Heidegger'le Sanat ve Mekan Arasında (2009)

FELSEFE A~ISND KULTUR, SAN AT VE DiL MiMAR SiNAN GUZEL SANATLAR UNiVERSiTESi FELSEFE GUNLERi KONU~MALRI Mimar Sinan Giizel Sanatlar Universitesi Yaymlan 737 Sempozyum Kod: MSGSU-FEF-FB-011/07-K1 FELSEFE A<;:ISINDAN KULTUR, SANATVE DiL ©MSGSU Temmuz2011 300 adet basilmi§tir. Editor: Omer Naci Soykan Yayma Hazulrk: Egemen Ku§CU Kurumsal Kimlik Dam§mam: Bii.lent Erkmen Kurumsal Yaym Kimligi TasanmI: Umut Siidiiak Uygulama: Nadir Ge~roglu Kapak Resmi: isimsiz/Wassily Kandinsky, 1910 Bash MSGSU Bas1mevi Mimar Sinan Gi.izel Sanatlar Universitesi Fen Edebiyat Fakiiltesi Felsefe Biili.imi.i Bomonti I istanbul FELSEFE AC::ISINDAN KULTUR, SANATVE DiL i\:iNDEKiLER SUN~ 9 Prof. Yalc,:m Karayag1z ONSOZ IO Prof. Dr. Omer N aci Soykan BiRiNCi BOLUM: ESTETiK A\:IDAN TURK KULTURUNE BAKI~ A<;:IL~ SEMiNERi KONU~MALRI Prof. Rahmi Aksungur 17 Prof. Dr. Necati Oner 18 Prof. Dr. Ismail Tunah 23 Prof. Dr. Omer Naci Soykan z6 BiLDiRiLER Yeni Turk Sinemasmda Estetik Aray1§1 31 Sabri Buyiikdiivenci IS. Ruken Oztiirk Ahmet Hamdi Tanpmar ve Giindelik Ya§amm Estetigi 35 Erdal Cengiz Yunus'un Bir Beyitinden Kar§1la§maya Bak1§ 44 Ahmetinam Turk\e Dile Gelen Kulturiin Estetik Temelleri Ustiine 55 Omer Naci Soykan Asaf Halet <;:elebi'nin Gizemli Dunyas1 6z Af§ar Timuc,:in Bir Ya§anti Estetigi Olarak Hiizun 65 Ertugrul R. Turan A<;:IL~ iKiNCi BOLUM: FELSEFE A\:ISINDAN SAN AT VE DiL SEMPOZYUMU KONU~MALRI Prof. Rahmi Aksungur 73 Prof. Dr. Ismail Tunah 75 Prof. Dr. Omer Naci Soykan 80 BiLDiRiLER Kelimeler N eyi ifade Ederler? 85 0. Faruk Akyol Sanatm Dili Doganm Dili 89 Taylan Altug "ilet~m' Yeniden Di~nmek 94 Melih Ba~rn Pop Art: Sanatm Giindelik Dili Ya da Sanatm Her Yerdeligi Erdal Cengiz Dil-Felsefe il~ks: Cengiz c;:akmak Herakleitos ve Wittgenstein Diizsoz Edimi- Bilgi il~ks Betiil c;:otuksoken 102 108 113 Sanatm Grameri Arac1hg1yla Cinayetin Yeniden Dretimi ya da Marafm Oliim <;:e~itlmr 116 Engin Delice Avangard, isyan ve Uslup 134 Besim F. Dellaloglu Heidegger'in Sanat Anlayi~1 Zeynep Direk 141 Platon'un $ato Omegi 154 Cemil Giizey Bilginin Renkleri 159 Ahmetinam Bilinmeyenin Kavrml~ts1 ilhaninan ve Yarat1c1hk 166 Sanatm Dili Nasil Bir Diinyayi Resmeder? 173 Hakan Poyraz Sanatlar ve Diller: Bir Kar~iltm Omer Naci Soykan Sanatm Dili Af~ar Denemesi 179 188 Timu~n Rilke, Heidegger ve $eylerin Poetik Dogas1 193 Ertugrul R. Turan Bireysel Alg1 Uzay1 ve Fiziksel Nesneler 198 $afak Ural Heidegger'le Dil Yolunda Erdal Y1ld1z 210 D<;:UNCU BOLUM: FELSEFE SORUNU OLARAK GUZEL VE iYi SEMPOZYUMU A<;:IL~ KONU~MALRI Prof. Rahmi Aksungur 223 Prof. Dr. Omer Naci Soykan 225 BiLDiRiLER Platon'da iyilik ve Paideia 229 Omer Aygun iyi Olanm Olanakhhg1: <;:evre ve Gelecek lJzerine Di~nmek Kubilay Aysevener 235 Degerlerin Ki:ikeni ve Deger Sistemleri Uzerine Bir Deneme 241 AyhanB1~k 'Giizel' ve 'iyi' Uzerine Guzellemeler 259 Sabri Buyukduvenci Kitsch'in Masumiyeti ya da Miize'nin Gi:isterileni 263 Erdal Cengiz Bilincin Kendini Kurmas1 Olarak Giizellik ya da Varhktaki Estetik Y1k1m ve in~a 273 Engin Delice Kant ve Rawls'da iyilik Kavram1 294 Aysel Dogan Franz Brentano'da Duygusal Degerler Olarak iyi ve Giizel 305 UgurEkren Sanatta Ki:itU ve Giizel 313 Cemil Guzey Giizel Beden 318 Attilla Erdemli Giizel ile iyinin Birlikteligi ve Aynhg1 Ustiine Bazi Tarihsel Notlar 323 DoganOzlem Biitiinsel Bir Bilgibilime Dogru: Giizel iyi Dogru Birligi Ustiine 337 Omer Naci Soykan iyi ve Kotii Ka~1mlz m1dir? 344 Harun Tepe iyi ve Giizel 