Efemera Koleksiyonu Oluşturmada Arşivcinin Rolü

Prof. Dr. K. Gülbün Baydur’a Arma an Yayına Hazırlayanlar Özgür Külcü, Tolga Çakmak ve Nevzat Özel Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü Ankara, 2012 Yayıncı: Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü http://www.bby.hacettepe.edu.tr ISBN 978-975-491-334-7 © Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü ve yazarlar Her hakkı saklıdır. Kapak tasarım: Necip Erol Olcay Özyurt Matbaacılık Tel: 0 312 384 15 36; 0 532 203 90 06 Prof. Dr. K. Gülbün Baydur’a arma an / Yayına hazırlayanlar: Özgür Külcü, Tolga Çakmak ve Nevzat Özel. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, 2012. viii, 249 s.; 23 cm. ISBN 978-975-491-334-7 1. Kütüphanecilik – Arma anlar. I. Külcü, Özgür. II. Çakmak, Tolga. III. Özel, Nevzat. Z665 P76 2012 020.8 P76 2012 Sunu Bu kitap, Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümünde geçirdi i 35 yıllık çalı ma ya amının ardından emekliye ayrılmaya hazırlanan Hocamız Prof. Dr. K. Gülbün Baydur’a arma an olarak hazırlanmı tır. Kitap üç bölümden olu maktadır. Birinci bölümde Hocamızın kısa bir ya am öyküsü ve yayın listesi, ikinci bölümde kendisine arma an edilen makaleler ve üçüncü bölümde anılar yer almaktadır. Kitabın hazırlanmasında pek çok ki inin eme i geçmi tir. Prof. Dr. Ya ar Tonta Arma an Kitap fikrinin hayata geçirilmesini sa lamı tır. Doç. Dr. Özgür Külcü, Tolga Çakmak ve Nevzat Özel kitabı yayına hazırlamı tır. Prof. Dr. Nazan Uçak kitabın yayına hazırlanması çalı malarına destek vermi , Dr. Erol Olcay kapak tasarımını, Doç. Dr. Umut Al sayfa tasarımını yapmı , meslekta larımız gerek makaleleri gerekse anı yazılarıyla katkıda bulunmu tur. Kitabın hazırlanmasında eme i geçenlere te ekkür ediyor, Hocamıza bugüne kadar erteledi i eyleri yapabilece i, kendisine ve sevdiklerine vakit ayırabilece i, diledi i gibi seyahat edebilece i, sa lıklı, huzurlu, keyifli ve verimli bir emeklilik ya amı diliyoruz Prof. Dr. Serap Kurbano lu Bölüm Ba kanı çindekiler v Sunu I. Bölüm: Prof. Dr. K. Gülbün Baydur’un Ya am Öyküsü ve Yayınları Ya am Öyküsü 3 Yayın Listesi 4 II. Bölüm: Makaleler 9 Üniversite Kütüphanelerinde Hizmet Anlayı ı Do an Atılgan Belediyelerdeki Dosyalama Uygulamalarının Dosya Türlerine Göre De erlendirilmesi Niyazi Çiçek 17 Paul Otlet’nin Monograf lkesi ve Evrensel Onlu Sınıflama Sistemi Tülay Fenerci 29 Efemera Koleksiyonu Olu turmada Ar ivcinin Rolü shak Keskin ve . Nihal Somer 35 Bilgi Evi Kütüphaneleri: stanbul Örne i Ümit Konya 43 Hacettepe Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü Ö renci Profili: 2011-2012 Akademik Yılı Serap Kurbano lu ve Zehra Ta kın 49 ISO 65 Akademik Kütüphanelerin De i en Rolleri: Warwick Üniversitesi Kütüphanesi Örne i Hüseyin Odaba 89 Kalite Yönetimi, Kalite Sistem Dokümantasyonu Standartlarında Belge Yönetimi Uygulamaları Özgür Külcü ve Yarın Nasılsınız? E itim Yayıncılı ıyla Gelece i Tahmin Etme H. nci Önal 101 Yeni Nesil Kütüphane Katalogları: OPAC 2.0 Nevzat Özel ve Tolga Çakmak 111 Ya am Boyu Ö renmenin Anahtarı Bilgi Okuryazarlı ı ve Üniversite Kütüphanelerinin Bilgi Okuryazarlı ı Ö retimindeki Rolü Co kun Polat 117 Türk Üniversiteleri E-Ö renmeye Hazır mı? Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Örne i rem Soydal, Gülten Alır ve Yurdagül Ünal 133 Ar iv Hizmetlerinde Kalitenin Sa lanmasına Yönelik Bir Model Önerisi Burçak entürk 147 Bilgi Sınıflama, Bilgi Düzenleme ve Bilgi Eri im Ya ar Tonta 157 Ö rencilerin ntihal Algısı Nazan Özenç Uçak 177 Üniversite Reformu (1933), stanbul Üniversitesine Gelen Misafir (Alman) Bilim nsanları ve Edebiyat Fakültesine Katkıları Ay e Üstün 187 Türkiye'de Kütüphaneciler çin Yeni Bir Kavram: Kanıta Dayalı Kütüphane Yönetimi Asiye Kakırman Yıldız 201 Okuma Alı kanlı ının Okul Ba arısına Etkisi: Ankara Keçiören Atapark lkö retim Okulu Ö rencileri Üzerine Bir Ara tırma Bülent Yılmaz 213 Danı ma Hizmetlerinin De i en Yüzü: Geleneksel Hizmetlerinden Dijital Danı ma Hizmetlerine Malik Yılmaz 223 Danı ma III. Bölüm: Anılar Prof. Dr. K. Gülbün Baydur çin Birkaç Söz G. Nazlı Alkan 233 Meslekta ım ve Arkada ım Prof. Dr. K. Gülbün Baydur rfan Çakın 235 Gülbün Hocama Tolga Çakmak 238 Gülbün Baydur Hocayla Hasan Kesero lu 239 viii Dostum Gülbün Dilek Köprülü 241 Sevgiyle, Saygıyla, Dostlukla… nci Önal 242 Gülbün Hocam Nevzat Özel 243 Gülbün Hocam çin Oya Gürdal Tamdo an 244 Meslekta ım ve Arkada ım: Prof. Dr. Gülbün Baydur Nilüfer Tuncer 245 Kütüphanecilik Bölümünde lk Arkada ım: Gülbün Baydur Aytaç Yıldızeli 247 ix Efemera Koleksiyonu Olu turmada Ar ivcinin Rolü shak Keskin* . Nihal Somer** Öz: Günümüz ara tırmaları giderek daha güçlü bir ekilde sosyal tarih konularına e ilim göstermektedir. Bu e ilim, ar ivciye, ara tırmacıların ilgi duydukları yeni alanlarla ilgili özgün kaynakların toplanması sorumlulu unu yüklemektedir. Bu sorumluluk kar ısında ar ivciler, yeni ara tırma konularında yeterince temsil edilmeyen ve geleneksel yöntemlerle ar ive devri söz konusu olmayan yeni bir bilgi kayna ı olarak efemerayı saha ara tırması yoluyla ar ivlere kazandırmak durumunda kalmı lardır. Ar ivciye yüklenen bu yeni görev, efemera türü belgeler için artık önemli ölçüde anlamsızla an pasif devralma stratejisi yerine etkin bir belge derleme stratejisinin benimsenmesi zorunlulu unu beraberinde getirmi tir. Etkin derleme stratejisi, ku kusuz eylemci (aktivist) ar ivci rolünün benimsenmesiyle kar ılanabilir. Bu makalede; bir bilgi kayna ı türü olarak efemeranın daha etkin bir ekilde ar ivlere nasıl kazandırılabilece i ve ar ivcilerin bu süreç içindeki rolü tartı ılmaktadır. Anahtar Sözcükler: Efemera, ar ivcilik, de erlendirme, derleme, eylemci ar ivci. Giri Belgeleri üreten kurumlar, belgelerine öncelikle yönetimsel yararlanma nedenine ba lı olarak de er verirler. Bu da, kurumsal devamlılık, hukuki haklar ve sorumluluklar, eski kararlar ve politikaların kökenleri ve geli imi konusunda üretilmi belgelerin kurumsal hafıza unsurları olarak korunması anlamına gelmektedir (Dearstyne, 2001, s. 22). Belgelerin kurum ve ülke tarihi açısından de erlendirilmek üzere muhafaza altına alınması ise, ikincil ancak birincisine göre daha önemlidir. Ar ivciler bu nedenle toplumsal hafızanın belgesel tanıklarını korumakla yo un bir ekilde ilgilenirler. Böylelikle bir yandan kurumsal fonksiyonların süreklili i sa lanırken di er yandan çok yönlü ara tırma taleplerinin kar ılanması olanaklı hale gelmektedir. Ar ivcilerin üzerlerine dü en bu sorumlulu un etkin bir ekilde yerine getirilmemesi, kısa vadede idari i lemlerin yürütülmesinde telafisi mümkün olmayan sorunların belirmesine, uzun vadede ise belgeye dayalı tarihsel ara tırmalarda önemli kayıplara neden olur. Bu kayıp, günümüzde büyük ilgi artı ı gösteren sosyal konulara ili kin kayıtların sa lanmaması halinde daha da artar. Sosyal konuları aydınlatan önemli bir bilgi kayna ı türü de efemeradır. Efemera, özel bir zamanda ve sınırlı amaçlar veya etkinlikler (kısa süreli kullanımlar) için üretilen, gerçek de eri zamanla anla ılan yazılı, basılı, resimli ve