Academia.eduAcademia.edu

Ciceros Verhältnis zu seinen griechischen Quellen in „De fato”

1995, Acta Classica Universitatis Scientiarum Debreceniensis

ACTA C L A S S IC A U N IV . S C IE N T . D E B R E C E N . X X X I. 1995. p. 2 3 1 -2 3 6 . CICEROS VERHÄLTNIS ZU SEINEN GRIECHISCHEN QUELLEN IN „DE FATO” V O N C S IL L A S Z E K E R E S Bei d e r U n te rsu ch u n g von C icero s p h ilo so p h isch en W erken rich te t sich d as In te re sse d e r F o rsc h u n g v o r allem d ara u f, deren g riech isch e Q u ellen a u fz u d e ­ cken. D er G ru n d dafü r ist d ie Ü be rz eu g u n g , daß C icero sein e p h ilo so p h isch e n W erk e m it H ilfe ein er o d e r m eh re re r Q u e llen gesc h rie b en hat. D afü r h ab en w ir e ig en tlich k e in e B ew eise, so zeigen zum B eisp iel die U m stän d e, u n te r d en en er die Topica v e rfa sst hat, d a ß er auch o h n e je g lic h e H ilfsm ittel ü b er sch w ie rig e T h em en zu sch reib en v erm o ch te. So k ö n n te m an die S te llen , die ü b lic h e rw eise m it dem E in flu ß des die U n te rsch ie d e z w isch en den ein ze ln e n p h ilo so p h isch e n S ch u len le u g n en d e n A n tio ch o s erk lärt w erd en , m it g le ic h em R ech t auch C ic e ro selb st zu sc h re ib e n . D ieses In ein an d erflie ß en der A nsichten b e stim m te r p h ilo ­ s o p h isc h e r R ic htu ng en k an n auch d a d u rc h zu stand e g ek o m m en sein, d aß er sein e Q u e lle n von A nfang an falsch in te rp re tie rt o d er u n v o llstä n d ig in E rin n e ­ rung b e h a lte t. M ein er M ein u n g nach k ö n n ten die m e isten M iß v erstä n d n isse d adu rc h e n tsta n d e n sein , d aß die v ersch ie d en en S ch ulen den selb en te rm in u s te ch n icu s fü r einen je w e ils anderen In h a lt ben u tzt h ab en , w as den in ihrem B e g riffs s y ste m w enig er b ew an d erten L e se r leicht irrefü h re n k on nte. S o e r­ sch ein t in D e fa to voluntas als ein te rm in u s techn icus, d essen In te rp reta tio n in H in b lic k a u f d as T hem a d e s W erkes von g ro ß er B ed eutu n g ist. Ü b er d e n B eg riffsin h a lt von voluntas erfah re n w ir a u f G ru n d d es T e x te s fo lg en d es: D ie U rsach e d e r voluntas ist n ic h t eine causa naturalis et antecedens (5,9 non enim , si alii ad alia propensiores sunt propter causas naturalis et antecedentis, idcirco etiam nostrarum voluntatum atque adpetitionum sunt causae n a turales et antecedentes). A u f G ru n d des K o n te x te s w ill C ic ero d a m it sag en , d a ß d ie U rsach e d e r voluntas k e in e zum S ch icksal g eh ö re n de ist, o b w o h l d er A u sd ru c k causa naturalis et antecedens, w en ig sten s im erste n T eil, d er sto isch en T erm in o lo g ie n ic h t en tsp ric h t. A us d em selben P arag rap h en g eh t h erv or, d a ß d ie ph y sisch en und in te llek tu ellen F ä hig k eiten n ic h t zu r voluntas ge h ö re n , o b w ir sitzen o d e r sp azieren a b e r schon. S itze n , sp az iere n o d er ü b e r­ h aup t e tw a s tun erg eb en sich nach den S to ik ern aus d e r causa principalis. D as ist bei C h ry s ip p eine in n e re U rsach e in d e r N atu r de r D in g e, d ie vo m S ch ic k sa l u n a b h ä n g ig ist. A b er d ie V e rw en d u n g d ie se s B eg riffs ist an d ie se r S telle von D efa to u n s ic h e r, weil C ic e ro ihn als S y n o