350 Af$ar Timw;:in Giizelin Hakikati, Hakikatin Giizeli 354 Hiilya Yeti$ken Heidegger'le Sanat ve Mekan Arasmda 367 Erdal Y1ld1z Ek: Seminer ve Sempozyum Programlan 375 Heidegger'le Sanat ve Mel<an Aras1nda ERDAL YILDIZ* Between Art and Space with Heidegger ABSTRACT This paper is based on Heidegger's work entitled in as 'Bemerkungen zu Kunst- Plastik-Raum'. Within the paper, it is aimed to reveal the relations between the concepts ofart, work of art, to read, sculpture and space. KEY WORDS Art, work of art, to read, sculpture and space. c;:alr~m1zd agnhkh olarak Heidegger'in bir temel metnini ele almak istiyoruz. Metin, "Bemerkungen zu Kunst-Plastik-Raum" (Sanat-Plastik-Mekan Uzerine Di.i§i.inceler) ba~hg1m ta§imakta. Bu temel metinden hareketle mekan, sanat, insan ve konumuz ozelinde plastik (heykel) arasmdaki olanakh ve kar§1hkh ili§kilerin ne oldugu, Heidegger'in bunlardan ne anlad1g1 ve son olarak da bunlar arasmdaki ili§kinin Heykel-plastik baglammda nas1l ger\:ekle§ebildigini elimizden geldigince a\:1k kilmak ve onun bu metnini, onunla birlikte okumak istiyoruz. Boylesi bir okuma denemesinin amao ilkin Heidegger'in bu metnini - elden geldigince felsefede kalarak, ancak salt onda kalmay1p/durmay1p dilin olanaklanm da gozeterek, dilin \:agnsma kulak vererek- okumaya \:ah§maktn. Heidegger'den, sadece Heidegger' den mi, kendi dilimizden de okumanm bir anlamda da toplamayla, bir araya getirmeyle ve di.i§i.inmeye \:agnmayla ilgisi oldugunu soyleyerek,' tam da buradan hareketle ilk metnimizi okumaya ge\:elim. Bu metin Heidegger'in 3 Ekim 1964 y1lmda isvi\:renin St. Gallen kentindeki Erker Gallerie'de Bernard Heiliger'in heykel sergisinin a\:lh§mda yapt1g1 "Sanat-Plastik-Mekan Uzerine Di.i§i.inceler" adh konu§ma metni. Heidegger konu§masma - \:Ogu zaman yapt1g1 gibi - sanat i.izerine tedavi.ilde bulunan, ortalama di.i§i.incelere, genel, yaygm inam§lara yonelik ele§tirel bir belirlemeyle i§e ba§lar. Heidegger gi.ini.imi.iz sanat ve ki.ilti.ir di.inyasmda sanat i.izerine bol miktarda, bulamk ve kafa kan§tmc1, dikkatli bir bi\:imde smanmam1§, ortahkta dola§tlgm1 soyler. i.izerine di.i§i.ini.ili.ip temellendirilmemi§, bir\:ok gori.~n Bu onun sanata ili§kin ilk on belirlemesidir. Bu ilk on belirlemeden soma, daha ~im­ diden soyleyebiliriz ki, bir takim one si.r~ ve geriye doni.~ler kar~1l§cgz. * Yrd. Doc;. Dr.; Mimar Sinan Giizel Sanatlar Univ. Felsefe Boliimii. 1 Okumak sbzciigii dilimizde oldukc;a zengin c;agn~1mlr, an lam ic;eriklerine sahiptir. Okumak eyleminde aym zamanic;in birilerini ya da bir ~eyi bir araya getirmek, toplamak da c;ag1rmak, kendi kendine c;agnmak, siiylemek, bir ~eyapmk amac1yla okumak, untlm~ bir anlam1 olarak da belki de ok atarak c;agumak anlamlan da bulunmaktad1r. Bu konuda bkz. ismet Zeki Eyiiboglu, Turk Dilinin Etimolojisi Siizliiijii. Benzer anlamlar Grekc;e legein, Almanca lesen fiilinde de gbriilede okunabilecegini soyler: "Fakat okumak, toplamaktan ba~k ne olabilir?: sbylenenden bilir. Heidegger okumanm ~oyle soylenmeyeni c;ikanp toplamak ic;in, kendini toparlamak gerek." Heidegger-Staiger-Spitzer, Morike'nin 'Auf eine Lampe' $iiri Uzerine Tart1ima, i;ev. Fikret Elpe, Ment~ Matbaas1, istanbul, 1973, s. 14; Martin Heidegger, "Zu einem Vers van Mbrike. Ein Briefwechsel mit Martin Heidegger van Emil Staiger (1951)", Aus der Erfahrung des Denkens, Gesamtausgabe Band 13, Vittorio Klostermann Verlag, r.baski, Frankfurt am Main, 1983, s. ro8. HEIDEGGER'LE SANAT VE MEKAN ARASINDA 367 Bu