% do 3,55%) stanowił podstawę do wydzielenia grupy IV (liczącej pięć analiz) przy oznaczeniach cynku w granicach od 7,88% do 14,41%. Analizy CL19357 i CL19348.02 należące do tej grupy wykonano ze stopu zbliżonego do similoru czyli tzw. mannheimskiego złota. Natomiast podstawą wydzielenia grupy V (tombaków) także liczącej pięć analiz, była około 10% zawartość cynku (oznaczenia od 7,77% do 11,59 %), około 3,40% zawartość cyny (oznaczenia od 1,87% do 5,38 %) i towarzyszący im ołów o średniej zawartości kształtującej się wokół 2,4% (oznaczenia od 2,01 do 3,40%). Ostatnia, zwartą pod względem kompozycji chemicznej grupę VI tworzą wyroby z brązu cynowo-ołowianego (4 analizy). Znalazły się w niej cztery nieokreślone fragmenty metalu, prawdopodobnie grapenów. Dodatkowymi elementami charakteryzującymi pozostałości kociołków jest istotny dodatek arsenu (średnia zawartość 2,58%) i antymonu (średnia zawartość 3,10%). Powyższy skład chemiczny w znaczący sposób odbiega od norm zalecanych do produkcji grapenów, wpro2 Za wynalazcę tej XVII wiecznej receptury stopowej uznawany jest Rupert (1619-1682), hrabia Palatynatu i książę Bawarii. Charakterystyka materiałoznawcza 357 wadzonych w roku 1354 na zjeździe miast hanzeatyckich, natomiast koresponduje z analizami podobnych kociołków z północno-zachodnich Niemiec, dla których wartość oznaczeń cyny wahała się od 0,45%, a ołowiu od 2,62% do 12,80% (Majewski 2006, 282). Należy domniemywać, że kosztowna cyna była zastępowana przez odlewników tańszym ołowiem – metalem o podobnych walorach użytkowych i wyglądzie. Wysoki poziom antymonu i arsenu, pierwiastków w szkodliwy sposób wpływających na stop, choć może wynikać z nasycenia tymi domieszkami głównych dodatków stopowych, najpewniej związany był z intencjonalnym działaniem, miał za zadanie zwiększyć twardość ścian kociołka, wytrzymałość i odporność na temperaturę. Wśród badanego zbioru warto również odnotować pojedyncze analizy świadczące o wykorzystaniu stopów brązu, spiżu, a także wykonanych ze stopów cynowo-ołowiowych (grupa VII). Ogólna ocena doboru stopu do funkcji przedmiotu i technologii wykonania wskazuje na dużą biegłość rzemieślników. Widoczne zróżnicowanie w budowie stopów szczególnie wyróżnionych mosiądzów odzwierciedla w dużej mierze mający miejsce od okresu renesansu ogólny rozwój europejskiej produkcji metalurgicznej. Począwszy od XVI wieku dzięki pracom Agrikoli czy Biringuccia i wielu innych autorów powstaje fachowa literatura z zakresu górnictwa i hutnictwa miedzi, srebra i ołowiu, opisywane są szczegółowo kolejne etapy procesów metalurgicznych, w tym proces cementacji mosiądzu, a także niezbędne wyposażenie kuźni (Dziekoński 1957, 147). Jednocześnie rosnące zapotrzebowanie na artystyczne i użytkowe wyroby z metali nieżelaznych sprzyja rozwojowi zarówno wielu ośrodków górniczo