vision-pd.org /tr/archives/516624
Uzman Görüşü: Türkiye-İsrail İlişkilerinde Yeni Dönem ve
Filistin Meselesi
⋮ 29.04.2022
Türkiye-İsrail ilişkileri, 2009’dan bu yana İsrail’in özellikle Gazze’ye yönelik saldırgan tutumu ve askeri
operasyonları neticesinde kademeli olarak gerilmiş ve en sonunda 2018 senesinde Türkiye’nin İsrail’deki
büyükelçisini çekmesi ile kopma noktasına gelmişti. Ancak, 2022 itibari ile Türkiye-İsrail ilişkilerini
onarmaya yönelik adımlar atıldı ve bunun neticesinde de İsrail Cumhurbaşkanı Isaac Herzog, Türkiye
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın daveti ile Türkiye’ye geldi. İki ülke arasında uzun bir aradan
sonra gerçekleşen bu denli üst düzey bir görüşme ile Türkiye-İsrail ilişkilerinde yeni bir dönem başlamış
oldu. Peki, Türkiye-İsrail ilişkilerinde iyileşmeye yönelik adımlar atılmasının arkasındaki gerçek sebepler
nelerdir? Bu adımlar bölgede İran nüfuzuna karşı bir dengeleme siyasetinin neticesi veya Biden dönemi
bölgede ABD’nin boşluğunu doldurmaya yönelik bir çaba mı? Akdeniz doğalgazı bir sebep midir? İki ülke
arasındaki yakınlaşmada lobi faaliyetlerinin payı nedir? Türkiye’de siyasi partilerden, iş adamlarından vs.
çeşitli toplumsal kesimlerden İsrail’le ilişkilerin normalleştirilmesi konusunda hükümete bir baskı söz
konusu mudur?
Diğer taraftan Arap dünyasında çok sayıda ülkenin İsrail’le normalleşme yaptığı dönemde Türkiye bu
gelişmeleri eleştiriyordu. Ancak gelinen noktada Türkiye bölgede yalnız kaldı. İsrail’le ilişiklerin
düzeltilmesini bu durumun bir neticesi olarak okuyabilir miyiz?
1/8
Son olarak ve en hassas mesele Filistinliler; Türkiye’nin İsrail’le ilişkilerini düzeltmesi Türkiye’nin Filistin’e
olan desteğini çekeceği anlamına gelebilir mi? Türkiye Filistin’in en büyük destekçisi konumunda bir ülke
idi, bu sebeple İsrail’le ilişkileri çok gerginleşmiş ve kopma noktasına gelmişti. Şimdi İsrail’le ilişkileri
düzeltirken Filistin’e olan desteğini nasıl sürdürecek? Türkiye’nin Filistin direnişine karşı tavrı değişecek
mi?
Vizyon Siyasi Kalkınma Merkezi uzmanlarla yaptığı görüşmeler neticesinde şu sonuçlara vardı:
İsrail’le ilişkileri iyileştirme süreci bölgedeki genel normalleşme politikasının bir parçasıdır.
Doğu Akdeniz’deki enerji Türkiye-İsrail yakınlaşmasındaki temel sebeplerden biridir.
Söz konusu yakınlaşmada lobi faaliyetlerinden bahsetmek güçtür.
Türkiye’nin İsrail’le ilişkilerini düzeltmesi Filistinlilere rağmen olmayacaktır. Türkiye, Filistin davasını
desteklemeye devam edecektir.
Haydar Oruç, Ortadoğu Uzmanı
Türkiye’nin son dönemde geliştirmiş olduğu sorun yaşanan ülkelerle normalleşme politikası kapsamında
İsrail ile de bir yakınlaşma sürecine girdiği görülmektedir. BAE, Mısır, Ermenistan ve henüz
somutlaşmamış olsa da Suudi Arabistan ile de ilişkilerin normalleşmesi için adımlar atılmaktadır. Her bir
ülkeye yönelik farklı motivasyonlar bulunmaktadır. İsrail ile normalleşmenin ana motivasyonu ise Doğu
Akdeniz’deki enerji işbirliğidir. Özellikle ABD’nin Eastmed projesinden desteğini çekmesinden sonra,
bu bölgelerde çıkartılan doğalgazın Avrupa’ya ulaştırılması için yegâne alternatif olarak Türkiye
üzerinden geçecek güzergâh kalmıştır. Muhtemel bir anlaşma durumunda öncelikle Levithan
sahasından olmak üzere bölgedeki gaz sahalarından Türkiye’ye yaklaşık 500 km’lik boru hattı doğru
döşenmesi planlanmaktadır. Akabinde ise Türkiye’deki mevcut hatlar kullanılarak gazın Avrupa’ya
transferi söz konusu olabilecektir. Türkiye bu hattan kendi ihtiyacı için de gaz alabilecektir. Dolayısıyla bu
proje Türkiye’nin enerji tedarikinde kaynak çeşitliliğini arttıracak ve Rusya veya İran gibi ülkelere
bağımlılığını azaltacaktır. İsrail için ise, denizaltında atıl bulunan enerji kaynağının ekonomik faydaya
dönüşmesi anlamına gelmektedir.
