Psikanalize Feminist Eleştiriler

Psikanalize Feminist Eleştiriler Psikolog Hakan Netek Yazıda psikanaliz üzerine feminist eleştiriler derlenmiştir. Yaptığım literatür taramasında konu üzerine pek çok platformda psikoloji, felsefe ve politika yazıları keşfettim. Derlememde feminist eleştirileri ele alırken kuramsal eleştirilerle ilgilendim, yazıya politik yorum katmamaya özen gösterdim. Referans alınan bilimsel olmayan yazıların editöryel incelemeden(düşünce dergilerinde yayınlanmış olma veya metin içi kaynak gösterimine sahip olma, kaynakça içerme gibi) geçmiş olmasına dikkat edilmiştir. Koçak(2013) psikanalize yapılan feminist eleştiriyi 4 başlıkta derlemiştir; Biyolojik belirlenimcilik Oedipus kompleksini sınırlı bir şekilde incelemesi Kadınların ahlaki yönden zayıf olması Oedipus kompleksinin ataerkil yönden incelenmesi Psikanalizin feminist düşünceye verdiği rahatsızlık, kuramın fallik dönemdeki ödipal karmaşa savında yoğunlaşıyor. Ödipal kompleks erkeğin hadım edilme korkusu ve kadının penis haseti duymasını içermektedir. Freud’a göre erkek çocuğunun kastrasyon anksiyetesi egoyu hem haz hem de korku kaynağı olan babaya karşı bir ikileme düşürür. Fallik dönemde erkek çocuk anneye duyulan aşktan dolayı kız kardeşi veya arkadaşının baba tarafından hadım edildiğini düşünür(Tyson, 2014; Çev, Turan). Sağlıklı gelişim gösteren erkeğin egosu bu anksiyetenin üstesinden gelirken egosu güçlenir ve vicdani muhakeme yeteneği geliştirir. Dolayısıyla kadınlarda hadım edilme korkusu olmadığı için psikoseksüel gelişimlerinde erkekler kadar güçlü bir ego ve vicdan muhakemesi geliştirmezler (Aydın Acı, 2020). Örneğin vicdandan kasıt kültürümüz dilinde erkekliğe sığmaz, erkekçe, mertlik, adil olma gibi kavramlarla kullanılarak ataerkil görüşün varlığını pekiştirmekte, vicdan, adil olma, dürüst olma gibi başarılı ego göstergelerini erkek cinsiyle bağdaştırılıyor olabilir. İrigiay’ın feminist kuramında psikanalize eleştirisi ödipal karmaşanın erkek cinsel organını sembolleştirmesine ve psikanalizin penis ile bir anlam ifade etmesinedir. İrigiay’a göre psikanaliz eril zihniyet ile yazılmıştır yani Freud psikanalizi erkek cinsiyeti üzerine yazmıştır ve kadında erkek üzerinden tanımlanır, psikoseksüel gelişim erkek cinsel organından etkilenmeyle açıklanır. Erkek tam olan kadın ise yarımdır, penis kıskançlığının ardında bu fikir kendini gösterir. Erkekteki hadım edilmenin ibaresi cinsel organın karşı cinsteki yokluğudur. İrigiay, erkek cinsel organının psikanalizde sembolleştirilmesini ve kadınlığın erkeklikle açıklanmasını, kadının günlük hayatta, gerçeklikte ezilmesi ve baskılanması ile bağdaştırmıştır(Dirlik, 2019; Erkan, 2019). İrigiay bu yanlışın ve bertaraf edilmenin, kadınlığın kadınlığa has sembollerle kuramda açıklanarak çözüleceğini savunuyor. İrigiay ve Kristeva bu açığı, Hegelin linguistik üzerine olan düşünceleriyle eleştirmiş ve açığı kapatmak için kavram önermişlerdir. İkiliye göre Freudcu pre-ödipal/ödipal yerine Lacancı psikanalizdeki semiotik/sembolik kavramlarıyla ifadesi uygundur (Chanter, 2009). İrigiay’ın eleştirisi kuramdaki hatayı freudun özelinde(zihniyet, felsefe) görmüştür (Koçak, 2013). Ancak yine freudun psikanalizine determinist(belirleyici) ve evrenseldir(her kız çocuğunda elektra). Bu iki özellikteki kusurları gören feminist eleştiriler, gözlem çalışmalarının sonuçlarıyla da eleştiriler yöneltmiştir. Koçak(2013)’ın aktarımıyla; cinsel organa duyulan kıskançlık, kişinin