hutniczych, manufaktur jak i specjalistycznych warsztatów rzemieślniczych. W XVI wiecznym Stargardzie źródła poświadczają działalność czterech konwisarzy (rzemieślnik trudniący się odlewem przedmiotów z cyny i stopu cyny z ołowiem) i zajmujących się wytwarzaniem podobnego asortymentu sześciu odlewników kociołków i jednego mosiężnika (Majewski 2006, 281). Analizy chemiczne zabytków stargardzkich pozwalają rozpoznać w badanym zbiorze szereg wyrobów wykonanych za pomocą stosowanych jeszcze w XX wieku receptur stopowych, które dzięki zastosowanym dodatkom pozwalały na obróbkę plastyczną na zimno, podnosiły cechy użytkowe metalu, zapewniały ochronę przeciw korozyjną i cieszyły użytkowników zazwyczaj złotym połyskiem. Zróżnicowanie zawartości cynku nie było tylko wynikiem zastosowania konkretnej receptury, ale wynikało również z jakości produkcji hutniczej3, ze stopnia nasycenia cynkiem wykorzystywanej rudy galmanu i jakości pozostałych składników stopowych (Trotzig 3 358 W dobie średniowiecza i czasach nowożytnych do końca XVIII wieku głównymi obszarami wydobycia miedzi były złoża Dolnego i Górnego Harcu, Saksonii, Turyngii, Karyntii, Tyrolu, Mansfeldu, Czech, Moraw, Słowacji i Siedmiogrodu (Dziekoński 1963, 59-114), natomiast cynk pozyskiwano w Tyrolu, Karyntii, okręgu ReńskoWestfalskim i na Górnym Śląsku, cyna pochodziła ze złóż czeskich saksońskich i z Wysp Brytyjskich, nadto w produkcji przetapiano i wykorzystywano ponownie złom mosiężny, miedziany i brązowy. Charakterystyka materiałoznawcza 1991, 34), a także łatwości obróbki. Mosiądz bowiem wykorzystywany w produkcji szerokiego wachlarza wyrobów4 był obrabiany nie tylko w warsztatach skupionych w cechach rzemieślniczych, które często zobowiązane były do przestrzegania norm i znakowania swoich wyrobów, ale również przez wielu czeladników unikających przynależności do organizacji cechowej, a pejoratywnie zwanych ówcześnie partaczami i serwitorami wykonującymi zamówienia dla szlachty. Wśród zaobserwowanych technik wykonywania przedmiotów można wyróżnić: odlew, produkcję blachy i towarzyszące im zabiegi zdobnicze repusowanie, cyzelowanie i złocenie. Na temat pracy warsztatów ludwisarskich na Pomorzu istnieje liczna literatura, na terenie Stargardu odnaleziono również warsztat związany z produkcja grapenów (Majewski 2013, 45, tam dalsza literatura). Wykonane badania metaloznawcze dwóch prawdopodobnych fragmentów kociołków ujawniły typowe mikrostruktury dendrytyczne związane z prowadzeniem odlewów. Na krawędziach fragmentu CL19356 zidentyfikowano początki rekrystalizacji ziaren, których pochodzenie przypisać należy najprawdopodobniej użytkowaniu naczyń i długotrwałemu wygrzewaniu potraw w podwyższonej temperaturze (Ryc. 1:1-2). Drugi z badanych fragmentów CL19354 posiadał strukturę dendrytyczną silnie zaburzoną przez wydzielenia