Muhtemel normalleşmenin diğer önemli bir gerekçesi ise Türkiye’nin kilitlenmiş olan Filistin-İsrail
sorununun çözümlenmesi için yeni bir girişim başlatma niyetidir. Türkiye’nin Filistin’e ve Filistinlilere
desteği uzun süreden beri devam etmekte olup, bu konuda inisiyatif üstlenen nadir ülkelerdendir. İsrail ile
diplomatik ilişkilerin olmadığı veya düşük seviyede olduğu dönemlerde maalesef Türkiye’nin Filistin’e
katkısı yeterli seviyede olamamaktadır. Dolayısıyla hem Filistin’e yönelik insani yardımların sorunsuz
olarak ulaştırılması hem de muhtemel bir barış sürecinin başlatılması için normalleşmenin gerekli olduğu
görülmektedir.
Bunların yanı sıra ilginç bir şekilde Türkiye’nin İsrail ile sorun yaşadığı dönemlerde Mısır, BAE ve Suudi
Arabistan gibi ülkelerle Arap Birliği gibi kurumlarla sorun yaşadığı müşahede edilmektedir. Dolayısıyla
diğer bölge ülkeleriyle normalleşme konusunda İsrail’in kolaylaştırıcı rolü olduğu düşünülmektedir. Ayrıca
Suriye’deki durum, İran’ın muhtemel nükleer anlaşma sonrası tekrar bölgede vekiller üzerinden bir güç
aktarımında bulunma ihtimali ve Doğu Akdeniz’de sorun yaşanan Güney Kıbrıs Rum Yönetimi ve Adalar
Denizi’nde sorun yaşanan Yunanistan’ın yalnızlaştırılması için İsrail ile normalleşmenin faydalı olacağı
değerlendirilmektedir.
Türkiye-İsrail arasındaki muhtemel normalleşmenin; lobilerin, çıkar gruplarının veya farklı odakların
baskısı sonucunda ortaya çıktığını ileri sürmek gerçekçi gözükmemektedir. Bu konuda karşılıklı çıkarların
2/8
ve bölgesel konjonktürün etkili olduğunu varsaymak daha makul olacaktır. Bununla birlikte Türkiye’de
eskiden beri İsrail yanlısı bir kesim olduğu da muhakkaktır. Hatırlanacağı üzere bu kesimlerin zor
zamanlarda arabuluculuk yaptıkları da bilinmektedir. Buna rağmen normalleşme adımlarını sırf bu
kesimlere bağlamak Türkiye Cumhuriyeti’ne ve hükümetine haksızlıktır. Nihayetinde ülkeler ilişkilerini
tesis ederken de ilişkilerini keserken de, ulusal çıkarlarına ve toplumsal taleplere göre karar verirler.
Türkiye, İsrail ile İbrahim anlaşmasını imzalayarak normalleşme adımı atan Arap ülkelerini eleştirirken, bu
ülkelerin Filistinlilere danışmadan ancak Filistinliler adına konuşmalarına ve İsrail ile ilişki tesis ederken
Filistin meselesine ve Kudüs ve Mescid-i Aksa gibi Müslümanlar için kutsal sayılan yerler konusunda
hassasiyet göstermemelerini eleştirmiştir. Türkiye bundan farklı olarak hem süreci gayet şeffaf
yönetmekte hem de her bir adımda Filistin yönetimiyle istişare ederek, Filistinlileri zora sokacak
ve onların çıkarlarına halel getirecek bir adımdan kaçınarak yol almaktadır. Ayrıca unutulmamalıdır
ki Türkiye 1949 tarihinden beri İsrail’i resmi olarak tanımakta ve farklı seviyelerde ilişki tesis etmektedir.
Buna mukabil Türkiye’deki muhtelif sektörlerden İsrail ile yakın ticari ve ekonomik ilişkiler de diplomatik
ilişkilerden bağımsız olarak devam etmiş ve bu münasebet her iki ülkenin ekonomisine katkı yapmış ve
yapmaktadır.