n y m für causa antecedens v erw en d et, w o ru n te r e r ab er e in d e u tig eine zum S ch ic k sa l g eh ö re n d e U rsach e v ersteh t. 231 N ach § 11 ist voluntas d ie Ursache d a fü r, d aß m an sich von C h a ra k te rfe h le m , w ie zum B e is p ie l A lk o h o lis m u s o d e r S c h ü rz e n jä g e re i, b e fre it. In § 23 so w ie § 48 e rs c h e in t voluntas als w illk ü rlich e B ew eg u n g d e r S eele ( anim i m otus voluntarius). In § 39 e rg ä n z te C ic ero d ie D e fin itio n d am it, daß C h ry s ip p die B ew eg u n g d e r Seele v o n d e r N o tw e n d ig k eit b e fre ie n w o llte . In sg esam t sag t also C icero, d a ß d ie voluntas (u n te r der e r e in e libera voluntas v erste h t - s ie h e 9,2 0) ihren G ru n d in d er w illk ü rlic h e n B e w e g u n g d e r S e e le h at und sich e in e rs e its in T ä tig k e ite n w ie S itzen o d e r S p azie ren , a n d e re rs e its im A u sm erze n g e w isse r C h a ra k te rfe h le r zeigt. Im w e ite re n m üssen w ir d ie F rage b e a n tw o rte n , in w e lc h e m p h ilo so p h isc h e n S y ste m d e r in De fa to v erw en d e te v o /w n ta s-B eg riff in te rp re tie rb a r ist. A u f d er H and lie g en w ürde d ie a lte S toa, d en n e in erse its ric h te n sich d ie A rg u m e n te gegen d as fa tu m vor a lle m g eg en C h ry sip p , a n d e re rs e its g ib t C ic ero d e n Tuscu­ lanae disputationes (IV 12) zu folge m it voluntas d e n sto isc h e n T e rm in u s β ο υ ­ λ ή σ ί ς la te in isc h w ieder: N atura enim om nes ea, quae bona videntur, sequuntur, fu g iu n tq u e contraria. Q uam ob rem sim ul obiecta sp ecies est cuiuspiam, quod bonum videatur, ad id adipiscendum im pellit ipsa natura, id cum constanter prudenterque fit, eius m o d i adpetitionem Stoici β ο ό λ η σ ί ν appellant nos a p p el­ lamus voluntatem . D an n fü g t er noch h in z u , d aß β ο ΰ λ η σ ι ς nach d en S to ik ern nu r im W e is e n v orh an d en ist, und ihre g e n a u e D e fin itio n folgend e ist: voluntas est, quae q u id cum ratione desiderat. D a s e n tsp rich t g e n au d er D e fin itio n , die in den F rag m e n te n d e r S to ik e r zu fin d en ist, nach d e r β ο ΰ λ η σ ι ς e in e A rt d e r ε ύ π α θ ε ί α , d e r po sitiv e P o l zu ε π ι θ υ μ ία , d .h . ein e ε ύ λ ο γ ο ς ο ρ ε ξ ις ist ( S V F I I I 43 2 , 4 3 1 ,4 3 7 ) . D er A u sg a n g sp u n k t ih res Z u s ta n d e k o m m e n s ist d ie im η γ ε μ ο ­ ν ι κ ό ν e n tste h e n d e und d u rc h die φ α ν τ α σ ί α /visum a u sg e lö s te ó p \vr\/adpetitus (C ic. A c. pr. 30; S V F II 1 10 ),JP ie ο ρ μ ή ist nach d e n frü h en S to ik ern π ρ ώ τ η ψ υ χ ή ς κ ί ν η σ ι ς (S V F II 4 5 8 ), die in zw ei R ic h tu n g en g e h en kann: zu e tw a s hin o d e r von e tw a s w eg (S V F III 169). D ie ά λ ο γ ω ς B e w e g u n g d er S e e le , o d e r an d ers g e sa g t: d ie dem λ ο γ ο ς nich t g e h o rc h e n d e ο ρ μ ή (S V F III 394) v e ru rs a c h t die E n tste h u n g so lc h er A ffe k te wie η δ ο ν ή , λ ύ π η , ε π ι θ υ μ ί α und φ ό β ο ς . S ie alle (a u sg en o m m e n λ ύ π η - S V F I I I 4 3 1 ) h ab en ihre ε ύ λ ο γ ο ς A lte rn a tiv e n , das h e iß t de m λ ο γ ο ς e n tsp rec h e n d en A lte rn a tiv e n , so w ie β ο ΰ λ η σ ι ς zu ε π ι θ υ μ ί α sich v e rh ä lt (S V F III 4 3 1 ). D ie F ra g e nach all d e m ist, ob die