ołowiu (prawie 14% zawartości w stopie) powstałą najpewniej podczas szybkiego i nierównomiernego procesu krzepnięcia stopu (Ryc. 1:3-4). Ostatnia z badanych próbek pochodząca z blaszanego okucia CL19363 ujawniła mikrostruktury silnie zmienione przez obróbkę plastyczną (Ryc. 1:5-6). Interesującym przedmiotem dla dalszych rozważań historycznych o znaczeniu Stargardu dla 4 Artykuł 35 powstałego w końcu XVIII wieku Statutu Cechu Mosiężników i Brązowników miasta Warszawy pozwala zapoznać się z ówczesną produkcją mosiężną. Treść artykułu przetaczam za T. Łopieńskim: roboty, która zwyczajnie i w cudzych krajach do tej profesji mosiężniczej, czyli gurttlerów należy jest opis następujący. Ta jest róznego gatunku z mosiądzu, miedzi, metalu, cyny, ołowiu lana, bita, gładka i z Polcynem robiona, do szorów karecianych, narzędziów, do koni wierzchowych, tudzież do karet rózne okucia, klamki, gałki, zawiasy do drzwi pozłacane, posrebrzane, żółto polerowane, żółto warzone. Także z mosiądzu … lana, poncynami obrobiona, bita, sztychowana i przełamywana do ołtarzy, stołów, żyrandoli, szaf, skrzynek, komód i trumien, okucia do różnych listwów, herbów, cyraty i inskrypcji…do epitafiów, ramy do zwierciadeł i portretów, pasyjki, monstrancje, promienie, kielichy, puchary, lampy, trybularze, pontarze, łyżki stołowe i do kawy, trzonki do noży i widelcy, żółto warzone i lakierowane. Także guziki…gałki do lasek, instrumenta do rysowania i pisania, pukle, sprzączki, okucia do czegokolwiek…różne herby, szyldy, kaszkiety do czapek, do patrontaszów, karet i do różnych komód, ryngrafów, zchownie do lontów, szpice do chorągwi…zamki mosiężne, zameczki do halsztuków, woreczków..rózne gerty, łańcuszki, gałki w ogniu pozłacane i posrebrzane. Także tureckie i janczarskie narzędzia na konie…szkatuły, tabakiery, talerze kredensowe, nożyczki, szczypce, rózne zawiasy i klamry do ksiąg, rózne haki do sukien i płaszczów,naparstki i kółeczka do firanek, szpilki do zębów, sznepry do gurtów do lalek. Okucia rózne i małe…do karet i siodeł gwoździe, guziki, klamki…także do tej profesji należy robota meblowa z bronzu lub kompozycji jakiegokolwiek imienia, teraz i na potem wyrabianą być mogąca, por. Łopieński 1982, 153-154. Pomorza, jest żelazne okucie trumny (CL19480) namiestnika Pomorza Tylnego zmarłego w 1694 r. Ernsta von Krockow. Zachowane w kilku miejscach płaty żółtej barwy okazały się być pozostałościami złotej folii, nałożonej prawdopodobnie na podkładzie pokostu (Ryc. 1:7). Kończąc powyższy szkic na temat charakterystyki wybranych zabytków metalowych odnalezionych w zabudowaniach kompleksu zakonu Augustianów należy powtórzyć, że obserwacje mają charakter jedynie cząstkowy. Zidentyfikowane kompozycje chemiczne jako stopy wykazują duże walory użytkowe i były wykorzystywane przez długi okres czasu, stąd ich