Buna rağmen Türkiye tarafından yapılan resmî açıklamaların hepsinde Türkiye’nin Filistinlilere
rağmen İsrail ile normalleşmeyeceği açıkça belirtilmiştir. Kudüs’teki ve Batı Şeria’daki son gelişmeler
de göstermiştir ki, Türkiye İsrail’in Filistinlilere yönelik insan hakları ihlallerine engel olmaya çalışmakta ve
bu konuda muhataplarına her platformda tavsiyelerde bulunmaktadır. Dolayısıyla İsrail ile normalleşme
sürecine giren Türkiye ile diğer Arap ülkelerini mukayese etmek uygun bir yöntem olmayacaktır.
Türkiye geçmişte olduğu gibi bugün de Filistin’i her koşulda ve her platformda desteklemeye devam
etmektedir. Diğer bölge ülkelerinin Trump yönetiminin ortaya attığı irrasyonel planlar veya dolaylı baskılar
nedeniyle Filistinlilerin sorunlarını görmezden geldikleri dönemlerde dahi, bedel ödemeyi göze alarak bu
desteğini sürdürmüştür. Türkiye’nin Filistin’e desteği sadece İsrail ile ilişkilerini etkilemekle kalmamış bu
konuya duyarsız kalan Arap ülkeleriyle sorun yaşamasına yol açmıştır. Buna rağmen Filistinlileri yalnız
bırakmayan Türkiye’nin bugün böyle bir şey yapacağını düşünmek gerçekçi olmayacaktır. Türkiye İsrail
ile normalleşse bile Filistinlilere yönelik yardımı ve desteği sürecektir. Hatta Filistin-İsrail sorunun
çözümlenmesi için daha fazla inisiyatif alacak ve Filistinlilerin kendi özgür ve bağımsız devletlerinde
huzur içerisinde yaşamaları için gayret göstermeye devam edecektir.
Doç. Dr. Yusuf Sayın, Necmettin Erbakan Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Öğretim Üyesi
Türkiye-İsrail arasında son dönemlerde meydana gelen pozitif yönlü gelişmelerin sebebini birkaç başlık
altında ele almak mümkün olabilir. Öncelikle uluslararası sistemin yapısında meydana gelen değişiklikler
(revizyon arayışı ve statüko değişim isteği), ABD’de başlayan Biden dönemi (Ortadoğu ile ılımlı ilişkiler)
ile bölgede Trump döneminde ilişkilerde yaşanan ‘hasarlı’ dönemin rehabilite edilmeye çalışılması (BAETürkiye, Suudi Arabistan-İran, Katar-Körfez Ülkeleri…) ve ülkeler arasındaki sorunlu ilişkilerin maliyetinin
devletlerce görülmüş olmasıdır. Ekonominin; siyasal, toplumsal ve kültürel tüm süreçlere egemen olduğu
göz önüne alındığında, salgın döneminde oluşan enflasyonist baskıların göğüslenmesi ve tedarik
zincirlerinde yaşanan kopuklukların giderilebilmesi maksatlı yeni işbirliği arayışları, iki ülkeyi birbirine
yaklaştıran etmenler olarak ifade edilebilir. Rusya-Ukrayna krizi ile oluşan enerji sorununa, İsrail yer altı
kaynaklarının bir ‘çözüm’ ve Türkiye’nin de bir ‘köprü’ olarak düşünülmesi, iki ülkeyi birbirine yakınlaştıran
unsurlar olarak belirtilebilir. Şurayı açıkça zikretmek istiyorum: Türkiye-İsrail ilişkileri, birbirleri açısından
‘değerli’ addedilebilir. Zaman zaman yaşanan krizlere rağmen her halükârda her iki ülke de birbirleriyle
3/8
ikili ilişkilerini sürdürme arayışı içinde olmuştur/olmaktadır. Bunun temel nedenleri arasında; ekonomi,
askeri iş birliği, Kudüs ve Filistin meselesi, ABD’yle ilişkiler, Orta Doğu’da çıkarların uyumu sayılabilir. Her
iki devlet de bu ‘değerli’ ilişkiyi kolayca feda etmeyi göze almamaktadır/alamayacaktır.