so v erstan d e n e β ο ΰ λ η σ ι ς d em voluntasB e g riff in D e fa to e n tsp ric h t. C ic ero sc h re ib t, d aß d ie U rs a c h e d er voluntas nich t e in e causa naturalis et antecedens, d. h. k e in e zum S h ic k s a l g eh ö re n de ist (5 ,9 ). W en n w ir d ie T heorie d es C h ry sip p ü b e r d ie U n te rs c h e id u n g d e r U rsac h e n a u f die β ο ΰ λ η σ ι ς bezie h en, k ö n n e n w ir ü b e r d ie U rsach en ih re s Z u sta n d ek o m m en s fo lg e n d e s sag en : D ie β ο ΰ λ η σ ι ς kann - w ie d ie 6p\ir\ladpetitus im a llg e m e in e n nu r du rch d ie φ α ν τ α σ ί α / vis um a u sg e lö st w erd en . D as fo rm u liert v ie lle ic h t am e in d e u tig ste n S en eca (ep . 113,18): om ne rationale a n im a l nihil agit, nisi prim um specie a licuius rei inritatum est, deinde im petum cepit, deinde adsensio con fir­ m avit hunc impetum . Ä h n lic h bei C ic ero (A c. pr. II 2 4 - S V F II 116): adpetitio 232 ... qua ad agendum im pellim ur et id adpetim us quod est visum. D as A uftreten d e r φ α ν τ α σ ι α /v/iMm im η γ ε μ ο ν ικ ό ν h än g t nicht v o n u n s ab, es ist a lso für die o p \ir\ladpetitus ein e ä u ß ere, zum S ch ic k sal g e h ö re n d e U rsach e. D as erkenn t n a ch De fa to § 41 au ch C h ry sip p an, wo C icero d essen V erteid ig u n g gegen den V o rw u rf des D ete rm in ism u s zu sa m m enfaß t. D e m zu fo lg e ist die U rsach e des adpetitus e in e causa adiuvans et proxim a, die in der T e rm in o lo g ie d es C h ry sip p e in e zu m S ch ic k sa l g eh ö re n d e U rsach e b ezeich n et. N o ch genauer: Der adpetitus h a t e in e zum S ch ic k sal g eh ö ren d e U rsac h e, w eil - w ie d as b erü h m te Z ylinderB e isp ie l zeig t - d ie causa adiuvans et proxim a a lle in e keine au sreich en d e U rsa c h e ist, um etw as h erv orzu ru fe n. N ach C icero g eh ö re n in den B ereich d e r voluntas T ä tig k e ite n w ie S pazieren u n d S itze n . D er Z u sam m en h an g zw isch en der ό ρ μ η ( adpetitus ) u n d d er T ä tig ­ k eit ist o ffen sic h tlic h . A b e r die β ο ΰ λ η σ ι ς ist eine sp ezie lle Art d e r ό ρ μ η , die n u r im W eisen v o rh an d en ist (T use. disp. IV 12; S V F III 4 4 1 ), es ist aber o ffe n s ic h tlic h , d aß au ch N ic h t-W eise sp az iere n g eh en . S o kann d ie β ο ΰ λ η σ ις a u c h in d ie se r H in sic h t n ic h t der voluntas in De fa to g le ic h g este llt w erden . S ch ließ lich : K ö nn en w ir die β ο ΰ λ η σ ις fü r ein e w illk ü rlich e B ew eg u n g der S e e le — m otus anim i voluntarius - h alte n? Die β ο ΰ λ η σ ι ς - w ie die δ ρ μ η (,adpetitus ) im .a llg e m e in e n - ist eine A rt B ew eg u n g d e r Seele. D ie B ew eg un g d e s λ ο γ ο ς ist - von se in e r N atur her - ein e sog. τ ο ν ι κ η κ ιν η σ ις , d ie in un seren Q u e lle n m eistens als ein e B ew eg un g o h n e O rtsv e rän d e ru n g d e fin ie rt w ird, die sic h in den K ö rp ern g le ic h zeitig nach in n en und nach au ß en rich tet (S V F 11451). Im Z u sa m m e h an g m it den u ng elösten P ro b lem en d e r τ ο ν ικ η κ ι ν η σ ι ς sagt A le x a n d ro s von A p h ro d isia s, daß sie d em äh nlich e rsch ein t, w as sich selbst b e w e g t, w as n atü rlic h nicht m ö glich ist, d a die S to ik e r die M ö g lich keit d er B e w e g u n g o hn e U rsac h e au ssch ließ en. N ach d er bei O rig in es