elektronik materyallere verilen genel * Doç. Dr., stanbul Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, ishakkeskin@hotmail.com Doç. Dr., stanbul Üniversitesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü, nihal.somer@gmail.com ** Keskin ve Somer bir isimdir (Makepeace, 1985, s. 10). Son yıllarda ara tırma e ilimlerinde meydana gelen geli meler, ba ka kaynaklarda bulunamayacak sosyal ya ama ait bilgilerin elde edilebilece i bu tür belgelerin de ar ivler tarafından de erlendirilmesini gündeme getirmi tir. Bu çalı ma tanıtıcı bir ara tırma olup, örnek olay monografisine dayanmaktadır. Çalı mada, ar ivcilerin hangi yöntemlerden faydalanarak efemera türü belgeleri toplamalarının sonuç almada daha etkili olabilece i hususu tartı ılmaktadır. Ar ivcilerin, de erlendirmeye ili kin geleneksel kurallarını efemera toplama faaliyeti sırasında ne dereceye kadar kullanabilecekleri üzerinde ayrıca durulmu tur. Nihayet ar ivcilerin geleneksel stratejilerinin efemera toplama i lemi sırasında çok anlamlı ol(a)mayaca ı; bu yüzden, efemeranın üretildi i yerlerden bizzat ar ivciler tarafından toplanmasının ar ivcilerin de erlendirmeye ili kin aktif sorumluluk üstlenmesinin daha yararlı olabilece i sonucuna varılmı tır. Geleneksel Ar iv De erlendirme Ölçütleri Kaynakların korunma nedenleri arasında en ba ta sayılabilecek olan ara tırma de eri (Schellenberg, 1985, s. 270; Schellenberg, 2008, s. 56), aslında hayatın her alanını ilgilendiren ara tırmaya dönük kaynak çe itlili inin azami ölçüde sa lanmasını gerektirmektedir. Bu yüzden belgesel hafızayı olu turan kaynakların mevcut ve olası ara tırma e ilimlerini destekleyebilecek çe itlilikte ve titizlikle seçilmesi mesleki uygulamalar ve uygulayıcılar açısından ayrı bir önem ta ır. Sözü edilen ar ivci faaliyetleri aslında de erlendirme adı verilen çok önemli bir mesleki i sürecine i aret eder. Bu durum, belgeleri de erlendirirken hangisinin kalaca ı yönündeki ar ivci kararını ekillendirir. Böylelikle Dearstyne’in (2001, s. 11) yerinde ifadesiyle ar ivciler, bir bakıma, belgelerin saklanıp saklanmaması gerekti i konusunda karar veren bir hakem olurlar. Ar ivciye yüklenen bu hakem kimli i, kültürel mirasın gelecek için korunmasında kritik bir rolün üstlenilmesini de beraberinde getirir. Böylece ki ilerin, grupların, olayların, geli melerin, yerlerin ve konuların gelecek için belgelenmesi sa lanmı olur. Bu durum; özellikle hangi belgelerin geçmi i belgeleyebilece i sorusuna verilecek cevabı kritik hale getirir. Ar ivcinin de erlendirme çabası, toplumsal aktörler tarafından üretilen ve ara tırmalarda kullanılan / kullanılması muhtemel olan çok farklı kaynak türlerinin belirlenmesi, seçilmesi, yönetilmesi, korunması ve kullanılması içindir. Ba ka bir deyi le, ar iv açısından çabanın temel amacı gelecek nesillere, gelecekte alacakları kararlarda kaynak ve temel olu turacak sosyal olayların gerçekçi, güvenilir ve eksiksiz tanıklı ını devredebilmektir (Duranti, 1994, s. 343). Bu çaba, bir yandan toplumun ön plana çıkan kesimleri hakkında bilgi veren çok farklı kaynakların seçilmesini, öte yandan di er kaynaklarda dikkat çekmeyen popüler dü ünce ve kültürün bazı alanlarının resmedilmesini ve betimlenmesini (Burant, 1995, s. 190) ve önem arz eden belgelerin gelece e aktarılmasını mümkün kılar. Geleneksel olarak ar ivci, geçmi i belgeleyecek kaynakların seçilmesi sorumlulu unu yerine getirirken iki temel ölçütü dikkate alır (Dearstyne, 2001, s. 11). Bu ölçütler, belgenin içeri inin ne kadar geni , önemli ve betimleyici