Lobicilik faaliyetleri, temelde kapalı kapılar ardında yürütülen ve aksiyonların çok azının sınırlı olarak
kamuoyu ile paylaşıldığı faaliyetler olarak ifade edilebilir. Lobicilik; sivil toplum örgütleri, siyasi partiler,
kamuoyu liderleri gibi toplumsal kesimler marifetiyle yürütülebileceği gibi istihbarat örgütleri güdümünde
gerçekleştirilen faaliyetler olarak da belirtilebilir. Türkiye-İsrail ilişkilerinde pozitif yönlü yaşanan
gelişmelerde de güvenlik yapılanmalarının katkısı/etkisi ifade edilebilirken, dışişleri bakan(lık)ları ve
cumhurbaşkan(lık)larının payını da belirtmeliyiz. Buna ilave olarak sermayeyi temsilen iş ve işveren
örgütlerinin süreçlerde etkili olmaya çalıştıkları da malumdur. Bu etkileme çabalarının bir baskı unsuru
olarak gerçekleştiğinden ziyade dış politik ilişkilerin doğal süreçleri olarak görülmesi gerektiğini
düşünmekteyim. Zira iki ülke ilişkileri, istenmeden gelişen bir birliktelik olarak görmüyorum.
Öncelikle ifade etmekten kaçınmak istemediğim husus; Türkiye’nin sahip olduğu tarihsel, coğrafik ve
stratejik potansiyel dolayısıyla yalnız kalmasının olası olmadığıdır. Zira dünya açısından Türkiye, yalnız
bırakılamayacak kadar önemli ve değerlidir. Şüphesiz ki Türkiye’nin Arap dünyasıyla ilişkisi sahip olunan
İslam geçmişi, tarihi ve kültürü dolayısıyla bir başka ilişki ile mukayese edilemeyecek çerçevededir.
Bununla birlikte Müslüman Arap dünyasının da münasebet tercihi Türkiye ile sınırlı kalmamakta. Bugün
bir takım Arap ülkeleri Anglo-Amerikan blokunda yer alırken, bir kısmı Rusya bir kısmı da Çin blokunda
yer almaktadır ve haliyle bu ülkelerin çıkarsal beklentileri birbirinden farklı olmaktadır. Reelpolitiğe
çoğunlukla kurban edilen Filistin ve Kudüs meselelerinde bile Arap dünyasının bakışı o kadar farklı ki
konuyla ilgili ortak bir tutun alınabilmesinin önünde bir engel olarak durmaktadır. Türkiye ile İsrail
(Yahudiler) ilişkisinin 1940’lı yıllarda başladığını ifade etmek, 15 ve 16. yüzyıllarda Osmanlı dünyasında
Yahudi göçleriyle başlayan ilişkiler tarihini ihmal etmek anlamına gelecektir.
Son olarak şunu ilave etmek gerekirse, öncelikle Türkiye-İsrail ilişkilerinde temel kopmalar her ne kadar
Filistin ve Kudüs meselelerinde yaşansa da ilişkilerin devamını ve gelişmesini sağlayacak unsurların
başında Filistin konusu gelmemektedir. Filistin ve Kudüs davası, yukarıda da belirttiğim gibi, ülkemiz
açısından bir başka hiçbir şeyle mukayese edilemeyecek önem ve değerdedir. Filistin meselesi, bizim için
bir devlet politikası ve kırmızı çizgidir. Bununla birlikte dünya kamuoyunda -aslında- belki de -sadeceTürkiye’nin omuzlarına bırakılmış bir yük olarak görülebilir. Ben bu minvalde; Türkiye ile İsrail arasında
gelişecek pozitif ilişkileri, diyalog ve iletişim kanallarının açıklığı dolayısıyla Filistin konusunda
İsrail’in dengelenmesi ve İsrail ile gündemin müzakere edilebilmesi anlamında kıymetli
görüyorum. Zira Filistin ve Kudüs konularında İsrail, temassız ve diyalogsuz kalmayı tercih ediyor ve
dünyayı dinlemiyor. Çoğu dünya ülkesi de üç maymunu oynuyor… Birisi işlerin yanlış gittiğini İsrail’e
anlatmak mecburiyetinde. Bin yıldan fazla kesintisiz bir devlet geleneğine sahip Türkiye ise yanlışa yanlış
denilebilmesinde anahtar ülke konumundadır. Son tahlilde İslam dünyası olarak Filistin ve bilhassa Kudüs
konularını, (Arap dünyasının tutumuna atfen) ülke çıkarları üzerinde görmek mecburiyetindeyiz. Artık
samimiyet zamanı…
Mehmet Rakipoğlu, Sakarya Üniversitesi ORMER Araştırma Görevlisi
İlişkilerdeki iyileşmenin arkasında birden çok sebep olabilir. Ama en bariz görüneni Ortadoğu’daki
bölgesel düzenin değişmesine dair ortaya çıkan yeni gerçeklikler. Bunlardan ilki ABD’deki başkan
değişimi. Trump dönemi bölgesel rekabet ve gerginlik Washington’ın pozisyon almasından ötürü oldukça
şiddetliydi. Bilindiği gibi Trump, İsrail’in başkentini Kudüs olarak tanımanın ötesine geçerek ABD
4/8
büyükelçiliğini buraya taşımıştı. Benzer şekilde Katar’a yönelik ambargoda da BAE-Suud ekseninin