zu lese n d en , für sto isc h g eh alten en A n sich t (S V F II 9 8 8 ) „haben d ie L eb ew esen , d ie P flanzen u n d alles, w as du rc h die φ ΰ σ ις o de r ψ υ χ ή zu sa m m en g eh alten w ird - m an sagt, d ie M eta lle g eh ö re n au ch dazu - das P rinzip d er B ew eg u n g in sich . A uch d as F e u e r und d as Q uell w asser bew egen sich von selb st ( ά ΰ τ ο κ ιν η τ ο ν ) . E inige von d e n e n , die die U rsach e d e r B ew eg u ng in sich selb st h ab en , sagt m an, bew eg en sich ε ξ ε α υ τ ώ ν , a n d ere α φ ’ ε α υ τ ώ ν , ε ξ ε α υ τ ώ ν die se ele n lo se n , ά φ ε α υ τ ώ ν d ie b eseelten . D ie b eseelten b ew eg en sich αφ ε α υ τ ώ ν , w obei in ihnen ein e V o rs te llu n g e n tsteh t, diö ein en T rie b au slö st.” S o hat, obw ohl sich die S eele, g e n a u e r d as η γ ε μ ο ν ικ ό ν , άφ’ ε α υ τ ώ ν bew egt, d ie B ew eg un g d e r ό ρ μ η a u f G ru n d d e r φ α ν τ α σ ί α ein e äuß ere U rsac h e. D esw eg en kön nen w ir auch in d ie ser H in sic h t nicht b e h au p te n , daß die ό ρ μ η (speziell d ie β ο ΰ λ η σ ις ) m it irg en d ei­ n e m anim i m otus voluntarius g le ic h zu setzen ist, d e r nach C ic ero von sein er N a tu r aus k e in e ä u ß ere U rsache hat: ad anim orum m otus voluntarios non est requirenda externa causa (fat. 11, 23). A u f G ru n d all d essen scheint voluntas in D e fa to nicht d ie la tein isch e Ü b e rse tz u n g d er sto isc h e n β ο ΰ λ η σ ις zu sein. 233 E ine a n d e r e ^ ö g l ic h k e it w äre d ie G le ic h se tz u n g von voluntas m it d e r s to i­ sch en σ υ γ κ α τ α θ ε σ ι ς (la te in isch assensio). D ie frü h en S to ik er - w ie C h ry s ip p in De fa to - h ie lten die assensio als ein e a u to n o m e F äh ig k eit d e r S e ele fü r die G ara n tie d e r m e n sch lich en F reih e it. In A cadem ica posteriora I 4 0 v erw en d e te C ic e ro assensio m it dem A ttrib u t voluntarius. Ist ab er die assensio w irk lich w illk ü rlich ? D ie σ υ γ κ α τ α θ ε σ ι cjassensio ist d ie F ä h ig k e it d es λ ο γ ο ς (o d e r η γ ε μ ο ν ικ ό ν ) , die in ihm e n tsta n d e n e n V o rste llu n g en zu b e u rte ile n . Z u g leich b e h au p te t C ic e ro auch in De fa to e in d eu tig : assensio non possit fie r i nisi com mota viso (1 8 ,4 2 ). In diese m S in n e ist die assensio, in d er sich so n st die A k tiv itä t d es λ ο γ ο ς v erk ö rp ert, ein p assiv es M o m en t im Z u sta n d e k o m m e n e in e r T ä tig k e it. D ie assensio kann k ein e „A n reg u n g ” zum S p a z ieren sein, sie kann n u r d ie im η γ ε μ ο ν ικ ό ν e n tstan d e n e V o rste llu n g d es S p a z ie re n s b eu rteilen . A n d e re rse its, w ähren d C h ry sip p nach § 39 sein en P latz zw isc h e n den D e term in iste n ( qui censerent om nia ita fa to fieri, ut id fa tu m vim necessitatis adferret) u n d A n tid e ­ te rm in iste n ( quibus viderentur sine ullo fa to esse anim orum m otus voluntarii) ein n eh m en w o llte , w o llte e r eh er zu d en en g e zä h lt w erd en , qui necessitate m otus anim orum liberatos volunt. A lso ist d ie w illk ü rlic h e B ew eg u n g d e r S eele nach C ic e ro frei von N o tw en d ig k eit. D em e n tsp re c h e n d : W en n assensio m it voluntas und so auch m it anim i m otus voluntarius g e lic h z u se tz e n ist, d an n ist au ch sie frei von N o tw e n d ig k eit. A b er das Z y