niewielka rola w ustaleniach chronologicznych. Zwraca uwagę niewielka ilość wyrobów z brązu, a także takich w których odnotowano jednoczesną obecność cyny i cynku, dwóch pierwiastków, które w podobny sposób oddziałują na stop, a które dosyć często spotykane są jeszcze w analizach materiałów średniowiecznych. Obserwacja ta może wskazywać na zmianę w dostępie do surowca, wyczerpanie się zasobów wyrobów antycznych bogatych w cynę, z których odzyskiwano by surowiec. Stopień rafinacji metali wskazuje na poprawnie przeprowadzone zabiegi hutnicze, z miedzi, cynku i ołowiu pozbyto się nie tylko szkodliwych domieszek antymonu, arsenu ale i prawdopodobnie odzyskano (jeżeli wystąpiły) cenne dodatki srebra i złota. Zakończone analizy materiałoznawcze stanowią dobry punkt wyjścia do przyszłych badań, które pozwolą lepiej poznać i odczytać świat kultury materialnej nowożytnego miasta. Bibliografia Dziekoński T. 1957. O zastosowaniu pokładoznawstwa i metaloznawstwa przy badaniu historii technologii miedzi i brązu. Studia z dziejów Górnictwa i Hutnictwa 1, 131-182. Dziekoński T. 1963. Metalurgia miedzi, ołowiu i srebra w Europie Środkowej od XV do końca XVIII w. Wrocław. Łopieński T. 1982. Okruchy brązu. Warszawa. Majewski M. 2006. Późnośredniowieczne odlewnictwo brązowe na Pomorzu w świetle źródeł archeologicznych i historycznych. Wstęp do badań. W: E. Cnotliwy, A. Janowski, K. Kowalski and S. Słowiński (red.), Nie tylko archeologia. Księga poświęcona pamięci Eugeniusza „Gwidona” Wilgockiego. Szczecin, 279292. Majewski M. 2013. Późnośredniowieczny warsztat ludwisarski odkryty na kwartale IX w Stargardzie. W: H. Paner, M. Fudziński (red.), XVII Sesja Pomorzoznawcza. Vol. 2: od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych. Gdańsk, 45-69. Rehren T., Pernicka E. 2008. Coins, artefacts and isotopes – archaeometallurgy and archaeometry. Archaeometry 50 (2), 232-248. Trotzig G. 1991. Craftsmanship and function. A study of metal vessels found in Viking Age tombs on the island of Gotland. Stockholm. mgr Paweł Gan Instytut Archeologii i Etnologii PAN Laboratorium Bio-i Archeometrii Al. Solidarności 105 00-140 Warszawa pawel.gan@gmail.com Charakterystyka materiałoznawcza 359 Zusammenfassung Materialwissenschaftliche Charakteristik der ausgewählten Metallfundobjekte Der Gegenstand der vorliegenenden Arbeit ist die Analyse der chemischen Zusammensetzung und des Produktionsverfahrens der 38 Metallfundobjekte, die aus Kupfer-, Silber-, Blei- und Eisenlegierungen hergestellt wurden. Die Analyse der chemischen Metallmischung erfolgte mithilfe der Röntgenfluoreszenz. Jede Messung wurde auf der mechanisch von den Korrosionsprodukten und den Pflegemitteln befreiten Metalloberfläche durchgeführt. Die tabellarischen Zusammenfassungen von Ergebnissen der chemischen Analyse der Kupferlegierungen hat man