yanında durup Doha’yı terörle itham etmişti. Böylesi bir Trump’ın gitmesi ile birlikte bölgede bir
normalleşme trendi/örüntüsü ortaya çıktı. Biden’ın da Ortadoğu’daki yaşanan gelişmelere dair ciddi
anlamda inisiyatif almaması Türkiye’nin birçok aktörle ilişkileri gözden geçirmesine neden oldu. Türkiye
İsrail, Mısır, BAE, Suudi Arabistan gibi aktörlerle mücadele yerine rekabeti yönetmeyi tercih etti. İkinci
olarak Doğu Akdeniz’deki doğal gaz rezervleri ve bu gaz üzerinden kurulan ittifaklar meselesi de ilişkilerin
iyileştirilmesine neden oldu. Sadece Türkiye için değil, aynı zamanda İsrail için de ilişkilerde düşmanlığın
bir tarafa bırakılması elzem görüldü. Nitekim Türkiye’siz bir Doğu Akdeniz denkleminin uygulanabilirliği
çok düşük bir olasılık. Öte yandan bence İran’ın dengelenmesi meselesi iki aktörü yakınlaştıran bir
dinamik değil. İsrail’in İran karşıtlığı ile Türkiye’nin İran’ı dengelemesini aynı kefeye koymak oldukça zor.
Ayrıca zamanlama açısından da ilişkilerin normalleşmesi hesaba katıldığında İran’ın dengelenmesi
üzerine bir ittifak kurulduğu iddiası havada kalıyor.
Tabii yakınlaşmanın arkasında lobi faaliyetleri olduğuna şüphe yok. Fakat bunun kanıtlanması oldukça
zor. Birçok uzmana göre Türkiye’deki bazı bürokratların İsrail ile normalleşme yönünde girişimleri olduğu
kulislerde konuşuluyor. Fakat herhangi bir lobi grubunun, iş adamının hükümet üzerinde politika
değişikliği noktasında bir baskı oluşturabileceklerini düşünmüyorum.
Şuraya açıklık getirelim, öncelikle Arap dünyasından birçok ülke İsrail ile normalleşmedi. Arap
dünyasında bir ağırlığı olmayan BAE, Bahreyn ve Fas İsrail ile ilişkileri formalleştirdi/resmileştirdi. Bu
aktörlerin halklar nezdinde zaten bir karşılığı hiç olmadı. Türkiye’nin normalleşmeleri eleştirmesi bence
Filistin meselesinin terk edilmesi üzerinden anlaşılabilir. Normalleşen aktörlerin İsrail’in işgaline karşı
Filistin’i terk etmesi Türkiye tarafından eleştirilmişti. Burada İran başta olmak üzere birçok ülke gücü
nispetinde İsrail’e karşı cephede birleşti. Fakat bu noktada güç ve otonomi kavramları önemli. Dış
politikada gücünüz kadar denge siyaseti izleyebilirsiniz. Bunu da en iyi yapan Türkiye. Kanımca
Türkiye’nin İsrail ile normalleşmesi başka bir aktörün dayatması ile olmuyor. Fakat bu süreç Filistin
davasına tam anlamıyla hizmet etmiyor ve aynı şekilde normalleşme Mescid-i Aksa’daki İsrail zulmüne
engel olmuyor.
Tarihsel olarak bakıldığında Türkiye’nin İsrail ile çok yakın ilişkileri olduğu dönemler var. Askerin dış
politikada etkin olduğu dönemlerde ortak tatbikatlar yapıldı. Fakat son on yıllık süreçte siyasetin
sivilleşmesi ile birlikte İsrail ile koşulsuz iş birliği mefhumu terk edildi. Türkiye, bağımsız bir Filistin
devletinin Birleşmiş Milletler’de tanınmasını savunuyor. Fakat burada problemli olan nokta şu: İsrail
Filistin topraklarında hiçbir hakka sahip olmazken BM nezdinde tanınıyor ve BM’nin çizdiği sınırları
tanımıyor. Türkiye 1967 sınırlarında bir İsrail’i kabul ederken Filistin toprakları hiçbir şekilde işgali kabul
etmiyor ve etmemesi de oldukça doğal. Nitekim İsrail terörle, şiddetle, hak ihlalleri ile tam anlamıyla
işgalci bir aktör olarak bölgede var. Kanımca Türkiye böylesi bir İsrail ile normalleşerek Filistin
davasına olan desteğini radikal biçimde sonlandırmıyor fakat bu normalleşmenin Filistin’e ne
kazandıracağı muamma. Bazı isimler normalleşme sayesinde Türkiye’nin arabuluculuk, insani yardım
gibi noktalarda devreye girebileceğini ifade ediyorlar. Fakat tarih bize İsrail’in zihniyetinin sert güç dışında
bir şeyden anlamadığını öğretti. Mavi Marmara’da insani yardım taşıyan sivilleri öldüren, Mescid-i Aksa
gibi Müslümanların üçüncü kutsal mabedinde hak ihlalleri yapan, birçok uluslararası örgütü raporlarında
apartheid olarak tanımlanan bir İsrail ile normalleşmenin Türkiye’nin Müslümanlar nezdindeki imajına
katkı sağlaması oldukça düşük bir olasılık. Türkiye İsrail ile normalleşip Filistinlileri karşısına almaz, onları
ülkeden göndermez ama Müslümanların kalbindeki Türkiye liderliğini kaybeder.