fallik dönemde karşı cinsin genital bölgesini keşfetmesi ve anlamlandırmasıyla başlar. Conn(1940), 4-12 yaş arası 200 kız ve erkek çocuğuyla yaptığı araştırmada 150 çocuğun karşı cinsin cinsel organını bildiğini, bilenlerden konuyu tartışabilenlerin ancak üçte birinin karşı cinsin genital organına yönelik duygusal bir tepki verdiği gözlenmiştir. Katcher(1955) 3-5 yaş arası çocuklarda yaptığı araştırmada çocukların karşı cinsin organının kendileriyle farkını ayırt edememenin oranının yaş ilerledikçe %88 den %49 a değiştiğini saptamıştır(Koçak, 2020). İki gözlem raporu gösteriyor ki bahsi geçen fallik dönemde çocuğun karşı cinsin organını sözde keşfi büyük oranda gerçekleşmez. Dolayısıyla psikanalitik kuramın iddia ettiği gibi çocuğun ödipal dönemde henüz cinsel organları keşfetmiş ve anlamlandırmış olmasıyla uyuşmuyor, bu bulgular kuramın geçerliliği üzerine sarsıcı şüpheler çekiyor(Koçak, 2013). Yine kuramın savına göre ödipal karmaşa döneminde karşı cinsin organına kıskançlık sadece kız çocuklarında gelişmektedir. Bu kıskançlık kadın gelişiminde önemli yere sahiptir, bu yapıya ilk feminist eleştiri Karen Horney’den gelmiştir(Koçak, 2013). Horney Freud’un psikanalizini erkek merkezli ve ataerkil bulur. İlginç bir şekilde penis kıskançlığının kadın değil de erkek psikoseksüel gelişimini daha iyi açıkladığını öne sürer ve karşılık olarak vajina kıskançlığı olgusunu öne sürer. Horney’e göre Freud, erkeğin kadının göğüslerini rahmini ve doğurganlığını kıskanmasını görmezden gelmektedir(Koçak, 2013). Horney’in eleştirisi diğerlerine göre kuramın temelini ele alarak sarsıcı bir itiraz içeriyor diyebiliriz. Horney’in kurama itirazını faklı kültürlerdeki gözlemlerin raporları desteklemekte. 1935 yılında Bengalli bir analist Dr. Bose, Freud’a gözlemini bildirmiştir: “Hintli hastalarım, Avrupalı hastalarım kadar belirgin iğdiş edilme belirtileri sergilemiyorlar. Buna karşın kadın olma arzusu Hintli erkek hastalarda daha çabuk ve kolayca su yüzüne çıkmaktadır” (akt. Koçak, 2020). Yine Hindistan’ın Kaşmir bölgesinde toplumsal cinsiyet rollerinin tersine kadının sosyal hayattaki dominant rolü gözlenmiştir. Kadın, birden fazla eş edinebilir, kadın eşi seçen ve evlilik teklifi edendir, ev ekonomisinden sorumludur (Erdoğan, 2020). “Kelman’a göre, kültürel düzeydeki farklılıkların yansıması kendini psişik olgularda da gösterir ve anaerkil kültürün izlerini taşıyan Hindu felsefesinin baskın olduğu Hindistan’da kadınlar Batılı hemcinsleri gibi belirgin iğdiş edilme belirtileri ve buna paralel olarak penis kıskançlığı geliştirmezler” (akt; Koçak, 2013, s.6). Bettelheim, evin kadının yaşadığı yere kurulan, çocuğun anne ile uyuduğu kültürlerde erkekliğe geçiş törenlerinin mevcudiyetini saptamış ve kadınlığın içselleştirildiğini düşünmektedir. Bu ritüeller penisin kesilmesi ve kanatılmasını içermekte böylece adet kanaması taklit edilmiş, erkeğin de doğurgan olabileceği sembolleştirilmiştir( Koçak, 2013). Kültürümüzdeki sünnet törenlerinin altyapısı bu olabilir mi? Clara Thompson, penis kıskançlığını erkek organının sahip olma hevesi değildir der. Kadın olmak ikincil olmaktan başka bir şey değildir, penis bir sembol, kıskanılan şey erkeğin statüsü, kültürde erkeğe verilen değerdir, eril güçtür der psikanaliz üzerine (Koçak, 2013). Tyson(2014), psikanalizi gündelik yaşamın içinde değerlendirirken fallik sembollerin, toplumsal cinsiyet normlarına göre şekillendiğini belirtmiştir. Tyson’un