ilk on belirlemenin sebebi nedir diye sordugumuzda Heidegger'in verdigi yamt olduk\a ilgin\ bir ozellik ta~1mkdu kamm1zca. Soru bu gune ili§kin olmas1na ragmen yamt ge\ffii§tendir, ge\mi§ten hareketle kurulmu§tur. $oyledir yamt1: "Bunun sebeplerinden birini, Eski Yunanhlar zamanmda sanat hakkznda bir literaturun bulunmay1§m1 goz onune getirdigimizde ke§federiz. Homeros'un, Pindaros'un, Aiskhylos'un ve Sofokles'in eserleri, buyuk ustalann verdikleri mimari eserler ve heykeller soyleyeceklerini kendileri soylediler. Bunlar elbette ki, varolan ko§ullann bir ifadesi veya ruhsal deneyimlerin bir betimleni§i degildi; konu§tuklannda insanm nereye ait oldugunu soylediler, amacm1 nereden ald1gmm alg1lanmasm1 saglad1lar. Bu §a§Htlc1 halkm Dasein'1m belirleyen sesin if§a eden yankis1yd1 konu§malan. Bu ses [Stimme] Eski Yunan'1 aidos dedigimiz ve Almanca'ya Scheu diye \evirecegimiz uyarlam§a [Stimmung] uyarlad1 [stimme]. Scheu bizzat kendisi [eigentlich] olanm kar§lsmda duyulan hu§udur. Heykeltra§m sanatmm galerilere ve sergilere ihtiyac1 yoktu; Romahlarm sanatl bile Documenta'ya gereksinim duymadi." 2 A\1ktu ki burada sanat, sanat\l ve sanat yap1t1 arasmdaki kar§1hkh ili§kiye dair d1§andan, deyim yerindeyse li\lincu ki§ilerin, sanat uzmanlarmm ve ele§tirmenlerinin, sanat tacirlerinin degerlendirmeleri ve belirlemeleri soz konusu degildir. Art1k burada soz konusu olan ya da daha §imdiden, \Oktan olup biten §ey sanat yap1tmm as1lhg1 ve bu as1lhk sayesinde yap1tm yap1thgmda soylemek istedigi §eyi, kendini ortaya, a\1ga koyarak a\mas1 ve bu a\1lm1§, bu ortaya konulmu§ olan kar§1smda insanlann duyduklan sayg1yla kan§1k bir urkeklik ve hu§udur. Yeniden ba§a donelim. Konumuzla ilgisi i\inde Plastik'in yani heykelin durumu nedir? Heidegger'in bu soruya alelacele yamt verdigini sanmayahm. Heidegger yine ilkin kendisi bir yamt vermek yerine gunumuzde var olan, slire giden yaygm kamlan, gi:irli§leri ozetleyip one surerek ilerlemeye devam eder. Heidegger'e gore gunumuz modern dunyasmm kentlerinin, endustrisinin, \agda§ mimarinin ve kentsel planlamanm geli§ip degi§mesine uygun olarak heykel de yeniden deger ve onem kazanmaya ba§lami§tlr. Art1k amlan tum bu alanlarda heykelin yeniden bir yer edinmeye ba§lad1g1m, heykelin mekanm planlamp duzenlenmesinde goz onunde bulunduruldugunu, soyler. Heidegger i\in bi\imlendirilebilir, modellenebilir, yontulabilir bir yap1 olarak heykel bir mekanm kapsanmas1, kavranmas1 ve mekan ile ili§ki kurulmas1 suresinde kendini gosterir. Bu anlam1yla heykel art1k mekanla kar§l kar§1ya kah§ [auseinandersetzung] olarak kendini ortaya koymahdu. Ku§kusuz Heidegger'in heykel uzerine yapt1g1 bu genel belirlemeler hem ele§tirilecek hem de yeni sorunlara yol a\acak olmas1 bakimmdan onemlidir. Peki, ama daha §imdiden bu belirlemelerin i\inden sorular ard1 ardma sokun etmektedir: Mekan nedir, Sanat\mm mekanla kar§1 kar§iya kalmas1 ne demektir, bu sorularm muhatab1 kimdir ve nedir? Ele§tirinin derinle§tirilmesi i\in genel ge\er, igreti bir yamt verilir: Sanat\L Ancak hemen bu yamtta sorgulanmaya ba§lamr:" Sanat\l mekanla kritik bir kar§lla§may1 icra edendir. Bu icra esnasmda ve onun vas1tas1yla mekanla kritik bir kar§ila§ma i\inde ne olup bittigini bilebilir mi? Heykelt1ra§ olarak heykeltna§ bir heykel yapma yoluyla mekan nedir, mekanla kritik bir kar§ila§manm z Martin Heidegger, Bemerkungen zu Kunst·Plastik-Raum, yay. haz. Hermann Heidegger, Erker Verlag, r. Bask!, St.Gallen, 1996, s. 5-6. Bu metnin bir b6liimiiniin Tiirk<;esi i<;in bkz. Zeynep Direk, "Heidegger'in Gilmsey~", Hasan Una/ Nalbantog/u'na Armagan Kitab1, der. A. Arslan Avar, Devrim Sezer, iletiiim Yay., r. Bask!, istanbul, 2008, s. 448-449. 