5/8
Doç. Dr. İsmail Şahin, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi
Uluslararası sistem uzun zamandır bir basınç yaşıyor ve bu gerilim nedeniyle dünyanın farklı
coğrafyalarında bazı fay hatları hareketlilik kazanıyor. Yakın zamana kadar Doğu Akdeniz bunlardan
biriydi. Fakat Doğu Akdeniz’deki durum diğerlerinden çok farklı. Mesela bir Ukrayna veya Güney Çin
Denizi değil. Doğu Akdeniz’de Batılı müttefikler arasında büyük bir sorun patlak verdi. Hatta bu
uyuşmazlığı abartılı bir şekilde NATO içi hesaplaşma olarak nitelendirenler dahi oldu. Bu yaklaşım,
Akdeniz’in NATO denizi olarak görülmesinden ileri geliyordu. Aslında bu tespit, Akdeniz’in doğu ve güney
kıyıları hariç tutulursa, büyük ölçüde yanlış sayılmaz. Benzer şekilde Akdeniz’deki kriz NATO üyeleri
kadar Avrupa Birliği (AB) üyelerini de karşı karşıya getirdi. Haliyle AB üyeleri ile müttefiklerinin, NATO
üyeleri ile NATO dışı müttefiklerin (İsrail, Mısır ve Birleşik Arap Emirlikleri) müdahil olduğu bu kriz doğal
olarak NATO ve ABD’nin hasım olarak nitelendirdiği Çin ile Rusya’nın bölgede jeopolitik kazanımlar elde
etmesine yol açarken NATO, ABD ve AB’nin de zayıflamasına ve itibar kaybetmesine neden oldu.
Dolayısıyla Batı-içi yaşanan bu krizin Rusya ve Çin’e karşı tek yumruk olabilmek amacıyla yumuşatıldığı
söylenebilir. Bu yüzden bölgedeki yumuşamayı sadece doğalgaz meselesiyle sınırlı tutmak işin yalnızca
bir kısmını açıklığa kavuşturabilir. ABD öncülüğündeki Batılı müttefikler Doğu Akdeniz krizi üzerinden
büyük bir sınamadan geçtiler. Eastmed gibi siyasi yönü ağır basan hayali bir proje yüzünden neredeyse
sıcak çatışmanın içerisine çekildiler. Şimdi ise yaraları onarma, iş birliği alanlarını geliştirme ve ortaya
çıkan fırsatları değerlendirme dönemine giriliyor. Açıkçası bu, tüm taraflar için bir zorunluluk. Çünkü
pandeminin açtığı toplumsal ve ekonomik yaraların vakit kaybetmeden iyileştirilmesi gerekiyor.
Uluslararası ekonomik krizin etkilerinden bir ülkenin tek başına çıkması mümkün değil. Sonuç olarak
jeopolitik ve ekonomik faktörlerin zorlayıcı etkisiyle krizin tarafları daha sağduyulu davranmaya mecbur
kaldı.
Türkiye ile İsrail arasındaki yakınlaşma, özel koşullardan ziyade küresel şartların zorlamasıyla doğdu
denilebilir. Küresel şartların neler olduğundan kabaca yukarıda bahsettik. Pandemi, küresel kriz, Libya ile
Suriye’deki savaş ve Doğu Akdeniz ihtilafı tarafları epeyce yordu ve onları nekahet sürecine itti. Elbette
bu nekahet döneminde tansiyonun düşürülmesi gerektiği yönünde arabuluculuk yapanlar olmuştur. Ancak
bunu bir baskı olarak telakki etmek oldukça güç bir durum. Ayrıca Türkiye-İsrail normalleşmesini yeni bir
diyalog sürecinin başlangıcı şeklinde okumak gerekiyor. Herhangi bir sorunun çözümü için bir anlaşma
veyahut bir taviz söz konusu değil. İki ülke olması gerekeni yapıyor aslında. Aralarındaki anlaşmazlıkları
diyalog ve diplomasi yoluyla aşmak için karşılıklı bir çaba sergiliyorlar. ABD de müttefiklerinden ve
ortaklarından böyle davranmalarını istiyor. O yüzden bu süreci destekliyor.