oldu u ve korunacak belgenin ara tırmacılar tarafından kullanılma olasılı ıdır. 36 Efemera Koleksiyonu Olu turmada Ar ivcinin Rolü Ara tırma konularında neyin ar iv açısından belge sayılaca ının sınırları sürekli geni lemektedir. Bu konusal geni lemenin belgesel kaynaklarla desteklenmesi, ar ivcinin meydana gelen de i iklikleri görebilmesine, kabul etmesine ve ona uyum göstermesine ba lıdır (Organ, 1987, s. 109). Bu durum, onun tarihsel perspektif ve güncel ara tırma e ilimlerinden haberli olmasını zorunlu kılar. Bu nedenle ar ivci, güncel ilgi alanlarının ve ara tırma konularının takibi yoluyla ara tırma e ilimlerinin hangi yöne do ru kaydı ını de erlendirmeli; ara tırmalarda yararlanılan kaynakların takibi yoluyla da hangi konularda hangi tür kaynaklardan yararlanıldı ını belirleyebilmelidir. Literatür takibi, ar ivciye, ortaya çıkabilecek olası ara tırma konularını tahmin edebilme becerisini kazandıracak; gelecekteki tarihsel ara tırmalarda kullanılacak ara tırma malzemelerinin neler olabilece i konusunda temel bir fikir verecektir. Ar ivci, kayıtları de erlendirirken “kesin genel ilkeler” do rultusunda hareket eder (Schellenberg, 1985, s. 271; 2008, s. 58). Bunlar, genel olarak Theodor R. Schellenberg (1956) ve Hillary Jenkinson (1922) tarafından geli tirilen ilkelerdir. Söz konusu ilkeler, aynı zamanda öznel bir yöne de sahiptir, bu da, ar ivcinin e itim yoluyla kazandı ı mesleki bilgisi, ki isel çabasıyla edindi i birikimi, deneyimi ve içselle tirdi i vizyonu sonucunda kazandı ı toplam de ere göre ekillenir. Bu durum, bir bakıma, ortaya çıkması olası bazı hataların ortadan kalkması ve/veya olası sorunların en aza indirilmesi için bir vesiledir. Aslında kaynakların seçimi, ar ivcilere daha mesleki e itimleri sırasında kazandırılmaya çalı ılan bir beceridir. Gelece in tahmin edilmesi ise, ar ivcinin ki isel yetene i ve sonradan ısrarlı çabalarla kazandı ı birikim sayesinde edindi i ileri görü le olu ur. Tüm bu kazanımlar, onların, aynı zamanda belgelerin korunmasında hakem rolü üstlenmede ortaya koydukları ba arının düzeyini etkiler. Bu sayede insanlı ın kolektif sosyal hafızası ebedile tirilerek, korumaya de er bulunan kültürel mirasın ku aktan ku a a aktarılması sa lanır (Dearstyne, 2001 s. 9-11). Eylemci Ar ivci ve Efemeranın Sa lanması Ar ivciler efemera koleksiyonu olu turma, sürecinde. efemeranın toplanması ve seçilmesi konularında temel sorumluluklara sahiptirler. Bu iki sorumlulu un kayna ında; efemeranın geleneksel kanallardan yani kurumlardan devir yöntemiyle sa lan(a)maması yatmaktadır. Sa lama uygulamalarının do ru kararlarla yönetilebilmesi için, ar ivcili in alı ılagelmi kayıt de erlendirme ve devralma uygulamalarının ötesinde özgün nitelikli çaba harcaması ve aynı zamanda farklı sosyal görü açılarına sahip olması gerekir (Burant, 1995, s. 196). Bu durumda ar ivci, her efemeranın korunmaya de er bulunup bulunmayaca ı sorusuyla yakından ilgilenir, bilgi de erlerini sorgular ve korunması gerekip gerekmedi i sorusunun cevabını bulur. Ku kusuz böylesi bir de erlendirme sırasında ar ivci klasik ar ivsel de erlendirme ilkelerinin önemli deste ini alır. Öncelikle belgenin bir faaliyetin eyleme dönen delili olup-olmadı ına ve bu delilin kalitesine bakar. Bu ilke, söz konusu belgelerin ki iler, nesneler, yerler, olaylar hakkında e sizlik, kullanılabilirlik veya form ve içerdi i bilginin önemi konularında ayırt edici özelliklere sahip olup-olmadı ını ortaya koymaya yarar (Schellenberg, 1985, s. 277; 37 Keskin ve Somer 2008, s. 