in die Rohstoffgruppen aufgeteilt. Als Kriterien für die Einteilung dienten der erfasste Inhalt und die Relationen zwischen den Hauptlegierungselementen Zinn, Zink, Blei und Kupfer. Ermittelt wurden die aus fast reinem Kupfer, aus vier Arten von Messing und Bleibronzen hergestellten Metallfundobjekte sowie die einzelnen Befunde aus Bronze und Zinn-Blei-Legierungen. Dank der chemischen Analysen der Stargarder Metallfundobjekte konnte man in der untersuchten Sammlung eine Reihe von Produkte identifizieren, die mithilfe der noch im 20. Jahrhundert angewandten Legierungsrezepturen hergestellt worden waren. Diese Rezepturen ermöglichten die Metallbearbeitung ohne Erhitzung, erhöhten die Gebrauchsqualitäten des Metalls, sorgten für den Korrosionsschutz und erfreuten in der Regel die Benutzer mit dem Goldschimmer (Similor, das Metall des Prinzen Ruprecht, Tombak). Die Differenzen bei den Zinkbeimischungen ergaben sich nicht nur durch die Verwendung einer bestimmten Rezeptur, sondern auch aufgrund der Qualität des metallurgisches Prozesses, des Sättigungsgrades des Zinkerzes Galmei und der Qualität der übrigen Legierungselemente sowie des Schwierigkeitsgrades der Metallverarbeitung. Das bei der Herstellung einer großen Produktpalette verwendete Messing wurde nicht nur in den zunfteigenen Werkstäten verarbeitet, wo das Einhalten von Normen und die Kennzeichnung der Produkte erforderlich waren, auch viele Gesellen, die sich vor der Zunftzugehörigkeit drückten und in Diensten des Adels standen, waren damit beschäftigt. Bei den beobachteten Herstellungstechniken unterscheidet man: Abguss, Blechherstellung und die damit verbundenen künstlerischen Arbeiten wie Treiben, Ziselieren und Vergolden. Die untersuchte Sammlung stellt nur einen kleinen Bruchteil der Gesamtzahl der gewonnenen Gegenstände dar, deshalb können die ermittelten Ergebnisse und die Kommentare nicht als eine vollständige Abhandlung betrachtet werden und sind nur vorläufig. 360 Charakterystyka materiałoznawcza Tabela 1. Stargard, kościół augustianów. Zestawienie wyników analiz składu chemicznego z podziałem na grupy surowcowe. Analizy z wykorzystaniem SEM-EDS wyk. E. Pawlicka, oprac. P. Gan Tabelle 1. Stargard, Augustinerkirche. Die Übersicht der Untersuchungsergebnisse der chemischen Struktur mit der Gliederung in die Rohstoffgruppen. Analysen unter Verwendung von SEM-EDS durchgeführt von E. Pawlicka, ausgewertet von. P. Gan Charakterystyka materiałoznawcza 361 Nr CL Nazwa zabytku Nr inw. Stratygrafia Cu Al Si Ti Cr Mn Fe Ni Zn As Ag Sn Sb Pb Au S Typ metalu 19364 apilkacja 675/IIb/A/S war. XXVII 97,7 0,22 0,01 0 0,14 0 0,16 0,57 0 0,33 0,09 0,12 0,41 0,24 0 0 I 19339.01 klamra nit 127/II/A/S war. XX 97,75 0,06 0 0,04 0 0 0,16 0,05 0 0,49 0 0,33 0,12 1 0 0 I 19370.02 apilkacja nit 845/IIb/A/S war. XXXIV 98,04 0,03 