368 FELSEFE A<;:ISINDAN KULTUR, SANAT VE DiL anlam1 nedir bize sbyleyebilir mi? Hay1r. Bu soyleyemeyi$ sanatc;mm bir zayifhgi degil, aksine gi.ici.idi.ir. Heykeltua$ bir heykel vas1tas1yla sanat hakkmda ne kadar az $ey sbyleyebilirse, bir fizikc;i de ara$tumas1 yoluyla fizigin ne oldugu hakkmda ancak o kadar az $ey soyleyebilir. Fizigin ne oldugu fiziksel arac;lar kullanmak suretiyle ara§tmlamaz. Bilim olarak fizik, fizik deneyinin mi.imki.in nesnesi degildir. Plastik sanatta i.iretilmi§ bir yap1tta keski ve c,:ekic,:, fuc;a ile boya gibi arac;lar yard1m1yla belirlenemez ve anlat1lamaz. Bbylesi bir sanat sanatsal etkinligin mi.imki.in bir izlegi degildir."3 Buradan itibaren soru yon degi§tirir, geli$ir ve art1k sanat nedir ve sanatc;1 kimdir bic;iminde ikili bir yap1ya bi.iri.ini.ir. Yamt hie; ku§kusuz yine Heidegger' den degil onun sanat hakkmda c;agda§ karalamalar olarak adlandud1g1 yerden gelir. Sanat ve sanatc;mm kim olduguna ili§kin §oyle soylenir: "Gec;enlerde pek saygm bir sanat bilgini ve yazan buyurmu$lar: 'sanat sec;kin sanatc;1lann yaptig1du'. Pek gi.izel. Fakat soruyoruz: Sanatc;-1 nedir? Ac,:1k degil mi, sanatm hakkm1 veren. Sanatc;-1 yoni.ini.i sanattan ahr. Nedir peki sec;kin sanatc;-1? Ticari olarak ba§anh olan ki§i degil, sanatm en yi.iksek iddialanm pek ac;1k bir bic;imde yerine getirebilen ki§i. Peki, sanat nedir? Daha once sbyledigimiz gibi, bnemli sanatc;1lann yapt1gi. Aslrnda ac;1k olan tek §ey bir c;emberin ic;inde dbni.ip durdugumuz ve ne sanatq ne de sanat hakkmda bir §ey sbyleyebildigimiz. Boyle dbngi.ilerle her yerde kar§ila§mz. Arna boy le bir dbngi.i [<;ember] bulduk diye, bir fikri veya sav1 c;i.iri.itmi.i§ olmay1z, bu dbngi.iler temeli itibariyle zor bir di.i§i.incenin gbri.isi.ine [Einsicht] heni.iz eri§ilmemi§ oldugunu ve bunun geregine delalet ederler. Mekan heykeltna§m kritik bir bic;imde kar§1la$t1g1d1r. Heykeltna§ kimdir? Mekanla kendine bzgi.i bir bic;imde kar§1la$andu." 4 Ac;1ktu ki, sanat, sanatc;1, mekan arasmdaki kar$1hkh ge<;i§ler ve birbirine doni.i$ler ilkin bir dongi.iye, ilk baki§ta kisu bir dongi.iye i§aret eder gibidir. Ancak soylemeliyiz ki, bu dbngi.i c;ok daha bnceden Heidegger'in sanat i.izerine olan bir ba§ka metninde, "Sanat Yap1tmzn Kokem" adh metinde c,:oktan bncelenmi§tir. Burada durup bu durumu daha ac;1k kilmak ic;in geriye "Sanat Yap1tznzn Kokem" adh metne donelim. Bu metinde Heidegger bize sanatc;mm sanat yap1tmm kokeni, sanat yap1tmm sanatc;mm kokeni, sanatm sanatc;mm ve sanat yap1tmm kokeni oldugu ti.iri.inden c;1kanmlara ula§manm olanakh oldugunu gosterir. Ancak bu daha §imdiden bir dongi.i ic;inde dbni.ip durdugumuzun da bir i§aretidir. Heidegger ic;in bu kisu dongi.i gibi gbri.ilen durumu geleneksel felsefi, mant1ksal, dilsel, dilbilimsel bah§ ac;1larmdan hareketle anlamaya, aqklamaya c;ah§mak yetersiz bir di.i$i.inme c;abas1 olarak kalacaktu. Bu dbngi.ilerin ic;inde doland1g1 dil, kendi me§rulugunu mantikta degil daha c;ok dile getirmelerin kendisinde; bzli.i, as1l, kbkensel sbylemelerde bulur. <;:i.inki.i metinde ana c;at1y1 kuran bi.iti.in sorular, sorunlar, ti.imceler birbirlerini ters yonde ic;ine almakta ve ba§lang1c;ta dile getirilen sanatla, sanat yap1t1 ve sanatc;-1 arasmdaki dbngi.iyi.i yine, yeniden canlanduma, geli§tirme egilimini kendi ic;lerinde ta§1maktadu. Bizim ic;in de bu dongi.ilere derinlemesine dalmaktan ve onlarm varacag1 yerlere kadar izlemekten ba$ka yap1lacak bir §ey kalmamaktad1r denilebilir. Herhangi bir §ey i.izerine di.i§i.inme ve sbylemede bulunmak ic;in bu dbngi.ini.in zorunlu bir yol/yordam oldugunu Heidegger $byle temellendirir: "Boylece dbngi.isel 3 Martin Heidegger, Bemerkungen zu Kunst-Plastik·Raum, s. 7; Zeynep Direk, "Heidegger'in Gilmsey~". 