68). Bütün bunlar, efemera türü belge ister tek parça halinde isterse bir koleksiyonun içinde bir parça olsun, bir ar ivcinin söz konusu belgeleri hangi açılardan de erlendirip, onların mevcut ve olası ara tırma e ilimleri için saklanması gerekti inin temel ölçütleri olarak görülebilir1. Buradan anla ılması gereken, ar ivcinin, ar ivlerin geleneksel belgelerinin de erlendirilmesinde oldu u gibi (Schellenberg, 1985, s. 272; 2008, s.59), efemera yı ınını de erlendirirken de, onun sahip oldu u belgelerdeki enformasyonun e sizli i ve belgelerin içeriklerinin önemini, yani kaynakların belgeleme niteliklerini iyi tanıması gerekti idir. Ar ivcilikteki seçme uygulaması, aynı zamanda bilgisel açıdan de erli bulunmayanların imha edilmesi sürecini beraberinde getirir. Satın alınacak ve ba ı olarak kabul edilecek efemeranın bilgi de erine göre seçilmesi uygulamada kolaydır. Bununla birlikte bir koleksiyonun parçaları olarak devralınan efemeranın kabul edilmemesi yahut imhası yoluna gidilmesi kararını vermek oldukça kritiktir. Reddedilebilecek veya reddedilmesi gereken belge; kurulu için önemli olmadı ı dü ünülen ya da onun uzun süreli kalıcılı ını sa layacak yeterli kapsam, bilgi, tarihi de er ya da kanıt de eri olmayan belgedir (Burant, 1995, s. 196). Bu yüzden, ar ivcilerin, kurulu ların faaliyetlerinin toplum tarafından anla ılmasının yalnızca mevcut politikalarla ya da (yıllık raporlar veya bütçe tahminleri gibi) idari dokümanlarla mümkün olmadı ı, aynı zamanda kısa dönemli ve genellikle de kısa ömürlü efemera türü posterler, ilanlar ve bro ürlerle yapılan reklam kampanyalarının kurumsal mesajların iletilmesinde kilit rol oynadı ı gerçe inden haberdar olmaları gerekir (Burant, 1995, s. 196). Tamamen yönetsel olan kayıtların toplanmasına yönelik klasik ar iv toplama politikalarına ar ivciler tarafından imdiye kadar çok fazla vurgu yapılmı tır. Bu vurgu; belgelerin klasör/dosyanın bir parçası oldu u ve kurumsal fonksiyon ili kisi korunmu oldu u halde devralınması biçiminde kendisini göstermektedir. Kurallı ve yasal ilkelere dayanan bu uygulama ekli ar ivciye “pasif” bir davranı karakterini yakı tırmaktadır. Seçme ve sa lamaya ili kin kısaca verilen bilgilerin de açık bir ekilde ortaya koydu u gibi, yeni ara tırma e ilimlerinin gerektirdi i alternatif bilgi kaynaklarının toplanması için bir “eylemci” ar ivci davranı ına ihtiyaç vardır (Organ, 1987, s. 109). Bunun nedeni, ar ivcinin, geleneksel ar iv belgelerinin toplanmasının yanı sıra toplumsal faaliyetleri belgeleyen doküman yelpazesini de ortaya koyması gereklili idir. Bu gereklilik, geleneksel belgelerin devralınması yanı sıra, bir yandan kurumsal olarak üretilen yayınlar, görsel-i itsel belgeler öte yandan özellikle protesto eylemleri gibi kısa süreli organizasyonların üretti i pankart, afi , döviz ve di er efemeranın toplanmasını içerir. Tarihsel belgelerin toplumların ortak hafızasının ve kültürel mirasının önemli bir kısmını te kil etmeleri (Dearstyne, 2001, s. 17), eylemci ar ivci rolünün önemini bir kat daha artırmaktadır. Bu dü ünceden hareketle ar ivcilerin, eylemci rolleriyle, ortaya çıkan bilgi evreninin hazırlanmasında ve biçimlendirilmesinde (Dearstyne, 2001, s. 13) daha fazla yer almaları gerekti i söylenebilir. 1 Esas olarak Theodore Schellenberg tarafından ortaya konulmu ve bütün dünya ar ivcileri tarafından bazı farklılıklarla benimsenmi olan bu de erlendirme i lemi ve belgeleri ayıklama uygulaması, provenans ilkesinin en az müdahale etti i konudur (Duchein, 2008, s. 44). 