0,05 0 0 0,04 0,05 0,08 0 0,6 0,04 0,12 0,11 0,8 0,01 0,02 I 19358 igła 403/IIb/A/S gr. 8 98,69 0,1 0,35 0 0 0,12 0,22 0 0 0 0 0,22 0 0,18 0 0,13 I 19346 okucie 49/II b/A/S war. XII 65,19 0,01 0 0 0,06 0,11 0,73 0,24 30,91 0 0 0,29 0,02 2,3 0,13 0 II 19340 blaszka 132/II/A/S ob. 5 70,83 0,02 0 0,1 0 0 0,08 0,1 28,41 0,09 0 0 0 0,36 0 0 II 19362 szpilka 552/IIb/A/S gr. 5 70,45 0,09 0,06 0,04 0 0 0,12 0,13 27,64 0,48 0 0,19 0 0,8 0 0 II 19373 aplikacja 887/IIb/A/S war. XXVI 72,02 0 0,04 0 0 0 0,08 0,32 26,62 0,77 0,05 0 0 0,05 0,02 0,03 II 19359 aplikacja 499/IIb/A/S war. XXIII 70,55 0,14 0 0 0,05 0,03 0,3 0 25,7 0 0 0 0 3,19 0 0,04 II 19353 guzik 167/IIb/A/S war. XXII 74,27 0,01 0,05 0 0,04 0,1 0,77 24,54 0,02 0,14 0 0 0,03 0 0,02 II 19360 dzwonek 515/IIb/A/S gr. 8 75,03 0 0,01 0 0,08 0,14 0,2 0,12 23,77 0,45 0 0 0 0,2 0 0 II 19336 naparstek 55/II/A/S war. VIII 74,61 0,12 0,02 0 0,07 0 0,28 0,19 23,11 0,44 0,04 0,19 0 0,89 0 0,05 II 19345 gwóźdź 48/IIa/A/S war. VII 75,67 0,26 0 0 0 0 0,68 0,17 20,51 0 0,02 0,08 0 2,6 0 0 II 19351 gwóźdź 252/IIa/A/S war. VII 74,4 0,02 0,02 0,03 0 0 0,63 0,06 20,38 0,28 0,14 0,64 0,23 3,19 0 0 II okucie nit 672/IIb/A/S war. XXIII 79,69 0 0 0 0 0,01 0,08 0,18 18,78 0,94 0 0 0 0,33 0 0 II 19352 gwóźdź 309/IIa/A/S ob. 5 77,34 0,1 0 0 0,15 0,01 0,46 0,03 18,25 0,51 0,17 0,61 0 2,33 0,06 0 II 19350 gwóźdź 252/IIa/A/S war. VII 79,09 0,06 0 0,01 0,08 0 0,43 0 18,22 0 0 0,44 0 1,66 0 0 II 19347 stilus 57/IIa/A/S war. VII 77,26 0,14 0 0,07 0,1 0 0,67 0 17,36 0,47 0 0,8 0,1 2,99 0,04 0 II 19341 dzwonek 132/II/A/S ob. 5 83,08 0,27 0 0,04 0,05 0,01 0,1 0 15,69 0,29 0,12 0,03 0,12 0,15 0 0,05 III 19366 okucie 757/IIb/A/S war. XXX 81,38 0,1 0,03 0,07 0 0 0,63 0 15,59 0,52 0,14 0,69 0 0,84 0 0 III 19344 gwóźdź 48/IIa/A/S war. VII 79,77 0,05 0,03 0 0 0 0,63 0,12 15,51 0 0,12 0,58 0,15 3,05 0 0 III 19363.02 0 19363.01 okucie 672/IIb/A/S war. XXIII 84,81 0 0,02 0 0,09 0,08 0,46 0 13,51 0,86 0 0,12 0 0 0 0,04 III 19365 aplikacja 696/IIb/A/S war. XXVIII 81,44 0,1 0,02 0,13 0,06 0,04 0,57 0,08 14,41 0,1 0,12 1,32 0,17 1,42 0,03 0 IV 19342 haftka 21/IIa/A/S war. VI 84,18 0,12 0 0 0,02 0,11 0,25 0 12,66 0,12 0,16 1,68 0,22 0,31 0,14 0,02 IV aplikacja 845/IIb/A/S war. XXXIV 82,12 0,02 0,03 0,1 0 0 0,52 0,06 12,29 0,59 0 3,55 0,14 0,55 0 0,03 IV szpilka 400/IIb/A/S gr. 3 89,34 0,02 0 0,08 0,02 0 0,13 0 8,27 0,2 0 1,52 0,09 0,35 0 0 IV 19348.02 apilkacja nit 169/IIa/A/S war. VII 88,81 0,13 0,01 0 0,09 0 0,21 0,05 7,88 0,29 0 1,39 0 0,76 0,06 0,32 IV 19339.02 klamra okucie 127/II/A/S war. XX 84,37 0,04 0,03 0,02 0 0 0,21 0,13 10,3 0 0,03 2,53 0,33 2,01 0 0,02 19337 apilkacja 74/II/A/S war. XII 82,73 0,02 0 0,07 0 0 0,57 0 11,59 0,86 0,06 1,97 0,09 2,01 0 0,02 V 19369 sprzączka 783/IIb/A/S gr. 14 82,76 0,19 0,06 0,04 0 0 1,5 0,17 10,76 0,22 0,08 1,87 0 2,3 0 0,05 V klamra