4 Martin Heidegger, Bemerkungen zu Kunst-Plastik-Raum, s. 8; Zeynep Direk, "Heidegger'in Gilmsey~", s. 449. s. 449-450. HEIDEGGER'LE SANAT VE MEKAN ARASINDA 369 yiiriiyii§ii/ gidi§i (Kreisgang) yerine getirmek zorunday1z. Bu gec;:ici bir c;:i:iziim ve bir eksiklik degildir. Bu yola girmek dii§iinmenin en giic;:lii olamdu ve bu yolda kalmak, bir eli§i (Handwerk) oldugunu varsayarak, dii§iinmenin §i:ilenidir (das Fest des Denkens). T1pki sanattan yap1ta at1lan ad1m gibi sadece yap1ttan sanata at1lan ana ad1m bir c;:ember/di:ingii (Zirke0 degildir, tersine denedigimiz her tek ad1m bu di:ingiide (Kreis) di:inmektedir (kreisen)."s Yeniden ba§a di:inelim ve soruyu bu kez de heykelle ilgisi ic;:inde kalarak yeniden sorahm. Peki, i:iyleyse mekan nedir, mekamn kendine has olan yam, as1lhg1 nedir? Heidegger'in yamti yine kendisinden degildir. Yamt yine geriye di:iniilerek gec;:mi§ten hareketle verilmeye c;:ah§1hr: "Aristoteles mekam dii§iiniirken iki ayn si:izciik kullamr: topos ve khora. Topos fiziksel bir cismin (soma) i§gal ettigi mekandu ve cismin i§gal ettigi bu mekan ilkin o fiziksel cisim tarafmdan olu§turulmu§tur. Bu mekamn smulan fiziksel cismin smulanyla aymdu. Bu esnada §Unu gi:izlemlemeliyiz: Eski Yunanhlar ic;:in smu bir §eyin bitimi veya nihayete eri§i degildi, aksine o §ey smmnda ba§hyor ve tamamlam§ma da haiz oluyordu. Fiziksel bir cismin i§gal ettigi mekan, yani topos onun yeriydi (Ort). Topos'a kar§m khora bi:iyle yerleri alabilen, kaplayabilen, tutabilendi. Eski Yunanhlar mekam i:incelikle fiziksel cisim bakimmdan, onun yeri ve kab1 olarak dii§iinmii§lerdi. Her cismin kendine i:izgii bir yeri vardu. Hafif cisimlerin yeri yukanda, ag1r cisimlerin yeri a§ag1dadu." 6 Eski Yunanhlann bu somutluk ic;:eren mekan kavray1§lan tarihsel siirec;: ic;:inde farkhhk gi:istererek once kendilerine i:izgii herhangi bir yeri ic;:ermeyen, her yi:inde e§it ve e§ bic;:imli, iic;: boyutlu tiim yerler ve noktalarm bir arada bulundugu bir mekana, insan i:iznelliginin gi:iriisiiniin bir formuna, say1labilir ve i:ilc;:iilebilir nicelikleri ic;:eren bir mekana, en sonunda da art1k ic;:inde herhangi bir yer ve §eyin bulunmad1g1 saf an, soyut bir mekana di:inii§iir Heidegger'e gi:ire. Mekana ili§kin bu tarihsel c;:erc;:eveden hareketle kendi sorusuna bir zemin hazulayan Heidegger, bu noktadan itibaren mekan sorusunu biraz daha geli§tirip farkhla§tnmak amac1yla yeniden ancak bu kez kendi dilini temele alarak sormay1 dener. Sorn art1k ba§ka bir bic;:ime di:inii§mek iizeredir. Mekamn kendisi nedir, Mekana i:izgii olan nedir? Mekana; alan, saran, tutan bir §ey olma olanagm1 veren nedir? Bu soru5 Martin Heidegger, Der Ursprung des Kunstwerkes. Mit einer einfahrung van Hans-Georg Gadamer, Philipp Reclam Verlag, Stuttgart, 20or, s. 8-9. Heidegger, 6zellikle de ikinci d6neminde kendini biitiin ai;1khg1yla gosteren bu dongiilere, sorulan yinelemeye y6nelik diijiinsel tutumuna ilijkin olarak- Sokrates'i gostererek, onun ironisini iistlenerek- bir baika yerde iunlan soyler: "En gii<; 6grenme, zaten bildigimiz