lin d e r-B e is p ie l von C h ry sip p o s b ew eist g en au das G e g e n te il (§§ 43, 44). Ä h n lic h dem R o llen des Z y lin d ers h at au ch d as E n tste h e n d e r assensio zw ei U rsac h e n (o d e r U rsac h e n zw eie rle i A rten ). D ie φ α ν τ α σ ι α /vw um ist fü r d ie assensio ein e causa adiuvans et proxim a, das heiß t e in e äuß ere zum S ch ic k sa l g eh ö re n d e U rsach e. S o w ie b eim R o lle n d es Z y lin ­ d e rs seine R o llfä h ig k e it ein e causa p erfecta et principalis, d as h e iß t, ein e z u r N a tu r des Z y lin d e rs g eh ö re n d e in n ere U rsach e ist, so ist d ie causa perfecta et principalis d es Z u sta n d ek o m m en s d e r assensio d ie N a tu r, das h eiß t, d e r λ ο γ ο ς d e s M en sc hen . D as b ed eu te t, daß d ie in n e re U rsac h e d es E n tstehen« d e r a ssen ­ sio, die N atu r o d e r d e r λ ο γ ο ς d es M en sch en , ein e n o tw en d ig e U rsac h e ist. N o tw e n d ig k e it u n d voluntas in De fa to sch ließ en sic h ab er g e g e n se itig aus. S o ko m m en w ir sch ließ lich zum S c h lu ß , d aß voluntas in De fa to k e in e r d er b e id en sto isch en B eg riffe - w eder β ο ΰ λ η σ ι ς no ch σ υ γ κ α τ α θ ε σ ι ς - e n tsp ric h t. D e m w id e rsp ric h t m e in e r M ein u n g n a ch auch n ic h t, d aß G elliu s (n o ct. A tt. V II 2 ,1 1 ) C h ry sip p z itie re n d fo lg en d es sch reib t: im petus vero consiliorum m entium ­ que nostrarum actionesque ipsas voluntas cuiusque propria et anim orum inge­ nia m oderantur. G e lliu s ’ M itte ilu n g is t an d ie s e r S te lle n ä m lic h k a u m zu v erlä ssig . Ü b e r voluntas sp rich t e r im Z u sa m m e n h a n g m it d em b erü h m te n Z y lin d e r-B e isp ie l d es C h ry sip p , d as au ch bei C ic e ro zu fin d en ist. A b e r bei G e lliu s ist d ie S c h lu ß fo lg eru n g (D ie a u slö se n d e U rsa c h e ist die necessitas fa ti, a b e r die E n tsc h lü s se und T a te n w e rd en d u rc h d ie voluntas und d ie se e lisch e V e rfa ssu n g d e r ein ze ln e n M en sch en b e stim m t.) d e r bei C ic ero zu lesen d en 23 4 A n sic h t d e s C h ry sip p e n tg eg e n g e se tz t und m acht d ad u rc h e ig en tlich das g an ze Z y lin d e r-B e isp ie l sin n lo s. W ir m ü sse n also d e n U rsp rung d es T erm in u s voluntas bei e in e r an d eren p h ilo so p h isc h e n S ch u le suchen. D iese p h ilo so p h isch e S ch ule ist d e r E p ik u reis­ m u s, g e n a u e r ge sa gt, d essen n am h afte r rö m isch er V ertre te r L u cre z. E r w ar d e rje n ig e , d e r in De rerum natura d e m D ete rm in ism u s nicht d en W illen im a llg e m e in e n , son dern d en freien W ille n , libera voluntas , g e g en ü b e rste llt (II 2 5 1 -2 5 7 ) , w ie auch C ic e ro es tut (9 ,2 0 ). F ür einen so lch en A u sd ru ck finden w ir in d e r sto isc h e n (und in d e r antiken P h ilo so p h ie im allg em ein en ) kein B eispiel. C ic e ro sie h t das W esen d es W illens (d es freien W ille n s) darin , d aß e r eine ak tive R o lle im H an d lu n g sp ro ze ß des M en sch en spielt, w en n die voluntas d er G ru n d fü r das S itzen od er S p a z ie ren ist. In L u c re z De rerum natura (II 255 ff.) g eh en w ir a u f G ru n d d e r libera voluntas d o rth in , w ohin es uns g efällt, u n d die voluntas des e in z e ln e n gibt d e r H an dlun g