Türkiye’nin Arap ülkelerinin İsrail’le normalleşme sürecine tepki göstermesinin ana nedeni, bu ülkelerin
Filistin meselesinden çark etmek endişesiydi. Türkiye İsrail’in bağımsızlık kazandığı yıllardan bugüne
bölgede çatışmayı değil diyaloğu savunuyordu. Bu yüzden bölgesel barış ve istikrarı sürekli savunan
Türkiye’nin tarafların uzlaşmasına veyahut barışmasına karşı çıkması düşünülemez. Ayrıca şunu
belirtmek önemli. Türkiye sadece İsrail’le normalleşme arayışı içerisinde değil. Mısır, BAE, Suudi
Arabistan, Ermenistan ve Yunanistan ile de ilişkilerin diplomatik usul ve esaslar üzerinden yürütülmesi
için yoğun bir mesai harcıyor. Kaldı ki Türkiye’nin bölgesel yalnızlığı konusu hem abartılı hem de
tartışmalı. En basit haliyle Doğu Akdeniz’de Fransa-Almanya, Fransa-İtalya, Yunanistan-Almanya,
Yunanistan-İspanya ve Portekiz arasında da ciddi anlaşmazlıklar söz konusu. Artık Soğuk Savaş
Dönemi’nden kalma topyekün dost veya düşman algısı geride kalmak üzere. Netameli coğrafyaların
devletleri birbirleriyle anlaşmazlıklar üzerinden değil anlaşabildikleri meseleler üzerinden ilişki kurmak
6/8
mecburiyetinde. İsrail ile Türkiye arasındaki yeni ilişki düzeyini, bu mantık çerçevesinde ele almak ve ona
göre değerlendirmek önemli.
Filistin meselesi, geçmişten bugüne Türkiye’de kamuoyunun ve Sivil Toplum Örgütleri’nin yakından takip
ettiği bir konudur. Birçok yönüyle siyaset üstü bir özellik kazandığını söylemek mümkün. Türkiye’nin
geçmiş yıllarda hatta AK Partili yıllarda bile İsrail’le ilişkilerin parlak olduğu zamanlar olmuştur. İsrail’le
ilişkilerin iyi olduğu zamanlarda dahi Türkiye’nin Filistin’e verdiği desteği geri çekmesi gibi bir durum söz
konusu olmamıştır. Şunu iyi bilmek gerekiyor. Türkiye, Filistin’e destek vermekten ya da Filistin
meselesine ilişkin tezlerini değiştirdiği için İsrail ile bir normalleşme sürecine girmiyor. Küresel ve bölgesel
koşullarda ortaya çıkan yeni şartlardan dolayı tüm taraflar eşzamanlı bir iyileşme sürecine girdiler. Biz şu
ya da bu devletin siyasi pozisyonunu değiştirmesinden dolayı normalleşme sürecinin başladığını
söyleyebilir miyiz? Bazıları Eastmed projesinden ABD’nin desteğini çekmesini milat olarak gösterme
çabasında; ancak bu çok doğru değil.
Şurası çok açık ki ne Ak Parti Hükümeti ne Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ne de Türkiye,
Filistin’e verdiği desteği değiştirmeyi düşünür. Türk-İsrail ilişkilerinin iyi bir seviye yakalaması,
Filistinliler aleyhine değil bilakis lehine sonuçlar doğurabilir. Hatta Türkiye bu sorunun Birleşmiş
Milletler kararları çerçevesinde çözüme kavuşturabilmesi için daha yoğun bir mesai içerisine girebilir.
Elbette böyle gelişmeler hızlıca ortaya çıkmaz. Ama şurası kesindir ki İsrail, Türkiye’nin Filistin
hassasiyetinden dolayı Filistinlilere geçmişte uyguladığı baskı ve zulüm eylemlerine bir sınırlama
getirecektir. Aksi halde ilişkilerin olumlu seyrine ağır bir darbe indirilmiş olur. Burada İsrail’in Türkiye’yle
ilişkilerine yön verecek fayda-maliyet analizini iyi bir şekilde etüt etmek gerekiyor.