rama 127/II/A/S war. XX 80,55 0,02 0,02 0 1,06 0 8,59 0,73 0,05 5,25 0,26 3,16 0 0 19368 sprzączka 782/IIb/A/S gr. 14 80,71 0,11 0,06 0,11 0,01 1,95 0,3 7,71 0,01 0,29 5,38 0,71 2,5 0,02 0,11 V 19354 grapen 174/IIb/A/S war. XXII 73,67 0 0,06 0,01 0,08 0,08 0,27 1,06 0 2,4 0,08 5,98 2,85 13,46 0 0 VI 19349 grapen 251/IIa/A/S war. VII 79,02 0,06 0 0,07 0 0 0,05 0,66 0,19 2,57 0,02 4,49 2,91 9,93 0,01 0 VI 19356 grapen 224/IIb/A/S war. XXII 80,04 0,04 0 0,09 0 0 0,72 1,1 0,56 3,22 0,11 3,98 3,56 6,56 0 0,01 VI 19361 grapen 525/IIb/A/S gr. 9 82,02 0,07 0 0 0 0,07 0,15 0,54 0 2,11 0,2 3,43 3,09 8,31 0 0 VI 19343 gwóźdź 48/IIa/A/S war. VII 64,79 0,16 0,43 0,09 0 0 0,43 1,36 15,17 0,29 0,15 13,41 0,33 3,4 0 0 VII 19348.01 aplikacja 169/II a/A/S war. VII 85,57 0,17 0,1 0,03 0,03 0 0,24 0 6,9 0,61 0,25 5,44 0,38 0,29 0 0 VII 19355 aplikacja 179/IIb/A/S war. XXII 89,34 0,05 0,01 0,09 0,06 0 0,27 0,18 1,41 0,96 0 6,99 0,4 0,24 0 0 VII 19338 pierścionek 99/II/A/S war. VIII 0,41 0,13 0 0,08 0 0,25 0,16 0 59,28 0 39,7 VII 19367 plakietka 774/IIb/A/S war. XXX 0,28 0 0 0,33 0,31 0 0,04 0 6,49 0,15 92,41 VII 19372 aplikacja 886/IIb/A/S war. XXVI 0,79 0,14 0 0 0 0 0 0 1,58 0 97,48 VII 19370.01 362 19357 Charakterystyka materiałoznawcza 19339.03 0,07 0,24 0 V V Ryc. 1. Stargard, kościół augustianów: 1. Próbka CL19356 – struktury dendrytyczne, x30 (fot. P. Gan); 2. Próbka CL19356 – struktury dendrytyczne, x100 (fot. P. Gan); 3. Próbka CL19354 – struktury dendrytyczne, widoczne liczne wtrącenia i wydzielenia ołowiu, x30 (fot. P. Gan); 4. Próbka CL19354 – struktury dendrytyczne, widoczne wydzielenia ołowiu, x100 (fot. P. Gan); 5. Próbka CL19363 – ziarna zniekształcone przez obróbkę plastyczną, x300 (fot. P. Gan); 6. Próbka CL19363 – ziarna zniekształcone przez obróbkę plastyczna, widoczne linie poślizgów, x300 (fot. P. Gan); 7. Próbka CL19480 – złota folia nałożona na żelazne okucie, x 600 (fot. E. Pawlicka); 8. Próbka CL19344 – fragmenty srebrnej nici, owiniętej wokół trzpienia gwoździa, x40 (fot. E. Pawlicka) Abb. 1. Stargard, Augustinerkirche: 1. Probe CL19356 – dendritische Strukturen , x30 (Fot. P. Gan); 2. Probe CL19356 – dendritische Strukturen, x100 (Fot. P. Gan); 3. Probe CL19354 – dendritische Strukturen, sichtbare zahlreiche Gefüge und Bleiausscheidungen, x30 (Fot. P. Gan); 4. Probe CL19354 – dendritische Strukturen, sichtbare Bleiausscheidungen, x100 (Fot. P. Gan); 5. Probe CL19363 – Körner deformiert durch die mechanische Verzerrung, x300 (Fot. P. Gan); 6. Probe CL19363 – Körner deformiert durch die mechanische Verzerrung, sichtbare Gleitzonen, x300 (Fot. P. Gan); 7. Probe CL19480 –Eisenbeschlag bedeckt mit der Goldfolie, x 600 (Fot. E. Pawlicka); 8. Probe CL19344 – Silberzwirnfragmente um den Nadelschaft gewickelt, x40 (Fot. E. Pawlicka) Charakterystyka materiałoznawcza 363 IX