erkeklerde çözülmemiş ödipal eklerin örneği olan iyi kız/kötü kız benzetmesi ve benzetmenin kadınlar tarafında yetersiz kalması psikanalize yapılan ataerkil, tek8(eril) taraflı açıklamalı eleştirilerini haklı çıkarıyor diyebiliriz. Yine Horney’in vajina kıskançlığına benzer davranışlar gözlemlerle dünyanın ücra köşelerindeki topluluklarda tespit edilmiştir. Kıskançlık kültüre öyle yansımıştır ki, bazı gelenekler penisin kesilerek adet kanamasını taklidini içerecek kadar fiziksel boyuttadır(Aydın Acı, 2020). Sonuç olarak psikanaliz üzerine feminist eleştiriler ödipal kompleks üzerine yoğunlaşmıştır ve eleştirilerin sayıları çoktur. Kadının erkeğe göre anlatılması tepki çekmiş ve yanlış bulunmuştur. Eleştirilerin şiddetini farklı bulmaktayım; örneğin İrigiay, kuramın içeriğini hatalı görürken noksanları tespit edip çözüm yolu önermiştir, Horney ise penis kıskançlığı olgusunu reddedip aksini iddia etmiştir. İrigiay kuramı kabul edici ama eksik bulurken, Horney’in eleştirisi ve sonrasına gelen ampirik ve kültürler arası çalışmaların sonuçları kuramın evrenselliğini ve tanımlayıcı özelliklerini reddederek kuramı daha sert ve sarsıcı eleştirmişlerdir. Eleştirilerin hem fikir olduğu husus kuramın cinsiyetçi oluşudur. Literatür taramamda konu üzerine psikoloji ve felsefe dışı bilimlerde pek çok yazı ve ders notu bulunmaktadır. Bu yazılar içeriğinden anlaşılıyor ki psikanalitik kuram ile cinsiyetçilik adeta eşdeğer görülürcesine bağdaştırılıyor, aynı başlıklar altında inceleniyor. Bu, kurama yönelik feminist eleştirinin sadece şiddetinin ve yoğunluğunun değil, psikoloji dışı literatürde feminist eleştirilerin kabul gördüğünün de göstergesidir. Lakin unutmamak gerekir ki psikanalizin kendi de bilimsel ispat içermeyen bir kabuldür, eleştirisi de aynı nitelikte olmaktadır. Ek olarak bu eleştiriler kuramın bir noksanlığını belirtmekten çok kuramı sarsıcıdır. Eğer karşı cinsiyet yansıma, zıtlık olarak görülüyorsa her ikisinden birinin gerçekliğine yapılan eleştiri diğerini de etkiler. Dolayısıyla feminist eleştiriler kuramın erkeklik üzerine yarattığı algıyı da sorgulatır. Söz konusu cinsiyetçilik olunca psikanaliz üzerine eşcinsellik ve homofobi temalı eleştirilerden de bolca mevcuttur (bkz. Kaos gl, 2014). KAYNAKÇA Aydın Acı, A. (2020). Klinik Psikolojiye Giriş: 7. Hafta Canlı Ders Kaydı[Video] Ve Ders Notları[38 Slayt]. Mersin Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Mersin. Chanter, T. (2009). Psikanalitik ve Post-Yapısalcı Feminizm ve Deleuze, Cogito; Üç aylık düşünce dergisi, 5(58), 93-130. Dirlik, Z. (2019). Felsefe Seminerleri Dizisi - Zeynep Direk [video], Akbank Sanat, 6 Aralık 2020, Erişim adresi: https://www.youtube.com/watch?v=z8KU_nxu8Jg Erdoğan, S. (2020). Sosyolojiye Giriş Canlı Ders Kaydı[Video] Ders Notları[Slayt], Mersin Üniversitesi Psikoloji Bölümü, Mersin. Erkan, S. (2019). Psikanalitik Femnizm: İmgeselde Dişi. www.medium.com , 6 Aralık 2020, Erişim Adresi: https://medium.com/t%C3%BCrkiye/psikanalitik-feminizm-i%CC%87mgeselde-di%C5%9Fi-87898cc6e4be Kaos GL (2014). Queer ve Psikanaliz, Kaos GL 136, 6 Aralık 2020, www.kaosgldergi.com , Erişim adresi: http://www.kaosgldergi.com/sayi.php?id=136 Koçak, Ş. (2013). Psikanalitik Feminizm, www.academia.edu , 6 Aralık 2020, Erişim Adresi: https://www.academia.edu/6794906/Psikanalitik_Feminizm Tyson, L. (2014). Psikanalitik Eleştiri (Turan, U. Çev.), Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 3(3), 155-183. 7