ieyi bilfiil olarak ve ta temellerine kadar bilmeye bailamaktu. Burada yalmz kendisiyle ilgilendigimiz bu tiir 6grenme, en yakm1m1zda goriinen iey iizerinde, s6zgelimi bir ieyin ne oldugu sorusu iizerinde siirekli olarak ikamet etmeyi talep eder. Biz hep aym soruyu sorup duruyoruz -ki bu, fayda i;eri;evesinde ai;1ki;a faydas1zdu: Bir 'iey' nedir? Aletler nedir? insan nedir7 Bir sanat eseri nedir7 Dev let ve diinya nedir?'" Martin Heidegger, "Modem Bilim, Metafizik ve Matematik", i;ev. Hakb Hiinler, Bilim Uzerine iki Ders, Paradigma Yay., r. bash, istanbul, 1998, s. 50-51; Martin Heidegger, Die Frage nach dem Ding, Max Niemeyer Verlag, r. baski, Tiibingen, 1962, s. 57. 6 Martin Heidegger, Bemerkungen zu Kunst-Plastik-Raum, s. 8; Zeynep Direk, "Heidegger'in Giiliimseyili", s. 45 r. Hasan Una! Nalbantoglu'nun Aristoteles'in yer anlay1ima ilijkin degerlendirmesiyle: "Tcipossi:izciigii aslmda Aristoteles'de bir cismin 'bir yerde bulunui'unu [Der Platz] ifade etmekte. Ona gore t6pos'un ii<; anlam1 vardu: r. topos devingen, ui;suz bucaks1z, kavramas1 zor bir ieydir; 2. sanki bir kap gibi ii;i doldurulan bir leydir; yani hem sabit, hem de devingen. 3. bir de mekan [Yunanca stadion; Latince spatium] yaratmak, mekanla1mak vardu - ki bence mimarhkla en ilgilisi de bu. Ozetle, Aristoteles'de mekan herhangi bir ieyin (6megin bi1 cisim) deviniminde dogal olarak tuttugu yer olup (eger bir 1ey oradaysa o yer onun dogal yeridir), onun d1i yiizeyi bir baika ieyin d1l yiizeyiyle temastadu. Bu durumda, bir ieyin 'bulundugu yer' o ieyi (cismi) kucaklamakta, sarmaktad1r; yoksa onun ii;ine giren ya da bizim anlad1g1m1z anlamda o jeyin ii;ini i1gal ettigi mekan degildir. Uzun lafm k1sas1, Aristoteles de bile boi bir yer, ii;inde hi<; bir ieyin bulunmad1g1, soyut bir mekan tahayyiilii yoktur." Hasan Unal Nalbantoglu, "Nedir Bu Mekan Dedikleri?", Zaman-Mekan (Derleme), Yem Yay., r. Bask!, istanbul, 2008, s. 90. 370 FELSEFE A<;:ISINDAN KULTUR, SANAT VE DiL lara verilecek yamtlar art1k ba$ka disiplinler ya da felsefi yakla$1mlarla ilgisi i<;inde, bir ba$ka alana muracaat edilerek verilmek yerine, sorunun kendinde, kendi i<;inde kahp deneyimleyerek verilmeye <;ah§ihr. Art1k soruya verilecek yamt ba$ka herhangi bir ye re degil, kendi kendine dayanacakt1r. Kendi kendine dayanarak verilecek bir yamt nas1l olanakhd1r sorusunun ge<;ici yamtm1 biz verelim: tabii ki dile dayanarak, kendi dilini dinleyerek. Heidegger'in sorusu ve yamt1yla: "Nedir peki mekan olarak mekan? Yamt: mekan mekanla$tmr. Yani yer a<;ar (roden), alam temizler (freimachen), ferahlatir (freigeben ein Freies), serbest a<;1k bir alan verir. Bu a<;1$la birlikte bolgelerin, uzakhklann ve yakrnhklann imkam da verilmi$ olur. Mekana en has olanrn mekanla§tirma, yer a<;ma oldugunu soyledigimizde §imdiye kadar dli§lincemize kapah kalm1§ olan bir durumu fark edecek konuma gelmi§ oluyoruz." 7 Mekam bu kez de kendi dilini dinleyerek a<;1k kilmaya <;ah§an Heidegger buradan itibaren, bu tammlamayla ilgisi i<;inde mekan ile insan arasrndaki kar§ihkh ve olanakh baglan incelemeye ge<;er. Art1k dogal ya da yap1lm1§ var olanlan bir kenara birakarak insan ile mekan arasrndaki bag a<;1k kilrnmaya <;ah§ihr. c;:unku insanm mekanda olmas1yla, cisimlerin mekanda olmas1 bir ve aym §ey degildir: "Insanlar, mekanda oyledirler ki, mekam mekanla$tmrlar, zaten mekanrn yer vermesine <;oktan izin vermi§, hem kendilerini hem de §eyleri serbest bir alana yerle§tirmi§lerdir. insanlann fiziksel cisimleri yoktur