Türkiye'nin Batılılaşma Tarihine İki Farklı Bakış: Niyazi Berkes/Cemil Meriç

Elif TÜRKİSLAMOĞLU TÜRKİYE’NİN BATILILAŞMA TARİHİNE İKİ FARKLI BAKIŞ: NİYAZİ BERKES / CEMİL MERİÇ İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ ...............................................................................................9 GİRİŞ .................................................................................................11 BİRİNCİ BÖLÜM NİYAZİ BERKES’İN DÜŞÜNÜNDE BATILILAŞMA ............27 Niyazi Berkes’in Batılılaşma Meselesine Bakışında Kuramsal Çerçeve .......................................................................................29 Osmanlı İmparatorluğu’nda Batılılaşma Hareketleri ............................38 Osmanlı İmparatorluğu’nda “Nizam-ı Âlem” .........................................40 Değişen Dünya - Yükselen Batı .................................................................56 Osmanlı İmparatorluğu’nda “Nizam- Âlem”in Dağılışı ........................61 Devleti Kurtarma Çabaları –“Tanzimat Batılılaşması”na Giden Yol .....66 Tanzimat Fermanı ve Yeni Devlet Düzeni: 1839-1876............................84 Tanzimat Döneminin Kültürel Gelişmeleri ve Yeni Osmanlılar Hareketi .................................................................................100 Kanun-ı Esasi ve II. Abdülhamit Devri: 1876-1908 ..............................108 İstibdada Başkaldırış: Jön Türkler ve Düşünsel Temelleri ..................118 1.2.7. İkinci Meşrutiyet Dönemi ve Osmanlı İmparatorluğu’nun Dağılışı: 1908-1923.....................................................................................123 Türkiye Cumhuriyeti Dönemi Batılılaşma Hareketleri .......................134 Kurtuluş Savaşı’ndan Atatürk Devrimlerine Cumhuriyet: 1919-1938 ....................................................................................................135 Atatürk Sonrası:“Tanzimat Batılılaşması”na Dönüş ..............................157 İKİNCİ BÖLÜM CEMİL MERİÇ’İN DÜŞÜNÜNDE BATILILAŞMA .............173 Cemil Meriç’in Batılılaşma Meselesine Bakışında Kuramsal Çerçeve.. 176 Osmanlı İmparatorluğu’ndan Cumhuriyet’e Batılılaşma Tarihi ........185 “Osmanlı Mucizesi”: “Kılıç ve İman” İmparatorluğu ............................186 7 Tanzimat Fermanı: “Babıâli Batılılaşması” ..............................................199 “Batı’nın Yeniçerileri”: Yeni Osmanlılar Hareketi .................................215 II. Abdülhamit’ten İkinci Meşrutiyet Devrine Batılılaşma Hareketi ....223 Cumhuriyet Dönemi Batılılaşma Hareketi............................................238 Cemil Meriç’in Düşüncelerinde Kültür Konusu ..................................249 Kültür Yerine “İrfan”.................................................................................251 Edebiyat ve Roman ...................................................................................272 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM NİYAZİ BERKES İLE CEMİL MERİÇ’İN BATILILAŞMA YAKLAŞIMLARININ KARŞILAŞTIRILMASI .....................287 Niyazi Berkes ve Cemil Meriç’in Aydın Olarak Kimlikleri ................288 “Unutulan Yıllar”ın Gölgesinde Berkes..................................................290 “Mağaradakiler”in Dışında Meriç ............................................................297 Türk Düşünce Hayatında Niyazi Berkes ve Cemil Meriç ...................303 Kemalist Düşüncede Berkes ....................................................................304 Muhafazakâr Düşüncede Meriç ..............................................................319 Ortak Mesele: Batılılaşma ........................................................................334 Niyazi Berkes: “Batı’ya Rağmen Batılılaşma” ve Anti-Emperyalizm Tartışmaları .............................................................335 Cemil Meriç: “Batılı” Bir Batı Karşıtlığı ve Şarkiyatçılık Tartışmaları ... 