Doç. Dr. Tuğçe Ersoy Ceylan – İzmir Demokrasi Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim
Üyesi
En son Mavi Marmara olayından sonra kopan Türkiye-İsrail ilişkileri Mart ayında İsrail başkanı Herzog’un
Türkiye’ye yaptığı resmi ziyaretle yeniden tesis edildi. Bu ziyaretin her iki taraf için de önemli olduğu
söylenebilir. Herzog’un uçağının üzerinde barış, işbirliği ve ortaklık kavramları yazılıydı, yani mesajını
daha ülkeye ayak basmadan vermişti. Türkiye’nin de Herzog’u üst düzey bir şekilde karşılaması, onun da
bu ziyarete verdiği önemi gösterir mahiyetteydi. Bu gelişmenin ardında şüphesiz değişen bölgesel ve
küresel dengeler vardır. Türkiye’nin İsrail ile ilişkilerini kopardıktan sonra İsrail özellikle Körfez ülkeleriyle
ciddi bir yakınlaşma sürecine girdiği gibi Doğu Akdeniz’de enerji işbirliğinde de Türkiye yalnız kaldı.
Filistin sorunu çözülmeden bölgede ikili ilişki kuramayacağı düşünülen İsrail’in kendi açısından tarihi
sayılabilecek İbrahim Anlaşmalarını imzalamış olmasının hem somut hem de prestij açıdan önemli
olduğu aşikardır. Türkiye ise Arap Baharı sürecinden beri izlediği politikalardan dolayı bölgede
yalnızlaşma sürecine girmiştir. Türkiye’nin Sisi idaresindeki Mısır ile arası bozulurken enerji işbirliği
sayesinde İsrail, Mısır ile ilişkisini devam ettirmiştir. Şüphesiz ABD’de Biden’in iktidara gelmesi, onun
Türkiye’deki hükümete selefi kadar yakınlık duymadığı yorumları da Türkiye’nin ABD’den
uzaklaşmamak adına İsrail ile yumuşama adımları atmasının nedenleri arasında gösterilebilir. Zira
bu Türkiye’nin Özal döneminde de başvurduğu politikalardan biridir. Türkiye- İsrail yakınlaşmasını İran’ı
dengelemek şeklinde görmüyorum, zira Körfez ile İsrail arasında yıllarca İran karşısında örtük bir tehdit
dengesi ittifakı olagelmiştir. Bugünkü yakınlaşmaların sadece güvenlik değil ekonomik boyutu olduğunun
da altını çizmek gerekir.
Türkiye’deki lobicilik faaliyetleri ABD’deki gibi olağan ve açıktan işlemiyor. Dolayısıyla bu konuda elde
somut veriler yok. Ancak iki ülkede de aracı olabilecek toplumsal kesimlerin, cemaatlerin olduğu vakıa.
7/8
İlişkilerin resmi ziyaretle neticelenmesi sürecine gelene kadar bir takım görüş ve bilgi alışverişinin olmuş
olabileceğini varsaymak pekâlâ mümkün. Ancak bunun bir kesimden lobi baskısı olarak geldiğini
düşünmüyorum. İlişkileri geliştirmek yönündeki ihtiyacı bizzat hükümet tespit etmiş, gelişen
konjonktüre göre yorumlamış olabilir.
Türkiye’nin İsrail’le ilişkilerinin altın çağını yaşadığı 90’larda da Türkiye, Filistin politikasını genel olarak
değiştirmemiştir. Hatta Ecevit hükümeti sürecinde İsrail saldırıları en yüksek düzeyde kınanmıştır. AKP
dönemindeki geleneksel Filistin politikasından önemli bir farkı konuya başka bazı hassasiyetler göz
önünde tutularak daha hususi bir şekilde yaklaşılmış olması olabilir. Ancak AKP döneminde de İsrail ile
ilişkilerin iyi olduğu dönemde Türkiye, Filistin’e dair politikasını gevşetmemiştir. Hatta Mescidi Aksa’da
çıkan çatışmaların durulmasında Cumhurbaşkanı Erdoğan devreye girdi hem Mahmud Abbas, BM hem
de İsrail Başkanı ve Ürdün kralı ile görüştü. Bu Türkiye’nin Filistin’de olanları görmezden gelmeyeceğinin
göstergesidir. Son tahlilde, dengeli bir politika sürdüreceğini, herhangi bir anlaşmazlık veya çatışma
durumunda arabulucu rolü üstleneceğini söylemek mümkündür.
Etiketler
Filistin İsrail Türkiye Uzman Görüşü
8/8