veya insanlar fiziksel cisim (korper) degildirler, onlar bedenle§irler (lebt seinen Leib). insanlar bedenle§erek ya$arlar. I§te bu sayede mekanrn a<;1khgrna intikal ederler ve bu ge<;i§te zaten <;oktan ba§ka insanlarla ve §eylerle ili§kidedirler. insanlar vucutlannrn yuzeyiyle srnirh degildir. Burada durdugum surece aym zamanda <;oktan orada, penceredeyimdir; di§anda, caddede, bu §ehirde: bir dunyaday1md1r. Kap1ya gittigimde yapt1g1m §ey fiziksel cismimi kap1ya ta§1mak degildir, bedenle§erek yer tutU§UffiU (Aujenha/t) degi§tiririm, §eylere onceden var olan mesafeyi ve yakmhg1 degi§tiririm; onlannda beliri§leri, geni§likleri ve darhklan degi§ir." 8 insanrn bu anlam1yla mekanda bulunmas1 ilkin a<;1ktir ki, Heidegger'in birinci donem dli§linmesinin temel yap1larrndan biri olan In-der-Welt-sein (dunya i<;inde alma) anlay1$rnrn geli§tirilmi$ bir bi<;imine kaq1hk gelmektedir. Ancak bu In-der -Welt-sein anlay1§1 Heidegger'e gore hem tanntammaz (Sartre) hem de Hiristiyan varolu$<;Ular (Marcel) tarafmdan butunuyle yanh§ anla$1lm1$tlI. Heidegger'e g6re bu varolu$<;ular insamn dunya i<;inde olmasrnm, t1pki bir bardagm i<;inde suyun ya da bir oda i<;inde sandalyenin bulunmas1yla aym oldugunu sanmaktadular. Oysa durum hi<; de boy le degildir. Heidegger i<;in insanrn mekanla olan ili$ki tek yanh degil tam tersine kaq1hkh bir ili$ki bi<;iminde ger<;ekle$mektedir: "Mekan olarak mekanm yer vermesi (mekanla$mas1) i<;in, insanlannda mekana yer vermesi (mekam mekanla§tumas1), a<;1lam kabul etmesi ve mekan olarak mekana dahil olmas1, i<;indekilere ilgi gostermesi gerekir. Bir insanrn dunyayla ozgur ve sevin<;li ili$kisi oldugunu soyledigimizde, onun mekana yay1ld1g1 (aufgeriiumt) bir sahmm i<;inde bulundugunu ima ederiz. Fiziksel bir cisim hi<;bir zaman boy le yay1lamaz, sevincin serbest mekam ona gore degildir. insanlar mekam yapmazlar, mekan ne gorunun oznel bir kipi ne de 7 Martin Heidegger, Bemerkungen zu Kunst-Plastik-Raum, s. 13; Zeynep Direk, "Heidegger"in Giiliimseyiii", s. 452. 8 Martin Heidegger, Bemerkungen zu Kunst-P/astik-Raum, s. r 3-14; Zeynep Direk, "Heidegger'in Giiliimseyiii", s. 452. HEIDEGGER'LE SANAT VE MEKAN ARASINDA 371 nesnel bir §eydir. Bilakis mekan, mekan olarak mekam mekanla§tnmak ic;:in insanlara ihtiyac;: duyar."9 Toparlayacak olursak Mekanla insan arasmdaki kar§1hkh ili§kinin bir benzerini, mekanla sanat yap1t1 arasmdaki ili§kide de, konumuz i:izelinde heykel ve mekan arasmdaki ili§kide de gi:irmek olanakhdn diyebiliriz. Heykel ve mekan arasmdaki kar§Ihkh ili§kileri geriye di:inerek, Sanat Yapztznm Kiikentnden hareketle son bir kez daha gi:isterelim. Bu metin baglammda sanat yap1tmda (yani bir heykelde) yeryuzu uretilir ve bir dunya ac;:1hr. Heidegger'e gore sanat yap1tmda, i:irnegin Eski Yunandaki bir tann ya da tannc;:a heykelinde, bi:iylesi bir dunya ortaya konulur. Sorahm bir heykeli koymak, yerle§tirmek ne demektir? Heidegger'in si:izleriyle: "Koymak, bir adag1 yere koymaktn. Yerle§tirmek ve koymak (legen), burada-gizlenmemi§ olana, i:ine-i:izunu surdurene getirme anlamma sahiptir, yani i:inde durmaya/yatmaya (vorliegende) izin vermek. Koymak/oturtmak ve yerle§tirmek burada hic;:bir yerde, Yenic;:ag'm meydan okuyan kavram1 kendi (Benin-i:iznenin) kar§1sma koymak (sich entgegenstellen) anlamma gelmez. Heykelin durmas1, yani bakan panldamasmm i:izunu surdurmesi, obje anlammdaki nesnenin durmasmdan ba§kad1r. 'Durmak-Stehen' ... panldamanm surekliligidir."