38 Efemera Koleksiyonu Olu turmada Ar ivcinin Rolü Bu ba lamda Henry, ar iv depolarındaki toplama politikalarından söz ederken, ar ivcilerin hem geçmi i ve hem de imdiki kültür içerisinde yer alan temaları ve insanların faaliyetlerini belirlemeleri gerekti ini, ancak bundan sonra eylemci ar ivcinin dokümantasyon evrenini betimleyecek bir toplama stratejisi tasarlayabilece ini vurgular ve belge sa lama stratejisinin ara tırma merakı do rultusunda geli tirilmesi gerekti i üzerinde durur; “evrenin temsili örne ini korumanın ar ivcinin sorumlulu u oldu unu” belirtir ve pasif bir yapıya sahip klasik ar ivci aktivitelerinin efemera toplama konusunda yetersiz kaldı ını da açık yüreklilikle ifade eder. Ayrıca, evreni çok dar tanımlayan, ans eseri ba ı yapılmasını bekleyen ya da geçerli tarihsel ara tırma meraklarını ender ekilde izleyen pasif ar ivciyle eylemci ar ivcinin çeli ti ini ve eylemci ar ivcinin “ara tırma kayıtların pe inden gelir” eklinde temelden farklı bir varsayım yaptı ını da vurgular (Henry, 1980, s. 58). Henry’nin belirtti i hususlarla, efemeranın ar iv koleksiyonundaki yerini ve efemeranın toplanmasında ar ivciye dü en eylemci rolünü daha iyi anlamak mümkündür. Ancak eylemci ar ivci rolünün kolay yürütülebilir bir beceri olmadı ını da belirtmek gerekir. Zira etkinli in amacına ve büyüklü üne (yani özel, zamansal, yöresel, toplumsal, bölgesel, eyalet çapında, ulusal ve uluslararası olmasına) ba lı olarak, efemeranın türleri çe itlilik göstermektedir. Ayrıca bunları nerede, nasıl ve ne zaman bulabilece imizi tam olarak belirleyebilme olana ımız yoktur. Üstelik üretim ve da ıtım alanları ne kadar geni ölçekli olursa olsun, bu belgeleri üretenler tarafından yüklenen geçici de erler, onların kısa süre sonra yok olmalarına neden olmaktadır. Örne in basılı efemeranın2 oldukça fazla olan korumasızlı ı, hasar görebilirli i, kırılganlı ı ve hassasiyetiyle meydana gelen olumsuzlukların büyük bir kısmı toplu üretim ve hızla elden çıkarma kültüründen kaynaklanmaktadır (Stone, 1998, s. 101). Bütün bu olumsuzlukların eylemci ar ivci sorumlulu u sayesinde giderilebilmesi mümkün olabilir. Yine ar ivcinin eylemci yönü, efemeranın kayba ve tahribe u ramadan önce (üretildikten hemen sonra) hızlı bir ekilde toplanmasını sa layacak önemli bir çözüm olarak sunulabilir. Pasif sa lama uygulayıcılı ı yerine, bazı ülkelerde “eylemci belge sa lama” yakla ımının öneminin farkına varan kurumlar bulunmaktadır. Örne in, Avustralya’da Victoria Eyalet Kütüphanesi (State Library of Victoria) Yazma Bölümü, politik gösteriler sırasında da ıtılan materyalleri ve ilanları toplamak üzere düzenli olarak parlamento meydanlarına ar ivcilerini göndermektedir. Avustralya Ulusal Ar ivi (National Library of Australia) ise, Avustralya ya amı, sosyal hayatı, gelenek görenekleri, popüler kültürü, kamunun ilgilendi i ulusal olaylar ve konular ile ilgili efemerayı 1960 yılından beri toplamaktadır. Yine Avustralya’da efemera toplanması konusunda aktif bir yakla ım sergileyen New South Wales Eyalet Kütüphanesi (New South Wales State Library), efemera için özel bir depo olu turmu ve New South Wales (NSW) halkını ilgilendiren tüm materyallerden bir örnek sa lamak üzere buraya bir efemera kütüphanecisi atamı tır (Burant, 1995, s. 194). 2 Üretilme/olu turulma tekniklerine/ yöntemlerine göre efemera farklı isimler altında gruplanabilir; basılı efemera, el yazısı efemera, daktilo yazısı efemera, foto raf efemera vd. Burada kullanılan ‘basılı efemera’, üzerinde herhangi bir tür baskı tekni i uygulanmı efemera anlamındadır. 