ihren A n fan g , ihr principium (II 2 6 1 -2 ). Bei L u c re z ist unsere B ew eg u n g w ed er an eine b estim m te Z eit no ch an ein en b e stim m te n O rt g eb u n d en , sondern g esc h ie h t dann bzw . d o rth in ubi ipsa tulit m ens (e b d .). In D efa to §§ 7,8 arg u m en tiert C icero g eg en die G ü ltig k e it der ein en P fe ile r d es fatum b ild e n d e n Sympathie: D ie contagio hat nichts d am it zu tun, ob w ir in d e r S äu le n h alle des P om peius o d er a u f d em C am p u s M artiu s, ob am A n fa n g o d er am E n d e des M o n ats, spazieren. C ic ero s voluntas , die kein e ä u ß e re n U rsac he n hat und die w illk ü rlich e, n o tw en d ig k eitsfreie B ew eg un g d er S e e le b ed eu te t, ist h ö ch stw a h rsch e in lic h m it der ep ik u re isch en voluntas g le ic h ­ z u se tz e n , ü be r die L u c re z in De rerum natura (II 2 6 9 -1 7 0 ) fo lg e n d e s sch reibt: ut videas initium m otus a corde creari / ex anim ique voluntate id procedere prim um . D ie n o tw en d ig k eitsfreie B ew eg u n g d e r S e ele w ird d u rc h die - von C ic e ro ü b rig en s seh r h eftig k ritisie rte - E rsch ein u n g d er declinatio garantiert. D ie sen Z u sa m m e n h an g hat auch C ic e ro klar erk an n t, w enn er in De fa to § 23 sc h reib t: hanc Epicurus rationem (i.e. declinationem ) induxit ob eam rem, quod veritus est, ne, si sem p er atomus gravitate ferretu r naturali ac necessaria, nihil liberum nobis esset, cum ita m overetur animus ut atom orum m otu cogeretur. Im g le ic h e n P a ra g ra p h en stellt er k la r, d aß die B ew eg u n g d e r S eele nach den E p ik u re e rn w illk ü rlich ist: cum docerent (sc. Epicurei) esse posse quendam anim i m otum voluntarium . Der im N am en K a rn ea d e s’ a rg u m en tiere n d e C ic e ro m e in t, d aß die E p ik u re e r darin re c h t haben, daß d em fatum g e g en ü b e r der anim i m otus voluntarius zu v erte id ig en ist, ab er die d a fü r e rfu n d en e declinatio ein u n h a ltb a re s A rg u m en t ist. (fat. 11,23) N ach C ic ero haben d ie E p ik u re er m it d ie s e r lä ch erlich en declinatio ihr Z iel nic h t erreic h t, im G eg en te il, sie haben die R o lle d e s S ch ic k sals und der N o tw e n d ig k eit m ehr als alle an d eren v erstärk t, sustulisseque motus anim i voluntarios. (20 ,48 ) C ic ero s A n re n n en gegen die E p ik u re e r in ein em W erk , in d em e r alle A rg u m en te gegen das S c hick sa l a n z u fü h re n ve rsu ch t, scheint u n b e g rü n d e t heftig zu sein, und w ir m ö ch ten a n n e h m e n , daß d ie declinatio h a u p tsäch lich ein V o rw an d ist, um seine A n ti­ p a th ie ge gen die P h ilo so p h ie „des G a rte n s” au sz u d rü ck en . 235 E in st ist sic h e r: C icero k a n n te De rerum natura gut, auch w e n n w ir die G la u b w ü rd ig k e it d er M itte ilu n g d es H ie ro n y m u s ü b e r d essen H e ra u s g a b e b e­ zw eifeln. D as b e w eist die V e rw en d u n g von libera voluntas in D e fa to , d ie mit g ro ß e r W ah rsc h e in lic h k e it a u f L u cre z z u rü c k z u fü h re n ist, w as e in w e iteres A rg u m e n t d a fü r ist, daß es ü b e rflü ssig ist, in C ic ero s p h ilo so p h isc h e n W erk en ü b e ra ll nach g rie c h isc h e n V e rm ittle rn zu su ch e n , und in d ie sem F all A n tio c h o s a ls Q u elle an zu g eb en . 236