•0 Bu panldamanm surekliligindeki heykelde, bu sanat yap1tmda, Bu dunyalayan dunyada, dunyalamakta aym zamanda armagan eden ya da esirgeyen tanrmm koruyan, saklayan llitfonun geni§ligi/ferahhg1/ac;:1khg1 (Geraumigkeit) toplamr, bir araya getirilir. Bu anlam1yla bir yap1t: "Bir yap1t, yap1t oldukc;:a, o, bu geni§lige/ferahhga/ac;:1khga ( Geriiumigkeit) yer ac;:ar/verir. Yer ac;:mak/vermek (Einriiumen) burada i:izellikle §U anlama gelir: Ac;:1gm i:izgurlugune i:izgur bIIakmak ve bu i:izgurllige kendi yap1smda duzen vermek. Bu duzen-vermek (Ein-richten), i:inceden si:izu edilen dikmekten (Errichten) c;:1karak varolur. Yap1t, yap1t olarak bir dunya sergiler. Yap1t, dunyanm ac;:1gm1, ac;:1k tutar. Ancak bir dunya sergileme, yap1tm yap1t olmasmda sadece burada belirtilen i:izniteliktir." 11 Kaynk~ Nalbantoglu, Hasan Unal, "Nedir Bu Mekan Dedikleri?", Zaman-Mekan, Yem Yay., r. baski, istanbul, 2008. Eyiiboglu, ismet Zeki, Tilrk Dilinin Etimolojik Sozliigii, Sosyal Yay., 4. bask1, istanbul, 2004. Heidegger, Martin, "Heimkunft/An die Verwandten", Erliiuterunqen zu Holder/ins Dichtunq, Vittorio Klostermann Verlag, 2. bask!, Frankfurt am Main, r95r. Heidegger, Martin-Staiger-Spitzer, Morike'nin 'Auf eine Lampe' $iiri Uzerine Tartz~m, c;:ev. Fikret Elpe, Ment~ Matbaas1, istanbul, 1973· Heidegger, Martin, "Die Kunst und Raum", Aus der Erfahrunq des Denkens, Gesamtausgabe Band 13, Vittorio Klostermann Verlag, r. bask!, Frankfurt am Main, 1983- 9 Martin Heidegger, Bemerkungen zu Kunst-Plastik-Raum, s. r 5; Zeynep Direk, "Heidegger'in Giiliimseyiii", s. 45 2-453. 10 Martin Heidegger, Der Ursprung des Kunstwerkes, Zusatz, s. 87-88. 11 Martin Heidegger, Der Ursprung des Kunstwerkes, s. 4r. Heidegger'in birinci diinem ba~yp1t olan Varlzk ve Zaman'da ve ikinci diinem yap1tlarmda raumen ~ilnde tiiretilmii birden fazla siizciikle kari1Jaimak olanakhdu. Bu siizciik raumen, einraumen, Aufgeraumt, Geraumigkeit bic;imlerinde kari1m1za c;1Heidegger'in ikinci diinem i;ah~mlnd kar. Bu konuya iliikin olarak bakimz: Martin Heidegger, "Heimkunft/An die Verwandten", Erliiuterungen zu Holder/ins Dichtung, Vittorio Klostermann Verlag, 2. bask!, Frankfurt am Main, r95r; Martin Heidegger, "Yurdavani!H1s1mlara", i;ev. Orui; Aruoba, Defter, say1 25, istanbul, 1995; Martin Heidegger, "Die Kunst und Raum", Aus der Eifahrung des Denkens, Gesamtausgabe cilt r 3, Vittorio Klostermann Verlag, r. bask!, Frankfurt am Main, r983. 372 FELSEFE At;:ISINDAN KULTUR, SANAT VE DiL Heidegger, Martin, "Zu einem Vers von Morike. Ein Briefwechsel mit Martin Heidegger von Emil Staiger (1951)", Aus der Erfa.hrung des Denkens, Gesamtausgabe Band 13, Vittorio Klostermann Verlag, r. bash, Frankfurt am Main, 1983. Heidegger, Martin, "Modern Bilim, Metafizik ve Matematik", c;ev. Hakki Hiinler, Bilim Uzerine jkf Ders, Paradigma Yay., r. bask!, istanbul, 1998. Heidegger, Martin, "Yurdavan9/Hls1mlara", c;ev. Orne; Aruoba, Defter, say1 25, istanbul, 1995· Heidegger, Martin, Bemerkungen zu Kunst-Pla.stik-Ra.um, yay. haz. Hermann Heidegger, Erker Verlag, r. bask!, St.Gallen, 1996. Heidegger, Martin, Der Ursprung des Kunstwerkes. Mit einer einfiihrung van Hans-Georg Ga.do.mer, Philipp Reclam Verlag, Stuttgart, 2oor. Heidegger, Martin, Die Fra.ge no.ch dem Ding, Max Niemeyer Verlag, r. bask!, Tiibingen, 1962. Direk, Zeynep, "Heidegger'in Giiliimseyi9i", Ha.sa.n Una.I Na.lba.ntoijlu'na. Arma.ija.n Kita.bi, der. A. Arslan Avar, Devrim Sezer, ileti9im Yay., r. bask!, Istanbul, 2008. HEJDEGGER'LE SANAT VE MEKAN ARASINDA 373