39 Keskin ve Somer Yukarıda verilen bilgiler efemera toplamanın yeni olmadı ını göstermektedir. David B. Gracy’nin (1975, s. 24) bakı açısıyla ifade edilecek olursa efemera, bir hareketi, bir devri veya bir yeri daha iyi belgelemek için ciddi bir giri im olarak belgelerin ki iler ve kurumlar tarafından toplanmasıdır. Bu durum, günümüzde büyük kütlelere ula an belgeler arasından saklama de eri olan azınlı ın da seçilmesini gerektirmektedir. Ne var ki, belge üretiminde görülen büyük artı nedeniyle onların toplanması artık eskiden oldu u gibi kolay de ildir. Di er yandan hem ileti im, belge üretim ve depolama biçimlerinin, hem de ara tırma konularına yönelik felsefenin de i mesi toplanacak belgelerin belirlenmesini zorla tırmı tır. Meydana gelen bu de i im ve a ılması zor durum sonucunda, sa lama konusundaki eski felsefi bakı açısı yeniden ekillenmi tir (Gracy, 1975, s. 21-22). Ara tırma konularına yönelik felsefi de i iklik, aynı zamanda bir konunun geni kapsamıyla u ra ırken, kurumsal yönetsel kayıtların yanı sıra, el yazıları, ki isel kâ ıtlar ve bir organizasyon veya bir konunun temsilcisi olarak görülebilecek bütün di er parçaların ar ivciler tarafından etkin bir ekilde izlenmesini zorunlu kılmaktadır (Organ, 1987, s. 110). Bu da ar ivcilerin efemerayı de erlendirmeye almalarını, korumalarını ve ara tırıcıların hizmetine sunmalarını giderek daha fazla gündeme getirmektedir. Toplumun tüm kesimlerinin ve az bilinen konularının adil bir ekilde temsil edilmesinin/aydınlatılabilmesinin ancak yukarıda belirtilen uygulamalarla mümkün olabilece i açıktır. Böylece, özellikle sosyal tarih/kültür tarihi çalı malarının popüler ara tırma konuları olarak ortaya çıkan kadınlar, etnik gruplar, i çi sınıfı ve yoksullar gibi bazı grupların (belgeleri saklanmı olan ve hala da saklanması sürdürülen) elit tabakaya göre ar ivsel koleksiyonlarda adil bir biçimde temsil edilme yoksunlu undan kurtarılması (Organ, 1987, s.109) ve bunlara ili kin tarihsel kurgunun yeniden “in ası” mümkündür. Ba ka bir bakı açısıyla de erlendirecek olursak, bir bilgi kayna ı türü olarak imdiye kadar ar ivlerde genellikle temsilden yoksun olan efemeraların yeterince dikkate alınmamalarının di er bir deyi le kronikle en alın yazısının bu yeni ar ivci faaliyetiyle artık de i tirilebilece i açıkça ileri sürülebilir. Gracy, belgelerin sa lanması konusundaki felsefi bakı açısının de i mesi dolayısıyla, efemera toplanması konusunda ar ivcilerin kendi davranı larını gözden geçirmeleri gerekti i dü üncesindedir. Ara tırma konularına yönelik yakla ımda görülen felsefi de i iklik, aynı zamanda bir konunun geni kapsamıyla u ra ırken, kurumsal yönetsel kayıtların yanı sıra, el yazıları, ki isel kâ ıtlar ve bir organizasyon veya bir konunun temsilcisi olarak görülebilecek bütün di er parçaların ar ivciler tarafından etkin bir ekilde izlenmesini zorunlu kılmaktadır. Gracy, efemera toplamanın yeni olmadı ını, efemeranın bir hareketi, bir devri veya bir yeri daha iyi belgelemek için gerekli ciddi bir belge olarak dikkate alınmasının yeni oldu unu belirtmektedir (Gracy, 1975; aktaran Organ, 1987, s. 110). Sonuç Bir bilgi kayna ı olarak efemera, içinde ya adı ımız günlük görsel ve fiziksel çevrede (ister çalı ma, i , ev, ticari, seyahat, politika, sosyal ve dinlenceye ili kin olsun isterse e lenceye) her zaman varlı ını hissettirmekte ve sosyal tarih ara tırmacıları tarafından giderek daha fazla kullanılmaktadır. Bu durum, kaynaklarda toplumun her kesimini önemli ölçüde temsil