354 Dil ve Harf Devrimi Üzerine Görüşler ..................................................372 Berkes ve Meriç’te Aydın Eleştirileri ......................................................390 Niyazi Berkes ve Cemil Meriç’te Din ve Laiklik Konusu ....................408 Niyazi Berkes’in Çağdaşlaşma Önceliği: Din-Devlet Ayrışması........409 Cemil Meriç’te Bir Kimlik Meselesi Olarak Din ...................................428 İslamiyet ve Sosyalizm Tartışmaları .......................................................443 Cemil Meriç’ten Niyazi Berkes’e Eleştiriler ...........................................459 SONUÇ ..........................................................................................471 KAYNAKÇA..................................................................................493 EKLER ............................................................................................509 8 ÖNSÖZ ürkiye’nin Batılılaşma tarihi üzerine bir çalışma yapmak düşüncesi Ahmet Hamdi Tanpınar’ın düşünceleri ve romanları üzerine yaptığım yüksek lisans tezi sırasında belirmişti. Tanpınar’ın romanlarının ana teması olan Doğu-Batı çatışması meselesi onun “Cesaret edebilseydim, Tanzimat’tan beri bir nevi Oedipus kompleksi, yani bilmeyerek babasını öldürmüş adamın kompleksi içinde yaşıyoruz, derdim” şeklindeki sözleri Türkiye’yi ve sorunlarını anlamanın yolunun Batılılaşma sürecini iyi tahlil edebilmekten geçtiği düşüncesini vermiştir. Bunu da salt tarihsel olayların incelenmesi şeklinde değil, düşünce tarihi içinde Niyazi Berkes ve Cemil Meriç gibi toplumbilimiyle ilgilenmiş, birbirinden farklı çizgilerde, ancak özgün bakış açılarına sahip iki düşünürün çalışmaları üzerinden yapmanın, süreci farklı yönlerden görebilmek bakımından ufuk açıcı olacağı düşüncesi böyle bir çalışmanın ortaya çıkmasını sağladı. Türkiye’nin Batılılaşma Tarihine İki Farklı Bakış: Niyazi Berkes/ Cemil Meriç kitabının ana ekseni, Berkes ile Meriç’in görüşleri ve eserleri üzerinden Batılılaşma tarihimizi anlatmak üzerine kuruludur. Fakat aynı zamanda Türk düşüncesinin bu tarih üzerine kafa yoran isimlerinin çalışmaları doğrultusunda Batılılaşmaya ilişkin belli başlı tartışma konuları üzerine eğilmek gibi bir yönü de vardır. Hem Batılılaşma tarihinin kendisinin sancılı bir süreç olması hem de Türk düşüncesinin birbirinden çok ayrı bakış açılarına sahip iki düşünürü üzerinden bu tarihi ele almak, itiraf etmeliyim ki epeyce zorlu bir işti. Bir yanda Türkiye’nin son iki yüzyıllık tarihi, diğer tarafta bu tarihi çok başka yönlerden ele al- T 9 Elif Türkislamoğlu mış iki düşünürün yapıtları ve değindikleri meselelerin genişliği bu çalışmanın da hacmini genişletmiştir. Bu sebeple eksiklikliklerinin, kusurlarının olması kaçınılmazdır. Buna karşın bugünün Türkiye’sindeki pek çok siyasi, ekonomik ve toplumsal meselenin ve tartışmanın yakın tarihimizdeki kökenlerinin anlaşılmasında bu kitabın yardımcı olacağı umudunu taşıyorum. Üç yıldan fazla süren bir çalışmanın sonucu olan ve Ankara Üniversitesi Dil-Tarih ve Coğrafya Fakültesi (DTCF) bünyesindeki doktora çalışmama dayanan bu yapıtın hazırlanmasında, danışmanlığımı üstlenen Prof. Dr. Serdar Sarısır’a, DTCF’ye girdiğim günden beri bana destek olan Tarih Bölümü Başkanı Prof. Dr. Neşe Özden’e, değerli katkıları için DTCF’den Prof. Dr. Abdullah Gündoğdu ile Hacettepe Üniversitesi’nden Prof. Dr. Mehmet Seyitdanlıoğlu ve Prof. Dr. Yasemin Doğaner’e sonsuz teşekkürlerimi ve saygılarımı sunmak isterim. Diğer yandan bu yoğun çalışma döneminde bana destek olan sevgili anneme ve Hilal’e, kaynaklara ulaşma konusunda yardımcı olan arkadaşlarım Türkan Özkan’a, Prof. Dr. Ayşe Demir’e, Mehmed Sülkü’ye, Evren Rutbil’e, ayrıca ufuk açıcı sohbetleriyle çalışmama katkıda bulunan Ömer Özbey’e, çalışmaktan bunaldığım zamanlar Mersin’e kaçıp evlerine sığındığım İsmail-Nesime Mülazımoğlu çiftine her zaman müteşekkir kalacağım. Bu çalışmanın kitap olarak yayımlanmasına verdiği destek için Doğu Kitabevi’ne de şükran borçlu olduğumu belirtmeliyim. Son teşekkürüm çalışmanın başlığının belirlendiği günden son anına kadar daima destek olan DTCF’den Hocam, Mülkiye’den büyüğüm, Türk düşünce hayatının emektarı Prof. Dr. Kurtuluş Kayalı’yadır. Türk düşüncesinin yol izlerini biz öğrencilerine gösterdiği için sağolsundur. İyi ki vardır, iyi ki Hocamız olmuştur. Dr. Elif Türkislamoğlu Eylül 2020, Ankar a 10