edecek nitelikteki efemera türü belgelerin üretildikleri andan 40 Efemera Koleksiyonu Olu turmada Ar ivcinin Rolü itibaren ar ivler tarafından sa lanması, korunması ve ara tırmacılara sunulabilmesinin önemine i aret etmektedir. Ancak toplumsal belle in gelecek nesillere aktarılmasında efemeranın ar ivlere kabul edilen belgeler arasında bulunmayı ı ya da ar ivlerdeki sınırlı temsili, günümüz ara tırma taleplerinin kar ılanmasında bir eksikliktir/engeldir. Ar ivcilerin geleneksel de erlendirme ve devralma uygulamalarına dayanan kayıtları günümüz ara tırma gereksinimlerine yeterince cevap vermemektedir. Bu nedenle ar ivciler ve mesleki belge de erlendirme stratejileri, artık toplumda ve çevresinde meydana gelen bütün de i imlerin gözlemlenebilece i ve temsil edilebilece i çe itlilikteki koleksiyonların ar ivlere giri ini öngörmelidir. Ara tırma konuları arasına yenilerinin girmesi ve bunları belgeleyecek olan ilgili kaynakların yetersizli i, ar ivcilerin efemeraya daha fazla önem vermelerini gerektirmektedir. Bu ba lamda ar ivciler, ar ivlere kabul edecekleri belgelere yönelik de erlendirme ve sa lama stratejilerine farklı bir ‘önem’ tanımı ile yakla malıdır. Ar ivlerin hizmet verdikleri kurulu a ya da topluma yönelik - özellikle sosyal konulara ili kin - belge sunulmasında kar ıla tıkları talepler, efemeranın geleneksel belgeler kadar önemli oldu u anlayı ını güçlendirmektedir. Bu anlayı , kurumsal devir yöntemiyle kabulü mümkün olmayan efemeranın toplanması için ar ivcileri sahaya sevk etmektedir. Bu durum, pasif ar ivci yerine, ar ivciyi efemeranın üretildi i yerlere yönlendiren ve ona eylemci bir rol yükleyen bir sa lama stratejisi olu turma becerisini kazandırmakta ve eskisine göre çok daha aktif bir sorumluluk yüklemektedir. Kaynakça Burant, J. (1995). Ephemera, archives, and another view of history. Archivaria, 40, 189–198. Dearstyne, B.W. (2001). Ar ivsel giri im. Modern ar ivcilik ilkeleri, uygulamaları ve yönetim teknikleri (M. Akbulut ve A.O. cimsoy, Çev.). stanbul: stanbul Üniversitesi. Duchein, M. (2007). Provenans prensibi ve ça da ar ivcilikte tanımlama, düzenleme ve ayıklama uygulaması (T. Aren, Çev.). Ar ivcilik metinleri içinde (ss. 31-53). stanbul: Yeditepe. Duranti, L. (1994). The concept of appraisal and archival theory. The American Archivist, 57(2), 328-344. Gracy, D.B. (1975). Peanut butter and split milk: a new look at collecting. Georgia Archives, 3(24), 20-29. Henry, L.J. (1980). Collecting policies of special-subject repositories. The American Archivist, 43(1), 57-63. Jenkinson, H. (1922). A manual of archive administration: Including the problems of war archives and archive making. Oxford: The Clarendon Press. Makepeace, C.E. (1985). Ephemera: A book on its collection, conservation and use. Brookfield: Gower. Organ, M. (1987). Ephemera in archives: what to do? (A possible solution from the University of New South Wales Archives). Archives and Manuscripts, 15, 105–118. Schellenberg, T.R. (1956). Modern archives: Principles and techniques. Chicago: University of Chicago Press. Schellenberg, T.R. (1985). Principle of archival appraisal. P. Walne (Ed.). Modern archives administration and records management içinde (ss. 269-279). Paris: UNESCO. 41 Keskin ve Somer Schellenberg, T.R. (2008). Ar ivsel de erlendirme ilkeleri ( . Bozan, Çev.). Ar ivcilik metinleri içinde (ss. 55-70). stanbul: Yeditepe. Stone, R. (1998). Junk mail: printed ephemera and preservation of the everyday. Journal of Australian Studies, 58, 99-106. 42